ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑ ΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ /ΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΣ ΠΑΝΤΕΛΙ ΗΣ ΑΕΜ.: 4537 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΜΟ ΙΟΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΒΛΑΧΟΚΩΣΤΑΣ ΗΜΗΤΡΑ ΣΠΥΡΙ Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2011

2

3 1. 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 5. Υπεύθυνος: Καθ. Νικόλαος Μουσιόπουλος ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑ ΟΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ 6. Αρµόδιος Παρακολούθησης: Χρίστος Βλαχοκώστας, ήµητρα Σπυρίδη 7. Τίτλος εργασίας: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ 8. Ονοµατεπώνυµο φοιτητή (-ών): Παντελίδης Θεοφύλακτος 9. Αριθµός µητρώου: Θεµατική περιοχή: 11. Ηµεροµηνία έναρξης: 12. Ηµεροµηνία παράδοσης: 13. Αριθµός εργασίας: Τεχνική Προστασίας Περιβάλλοντος Οκτώβριος 2010 Ιούλιος Περίληψη: Αντικείµενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η επισκόπηση των εξελίξεων της κλιµατικής αλλαγής, ένα φαινόµενο το οποίο αποτελεί ένα σηµαντικό, σοβαρό και επείγον ζήτηµα παγκόσµιας κλίµακας. Η κλιµατική αλλαγή σηµατοδοτεί άνοδο της στάθµης της θάλασσας, πληµµύρες, ξηρασία, ακραία καιρικά φαινόµενα, εξαφάνιση ειδών και οικοσυστηµάτων, εξάπλωση ασθενειών, µαζικά κύµατα προσφύγων και µετανάστευση, µείωση της παραγωγής, άνοδο των τιµών των προϊόντων, απώλεια θέσεων εργασίας καθώς και σηµαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής. Το κλίµα της γης αλλάζει µε µεγάλη ταχύτητα και αυτό κυρίως οφείλεται στην αύξηση των αερίων του θερµοκηπίου που προκαλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι ατµοσφαιρικοί ρύποι, επηρεάζουν αρνητικά τόσο το περιβάλλον όσο και την υγεία του ανθρώπου, µε άµεσες συνέπειες και στην οικονοµία. Για τη µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου απαιτείται να ληφθούν άµεσες δράσεις και µέτρα σε παγκόσµιο αλλά και τοπικό επίπεδο για την αντιµετώπιση των επιπτώσεων που επιφέρει η κλιµατική αλλαγή και το οποίο αποτελεί όχι µόνο περιβαλλοντικά ή κοινωνικά αναγκαία επιλογή, αλλά και οικονοµικά ορθολογική απόφαση. Ενώ σε παγκόσµιο επίπεδο οι προσπάθειες επικεντρώνονται στη λήψη µέτρων για το µετριασµό των µεταβολών του κλίµατος, σε τοπικό επίπεδο προτεραιότητα αποτελεί ο σαφής προσδιορισµός των αναµενόµενων τοπικών επιπτώσεων τόσο βραχυχρόνια, οι οποίες σε µεγάλο µέρος θα είναι µη αναστρέψιµες, όσο και µεσοµακροχρόνια. 15. Στοιχεία εργασίας: Αρ. Σελίδων: 122 Αρ. Σχηµάτων: 19 Αρ. Εικόνων: Αρ. ιαγραµµάτων: Αρ. Πινάκων: 4 Αρ. Παραρτηµάτων: Αρ. Παραποµπών: 16. Λέξεις κλειδιά: Κλιµατική αλλαγή Μετριασµός Προσαρµογή Οικονοµικές πτυχές 17. Σχόλια: 18. Συµπληρωµατικές παρατηρήσεις: 19. Βαθµός:

4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η κλιµατική αλλαγή είναι η αργή και σταθερή µεταβολή του γήινου κλίµατος µέσω φυσικών και ανθρωπογενών επιδράσεων. Τα τελευταία χρόνια ένας σηµαντικός αριθµός επιστηµονικών αποδείξεων καταδεικνύει σαφώς ότι η κλιµατική αλλαγή είναι ένα σοβαρό και επείγον ζήτηµα. Το κλίµα της γης αλλάζει µε µεγάλη ταχύτητα και αυτό κυρίως οφείλεται στην αύξηση των αερίων του θερµοκηπίου που προκαλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η καύση ορυκτών καυσίµων, η αποψίλωση των δασών, η χρήση λιπασµάτων, η ανεξέλεγκτη διάθεση απορριµµάτων, και οι βιοµηχανικές διεργασίες εκλύουν µεγάλες ποσότητες αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας παρουσιάζεται αναλυτική επισκόπηση των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής σε παγκόσµιο επίπεδο καθώς επίσης υπογραµµίζεται η ανάγκη λήψης µέτρων τόσο για το µετριασµό όσο και για την προσαρµογή ενάντια στις επώδυνες επιπτώσεις της, σε συνδυασµό µε την οικονοµία η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι στην αντιµετώπιση του προβλήµατος. Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες µου σε όσους µε βοήθησαν τόσο στα πλαίσια της παρούσας διπλωµατικής εργασίας όσο και κατά τη διάρκεια των σπουδών µου και συγκεκριµένα προς: Τον καθηγητή, κ. Νικόλαο Μουσιόπουλο, διευθυντή του Εργαστηρίου Μετάδοσης Θερµότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής της Πολυτεχνικής σχολής του ΑΠΘ, για τις σηµαντικές γνώσεις που µου προσέφερε κατά τη διάρκεια των σπουδών µου. Τους αρµόδιους παρακολούθησης της διπλωµατικής εργασίας και πλέον φίλους, Χρίστο Βλαχοκώστα και ήµητρα Σπυρίδη, για τις πολύτιµες γνώσεις, συµβουλές και παρατηρήσεις, αλλά κυρίως για τη στήριξη που µου παρείχαν κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Τους υπόλοιπους διδάσκοντες µου για τις γνώσεις που µου παρείχαν κατά τη διάρκεια των σπουδών µου. Τους γονείς και τους φίλους µου αλλά πολύ περισσότερο τη σύζυγο και το παιδί µου για τη στήριξη που µου παρείχαν και την υποµονή που έδειξαν όλα αυτά τα χρόνια. Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2011 Παντελίδης Θεοφύλακτος

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικά Σκοπός Αντικείµενο Μεθοδολογία 3 2 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Κλιµατική Αλλαγή: Το µέγεθος της πρόκλησης στο περιβάλλον Εισαγωγή Το κλίµα της γης αλλάζει Οι προβλέψεις σήµερα Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής Η συγκέντρωση των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα και η 12 παγκόσµια θερµοκρασία Η θερµοκρασία, οι βροχοπτώσεις και οι καταιγίδες στην Ευρώπη O πάγος της Αρκτικής θάλασσας και τα στρώµατα πάγου της Γροιλανδίας Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας Επιζήµιες συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής λόγω έλλειψης ελέγχου Ένα αποδοτικότερο σύστηµα µεταφορών Εξωτερικό κόστος και κλιµατική αλλαγή Γενικά χαρακτηριστικά Κατανόηση της ανεπάρκειας στην αγορά που οδηγεί στην κλιµατική αλλαγή 30 3 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Γενικά Κρίσιµοι τοµείς επίδρασης της κλιµατικής αλλαγής Νερό 33 i

8 3.2.2 Τρόφιµα Υγεία Έδαφος Υποδοµές Βιοποικιλότητα και οικοσυστήµατα Η ευαισθησία των αναπτυσσόµενων χωρών στην κλιµατική αλλαγή Άµεσες επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος στην υγεία και την ανάπτυξη Μετακινήσεις Πληθυσµών, Κίνδυνος Σύγκρουσης, Εκπαίδευση και Ισότητα Φύλων 3.4 Το κόστος της κλιµατικής αλλαγής στις αναπτυσσόµενες και ανεπτυγµένες χώρες Συνέπειες στο ΑΕΠ και την παραγωγή Σηµαντικά σηµεία τρωτότητας Συνέπειες ακραίων καιρικών φαινοµένων Επιπτώσεις µεγάλης κλίµακας και συστηµατικά προβλήµατα 55 4 ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Γενικά Εξέλιξη των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου Ο ρόλος της αύξησης των εισοδηµάτων, του πληθυσµού, της τεχνολογίας 66 και της ανάπτυξης στις εκποµπές Η επίπτωση της µείωσης των αποθεµάτων ορυκτών καυσίµων στην 71 αύξηση των εκποµπών Προσδιορίζοντας το κόστος του µετριασµού Τεχνολογίες µετριασµού Προσαρµογή Έννοια προσαρµογής Παραδείγµατα µέτρων προσαρµογής Οικονοµικά της προσαρµογής Υπολειµµατικό κόστος και οφέλη 82 ii

9 4.4.2 Προσχεδιασµένη και αυτόνοµη προσαρµογή Εµπόδια και όρια στην προσαρµογή Προσαρµογή στον αναπτυσσόµενο κόσµο Γενικά Προοπτικές προσαρµογής και επενδύσεις στον αναπτυσσόµενο κόσµο Προσαρµογή στον αναπτυγµένο κόσµο Γενικά Κόστος προσαρµογής και προοπτικές στον αναπτυγµένο κόσµο Ευκαιρίες και οφέλη από τη λήψη µέτρων για το κλίµα Εισαγωγή Ευκαιρίες για τις αναπτυσσόµενες αγορές Τιµολογήσεις και αλλαγές κανονισµών στις ενεργειακές αγορές Σχολιασµός ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 111 iii

10

11 Εισαγωγή 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Η κλιµατική αλλαγή αποτελεί το σηµαντικότερο περιβαλλοντικό, οικονοµικό και κοινωνικό πρόβληµα του αιώνα και αναµένεται να επηρεάσει τόσο τις σύγχρονες γενιές, αλλά κυρίως τις επόµενες. Κανένα άλλο περιβαλλοντικό πρόβληµα δεν έχει προκαλέσει τόσο µεγάλη αντιπαλότητα όσο η συζήτηση για την υπερθέρµανση του πλανήτη. Η επιστηµονική διερεύνηση για το κλίµα έχει ξεκινήσει εδώ και αιώνες και επιστηµονικές µελέτες δείχνουν ότι η κλιµατική αλλαγή ενέχει πολύ σοβαρούς κινδύνους για ολόκληρο τον πλανήτη και απαιτεί κατεπείγουσα λήψη µέτρων σε παγκόσµιο επίπεδο. Η κλιµατική αλλαγή προκαλείται από τα αυξανόµενα επίπεδα των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Οι ρύποι αυτοί έχουν πρώτιστα φυσική προέλευση αλλά προέρχονται και από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, σε µεγαλύτερες ποσότητες, όπως η καύση των ορυκτών καυσίµων, η αποψίλωση δασών και άλλες βιοµηχανικές διεργασίες. Τα τελευταία χρόνια όµως έχουν σηµειωθεί αυξηµένες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ενισχύοντας το φαινόµενο του θερµοκηπίου, το οποίο αποτελεί τη βασική αιτία της κλιµατικής αλλαγής. Η αύξηση της µέσης θερµοκρασίας γίνεται υψηλότερη και τα σχετικά καιρικά φαινόµενα δριµύτερα. Οι θύελλες αναµένονται να αυξηθούν σε συχνότητα και δριµύτητα, το ύψος των βροχοπτώσεων πιθανότατα θα αλλάξει, οι πολικοί παγετώνες αναµένεται να λιώσουν, και η στάθµη της θάλασσας αντίστοιχα να αυξηθεί. Στην παρούσα εργασία πραγµατοποιείται µια επισκόπηση εξελίξεων που αφορούν στο σύνολο του φαινοµένου και αναδεικνύονται κυρίως έννοιες της οικονοµικής του πτυχής, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η αντιµετώπισή της κλιµατικής αλλαγής. Βασικό εξαγόµενο της παρούσας εργασίας αποτελεί το γεγονός ότι µε βάση τα διαθέσιµα στοιχεία και την οικονοµική ανάλυση που έχει πραγµατοποιηθεί από την επιστηµονική κοινότητα, η ανάληψη άµεσης δράσης σε παγκόσµιο επίπεδο για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής αποτελεί όχι µόνο περιβαλλοντικά ή κοινωνικά αναγκαία επιλογή, αλλά και οικονοµικά ορθολογική απόφαση. Η µείωση του παγκόσµιου ΑΕΠ, η οποία πιθανολογείται ότι θα επέλθει σε περίπτωση που δεν αναληφθεί δράση, είναι πολλαπλάσια του κόστους που συνεπάγεται η ανάληψη δράσης. Από τη φύση του το φαινόµενο της κλιµατικής αλλαγής είναι πολύπλοκο, διεπιστηµονικό και ιδιαίτερα µακροχρόνιο. Η οικονοµική του ανάλυση εµπεριέχει λοιπόν κατ ανάγκη σηµαντικές αβεβαιότητες και πολλαπλές υποθέσεις. Η εγγενής αβεβαιότητα και η διατύπωση υποθέσεων δεν µπορεί εντούτοις να οδηγούν στην αδράνεια και την αναποφασιστικότητα. Το µέγεθος της πρόκλησης είναι άλλωστε τόσο µεγάλο (και από οικονοµικής πλευράς), που µια τέτοια στάση θα υποδείκνυε ασυγχώρητη έλλειψη υπευθυνότητας από την πολιτική ηγεσία σε παγκόσµιο επίπεδο. 1

12 Κεφάλαιο Σκοπός Σκοπό της παρούσας εργασίας αποτελεί η επισκόπηση των εξελίξεων µέσω της επαρκούς µελέτης του έως σήµερα επιστηµονικού έργου που αφορά στο πιο σηµαντικό πρόβληµα που έχει να αντιµετωπίσει η ανθρωπότητα, τη µεταβολή του κλίµατος. Αναλύονται οι επιπτώσεις που αναµένεται να προκληθούν από την κλιµατική αλλαγή τόσο βραχυπρόθεσµα όσο και µακροπρόθεσµα στο εύρος των διαθέσιµων επιστηµονικών δεδοµένων. Συγκεκριµένα, υπογραµµίζεται η σοβαρότητα και ο επιτακτικός χαρακτήρας του ζητήµατος της κλιµατικής αλλαγής, αν δε ληφθούν µέτρα για την αντιµετώπισή του. Χαρακτηριστικά υπογραµµίζεται ότι στην περίπτωση που οι εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου συνεχίσουν να εξελίσσονται µε τους σηµερινούς ρυθµούς, τότε η παγκόσµια θερµοκρασία αναµένεται να παρουσιάσει άνοδο 2 C έως 5 C µέχρι το 2100 µε καταστροφικές συνέπειες για τον πλανήτη. Γίνεται µνεία στην τήξη των αρκτικών πάγων, και στη συνακόλουθη άνοδο της θαλάσσιας στάθµης, στην άνοδο της περιεκτικότητας των θαλασσών σε διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), κάτι που θα οδηγήσει σε µεταβολές των θαλάσσιων οικοσυστηµάτων. Επιπρόσθετα, σκοπός της εργασίας αποτελεί η ανάδειξη της οικονοµικής πτυχής της κλιµατικής αλλαγής και η υπογράµµιση της ανάγκης λήψης µέτρων και στρατηγικών για το µετριασµό και την προσαρµογή ενάντια στις επώδυνες επιπτώσεις της. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύονται ζητήµατα όπως, η διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, των ανανεώσιµων φυσικών πόρων, της βιοποικιλότητας και των υδατικών πόρων, η ορθή διαχείριση των µη ανανεώσιµων ενεργειακών πόρων και ο βιώσιµος χωροταξικός σχεδιασµός. Η παρούσα εργασία αποσκοπεί σε µια οργανωµένη και ενδελεχή αποτύπωση των βασικών συµπερασµάτων της επιστηµονικής κοινότητας που εξετάζει το ζήτηµα της µεταβολής του κλίµατος, των κρίσιµων ερωτηµάτων που εµπλέκονται σ αυτή και των µεθόδων αντιµετώπισης όπως αυτές έχουν παρουσιαστεί στη διεθνή βιβλιογραφία. 1.3 Αντικείµενο Με δεδοµένο ότι η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής και τις οικονοµικές πτυχές των µέτρων µετριασµού και προσαρµογής, στο δεύτερο κεφάλαιο πραγµατοποιείται προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής καθώς και του µεγέθους των αναµενόµενων επιπτώσεων στο περιβάλλον. Έπειτα, δίνεται έµφαση στις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής όπως είναι η θερµοκρασία, οι βροχοπτώσεις, οι καταιγίδες, η κατάρρευση του πάγου της Αρκτικής θάλασσας και των στρωµάτων πάγου της Γροιλανδίας, καθώς και η άνοδος της στάθµης της θάλασσας, που είναι δυνατό να οδηγήσουν σε καταστροφικές συνέπειες αν δεν ελεγχθούν άµεσα. Ακολουθεί συνοπτική αναφορά σε θέµατα οικονοµίας και κλιµατικής αλλαγής. 2

13 Εισαγωγή Στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη, και συγκεκριµένα αναφέρονται οι κρίσιµοι τοµείς επίδρασης όπως είναι το νερό, τα τρόφιµα, η υγεία, το έδαφος, οι υποδοµές και η βιοποικιλότητα και οικοσυστήµατα. Επίσης, γίνεται αναφορά στην ευαισθησία των αναπτυσσόµενων χωρών λόγω της κλιµατικής αλλαγής, τα αναµενόµενα προβλήµατα στα εισοδήµατα, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην ανάπτυξη, στην ισότητα των φύλων αλλά και στις µετακινήσεις των πληθυσµών µε αυξηµένο κίνδυνο σύγκρουσης. Κατόπιν γίνεται παρουσίαση του κόστους της κλιµατικής αλλαγής στις αναπτυσσόµενες και ανεπτυγµένες χώρες µε συνέπειες, στην παραγωγή και στο ΑΕΠ. Τέλος, περιγράφονται τα σηµαντικά σηµεία τρωτότητας, οι συνέπειες από ακραία καιρικά φαινόµενα και οι επιπτώσεις µεγάλης κλίµακας και συστηµατικά προβλήµατα τα οποία η επιστηµονική κοινότητα προβλέπει. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής εστιάζοντας στις πτυχές του µετριασµού και της προσαρµογής. Κατόπιν, περιγράφεται η εξέλιξη των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου στον τοµέα της ενέργεια, στη χρήση γης, στη γεωργία, στις µεταφορές, στη βιοµηχανία και στα κτίρια. Επιπρόσθετα, αναφέρεται ο ρόλος της αύξησης των εισοδηµάτων, του πληθυσµού, της τεχνολογίας και της ανάπτυξης στις εκποµπές, όπως επίσης η επίπτωση της µείωσης των αποθεµάτων ορυκτών καυσίµων στην αύξηση των εκποµπών, καταγράφοντας µια σειρά από τεχνολογίες µετριασµού και προσδιορίζονται το κόστος λήψης αυτών. Επίσης, γίνεται αναφορά στην έννοια της προσαρµογής, καταγράφοντας µερικά παραδείγµατα µέτρων προσαρµογής που µπορούν να εφαρµοστούν στις παράκτιες ζώνες, στην αρδευόµενη γεωργία και στο αστικό περιβάλλον, όπου η κλιµατική αλλαγή δύναται να επιφέρει επώδυνες επιπτώσεις. Το τέταρτο κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την αναφορά στα οικονοµικά της προσαρµογής, το υπολειµµατικό κόστος και τα οφέλη, την προσχεδιασµένη και αυτόνοµη προσαρµογή καθώς και τα εµπόδια που ανακύπτουν κατά την εφαρµογή των µέτρων προσαρµογής. Περιγράφονται το κόστος της προσαρµογής, µε προοπτικές και επενδύσεις τόσο στον αναπτυσσόµενο όσο και στον αναπτυγµένο κόσµο, οι ευκαιρίες που δύναται να προκύψουν για τις αναπτυσσόµενες αγορές καθώς και τα οφέλη από τη λήψη µέτρων για το κλίµα. Τέλος, παρουσιάζονται οι τιµολογήσεις και οι αλλαγές των κανονισµών στις ενεργειακές αγορές. Καταλήγοντας, στο πέµπτο κεφάλαιο παρατίθενται τα βασικά συµπεράσµατα στα οποία κατέληξε η παρούσα εργασία. 1.4 Μεθοδολογία Για τη διερεύνηση των κρίσιµων ζητηµάτων σχετικά µε το φαινόµενο της αλλαγής του κλίµατος επιλέχτηκε η προσέγγιση της επαρκούς βιβλιογραφικής επισκόπησης η οποία δε 3

14 Κεφάλαιο 1 συνιστά απλώς µια καταγραφή γεγονότων και θεωριών αλλά µια διαδικασία που απαιτεί αφαιρετική ικανότητα, οµογενοποίηση, και επιστηµονική οργάνωση δεδοµένων. Επίσης, υλοποιήθηκε προσθήκη παραδειγµάτων τα οποία συµβάλλουν πάντα στην καλύτερη κατανόηση του επί µέρους πρόβληµατος. Στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η επισκόπηση των εξελίξεων της κλιµατικής αλλαγής και η ανάδειξη των οικονοµικών πτυχών των µέτρων µετριασµού και προσαρµογής. Έγινε προσπάθεια ανεύρεσης επαρκούς σχετικής βιβλιογραφίας, η οποία υλοποιήθηκε µέσα από πληθώρα βιβλιογραφικών πηγών, σε έγκριτα διεθνή περιοδικά και µέσω αναγνωρισµένων επιστηµονικών βάσεων δεδοµένων. Βασική πηγή αποτέλεσε η πρόσφατη έκθεση του Stern, ένα από τα σηµαντικότερα κείµενα που έχουν δηµοσιευτεί τα τελευταία χρόνια για την αντιµετώπιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής. Επίσης, κύρια πηγή άντλησης επιστηµονικών δεδοµένων αποτέλεσε η έκθεση του SOER 2010 (The European environmentstate and outlook 2010) η οποία παρέχει µια σειρά αξιολογήσεων της τρέχουσας κατάστασης του περιβάλλοντος στην Ευρώπη, την πιθανή µελλοντική του κατάσταση, τι συµβαίνει, τι θα µπορούσε να γίνει για να βελτιωθεί, καθώς και πώς, σε παγκόσµιο επίπεδο, οι µαζικές τάσεις δύναται να επηρεάσουν τις µελλοντικές τάσεις. 4

15 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής 2 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 2.1 Κλιµατική Αλλαγή: Το µέγεθος της πρόκλησης στο περιβάλλον Εισαγωγή Ένας σηµαντικός αριθµός επιστηµονικών αποδείξεων καταδεικνύει σαφώς ότι η κλιµατική αλλαγή είναι ένα σοβαρό και επείγον ζήτηµα. Το κλίµα της γης αλλάζει µε µεγάλη ταχύτητα και αυτό κυρίως οφείλεται στην αύξηση των αερίων του θερµοκηπίου που προκαλούνται κατά κύριο λόγο από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Όπως φαίνεται στο σχήµα 2.1, υπάρχουν 10 δείκτες που µπορούν να περιγράψουν τις µεταβολές που λαµβάνουν χώρα στην υπερθέρµανση του πλανήτη. Σχήµα 2.1: είκτες κλιµατικής αλλαγής. Οι δέκα δείκτες µπορούν να διαιρεθούν σε δύο οµάδες. Οι µεταβλητές στην πρώτη οµάδα βρίσκονται σε άνοδο. Αυτές είναι η θερµοκρασία του αέρα πάνω από την ξηρά, οι θερµοκρασίες της επιφάνειας της θάλασσας, η θερµοκρασία του αέρα πάνω από τους ωκεανούς, το επίπεδο της θάλασσας, η θερµότητα των ωκεανών, η υγρασία και η θερµοκρασία της τροπόσφαιρας, στο στρώµα της ατµόσφαιρας που βρίσκεται πλησιέστερα προς την επιφάνεια της γης. Οι µεταβλητές της δεύτερης οµάδας έχουν καθοδική πορεία. Είναι ο πάγος της Αρκτικής θάλασσας, οι παγετώνες και η έκταση του χιονιού της άνοιξης που καλύπτει το βόρειο ηµισφαίριο. Τα περισσότερα κλιµατικά µοντέλα δείχνουν ότι ο διπλασιασµός των προβιοµηχανικών επιπέδων των αερίων του θερµοκηπίου είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει µια άνοδο στη µέση παγκόσµια θερµοκρασία της γης από 2 C έως 5 C (Stern, 2007). Μια αύξηση της θερµοκρασίας της τάξεως των 5 C σε παγκόσµιο επίπεδο θα είναι πρωτόγνωρο για τον 5

16 Κεφάλαιο 2 ανθρώπινο πολιτισµό και κάλλιστα θα µπορούσε να συγκριθεί µε τη διαφορά των θερµοκρασιών από την τελευταία εποχή των παγετώνων µέχρι και σήµερα. Νέες µελέτες δείχνουν ότι µε πιθανότητα 20% η αύξηση της θερµοκρασίας δύναται να είναι ακόµα µεγαλύτερη των 5 C (Stern, 2007). Ορισµένες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής θεωρείται ότι µπορούν να ενισχύσουν περαιτέρω την αύξηση της θερµοκρασίας µε ταυτόχρονη αύξηση των εκποµπών των αέριων του θερµοκηπίου, κάτι που σηµατοδοτεί ένα πραγµατικό κίνδυνο µε ακόµη πιο ραγδαίες αλλαγές στη θερµοκρασία. Όσο θερµαίνεται ο πλανήτης, ο κίνδυνος της απότοµης και µεγάλης µη αναστρέψιµης µεταβολής του κλίµατος θα αυξηθεί, και η υπερθέρµανση του πλανήτη είναι ιδιαίτερα πιθανό να συµβάλει στην ένταση του υδρολογικού κύκλου, στην ενίσχυση των υφιστάµενων µορφών λειψυδρίας και αφθονίας, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο ξηρασίας και πληµµυρών. Πιο συγκεκριµένα, αναφέρονται τα εξής: Οι υψηλότερες θερµοκρασίες συµβάλουν στην απορρόφηση λιγότερης ποσότητας άνθρακα από την ατµόσφαιρα, τα φυτά και το έδαφος και στους µόνιµους πάγους την απόψυξη τους, απελευθερώνοντας µεγάλες ποσότητες µεθανίου (CH 4 ). Επιπρόσθετα, οι βροχοπτώσεις αναµένεται να αυξηθούν στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη, ενώ οι περιοχές µε τα µεσογειακά κλίµατα και στα δύο ηµισφαίρια θα παρουσιάσουν σηµαντική µείωση των βροχοπτώσεων. Προκαταρκτικές εκτιµήσεις δείχνουν ότι το ποσοστό της έκτασης µε τη µέγιστη ξηρασία, θα αυξηθεί από 1% έως 30% µέχρι το τέλος του αιώνα. Σε άλλες περιοχές, ο θερµότερος αέρας και οι πιο θερµοί ωκεανοί είναι πιθανό να οδηγήσουν σε πιο έντονες καταιγίδες, µε κύρια χαρακτηριστικά τους κυκλώνες και τους τυφώνες (Stern, 2007). Αλλαγές στην κατανοµή της θερµότητας σε όλο τον κόσµο είναι πιθανό να διαταράξουν την κυκλοφορία σε ωκεανούς και στην ατµόσφαιρα, µε αποτέλεσµα τη µεγάλη και ενδεχοµένως απότοµη αλλαγή σε καιρικά φαινόµενα. Τα µόνιµα στρώµατα πάγου της Γροιλανδίας ή της δυτικής Ανταρκτικής ξεκίνησαν ήδη να λιώνουν, µε το ρυθµό ανόδου της στάθµης της θάλασσας να δύναται να υπερδιπλασιαστεί, οδηγώντας σε µια ενδεχόµενη άνοδο της στάθµης της θάλασσας από 5 έως 12 m Το κλίµα της γης αλλάζει Οι ανθρώπινες δραστηριότητες µεταβάλουν τη σύνθεση και τις ιδιότητες της ατµόσφαιρας. Από την προβιοµηχανική εποχή (περίπου 1750), οι συγκεντρώσεις του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) αυξήθηκαν περισσότερο από ένα τρίτο, συγκεκριµένα από 280 ppm σε 380 ppm (σχήµα 2.2), κυρίως ως αποτέλεσµα της καύσης ορυκτών καυσίµων, της αποψίλωσης των δασών, καθώς και της αλλαγής στη χρήση γης, σύµφωνα µε τη ιακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιµατική Αλλαγή (IPCC). Αυτό επίσης συνοδεύτηκε από την αύξηση των 6

17 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής συγκεντρώσεων άλλων αερίων του θερµοκηπίου, κυρίως του CH 4 και του υποξειδίου του αζώτου (N 2 O). Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι τα αυξανόµενα επίπεδα των αερίων του θερµοκηπίου θα έχoυν επιπτώσεις στην αύξηση της θερµοκρασίας του κλίµατος, µέσω της αύξησης της υπέρυθρης ακτινοβολίας (θερµική ενέργεια), που παγιδεύεται στην ατµόσφαιρα (το λεγόµενο «φαινόµενο του θερµοκηπίου»). Συνολικά, το αποτέλεσµα της αύξησης της θερµοκρασίας οφείλεται στο σύνολο των αερίων του θερµοκηπίου (που περιλαµβάνει το πρωτόκολλο του Κιότο) και τα οποία εκπέµπονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Τα σηµερινά επίπεδα των αερίων του θερµοκηπίου είναι υψηλότερα από κάθε άλλη φορά, συγκριτικά µε τα τελευταία χρόνια (Siegenthaler et al., 2005). Το σχήµα 2.2 απεικονίζει την επίδραση των αερίων του θερµοκηπίου στην αύξηση της θερµοκρασίας, σε τιµές CO 2 e, την περίοδο Συγκεκριµένα η µπλε γραµµή δείχνει την εξέλιξη αποκλειστικά και µόνο του CO 2, η κόκκινη γραµµή περιλαµβάνει τα αέρια του θερµοκηπίου του Κιότο (CO 2, CH 4, N 2 O, υπερφθοράνθρακες (PFCs), υδροφθοράνθρακες (HFCs), και εξαφθοριούχο θείο (SF 6 )) και η γκρι γραµµή προσθέτει στα αέρια του θερµοκηπίου και τους χλωροφθοράνθρακες οι οποίοι διέπονται από το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ. Η αβεβαιότητα για καθένα από αυτά αγγίζει το 10% (IPCC, 2001) και σηµειώνεται ότι ετησίως ο ρυθµός αύξησης των επιπέδων των αερίων του θερµοκηπίου µεταβάλεται από έτος σε έτος, αλλά συνεχώς αυξάνεται. Η παγκόσµια µέση θερµοκρασία στην επιφάνεια της γης έχει αυξηθεί τον τελευταίο αιώνα, µε τη γη να έχει θερµανθεί κατά 0,7 C περίπου από το 1900, αύξηση η οποία δεν εµφανίζεται οµοιόµορφα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι το 2001, το IPCC κατέληξε στο συµπέρασµα ότι υπάρχουν νέα και ισχυρότερα στοιχεία τα οποία υποδεικνύουν ότι το µεγαλύτερο µέρος της παρατηρούµενης υπερθέρµανσης του πλανήτη, τουλάχιστον τα τελευταία 50 χρόνια, οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότητες (IPCC, 2001). Το σχήµα 2.3 δείχνει αυτή τη µεταβολή της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας κοντά στην επιφάνεια της γης από το 1850 έως 2005 µε τις θερµοκρασίες να είναι σε σχέση µε το µέσο όρο από το 1861 έως Οι επιµέρους ετήσιοι µέσοι όροι εµφανίζονται ως κόκκινες γραµµές και η µπλε γραµµή αποτελεί την εξοµάλυνση της τάσης. Η παγκόσµια µέση θερµοκρασία, όπως αναφέρεται στην επισκόπηση των εξελίξεων, χρησιµοποιείται κατά προσέγγιση ως δείκτης της κλιµατικής αλλαγής. Το µέτρο αυτό αποτελεί ένα µέσο όρο πάνω από το χώρο (σε όλη την επιφάνεια της γης περίπου 1,5 m πάνω από το έδαφος, και τη θερµοκρασία από την επιφάνεια της θάλασσας µέχρι περίπου 1 m βάθος) και το χρόνο (µέση ετήσια τιµή για µια ορισµένη χρονική περίοδο). Τα τελευταία 30 χρόνια, οι θερµοκρασίες που καταγράφονται παγκοσµίως αυξάνονται ραγδαία κατά 0,2 C περίπου ανά δεκαετία, µε αποτέλεσµα η µέση παγκόσµια θερµοκρασία να είναι ιδιαίτερα στο θερµότερο επίπεδο που επιτεύχθηκε ποτέ ή πολύ κοντά σε αυτό, κατά την τρέχουσα µεσοπαγετωνική περίοδο, η οποία ξεκίνησε περίπου χρόνια πριν (Hansen et al., 2006). Τα πρώτα σηµάδια των αλλαγών µπορούν να παρατηρηθούν σε πολλά φυσικά και βιολογικά 7

18 Κεφάλαιο 2 συστήµατα, όπως για παράδειγµα πολλά είδη έχουν µετακινηθεί προς τους πόλους ανά 6 km κατά µέσο όρο ανά δεκαετία τα τελευταία 30 µε 40 χρόνια. Ένα άλλο σηµάδι που αλλάζει τα εποχιακά γεγονότα, είναι η άνθηση και η ωοτοκία, τα οποία συµβαίνουν 2 µε 3 ηµέρες νωρίτερα ανά δεκαετία σε πολλές περιοχές µε εύκρατο κλίµα (Parmesan and Yohe, 2003) του Βορείου Ηµισφαιρίου. Σχήµα 2.2: Η αύξηση των επιπέδων των αερίων του θερµοκηπίου. (Πηγή: Gohar L. and Shine K., 2006). Αξίζει ακόµα να γίνει αναφορά στη δηµόσια συζήτηση σχετικά µε το λεγόµενο «Hockey Stick». Μεγάλο µέρος συζητήσεων είχε επικεντρωθεί στο αν η αυξητική τάση της παγκόσµιας θερµοκρασίας είναι πρωτοφανής ή αποτελεί µέρος του αναµενόµενου εύρους από τις φυσικές µεταβολές. Αυτό αναφέρεται ως «Hockey Stick», δεδοµένου ότι ασχολείται µε την εγκυρότητα των στοιχείων που δείχνουν σταθερές θερµοκρασίες για περίπου 1000 χρόνια και στη συνέχεια την απότοµη αύξηση από το 1800 (Mann et al., 1999). Ορισµένοι ερµήνευσαν τα «Hockey Stick» ως οριστική απόδειξη της ανθρώπινης επιρροής στο κλίµα. Ωστόσο, άλλοι υποστηρίζουν ότι τα στοιχεία και οι µεθοδολογίες που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή αυτής της µορφής σχήµατος είναι αµφισβητήσιµα (von Storch et al., 2004), διότι ακριβή στοιχεία της θερµοκρασίας είναι διαθέσιµα µόνο για τα τελευταία 150 χρόνια. Ένα µεγάλο µέρος της θερµοκρασίας που έχει καταγραφεί είναι αναδηµιούργηµα από διάφορες πηγές, όπως πυρήνες πάγου, λιµναία ιζήµατα και κοράλλια. Τα επιχειρήµατα για την κλιµατική αλλαγή δε στηρίζονται σε «αποδείξεις» ότι η τάση της υπερθέρµανσης είναι πρωτοφανή την τελευταία χιλιετία. Το βασικό συµπέρασµα, ότι η συσσώρευση αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα θα οδηγήσει σε µερικούς βαθµούς θέρµανσης του πλανήτη, στηρίζεται σε νόµους της φυσικής, της χηµείας και σε µια σειρά αποδεικτικών στοιχείων. Τα 8

19 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής στοιχεία δείχνουν ότι η µεγάλη αύξηση της θερµοκρασίας του πλανήτη από το 1850 περίπου είναι πρωτοφανής για την τελευταία χιλιετία. Σχήµα 2.3: Η γη έχει θερµανθεί κατά 0,7 C από το 1900 περίπου. (Πηγή: Brohan et al., 2006). Αξίζει στο σηµείο αυτό να γίνει αναφορά στις µεταβολές του συστήµατος της γης που θα µπορούσε να ενισχύσει την υπερθέρµανση του πλανήτη. Η αποδυνάµωση των φυσικών αποθεµάτων του άνθρακα στο έδαφος: Αρχικά, τα υψηλότερα επίπεδα του CO 2 στην ατµόσφαιρα θα ενεργήσουν ως λίπασµα για τα φυτά, αυξάνοντας την ανάπτυξη των δασών και την ποσότητα του CO 2 που απορροφάται από τη γη. Ένα θερµότερο κλίµα θα αντισταθµίσει όλο και περισσότερο αυτό το αποτέλεσµα µε την αύξηση των φυτών και την αναπνοή του εδάφους (αύξηση της απελευθέρωσης του CO 2 από το έδαφος). Πρόσφατα µοντέλα δείχνουν ότι η καθαρή απορρόφηση µπορεί αρχικά να αυξηθεί λόγω των επιπτώσεων γονιµοποίησης του άνθρακα. Όµως, µέχρι το τέλος αυτού του αιώνα θα µειωθεί σηµαντικά, ως αποτέλεσµα της αύξησης της αναπνοής και των ορίων για την ανάπτυξη των φυτών (θρεπτικά συστατικά και διαθεσιµότητα του νερού) (Friedlingstein et al., 2006). Η αποδυνάµωση των φυσικών αποθεµάτων άνθρακα στον ωκεανό: Η ποσότητα του CO 2 που απορροφάται από τους ωκεανούς ενδέχεται να επιβραδυνθεί στο µέλλον µέσα από µια σειρά χηµικών, βιολογικών και φυσικών αλλαγών. Για παράδειγµα, οι χηµικές διαδικασίες πρόσληψης µπορεί να είναι εξαντλητικές, η αύξηση της θερµοκρασίας στις επιφάνειες των υδάτων θα µειώσει το ρυθµό απορρόφησης και οι οργανισµοί που απορροφούν CO 2 είναι πιθανόν να πληγούν από την όξυνση των ωκεανών (Orr et al., 2005). Τα περισσότερα µοντέλα κύκλου του άνθρακα συµφωνούν ότι η κλιµατική αλλαγή θα αποδυναµώσει τα αποθέµατα του ωκεανού, αλλά δείχνουν ότι αυτό θα είναι µια 9

20 Κεφάλαιο 2 µικρότερη επίδραση από την αποδυνάµωση των αποθεµάτων της γης (Friedlingstein et al., 2006). Απελευθέρωση CH 4 από κοιτάσµατα τύρφης, υγροτόπους και τήξης περιοχών µε µόνιµο στρώµα πάγου: Η τήξη του παγωµένου εδάφους, η αύξηση της θερµοκρασίας και η ξήρανση των υγροτοπικών εκτάσεων θα µπορούσε να απελευθερώσει CH 4 (και CO 2 ) στην ατµόσφαιρα. Τα µοντέλα δείχνουν ότι έως και το 90% του ανώτερου στρώµατος παγωµένου εδάφους ενδέχεται να αποψυχθεί µέχρι το 2100 (Lawrence and Slater, 2005), περιοχές οι οποίες περιλαµβάνουν ένα σηµαντικό απόθεµα άνθρακα. Ένα σύνολο εκτιµήσεων δείχνουν ότι οι υγρότοποι αποθηκεύουν περίπου 1600 Gt CO 2 e και τα µονίµως παγωµένα εδάφη επιπλέον 1500 Gt CO 2 e, τα οποία συνολικά αποτελούν περισσότερο από το διπλάσιο των συνολικών σωρευτικών εκποµπών από την καύση ορυκτών καυσίµων µέχρι στιγµής. Απελευθέρωση CH 4 από ωκεανούς: Μια τεράστια ποσότητα CH 4 (ισοδύναµο µε δεκάδες χιλιάδες Gt CO 2, διπλάσιο του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου) µπορούν επίσης να παγιδευτούν κάτω από τους ωκεανούς καθότι υπάρχουν σε αρκετά ψυχρές περιοχές και κάτω από αρκετά υψηλές πιέσεις για να διατηρηθούν σταθερά. Υπάρχει σηµαντική αβεβαιότητα σχετικά µε το εάν θα επηρεαστούν από την αλλαγή του κλίµατος. Ωστόσο, εάν η θέρµανση των ωκεανών διεισδύσει αρκετά βαθιά για να αποσταθεροποιήσει ακόµη και µια µικρή ποσότητα CH 4 και το απελευθερώσει στην ατµόσφαιρα, θα οδηγήσει σε ταχεία αύξηση της θέρµανσης του πλανήτη (Hadley Centre, 2005) Οι προβλέψεις σήµερα Οι συνεχείς παρατηρήσεις καταδεικνύουν ότι οι ωκεανοί έχουν λάβει περίπου το 84% της συνολικής θέρµανσης του συστήµατος της γης κατά τα τελευταία 40 χρόνια (Barnett et al., 2005; Levitus et al., 2005). Στην περίπτωση κατά την οποία οι παγκόσµιες εκποµπές σταµατούσαν σήµερα, ένα µέρος αυτής της θερµότητας θα ανταλλάσσονταν µε την ατµόσφαιρα, καθώς το σύστηµα θα επανερχόταν σε ισορροπία, προκαλώντας έτσι µια πρόσθετη αύξηση της θερµοκρασίας. Κλιµατικά µοντέλα δείχνουν ότι υπάρχει σαφής ένδειξη µιας περαιτέρω αύξηση της θερµοκρασίας κατά 0,5 C έως 1 C κατά τη διάρκεια αρκετών δεκαετιών, λόγω παρελθόντων εκποµπών (Meehl et al., 2005). Αυτή η αύξηση της θερµοκρασίας είναι µικρότερη από την αύξηση της θερµοκρασίας που αναµενόταν, εάν οι συγκεντρώσεις είχαν σταθεροποιηθεί στα 430 ppm CO 2 e, διότι τα αιωρούµενα σωµατίδια συµβάλουν ως ένα ποσοστό στα αέρια του θερµοκηπίου τα οποία προκαλούν αύξηση της θερµοκρασίας. Εφόσον οι ετήσιες εκποµπές συνεχιζόταν στα σηµερινά επίπεδα, τα επίπεδα των αερίων του θερµοκηπίου θα προσέγγιζαν το διπλάσιο ως προς τα προβιοµηχανικά επίπεδα µέχρι τα µέσα του αιώνα, και εφόσον η συγκέντρωση ήταν συνεχής, οι θερµοκρασίες 10

21 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής δύναται να αυξηθούν κατά 2ºC έως 5ºC ή ακόµη περισσότερο. Στην περίπτωση όπου οι ετήσιες εκποµπές θα παραµείνουν στα σηµερινά επίπεδα, τότε τα επίπεδα των αερίων του θερµοκηπίου δύναται να φθάσουν κοντά στα 550 ppm CO 2 e µέχρι το Χρησιµοποιώντας το 90% της εµπιστοσύνης των ορίων µε βάση το εύρος που δίνει το IPCC, µια πρόσφατη έρευνα από το Hadley Centre υπογραµµίζει ότι αυτό θα δέσµευε τον κόσµο σε µια αύξηση της θερµοκρασίας της τάξης των 2 C έως 5 C (πίνακας 2.1). Ο πίνακας 2.1 παρουσιάζει τις προβλέψεις της θερµοκρασίας χρησιµοποιώντας την ευαισθησία του κλίµατος που κυµαίνεται στο 5% έως 95% µε βάση το IPCC (Wigley and Raper, 2001), το Hadley Centre (Murphy et al., 2004) και έντεκα µεµονωµένες µελέτες (Meinhausen, 2006). Ωστόσο, αυτές είναι οι συντηρητικές εκτιµήσεις της αναµενόµενης αύξησης της θερµοκρασίας, διότι ελλείψει µιας αποτελεσµατικής πολιτικής για το κλίµα, οι αλλαγές στη χρήση της γης και η αύξηση του πληθυσµού της κατανάλωσης και της ενέργειας θα οδηγήσει τις εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου, σε πολύ υψηλότερα επίπεδα απ ότι είναι σήµερα. Σε γενικές γραµµές, τα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη και οι ηπειρωτικές περιοχές θα βιώσουν σηµαντική αύξηση της θερµοκρασίας πάνω από το παγκόσµιο µέσο όρο. Σήµερα, οι τροπικές περιοχές είναι περίπου 15 C θερµότερες από τα µέσα γεωγραφικά πλάτη και πάνω από 25 C θερµότερες από τα υψηλά γεωγραφικά πλάτη. Στο µέλλον, οι µικρότερες αυξήσεις στη θερµοκρασία κατά κανόνα θα εµφανιστούν πάνω από τους ωκεανούς και σε ορισµένες τροπικές παράκτιες περιοχές. Οι µεγαλύτερες αυξήσεις της θερµοκρασίας αναµένονται στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη (ιδιαίτερα γύρω από τους πόλους), όπου υπάρχει τήξη των πάγων και ο θαλάσσιος πάγος θα µειώσει την ανελαστικότητα της επιφάνειας, που οδηγεί σε µεγαλύτερη από το µέσο όρο αύξηση της θερµοκρασίας (Stern, 2007). Επίσης, ο κίνδυνος για περισσότερα κύµατα καύσωνα αναµένεται να αυξηθεί, όπου για παράδειγµα, το Hadley Centre δείχνει σαφώς ότι το καλοκαίρι του 2003 ήταν το πιο ζεστό της Ευρώπης τα τελευταία 500 έτη και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες συµβάλουν στην ενίσχυση της κλιµατικής αλλαγής, έχοντας ήδη υπερδιπλασιάσει την πιθανότητα εµφάνισης ενός εξίσου ζεστού καλοκαιριού στην Ευρώπη (Stott et al., 2004). Η θέρµανση του πλανήτη τείνει να αλλάξει τα µοτίβα βροχόπτωσης, καθότι θερµότερος αέρας κρατά µεγαλύτερη ποσότητα υγρασίας, και η άνιση κατανοµή της αύξησης της θερµοκρασίας σε παγκόσµιο επίπεδο τείνει να οδηγήσει σε µεγάλης κλίµακας µεταβολές των καιρικών συστηµάτων. 11

22 Κεφάλαιο 2 Πίνακας 2.1: Προβολές της θερµοκρασίας προς τη σταθεροποίηση. (Πηγή: Wigley and Raper, 2001; Murphy et al., 2004). Επίπεδο σταθεροποίησης (ppm CO 2e ) Αύξηση της θερµοκρασίας σε συσχέτιση µε τα προβιοµηχανικά επίπεδα ( o C) 3 η Έκθεση Αποτίµησης του IPCC 2001 (Wigley and Raper) Hadley Centre 11 µελέτες Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής Η συγκέντρωση των αέριων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα και η παγκόσµια θερµοκρασία Η σύνδεση µεταξύ των συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου και της παγκόσµιας θερµοκρασίας έχει εδραιωθεί, καθότι αυτό βασίζεται στις αρχές και στα αξιώµατα που έχουν οριστεί από τους επιστήµονες του 19 ου αιώνα. Το φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι µια φυσική διαδικασία που διατηρεί την επιφάνεια της γης περίπου 30 C θερµότερη απ ότι θα ήταν σε διαφορετική περίπτωση, καθότι χωρίς το φαινόµενο αυτό η γη θα ήταν απαγορευτική για την ύπαρξη ζωής. Το φαινοµένου του θερµοκηπίου, έχει τις ρίζες του στο 19 ο όπως διατυπώθηκε από επιστήµονες όπως ο Fourier, ο Tyndall και ο Arrhenius (Pierrehumbert, 2004). Ο Fourier, το 1820, παρατήρησε ότι η ατµόσφαιρα ήταν περισσότερο διαπερατή σε εισερχόµενη ηλιακή ακτινοβολία απ' ότι σε εξερχόµενη υπέρυθρη ακτινοβολία και εποµένως στην παγίδευση της θερµότητας. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο Tyndall προσδιόρισε τους τύπους των µορίων (γνωστά ως αέρια του θερµοκηπίου), κυρίως το CO 2 και τους υδρατµούς, τα οποία επιδρούν στην παγίδευση της θερµότητας. Ο Arrhenius µ ένα βήµα παραπέρα έδειξε ότι ο διπλασιασµός της συγκέντρωσης CO 2 στην ατµόσφαιρα θα οδηγούσε σε σηµαντικές αλλαγές στη θερµοκρασία της επιφάνειας. Οι πρώτες εκτιµήσεις των Fourier, Tyndall και Arrhenius έχουν βελτιώσει την κατανόησή του τρόπου µε τον οποίο τα αέρια του θερµοκηπίου απορροφούν την ακτινοβολία, επιτρέποντάς τους να κάνουν πιο ακριβείς 12

23 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής υπολογισµούς µεταξύ των συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου και των θερµοκρασιών. Για παράδειγµα, είναι πλέον σαφώς τεκµηριωµένο ότι οι επιπτώσεις του CO 2 στην αύξηση της θερµοκρασίας αυξάνονται σχεδόν λογαριθµικά µε τη συγκέντρωσή τους στην ατµόσφαιρα. Από απλούς υπολογισµούς ενεργειακού ισοζυγίου, το άµεσο αποτέλεσµα στον πλανήτη από το διπλασιασµό των συγκεντρώσεων CO 2 θα οδηγήσει σε µέση αύξηση της θερµοκρασίας της επιφάνειας περίπου κατά 1 C (IPCC, 2007). Η ατµόσφαιρα είναι ιδιαίτερα περίπλοκη απ' ότι υποδηλώνουν αυτά τα απλά µοντέλα. Η επακόλουθη υπερθέρµανση θα είναι στην πραγµατικότητα πολύ µεγαλύτερη από 1 C, λόγω αλληλεπίδρασης και ανατροφοδότησης στην ατµόσφαιρα, που δρουν για να ενισχυθεί ή να αµβλυνθεί η άµεση αύξηση της θερµοκρασίας. Τα κύρια θετικά σχόλια προέρχονται από τους υδρατµούς, ένα ισχυρό αέριο του θερµοκηπίου. Τα στοιχεία δείχνουν ότι, ένα θερµότερο κλίµα κρατά περισσότερους υδρατµούς, οπότε και την παγίδευση της θερµότητας, που ενισχύει την αρχική θερµοκρασία του πλανήτη. Χρησιµοποιώντας τα κλιµατικά µοντέλα που ακολουθούν τους βασικούς φυσικούς νόµους, οι επιστήµονες είναι δυνατόν να αξιολογήσουν πλέον το πιθανό εύρος υπερθέρµανσης για ένα δεδοµένο επίπεδο αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα. Σήµερα είναι αδύνατον να προσδιοριστεί η ακριβής µεταβολή στη θερµοκρασία, η οποία συνδέεται µε το επίπεδο των αερίων του θερµοκηπίου. Παρόλα αυτά όλο και πιο εξελιγµένα µοντέλα είναι σε θέση να συλλάβουν µερικές από τις πιο στοχαστικές και πολύπλοκες αλλαγές του κλίµατος που επιτρέπουν στους επιστήµονες να αναπτύξουν µια καλύτερη κατανόηση πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων µέσα στο σύστηµα και την εκτίµηση της αλλαγής των επιπέδων των αερίων του θερµοκηπίου που θα επηρεάσουν το κλίµα. Η θερµοκρασία της γης περίπου κάθε χρόνια κυµαίνεται µεταξύ της περιόδου, των παγετώνων, κατά την οποία η µέση παγκόσµια θερµοκρασία ήταν περίπου 5 C µικρότερη απ' ότι είναι σήµερα (σχήµα 2.4). Οι µεταβολές αυτές προκλήθηκαν από την αλλαγή της θέσης του άξονα της γης σε σχέση µε τον ήλιο και η αλλαγή στη µέση παγκόσµια θερµοκρασία συσχετίζεται µε τη µεταβολή της συγκέντρωσης του CO 2 στην ατµόσφαιρα. Τα επίπεδα του CO 2, για το 2009 ήταν 387 ppm, που σηµαίνει 40% τουλάχιστον υψηλότερα επίπεδα απ' ότι ήταν τα τελευταία χρόνια. Η γη βρίσκεται σήµερα σε µεσοπαγετωνική περίοδο, η οποία ξεκίνησε περίπου χρόνια πριν. Μια σειρά από παρατηρήσεις, έχουν δείξει ότι οι συγκεντρώσεις των αερίων του θερµοκηπίου και των αιωρούµενων σωµατιδίων στην ατµόσφαιρα ήταν σχετικά σταθερές κατά την περίοδο αυτή (αριστερά στο τέλος του σχήµατος 2.4). Το ποσοστό των εκποµπών CO 2 στην ατµόσφαιρα από φυσικές διεργασίες, όπως η αναπνοή από την επίγεια βλάστηση, τα εδάφη, τη θαλάσσια βλάστηση, τις πυρκαγιές, και τη δραστηριότητα των ηφαιστείων ήταν περίπου ίσο µε το ποσοστό του CO 2 από την αφαίρεση, µέσω της φωτοσύνθεσης, µε την επίγεια βλάστηση και λήψη από τους ωκεανούς. Ως εκ τούτου, η συγκέντρωση του CO 2 στην ατµόσφαιρα ήταν σχεδόν σταθερή. Είναι πιθανό ότι το σταθερό κλίµα ήταν ένας βασικός παράγοντας για την ανάπτυξη της γεωργίας και κατά 13

24 Κεφάλαιο 2 συνέπεια, την κατασκευή µόνιµων οικισµών και πολιτισµών (University of Copenhagen, 2009). Οι συγκεντρώσεις στην ατµόσφαιρα των αερίων του θερµοκηπίου και των αερολυµάτων, η κάλυψη του εδάφους και η ηλιακή ακτινοβολία µεταβάλουν την ενεργειακή ισορροπία του συστήµατος και συνάµα αποτελούν τις κινητήριες δυνάµεις της κλιµατικής αλλαγής, καθότι µπορούν να επηρεάσουν την απορρόφηση, τη σκέδαση και την εκποµπή ακτινοβολίας στην ατµόσφαιρα και στην επιφάνεια της γης. Οι προκύπτουσες θετικές ή αρνητικές µεταβολές στο ενεργειακό ισοζύγιο, λόγω αυτών των παραγόντων, εκφράζονται ως ένταση της ακτινοβολίας, η οποία χρησιµοποιείται για να συγκριθεί η επιρροή της αύξησης της θερµοκρασίας ή της ψύξη των αερίων του θερµοκηπίου και των αερολυµάτων στο παγκόσµιο κλίµα. Τα τελευταία 150 χρόνια οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αλλάξει σηµαντικά τη σύνθεση της ατµόσφαιρας. Η καύση των ορυκτών καυσίµων, η αποψίλωση των δασών, η µεγάλης κλίµακα ανεξέλεγκτη κτηνοτροφική δραστηριότητα, η χρήση συνθετικών λιπασµάτων και οι εκποµπές από συγκεκριµένες βιοµηχανικές δραστηριότητες, έχουν αυξήσει τις εκποµπές, και την ατµοσφαιρική συγκέντρωση των αερίων του θερµοκηπίου και των αερολυµάτων. Ενώ ορισµένα αερολύµατα έχουν την ικανότητα ψύξης, ο συνδυασµός αέρια του θερµοκηπίου και αερολύµατα µας δίνει το αποτέλεσµα της αύξηση της θερµοκρασίας. Σχήµα 2.4: Μεταβολή της θερµοκρασίας στην Ανταρκτική και της ατµοσφαιρικής συγκέντρωσης CO 2 τα τελευταία χρόνια. (Πηγή: Lüthi et al., 2008). Στο σηµείο αυτό αξίζει να γίνει αναφορά ότι η Παγκόσµια και η Ευρωπαϊκή αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής βασίζονται στα σενάρια από την Ειδική Έκθεση Σεναρίων - Εκποµπών (Nakićenović et al., 2003) και στις κύριες υποθέσεις όσο αφορά στις κοινωνικοοικονοµικές, στις δηµογραφικές και στις τεχνολογικές αλλαγές. Τα σενάρια αυτής 14

25 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής της Έκθεσης κατατάσσονται σε τέσσερις οικογένειες σεναρίων (Α1, Α2, Β1 και Β2) και µε βάση αυτές ερευνώνται εναλλακτικοί οδοί ανάπτυξης, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσµα δηµογραφικών, οικονοµικών, τεχνολογικών κινητήριων δυνάµεων και εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Τα σενάρια αυτά δεν περιλαµβάνουν πρόσθετες πολιτικές για το κλίµα πάνω από τις υφιστάµενες. Το σενάριο Α1 προϋποθέτει έναν κόσµο πολύ ταχείας οικονοµικής ανάπτυξης, εισάγοντας στα µέσα του αιώνα νέες και πιο αποτελεσµατικές τεχνολογίες. Το σενάριο B1 είναι ίδιο µε το Α1, αλλά µε πιο γρήγορες αλλαγές στις δοµές της οικονοµίας προς µια οικονοµία των υπηρεσιών και των πληροφοριών. Το σενάριο B2 περιγράφει έναν κόσµο µε µεσαία πληθυσµιακή και οικονοµική ανάπτυξη και δίνει έµφαση στις τοπικές λύσεις για την οικονοµική, κοινωνική και περιβαλλοντική αειφορία. Το σενάριο Α2 περιγράφει ένα ετερογενή κόσµο, µε µεγάλη αύξηση του πληθυσµού, επιβραδύνοντας την οικονοµική ανάπτυξη και την τεχνολογική αλλαγή. Η προβλεπόµενη αλλαγή στη θερµοκρασία και στους δείκτες της αλλαγής του κλίµατος διαφέρει σε καθένα από αυτά τα σενάρια, µε τις µεγαλύτερες διαφορές να βρίσκονται στις υψηλότερες εκποµπές. Απ όλα τα σενάρια αυτά, το Α2 έχει τα υψηλότερα επίπεδα εκποµπών, το A1 και το Β2 βρίσκονται σε ένα φάσµα µεταξύ των χαµηλών και υψηλών εκποµπών ενώ το Β1 έχει τις χαµηλότερες εκποµπές (IPCC, 2007) Η θερµοκρασία, οι βροχοπτώσεις και οι καταιγίδες στην Ευρώπη Η Ευρώπη έχει θερµανθεί περισσότερο σε σχέση µε τον παγκόσµιο µέσο όρο. Η µέση ετήσια θερµοκρασία µέχρι το 2009 ήταν 1,3 C πάνω από το µέσο όρο των ετών , καθώς και στις χερσαίες περιοχές και στους ωκεανούς πάνω από 1 C. Υψηλές ακραίες θερµοκρασίες όπως καυτές ηµέρες, τροπικές νύχτες, και κύµατα καύσωνα, έχουν γίνει πιο συχνές, ενώ χαµηλές θερµοκρασίες, µικρά κύµατα ψύχους και κρύες ηµέρες έχουν γίνει λιγότερο συχνές στην Ευρώπη (IPCC, 2007; Haylock et al., 2008). Η µέση διάρκεια των κυµάτων καύσωνα στη δυτική Ευρώπη διπλασιάστηκε κατά την περίοδο 1850 µε 2009 και η συχνότητα των ζεστών ηµερών σχεδόν τριπλασιάστηκε. Ο χειµώνας του 2009 ήταν σχετικά κρύος στο µεγαλύτερο µέρος της Ευρώπης, µε εκτεταµένες χιονοπτώσεις σε πολλές περιοχές. Η άνοιξη και το καλοκαίρι του 2009 ήταν το θερµότερο από το µακροπρόθεσµο µέσο όρο, ιδιαίτερα στη νότια Ευρώπη. Η µέση ετήσια θερµοκρασία στην Ευρώπη προβλέπεται να αυξηθεί κατά τη διάρκεια του αιώνα, µε τη µεγαλύτερη αύξηση της θερµοκρασίας να σηµειώνεται στην ανατολική και βόρεια Ευρώπη το χειµώνα και στη νότια Ευρώπη το καλοκαίρι. Το καλοκαίρι η θερµοκρασία αναµένεται να αυξηθεί έως και 7 C στη νότια Ευρώπη και 5 C στη βόρεια Ευρώπη, την περίοδο Σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι υψηλές ακραίες θερµοκρασίες, όπως τα κύµατα καύσωνα αναµένεται να γίνουν πιο συχνά και έντονα κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα, ενώ η διακύµανση της θερµοκρασίας το χειµώνα προβλέπεται να µειωθεί περαιτέρω. Σύµφωνα µε 15

26 Κεφάλαιο 2 αυτές τις προβλέψεις, οι περισσότερο πληγείσες περιοχές της Ευρώπης θα είναι η Ιβηρική χερσόνησο, τα Απέννινα όρη κατά µήκος της ανατολικής ακτής της Ιταλικής χερσονήσου και η νοτιοανατολική Ευρώπη. Η µέγιστη θερµοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού προβλέπεται να αυξηθεί πολύ περισσότερο στη νότια και κεντρική Ευρώπη απ ότι στη βόρεια, ενώ η σηµαντικότερη µείωση του κρύου προβλέπεται στη βόρεια Ευρώπη, και ο αριθµός των ηµερών µε θερµοκρασία πάνω από τους 40,7 C, θα διπλασιαστεί στα περισσότερα µέρη της νότιας Ευρώπης (van der Linden and Mitchell, 2009; Ficher and Shaer, 2010) (σχήµα 2.5). Στη βόρεια Ευρώπη οι ετήσιες βροχοπτώσεις αυξήθηκαν κατά 10% µε 40%, αλλά µειώθηκαν σε ορισµένες περιοχές της νότιας Ευρώπης έως και 20%, κατά τον 20 ο αιώνα, και µαζί µε τµήµατα της κεντρικής Ευρώπης χαρακτηρίζονται από ξηρούς χειµώνες (ΕEA/JRC/WHO, 2008). Επίσης, η µέση ετήσια βροχόπτωση προβλέπεται να αυξηθεί από το 2071 έως το 2100 σε σύγκριση µε τη χρονική περίοδο κατά 10% µε 20% στη βόρεια Ευρώπη και να µειωθεί κατά 5% - 20% στη νότια Ευρώπη και στη Μεσόγειο (σχήµα 2.6). Σχήµα 2.5: Ο µέσος αριθµός των ηµερών του καλοκαιριού στην Ευρώπη που υπερβαίνουν το όριο των 40,7 C. (Πηγή: van der Linden and Mitchell, 2009; Ficher and Shaer, 2010). Ενώ υπάρχουν αβεβαιότητες σχετικά µε το µέγεθος και τη γεωγραφική λεπτοµέρεια των αλλαγών, η Ευρώπη µπορεί να χωριστεί σε δύο καθεστώτα, τις προβλεπόµενες αυξήσεις των βροχοπτώσεων στα βόρεια και τις µειωµένες στα νότια. Οι θύελλες στην Ευρώπη παρουσίασαν διακυµάνσεις τον περασµένο αιώνα που σηµαίνει ότι δεν µπορεί να υπάρχει µια σαφείς µακροπρόθεσµη τάση. Στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη η συχνότητα των θυελλών ήταν σχετικά υψηλή κατά τα τέλη του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα και στη συνέχεια µειώθηκε. Επιπλέον, θα υπάρξουν αλλαγές και στις τροπικές θύελλες µε επακόλουθο τις αλλαγές στην αιολική ενέργεια, στη βροχόπτωση και στα πρότυπα της θερµοκρασίας, συνεχίζοντας τον ευρύ τρόπο διεξαγωγής των παρατηρούµενων τάσεων κατά τον τελευταίο 16

27 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής µισό αιώνα, µε τα κλιµατικά µοντέλα να µην αναφέρουν σηµαντικές αλλαγές στο βόρειο ηµισφαίριο (ΕEA/JRC/WHO, 2008; IPCC, 2007; van der Linden and Mitchell, 2009). Σχήµα 2.6: Προβλέψεις για τις αλλαγές ετησίως (αριστερά) και το καλοκαίρι (δεξιά) στις βροχοπτώσεις µεταξύ του 1961 έως του 1990 και του 2071 έως του (Πηγή: van der Linden and Mitchell, 2009) O πάγος της Αρκτικής θάλασσας και τα στρώµατα πάγου της Γροιλανδίας Η τήξη των στρωµάτων πάγου συµβάλλουν ήδη στην άνοδο της στάθµης της θάλασσας, µε το µεγαλύτερο µέρος της τρέχουσας ανόδου της παγκόσµιας στάθµης της θάλασσας να προκύπτει από τη θερµική διαστολή των ωκεανών, µε τη συνεισφορά της τήξης των πάγων. Καθώς οι παγκόσµιες θερµοκρασίες αυξάνονται, η πιθανότητα τήξης στρωµάτων πάγου αυξάνεται, αλλά το κλίµα και ο χρόνος παραµένουν εξαιρετικά αβέβαια. Ενώ ορισµένα µοντέλα προβλέπουν ότι η καθαρή συνεισφορά από τα στρώµατα πάγων θα παραµείνει κοντά στο µηδέν ή αρνητική τον επόµενο αιώνα, οι πρόσφατες παρατηρήσεις δείχνουν ότι τα στρώµατα πάγου της Γροιλανδίας και της δυτικής Ανταρκτικής µπορεί να είναι πιο ευάλωτα στην άνοδο των θερµοκρασιών απ ότι προβλέπεται από τα σηµερινά κλιµατικά µοντέλα. Πιο συγκεκριµένα: Στρώµα πάγου Γροιλανδίας (Allison et al., 2009): Οι µετρήσεις του στρώµατος πάγου της Γροιλανδίας έχουν δείξει µικρή εσωτερική αύξηση. Εντούτοις όµως παρατηρείται σηµαντική τήξη καθώς και επιτάχυνση των ροών πάγου κοντά στην ακτή, µεγαλύτερη από την προβλεπόµενη από τα κλιµατικά µοντέλα. 17

28 Κεφάλαιο 2 Κατάρρευση του στρώµατος πάγου της υτικής Ανταρκτικής (Wouters et al., 2008): Το 2002, αστάθειες στην Υφαλοκρηπίδα πάγου Larsen, οδήγησε στην κατάρρευση ενός τµήµατος της υφαλοκρηπίδας, µεγέθους πάνω από 3200 km 2 - και 200 m πάχος από την Ανταρκτική Χερσόνησο. Είναι πιθανό ότι η θέρµανση των ωκεανών και η επιτάχυνση των ροών πάγων θα αποσταθεροποιήσει το στρώµα πάγου και θα προκαλέσει µια ανεξέλεγκτη εναπόθεση στους ωκεανούς. Η απώλεια πάγου της Γροιλανδίας επηρεάζει σε σηµαντικό βαθµό το επίπεδο της θάλασσας και λόγω της παγκόσµιας κλιµατικής αλλαγής είναι δυνατόν να επέλθουν περαιτέρω αλλαγές στο στρώµα πάγου της Γροιλανδίας. Οι προβλέψεις δείχνουν ότι η επιφάνεια που λιώνει δύναται να αυξηθεί έχοντας µεγαλύτερη απώλεια µάζας, όπως φαίνεται και από τις δορυφορικές µετρήσεις. Στο σχήµα 2.7 παρουσιάζεται η τήξη των πάγων στη Γροιλανδία κατά τη διάρκεια της περιόδου Στα δεξιά φαίνεται η απώλεια µάζας του πάγου για την περίοδο Σχήµα 2.7: H περιοχή τήξης του στρώµατος πάγου της Γροιλανδίας από το (αριστερά) και η µεταβολή της µάζας από το (δεξιά). (Πηγή: Allison et al., 2009; AMAP, 2009; Koç et al., 2009; Wouters et al., 2008). Η έκταση του θαλάσσιου πάγου στην Αρκτική έχει µειωθεί ραγδαία. Οι παρατηρήσεις που λαµβάνονται από το δορυφόρο δείχνουν ότι το καλοκαίρι η έκταση του πάγου συρρικνώνεται κατά 10,2% ανά δεκαετία (σχήµα 2.8). Αυτή η ισχυρή αρνητική τάση ενισχύθηκε περαιτέρω την περίοδο του 2008 και του 2010 αντίστοιχα (Koç et al., 2009; NSIDC, 2010). Υποθαλάσσιες µετρήσεις, η οποίες καλύπτουν µόνο το κεντρικό τµήµα του Αρκτικού ωκεανού, εµφάνισαν συνολικό µέσο πάχος πάγου το χειµώνα του ,9 m, έναντι των 3,6 m το 1980 (Kwok et al., 2009). Μεταξύ του 2004 και 2008, η συνολική έκταση που καλυπτόταν από τον πιο παχύ πάγο, µειώθηκε περισσότερο από 40%. Λιγότερο από το 10% του πάγου της Αρκτικής θάλασσας είναι ηλικίας άνω των δύο ετών και αυτό σηµαίνει ότι ο όγκος των πάγων στην Αρκτική έχει µειωθεί σηµαντικά. 18

29 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής Σχήµα 2.8: Παρατηρήσεις και προβλέψεις για το µήνα Σεπτέµβριο στο θαλάσσιο πάγο της Αρκτικής, από το 1900 έως το (Πηγή: NSIDC, 2010). O πάγος της Αρκτικής θάλασσας είναι πολύ πιθανό το καλοκαίρι να συνεχίσει να συρρικνώνεται σε έκταση και πάχος, αφήνοντας τις ευρύτερες περιοχές εκτεθειµένες σε νερό για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Επίσης είναι πολύ πιθανό το χειµώνα ο θαλάσσιος πάγος να εξακολουθεί να καλύπτει µεγάλες περιοχές. Αρκετές πρόσφατες διεθνείς εκτιµήσεις κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι µέχρι το τέλος του αιώνα τα καλοκαίρια είναι δυνατόν να µην έχουν πάγο (IPCC, 2007). Ωστόσο, τα στοιχεία από το 2007, 2008 και 2009 δείχνουν ότι η κάλυψη θαλάσσιου πάγου στην Αρκτική µειώνεται σηµαντικά περισσότερο, από την προβλεπόµενη από τα κλιµατικά µοντέλα (σχήµα 2.8) (Koç et al., 2009). Αυτό πιθανόν να οφείλεται σε συνδυασµό, ελλείψεων από τα κλιµατικά µοντέλα, και της ελλιπής εκπροσώπησης των επιπτώσεων πάγου (σκούρο ανοικτό νερό αντανακλά πολύ λιγότερο ηλιακό φως από το λευκό χιόνι που καλύπτει τις επιφάνειες) και της οριζόντιας και κάθετης νερού ανάµιξης στον ωκεανό. Λόγω της ύπαρξης της φυσικής µεταβλητότητας µέσα στο σύστηµα του κλίµατος, δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί η ακριβής χρονολογία κατά την οποία ο Αρκτικός ωκεανός θα γίνει εποχιακός σε πάγο (Allison et al., 2009). Η ενίσχυση της υπερθέρµανσης του πλανήτη στην Αρκτική θα έχει θεµελιώδη αντίκτυπο στο κλίµα στο βόρειο ηµισφαίριο (UNEP, 2009). Η µείωση των πάγων στη θάλασσα ενισχύει την υπερθέρµανση του πλανήτη, δεδοµένου ότι το νερό αντανακλά πολύ λιγότερο ηλιακό φως. Η µείωση κάλυψης του θαλάσσιου πάγου ενισχύει ήδη την αύξηση της θερµοκρασίας στην Αρκτική πιο γρήγορα απ ότι προβλέπεται. Αυτή η ενίσχυση θα γίνει πιο έντονη καθώς η παγοκάλυψη µειώνεται τις ερχόµενες δεκαετίες. 19

30 Κεφάλαιο 2 Η ενίσχυση αυτή απλώνεται και πάνω από την ξηρά, επιταχύνοντας τη µείωση του µόνιµου παγωµένου εδάφους, µε αποτέλεσµα την αύξηση της απελευθέρωσης των αερίων του θερµοκηπίου που είναι εγκλωβισµένα κάτω από τα παγωµένα εδάφη, οδηγώντας σε περαιτέρω υπερθέρµανση του πλανήτη. Η πρόσθετη αύξηση της θερµοκρασίας θα επηρεάσει τις καιρικές συνθήκες στην περιοχή της Αρκτικής και τις συνθήκες στην κυκλοφορία της ατµόσφαιρας. Επίσης µπορεί να επηρεάσει τα πρότυπα της θερµοκρασίας και της βροχόπτωσης στην Ευρώπη και τη βόρεια Αµερική. Ο θαλάσσιος πάγος είναι ένα οικοσύστηµα που σφύζει από ζωή καθότι στις συνθήκες αυτές ζουν µικροοργανισµοί όπως και πληθώρα από ψάρια, φώκιες, φάλαινες και πολικές αρκούδες, η ζωή των οποίων εξαρτάται από το µέγεθος του πάγου, µε αποτέλεσµα να υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισης κάποιων από αυτά. Επιπλέον, η κυκλοφορία που συνδέεται µε την εξόρυξη των πόρων στο περιθώριο των ναυτικών δρόµων της Αρκτικής θα αυξηθεί. Η µείωση του πάγου στην Αρκτική έχει ήδη αντίκτυπο στους αυτόχθονες λαούς και πολιτισµούς. Ο θαλάσσιος πάγος είναι ένα σηµαντικό µέρος για κυνήγι και διαµονή πολλών λαών της Αρκτικής, όπου µε την υποχώρηση του πάγου είναι αναγκασµένοι να αλλάξουν τις στρατηγικές επιβίωσης. Οι αυτόχθονοι λαοί της Αρκτικής θα αντιµετωπίσουν σοβαρές οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές. Το λιγότερο καλυπτόµενο µέρος από πάγο το καλοκαίρι στον Αρκτικό ωκεανό θα διευκολύνει την πρόσβαση σε διάφορους πόρους όπως είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας Η πυκνότητα του πληθυσµού στις παράκτιες περιοχές και στα νησιά είναι ιδιαίτερα µεγάλη και µια µικρή άνοδος της στάθµης της θάλασσας θα µπορούσε να έχει σηµαντικές κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονοµικές επιπτώσεις, µέσω της διάβρωσης των ακτών, της αυξηµένης ευαισθησίας σε ακραία καιρικά φαινόµενα καθώς θα προκύπτουν πληµµύρες, µόλυνση στα υπόγεια ύδατα από εισβολή άλατος, απώλεια των παράκτιων υγροτόπων και άλλων επιπτώσεων (Allison et al., 2009). Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, η παγκόσµια στάθµη της θάλασσας ανεβαίνει κατά µέσο όρο 1,7 mm/έτος (IPCC, 2007). Αυτό οφείλεται στην αύξηση όγκου του νερού των ωκεανών, ως συνέπεια της τήξης των πάγων λόγω αύξησης της θερµοκρασίας. Για την περίοδο 1961 έως 2003, η θερµική διαστολή συνέβαλε στο 40% της παρατηρούµενης αύξησης της στάθµης της θάλασσας, ενώ η συρρίκνωση των παγετώνων συνέβαλε στο 60% (Allison et al., 2009; IPCC, 2007). Η στάθµη της θάλασσας έχει αυξηθεί τα τελευταία 15 χρόνια (1993 έως 2008), σε 3,1 (± 0,6) mm/έτος, µε βάση πληροφορίες από δορυφόρους και µετρήσεις της παλίρροιας, µε µεγάλη συµβολή της αύξησης αυτής από τους πάγους της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής (Alblain et al., 2009). 20

31 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής Το IPCC (2007), έλαβε υπόψη στις εκτιµήσεις της ανόδου της στάθµης της θάλασσας τη θερµική διαστολή και την τήξη των πάγων. Οι µελέτες αυτές έκτοτε έχουν µειώσει σηµαντικά το χάσµα λάθους. Το άθροισµα των αποτελεσµάτων που συµβάλλουν πλέον µε την παρατηρούµενη συνολική αύξηση έχουν βελτίωση την κατανόηση των µηχανισµών που βρίσκονται πίσω από την άνοδο της στάθµης της θάλασσας (Rummukainen et al., 2010). Το εκτιµώµενο µερίδιο που αναλογεί σήµερα τόσο από τη Γροιλανδία όσο και από την Ανταρκτική, είναι 0,7 mm/έτος, σύµφωνα µε παρατηρήσεις από το 2002 έως το 2009 (Allison et al., 2009; Scientific Committee on Antarctic Research, 2009). ορυφορικές παρατηρήσεις δείχνουν µια µεγάλη χωρική µεταβλητότητα της ανόδου της στάθµης της θάλασσας σε όλη την Ευρωπαϊκή θάλασσα (σχήµα 2.9), µε άνοδο για παράδειγµα 3,6 mm/έτος στο βόρειο Ατλαντικό και 1,8 mm/έτος κατά µέσο όρο για τη Μεσόγειο θάλασσα. Στην ανατολική Μεσόγειο η άνοδος της στάθµης της θάλασσας είναι υψηλότερη από αυτόν το µέσο όρο, ενώ στα δυτικά είναι χαµηλότερη. Σχήµα 2.9: Μεταβολή της στάθµης της θάλασσας στην Ευρώπη (Οκτώβριος Ιούνιος (Πηγή: Ablain, M. et al., 2009). Το 2007, το IPCC προέβλεψε άνοδο της στάθµης από 0,18 m έως 0,59 m µέχρι τα τέλη του 21 ου αιώνα πάνω από τα επίπεδα του έτους 1990 (IPCC, 2007). Ωστόσο, από το 2007, οι εκθέσεις δείχνουν ότι το επίπεδο της στάθµης της θάλασσας αυξάνεται µε ταχύτερους ρυθµούς, αλλά οι προβλέψεις για την άνοδο της στάθµης της θάλασσας εξακολουθούν να έχουν µεγάλες αβεβαιότητες. Μία από αυτές αφορά στις µεταβολές στη βαρύτητα λόγω της τήξης των χερσαίων µαζών πάγου. Οι αλλαγές αυτές είναι ιδιαίτερα σηµαντικές δεδοµένου 21

32 Κεφάλαιο 2 ότι έχουν επιπτώσεις στις περιφερειακές διαφορές στην άνοδο της στάθµης της θάλασσας και συνεπώς η τήξη των επιφανειακών πάγων της Ανταρκτικής µπορεί µακροπρόθεσµα να είναι πιο σηµαντική για την άνοδο της στάθµης της θάλασσας στην Ευρώπη απ ότι η τήξη των πάγων στη Γροιλανδία. Πρόσφατες εκτιµήσεις βασίζονται σε διάφορες προσεγγίσεις, µε την παραδοχή ότι οι µειωµένες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου, δείχνουν την προβλεπόµενη παγκόσµια µέση αύξηση της θερµοκρασίας της τάξης του 1 m ή ενδεχοµένως το επίπεδο της θάλασσας, αν και είναι πολύ απίθανο έως και 2 m, µέχρι το Οι αβεβαιότητες αυτές συνεπάγονται την ανάγκη διατήρησης µιας σειράς προσαρµογής µε ανοικτές επιλογές και στρατηγικές στις νέες διαπιστώσεις (Rahmstorf, 2010; Allison et al., 2009; UNEP, 2009) Επιζήµιες συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής λόγω έλλειψης ελέγχου Παρόλο που το παγκόσµιο κλίµα ήταν σταθερό τα τελευταία χρόνια, παρέχοντας το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισµού, υπάρχουν τώρα ξεκάθαρα σηµάδια που δείχνουν ότι το κλίµα αλλάζει (University of Copenhagen, 2009). Αυτή είναι ευρέως αναγνωρισµένη ως µια από τις πιο σηµαντικές προκλήσεις που αντιµετωπίζει η ανθρωπότητα. Αλλαγές στο κλίµα και αύξηση της θερµοκρασίας τέτοιου µεγέθους συνδέονται µε ευρείας κλίµακας πιθανές συνέπειες. Ήδη τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, η παγκόσµια υπερθέρµανση έχει προκαλέσει ευδιάκριτες επιδράσεις σε παγκόσµιο επίπεδο, µε αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί σε πολλά ανθρώπινα και φυσικά συστήµατα, στα οποία συµπεριλαµβάνονται µεταβολές στις βροχοπτώσεις, άνοδο της στάθµης των θαλασσών, λιώσιµο των παγετώνων καθώς και µείωση των περιοχών που είναι καλυµµένες µε πάγο στην Αρκτική θάλασσα. Σε πολλές περιπτώσεις η ποσότητα νερού των ποταµών έχει αλλάξει, ειδικά σε ποτάµια που πηγάζουν από χιόνια ή παγετώνες. Άλλες συνέπειες της µεταβολής του κλίµατος συµπεριλαµβάνουν την αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας των ωκεανών, το εκτεταµένο λιώσιµο χιονιού και περιοχών που είναι καλυµµένες µε πάγο, τον αυξηµένο κίνδυνο πληµµυρών για αστικές περιοχές και οικοσυστήµατα, τη µείωση της οξύτητας των ωκεανών καθώς και τα ακραία καιρικά φαινόµενα όπως είναι οι καύσωνες. Οι συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής αναµένεται να γίνουν αισθητές σε ολόκληρο τον πλανήτη. Εφόσον δε ληφθούν µέτρα, οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής αναµένεται να οδηγήσουν σε σηµαντικές και µη αναστρέψιµες συνέπειες. Επιπλέον, η αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας οδηγεί στην αύξηση της πιθανότητας να ξεπεραστούν κάποια όρια τα οποία τείνουν να ενεργοποιήσουν µεγάλης κλίµακας, µη γραµµικές και µη αντιστρέψιµες αλλαγές. Η φιλοδοξία της Ευρώπης είναι η µέση παγκόσµια µεταβολή της θερµοκρασία να µην ξεπεράσει τους 2 C. Ο οδηγός των πολιτικών διαβουλεύσεων για τον περιορισµό των επικίνδυνων επιδράσεων στο κλιµατικό σύστηµα είναι ο διεθνώς αναγνωρισµένος στόχος του περιορισµού της µεταβολής της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας το πολύ κατά 2 C σε σχέση µε την προβιοµηχανική εποχή 22

33 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής σύµφωνα µε το Πλαίσιο Σύµβασης των Ηνωµένων Εθνών (UNFCCC, 2009). Για την επίτευξη αυτού του στόχου θα πρέπει να επιτευχθεί σηµαντική µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Λαµβάνοντας υπόψη µόνο την ατµοσφαιρική συγκέντρωση του CO 2, και εφαρµόζοντας εκτιµήσεις για την ευαισθησία του παγκόσµιου κλιµατικού συστήµατος, ο στόχος αυτός µπορεί να επιτευχθεί µε περιορισµό της συγκέντρωσης CO 2 µεταξύ 350 ppm έως 400 ppm. Εφόσον συµπεριληφθούν όλα τα αέρια του θερµοκηπίου, συχνά παρατίθεται ένα όριο µεταξύ 445 ppm µε 490 ppm ισοδύναµου CO 2. Όπως υποδείχθηκε, η ατµοσφαιρική συγκέντρωση CO 2 είναι ήδη κοντά στο όριο και αυξάνει κατά περίπου 10 ppm ανά δεκαετία (IPCC, 2007). Εποµένως για να επιτευχθεί το µέγιστο όριο των 2 C µέγιστης αύξησης της θερµοκρασίας πρέπει αρχικά οι παγκόσµιες εκποµπές CO 2 να σταθεροποιηθούν στα σηµερινά επίπεδα κατά την τρέχουσα δεκαετία και έπειτα να µειωθούν σηµαντικά. Μακροχρόνια, για την επίτευξη του στόχου, είναι πιθανόν το 2050 να απαιτηθεί µείωση των εκποµπών, σε παγκόσµια κλίµακα, στο 50% των επιπέδων του 1990 (IPCC, 2007). Για την Ευρώπη των 27 χωρών, µαζί µε τις βιοµηχανικές περιοχές, αυτό µεταφράζεται σε µείωση των εκποµπών κατά 25% έως 40% µέχρι το 2020 και 80% έως 95% έως το 2050, εφόσον οι αναπτυσσόµενες χώρες µειώσουν κι αυτές τις εκποµπές τους σηµαντικά σε σχέση µε τις προβλεπόµενες αν δε ληφθούν µέτρα. Ακόµα και ένα όριο ασφαλείας 2 C δεν εγγυάται την αποφυγή των µη αναστρέψιµων κλιµατικών αλλαγών και υπόκειται σε αβεβαιότητα. Το Συνέδριο των µελών της Σύµβασης Πλαίσιο των Ηνωµένων Εθνών για την κλιµατική αλλαγή (UNFCCC) που πραγµατοποιήθηκε το 2009 στην Κοπεγχάγη κατέγραψε τη Συµφωνία της Κοπεγχάγης, η οποία καλεί σε αποτίµηση το 2015, λαµβάνοντας υπόψη το ενδεχόµενο ενίσχυσης του µακροχρόνιου στόχου, παραπέµποντας σε διάφορα επιστηµονικά ζητήµατα, όπως σχετικά µε την αύξηση της θερµοκρασίας κατά 1,5 C (UNFCCC, 2009). Αποτελεί γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) µειώνει τις εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου και τηρεί τη συµφωνία του Κιότο. Η επίτευξη του περιορισµού της αύξησης της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας κατά 2 C, θα απαιτήσει παγκόσµια προσπάθεια, συµπεριλαµβάνοντας περεταίρω σηµαντικές µειώσεις των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου στην Ευρώπη. Το 2009 η Ευρώπη θεωρήθηκε υπεύθυνη για το 11% µε 12% των παγκόσµιων εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου σύµφωνα µε τον Ευρωπαϊκό Οργανισµό Περιβάλλοντος (EEA, 2010) αν και σε αυτή κατοικεί µόλις το 8% του παγκόσµιου πληθυσµού. Σύµφωνα µε τις τωρινές εκτιµήσεις και λαµβάνοντας υπόψη τους ρυθµούς ανάπτυξης του πληθυσµού και της οικονοµίας σε παγκόσµιο επίπεδο, το ποσοστό συνεισφοράς της Ευρώπης θα µειωθεί, καθώς αυξάνονται οι εκποµπές στις αναδυόµενες οικονοµίες (IEA, 2009). Οι ετήσιες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου στην ΕΕ το 2008 αντιστοιχούσαν σε 10 τόνους CO 2 ανά άτοµο (EEA, 2009). Οι συνολικές τιµές εκποµπών της ΕΕ στη κατάταξη, είναι τρίτη πίσω από την Κίνα και τις Η.Π.Α (EC-JRC and PBL, 2009). Εν το µεταξύ οι τάσεις των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου στην ΕΕ σε σχέση µε την ανάπτυξη της οικονοµίας, εκφρασµένη ως ακαθάριστο εθνικό προϊόν (ΑΕΠ), δείχνουν 23

34 Κεφάλαιο 2 ανεξαρτησία µεταξύ των εκποµπών και της οικονοµικής ανάπτυξης σε συνάρτηση µε το χρόνο. Από το 1990 µέχρι το 2007 οι εκποµπές ανά µονάδα ΑΕΠ µειώθηκαν στην Ευρώπη των 27 χωρών περισσότερο από ένα τρίτο (EEA, 2009). Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα µεγέθη των εκποµπών αφορούν µόνο τις εκποµπές από τα ευρωπαϊκά εδάφη και έχουν υπολογισθεί σύµφωνα µε συµφωνηθείσες διεθνείς οδηγίες υπό την UNFCCC. Τα σηµερινά δεδοµένα για τις εκποµπές δείχνουν ότι η Ευρώπη των 15 χωρών είναι σε τροχιά επίτευξης του στόχου του περιορισµού των εκποµπών κατά 8%, σε σχέση µε τα επίπεδα βασικών ετών (το 1990 θεωρείται έτος - βάση για τις περισσότερες χώρες), στην πρώτη περίοδο δέσµευσης σύµφωνα µε το Κιότο, από το 2008 έως το Οι µειώσεις στην Ευρώπη των 27 χωρών είναι ακόµα µεγαλύτερες σε σχέση µε την Ευρώπη των 15 χωρών όπου οι εγχώριες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου µειώθηκαν περίπου 11% κατά τα έτη 1990 έως 2008 (EEA, 2009). Η UNFCCC και το πρωτόκολλο του Κιότο δεν καλύπτουν όλα τα αέρια του θερµοκηπίου. Πολλές από τις ουσίες που ελέγχονται από το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, όπως οι χλωροφθοράνθρακες (CFCs), είναι δυνητικά αέρια του θερµοκηπίου. Η αποµόνωση των ουσιών που καταστρέφουν το όζον και αλλάζουν το κλίµα όπως αναφέρονται στο πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, έχουν συνεισφέρει έµµεσα σε πολύ σηµαντική µείωση των παγκόσµιων εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, οι εκποµπές πολύ περισσότερο από τις µειώσεις που αναµενόταν από την εφαρµογή του Κιότο µέχρι το τέλος του Μια αναλυτικότερη προσέγγιση σε κοµβικούς παραγωγούς εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου καταδεικνύει ανάµεικτες τάσεις. Οι κύριες πηγές των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου που οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα σε παγκόσµιο επίπεδο είναι η καύση ορυκτών καυσίµων για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, οι µεταφορές, η βιοµηχανία και τα νοικοκυριά, οι οποίες στο σύνολό τους αντιστοιχούν περίπου στα δυο τρίτα των συνολικών παγκόσµιων εκποµπών. Άλλες πηγές αποτελούν η αποδάσωση, που αντιστοιχεί περίπου στο ένα πέµπτο, η γεωργία, οι χώροι υγειονοµικής ταφής απορριµµάτων (ΧΥΤΑ) και η βιοµηχανική χρήση αερίων που περιέχουν φθόριο. Συνολικά στην ΕΕ, η κατανάλωση ενέργειας, η οποία περιλαµβάνει την παραγωγή ενέργειας και θερµότητας που καταναλώνεται στη βιοµηχανία, στις µεταφορές και στα νοικοκυριά, αντιστοιχεί σχεδόν στο 80% των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου (σχήµα 2.10) (EEA, 2010). 24

35 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής Σχήµα 2.10: Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου σε ισοδύναµους τόνους CO 2, ανά χώρα για το έτος (Πηγή: ΕΕΑ, 2009). Οι παράγοντες που επηρεάζουν την αυξητική τάση των εκποµπών είναι: Οι αυξήσεις στην παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατος και θερµότητας από τις µονάδες παραγωγής, τόσο κατά απόλυτες τιµές όσο και σε σχέση µε άλλες πηγές. Η οικονοµική ανάπτυξη της βιοµηχανίας. Οι αυξανόµενες ανάγκες για µεταφορές επιβατών και εµπορευµάτων. Το αυξανόµενο µερίδιο των οδικών µεταφορών σε σχέση µε τους άλλους τρόπους µεταφοράς. Ο αυξανόµενος αριθµός των νοικοκυριών. Οι δηµογραφικές µεταβολές κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Οι παράγοντες που επηρεάζουν έτσι ώστε οι εκποµπές να έχουν φθίνουσα τάση την ίδια χρονική περίοδο είναι: 25

36 Κεφάλαιο 2 Οι βελτιώσεις στους ενεργειακούς βαθµούς απόδοσης, συγκεκριµένα από βιοµηχανικούς χρήστες και τις µονάδες παραγωγής ενέργειας. Η βελτίωση της απόδοσης καυσίµου των οχηµάτων. Η καλύτερη διαχείριση των απορριµµάτων και οι βελτιωµένες µέθοδοι επανάκτησης βιοαερίου (η διαχείριση των απορριµµάτων πέτυχε τη µεγαλύτερη σχετική µείωση). Οι µειώσεις στις εκποµπές από τη γεωργία (περισσότερο από 20% από το 1990). Η αποφυγή χρήσης κάρβουνου και η στροφή σε καύσιµα που µολύνουν λιγότερο, ειδικά αέριο και βιοµάζα, για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατος και θερµότητας. Σχήµα 2.11: Εγχώριες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου στην Ευρώπη των 15 και των 27 χωρών, για τα έτη 1990 έως (Πηγή: ΕΕΑ, 2009). Οι τάσεις στις εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου στην ΕΕ από το 1990 έως το 2008 (σχήµα 2.11) οφείλονταν κυρίως στους δύο µεγαλύτερους ρυπαντές, τη Γερµανία και το Ηνωµένο Βασίλειο, οι οποίοι ήταν µαζί υπεύθυνοι για παραπάνω από το µισό της συνολικής µείωσης στην ΕΕ. Σηµαντικές µειώσεις πέτυχαν και άλλα µέλη κράτη της Ευρώπης των 12 χωρών, όπως η Βουλγαρία, η Τσεχία, η Πολωνία και η Ρουµανία. Αυτή η συνολική µείωση αλλοιώθηκε από αυξήσεις των εκποµπών που καταγράφηκε κατά κύριο λόγο στην Ισπανία και δευτερεύοντος στην Ιταλία, στην Ελλάδα και στην Πορτογαλία (EEA, 2010). Οι συνολικές τάσεις επηρεάστηκαν από το γεγονός ότι, σε πολλές περιπτώσεις, οι εκποµπές από µεγάλες σταθερές πηγές µειώθηκαν, ενώ ταυτόχρονα οι εκποµπές από κινητές διαχεόµενες πηγές, ειδικά οι συσχετιζόµενες µε τις µεταφορές, αυξήθηκαν σηµαντικά.συγκεκριµένα ο τοµέας των µεταφορών παραµένει ένας σηµαντικός τοµέας εκπεµπόµενων ρύπων 26

37 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής (Μουσιόπουλος, 2011). Οι εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου από τις µεταφορές αυξήθηκαν κατά 24% από το 1990 έως το 2008 στην Ευρώπη των 27 χωρών, συµπεριλαµβάνοντας τις εκποµπές από τις διεθνείς πτήσεις και τις θαλάσσιες µεταφορές (EEA, 2010). Ενώ µειώθηκε το µερίδιο της αγοράς των σιδηροδροµικών και ενδοχώριων υδάτινων εµπορευµατικών µεταφορών, ο αριθµός των αυτοκινήτων αυξήθηκε στην Ευρώπη των 27 χωρών κατά 22%, δηλαδή 52 εκατ. αυτοκίνητα, τα έτη 1995 έως το 2006 (EEA, 2009) Ένα αποδοτικότερο σύστηµα µεταφορών Οι αυξήσεις των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου από τον τοµέα των µεταφορών, καθώς και αρκετές ακόµα περιβαλλοντικές επιπτώσεις λόγω των µεταφορών, συνδέονται στενά µε την ανάπτυξη της οικονοµίας. Η ετήσια αναφορά του Μηχανισµού Αναφορών για τις Μετακινήσεις και το Περιβάλλον (Transport and Environment Reporting Mechanism- TERM) του EEA, καταγράφει την πρόοδο και την αποτελεσµατικότητα των προσπαθειών ολοκλήρωσης των σχεδίων για τις µεταφορές και το περιβάλλον. Για το 2009, η αναφορά επισήµανε τις ακόλουθες τάσεις και ευρήµατα: Οι εµπορευµατικές µεταφορές τείνουν να αυξάνονται λίγο περισσότερο από την οικονοµία, µε τις µεγαλύτερες αυξήσεις, στην Ευρώπη των 27 χωρών, να καταγράφονται στις οδικές και εναέριες µεταφορές (43% και 35% αντίστοιχα, για τα έτη 1997 έως 2007). Το µερίδιο αγοράς των σιδηροδροµικών και ενδοχώριων υδάτινων εµπορευµατικών µεταφορών µειώθηκε κατά απόλυτες τιµές κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής. Οι επιβατικές µεταφορές συνέχισαν να αυξάνουν αλλά µε µικρότερο ρυθµό από την οικονοµία. Τα αεροπορικά ταξίδια εντός της ΕΕ παρέµειναν ο µέγιστα αυξανόµενος τοµέας, αυξάνοντας κατά 48% τα έτη 1997 έως Τα οδικά ταξίδια παρέµειναν ο κυρίαρχος τρόπος µεταφοράς, αντιστοιχώντας στο 72% όλων των επιβατικών χιλιοµέτρων εντός της Ευρώπης των 27 χωρών. Οι εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου από τις µεταφορές (εξαιρώντας τις διεθνείς αεροπορικές και θαλάσσιες µεταφορές) αυξήθηκαν κατά 28% τα έτη 1990 έως το 2007 στις EEA χώρες (κατά 24% στην Ευρώπη των 27 χωρών) και τώρα αντιστοιχούν σε περίπου 19% των συνολικών εκποµπών. Στην ΕΕ µόνο η Γερµανία και η Σουηδία είναι σε τροχιά επίτευξης των ενδεικτικών στόχων για τη χρήση βιοκαυσίµων το Παρά τις πρόσφατες µειώσεις στις εκποµπές αέριων από ρυπαντές, οι οδικές µεταφορές ήταν η πιο σηµαντική πηγή οξειδίων του αζώτου (ΝΟ x ) και ο δεύτερος µεγαλύτερος σε συνεισφορά σχηµατισµού σωµατιδιακών ρύπων PM το

38 Κεφάλαιο 2 Η οδική κυκλοφορία παραµένει µε διαφορά η µεγαλύτερη πηγή έκθεσης σε ηχητική ρύπανση. Ο αριθµός των ανθρώπων που εκτίθενται σε επιβλαβή ηχητικά επίπεδα, ειδικά τις νυχτερινές ώρες, αναµένεται να αυξηθεί, εκτός αν αναπτυχθούν και εφαρµοσθούν πλήρως, αποτελεσµατικές πολιτικές για την ηχορύπανση. Με βάση το πακέτο που αφορά στο κλίµα και την ενέργεια (EC, 2010), η ΕΕ στοχεύει στο έτος 2020, έχοντας δεσµευθεί να µειώσει τις εκποµπές επιπλέον κατά τουλάχιστον 20% ως προς τα επίπεδα του 1990, µέχρι το Επιπλέον η ΕΕ, θα δεσµευθεί να µειώσει τις εκποµπές της κατά 30% µέχρι το 2020, αν και άλλες αναπτυγµένες χώρες δεσµευθούν για παρόµοιες µειώσεις και οι αναπτυσσόµενες χώρες συνεισφέρουν επαρκώς και σύµφωνα µε τις ευθύνες και τις σχετικές ικανότητές τους. Η Ελβετία και το Λιχτενστάιν (και οι δύο 20% - 30% µειώσεις) και η Νορβηγία (30% - 40%) προέβησαν σε ανάλογες δεσµεύσεις. Οι τωρινές τάσεις δείχνουν ότι η Ευρώπη των 27 χωρών βρίσκονται σε τροχιά επίτευξης του στόχου µείωσης των εκποµπών µέχρι το Εκτιµήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δείχνουν ότι οι εκποµπές της ΕΕ τείνουν να είναι χαµηλότερες κατά 14% από το 2020 σε σχέση µετά επίπεδα του 1990, λαµβάνοντας υπόψη την εκπλήρωση των εθνικών νοµοθεσιών στις αρχές του Υποθέτοντας ότι το συγκεκριµένο πακέτο εκπληρώνεται απόλυτα, η ΕΕ αναµένεται να πετύχει το στόχο µείωσης των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου κατά 20% (EC, 2010). Αξίζει να αναφερθεί ότι µέρος της επιπρόσθετης µείωσης θα µπορούσε να επιτευχθεί µε τη χρήση ευέλικτων µηχανισµών στον εµπορικό και µη τοµέα. Κρίσιµοι τοµείς δράσης είναι η επέκταση και ενίσχυση του ευρωπαϊκού συστήµατος ανταλλαγής ρύπων (EC, 2004), καθώς επίσης και η θέσπιση δεσµευτικών νόµων για την αύξηση του µεριδίου των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) κατά 20% επί της συνολικής παραγωγής ενέργειας, συµπεριλαµβάνοντας 10% επί των µεταφορών, από 9% που ήταν το 2005 (EC, 2010). Είναι ενθαρρυντικό ότι το ποσοστό των ΑΠΕ επί της παραγωγής ενέργειας αυξάνει και συγκεκριµένα η παραγωγή ενέργειας από βιοµάζα, αιολικά πάρκα και φωτοβολταϊκά έχει σηµειώσει σηµαντική αύξηση. Μακροχρόνια, ο περιορισµός της µέσης παγκόσµιας αύξησης της θερµοκρασίας κατά 2 C και η µείωση των παγκόσµιων εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου µέχρι το 2050 κατά 50% ή και περισσότερο σε σχέση µε τα επίπεδα του 1990, θεωρούνται ανέφικτοι µε τις στοιχειώδεις µειώσεις των εκποµπών. Επιπλέον, είναι πιθανό να χρειαστούν συστηµατικές αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και χρησιµοποίησης της ενέργειας καθώς και στην παραγωγή και χρήση ενεργοβόρων προϊόντων. Για το λόγο αυτό, απαιτούνται περεταίρω βελτιώσεις στους ενεργειακούς βαθµούς απόδοσης και στην αποτελεσµατική χρήση των πόρων, ώστε να πετύχουν οι στρατηγικές µείωσης των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Στην ΕΕ, προέκυψαν σηµαντικές βελτιώσεις στην ενεργειακή απόδοση, σε όλους τους τοµείς, λόγω τεχνολογικής προόδου, όπως για παράδειγµα στις βιοµηχανικές διεργασίες, στους κινητήρες των αυτοκινήτων, στη θέρµανση χώρων και στις ηλεκτρικές συσκευές. Επίσης, ο 28

39 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής ενεργειακός βαθµός απόδοσης των κτιρίων στην Ευρώπη έχει αξιοσηµείωτες προοπτικές για µακροχρόνιες βελτιώσεις (EC, 2010). Σε µεγαλύτερη κλίµακα, έξυπνες συσκευές και έξυπνα δίκτυα µπορούν να βελτιώσουν το συνολικό βαθµό απόδοσης των ηλεκτρικών συστηµάτων, αποφεύγοντας τη συχνή χρήση µεθόδων παραγωγής ενέργειας χαµηλού βαθµού απόδοσης, µέσω µείωσης των φορτίων στην ώρα αιχµής. 2.3 Εξωτερικό κόστος και κλιµατική αλλαγή Γενικά χαρακτηριστικά Η αλλαγή του κλίµατος συνεπάγεται ένα µεγάλο περιβαλλοντικό κόστος το οποίο όµως δεν «πληρώνουν» αυτοί που δηµιουργούν το πρόβληµα. Τα χαρακτηριστικά που το διακρίνουν και το διαφοροποιούν το εξωτερικό κόστος του εν λόγω προβλήµατος απ όλα τα υπόλοιπα περιβαλλοντικά ζητήµατα είναι: Αποτελεί ένα παγκόσµιο φαινόµενο σε επίπεδο αιτιών και συνεπειών. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι µακροπρόθεσµες και διαρκείς. Οι αβεβαιότητες και οι κίνδυνοι ως προς τις οικονοµικές επιπτώσεις είναι µεγάλες. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος σηµαντικής, µη-αναστρέψιµης αλλαγής, µε µη-οριακές οικονοµικές συνέπειες. Τα χαρακτηριστικά αυτά διαµορφώνουν τα πλαίσια της οικονοµικής ανάλυσης, η οποία πρέπει να είναι σε παγκόσµια κλίµακα, να περιλαµβάνει µακροπρόθεσµους ορίζοντες, να λαµβάνει υπόψη τους οικονοµικούς κινδύνους και τις αβεβαιότητες, και να εξετάζει την πιθανότητα µεγάλων, µη-οριακών αλλαγών. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι ευρείας εµβέλειας και αλληλεπιδρούν µε άλλες αστοχίες της αγοράς και της οικονοµικής δυναµικής, προκαλώντας πολλά σύνθετα προβλήµατα διαχείρισης. Ιδέες και τεχνικές από τους περισσότερο σηµαντικούς τοµείς της οικονοµίας, µεταξύ άλλων και από πολλές πρόσφατες εξελίξεις, πρέπει να αναπτυχθούν για να αναλύσουν αυτές τις επιπτώσεις. Το εύρος, το µέγεθος και η φύση των επιπτώσεων υποδηλώνει ότι άµεσα σχετίζονται πολλές ηθικές προοπτικές, όπως αυτές που επικεντρώνονται στην ευηµερία, στην ισότητα, στη δικαιοσύνη, στην ελευθερία και στα ανθρώπινα δικαιώµατα. Οι περισσότερες από αυτές τις προοπτικές µαρτυρούν ότι τα αποτελέσµατα της πολιτικής στην κλιµατική αλλαγή απαιτείται να λαµβάνονται µε τους όρους των επιπτώσεων στην κατανάλωση, στην υγεία, στην εκπαίδευση και στο περιβάλλον κατά την πάροδο του χρόνου, αλλά για διαφορετικές ηθικές προοπτικές µπορεί να απαιτούνται διαφορετικές υποδείξεις πολιτικής. Η αλλαγή του κλίµατος δύναται να έχει σοβαρές επιπτώσεις µέσα στη διάρκεια ζωής των περισσοτέρων ζωντανών οργανισµών τη σηµερινή εποχή. Η κλιµατική αλλαγή θα πλήξει εντονότερα τις µελλοντικές γενιές, όµως αυτές υστερούν στην εκπροσώπηση των 29

40 Κεφάλαιο 2 αποφάσεων τη σηµερινή εποχή. Η βασική εξωτερικότητα και οι προσεγγίσεις µεταξύ κόστους-οφέλους έχουν τη χρησιµότητά τους για την ανάλυση της κλιµατικής αλλαγής, καθώς είναι µέθοδοι που επικεντρώνονται στην αξιολόγηση οριακών αλλαγών, και µπορούν µόνο να αποτελούν την αφετηρία για περαιτέρω έρευνα. Η σοβαρότητα των πιθανών συνεπειών και η εφαρµογή των ανωτέρων αναλυτικών προσεγγίσεων αποτελούν τη βάση των ισχυρών επιχειρηµάτων, υπέρ της ισχυρής και επείγουσας παγκόσµιας δράσης για τη µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου, καθώς και της σηµαντικής δράσης για την προσαρµογή απέναντι στις αναπόφευκτες συνέπειες που δε δύναται να αναστραφούν Κατανόηση της ανεπάρκειας στην αγορά που οδηγεί στην κλιµατική αλλαγή Τα αποτελέσµατα της κλιµατικής αλλαγής συνδέονται µε οικονοµικές δραστηριότητες, συµπεριλαµβανοµένης της ενέργειας, της βιοµηχανίας, των µεταφορών και της χρήσης γης. Ως επί το πλείστον και µαζί µε άλλα περιβαλλοντικά προβλήµατα, οι ανθρωπογενείς παράγοντες αποτελούν καίριο σηµείο στην προσέγγιση οικονοµικής ανάλυσης της. Ένα µεγάλο µέρος της οικονοµικής δραστηριότητας περιλαµβάνει την εκποµπή των αερίων του θερµοκηπίου τα οποία καθώς συσσωρεύονται στην ατµόσφαιρα αυξάνεται η θερµοκρασία και επέρχονται αλλαγές στο κλίµα, µε αποτέλεσµα ένα µεγάλο, επιπρόσθετο, κόστος για την κοινωνία. Ωστόσο, το πλήρες κόστος των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου, από την άποψη της αλλαγής του κλίµατος, δεν είναι άµεσο όσον αφορά στο µεµονωµένο ρυπαντή, µε αποτέλεσµα να έχει ελάχιστο ή καθόλου οικονοµικό κίνητρο για τη µείωση των εκποµπών. Οµοίως, οι ρυπαντές δεν απαιτείται να αποζηµιώνουν εκείνους που χάνουν εξαιτίας της αλλαγής του κλίµατος. Με αυτή την έννοια, η ανθρωπογενής κλιµατική αλλαγή είναι µια εξωτερικότητα, που δεν έχει «διορθωθεί» µέσα από κανένα θεσµικό πλαίσιο της αγοράς εκτός αν γίνει παρέµβαση της πολιτικής ηγεσίας. Οι αγορές για σχετικά αγαθά και υπηρεσίες (ενέργεια, χρήση γης, καινοτοµία, κλπ) δεν αντικατοπτρίζουν τις συνέπειες των διαφόρων καταναλωτικών διεργασιών και επενδυτικών επιλογών για το κλίµα. Έτσι, η κλιµατική αλλαγή είναι ένα παράδειγµα αδυναµίας της αγοράς που αφορά στα εξωτερικά κόστη και στα δηµόσια αγαθά. Εξαιτίας του µεγέθους και της φύσης των επιπτώσεων που επιφέρει η κλιµατική αλλαγή, θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονοµική ανάπτυξη. Η βασική θεωρία των εξωτερικοτήτων και των δηµόσιων αγαθών είναι το σηµείο εκκίνησης για τις περισσότερες οικονοµικές αναλύσεις της κλιµατικής αλλαγής, ενσωµατώνοντας τις βασικές ιδέες των Pigou, Meade, Samuelson και Coase. Η επιστήµη της αλλαγής του κλίµατος δείχνει ότι αποτελεί µια πολύ διαφορετική µορφή εξωτερικότητας από τους τύπους που συνήθως αναλύονται. Η αλλαγή του κλίµατος έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία αποτελούν ιδιαίτερες προκλήσεις για την τυπική οικονοµική θεωρία των εξωτερικοτήτων, και υπάρχουν τέσσερα διαφορετικά ζητήµατα: 30

41 Προσέγγιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής Η κλιµατική αλλαγή είναι µια διασυνοριακή εξωτερικότητα, όπου τόσο οι αιτίες όσο και οι συνέπειές της είναι παγκόσµιας κλίµακας. Ο αυξητικός αντίκτυπος ενός τόνου αερίων του θερµοκηπίου στην αλλαγή του κλίµατος είναι ανεξάρτητος από τον τόπο που εκπέµπεται, καθώς η διάχυση των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα εξαρτάται από τις τοπικές συνθήκες της κλιµατικής αλλαγής στο παγκόσµιο κλιµατικό σύστηµα. Ενώ διαφορετικές χώρες παράγουν διαφορετικές ποσότητες, η οριακή ζηµία µίας επιπλέον µονάδας είναι ανεξάρτητη από τον τόπο τον οποίο προέρχεται. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι συνεχείς και αναπτύσσονται µε την πάροδο του χρόνου. Στην ατµόσφαιρα, κάποια αέρια του θερµοκηπίου παραµένουν για εκατοντάδες χρόνια. Το σύστηµα του κλίµατος είναι αργό για να ανταποκριθεί στην αύξηση των ατµοσφαιρικών συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου και υπάρχουν ακόµη περισσότερες καθυστερήσεις στον τοµέα του περιβάλλοντος, την οικονοµική και κοινωνική ανταπόκριση στις αλλαγές του κλίµατος. Η αβεβαιότητα είναι σηµαντική, τόσο για το µέγεθος, το είδος και τα χρονοδιαγράµµατα των επιπτώσεων, όσο και για το κόστος της καταπολέµησης της κλιµατικής αλλαγής. Ως εκ τούτου το πλαίσιο που χρησιµοποιείται πρέπει να είναι σε θέση να χειριστεί τους κινδύνους και τη σηµαντική αβεβαιότητα. Οι επιπτώσεις ενδέχεται να έχουν σηµαντική επίπτωση στην παγκόσµια οικονοµία, εάν δε ληφθούν µέτρα για την αποτροπή της αλλαγής του κλίµατος. Για το λόγο αυτό, η ανάλυση πρέπει να εξετάσει δυνητικά τις µη οριακής σηµασίας τροποποιήσεις ως προς τις κοινωνίες, όχι απλώς τις µικρές αλλαγές, υποκείµενες σε τακτικές αξιολόγησης των επενδυτικών σχεδίων. 31

42

43 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη 3 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 3.1 Γενικά Η κλιµατική αλλαγή απειλεί τα βασικά στοιχεία της ζωής των ανθρώπων σε όλο τον κόσµο όπως την πρόσβαση στο νερό, τα τρόφιµα, την υγεία, και τη χρήση της γης και του περιβάλλοντος. Με τις σηµερινές τάσεις, η µέση παγκόσµια θερµοκρασία θα µπορούσε να αυξηθεί κατά 2 C έως 3 C τα επόµενα πενήντα έτη σε σχέση µε τα προβιοµηχανικά επίπεδα οδηγώντας σε πολλές σοβαρές συνέπειες, όπως ξηρασίες και πληµµύρες. Σε καθεµία από τις θερµοκρασίες, οι επιπτώσεις εκφράζονται για µια ζώνη του 1 C γύρω από την κεντρική θερµοκρασία, π.χ. 1 C που αντιπροσωπεύει το εύρος 0,5 C έως 1,5 C, κ.λπ. Τελευταίες επιστηµονικές εκθέσεις δείχνουν ότι η µέση θερµοκρασία της γης θα αυξηθεί περισσότερο από 5 C µε 6 C εάν οι ανατροφοδοτήσεις επιτείνουν τις θερµικές επιπτώσεις των αερίων του θερµοκηπίου µέσω της έκλυσης CO 2 από τα εδάφη ή CH 4 από τα µόνιµα παγωµένα εδάφη (Stern, 2007). Το λιώσιµο των πάγων, η υποχώρηση της απόδοσης των καλλιεργειών, η όξυνση των ωκεανών, η άνοδος της στάθµης της θάλασσας, η αύξηση των θανάτων από υποσιτισµό και θερµική καταπόνηση, η απειλή οικοσυστηµάτων και η αναπόφευκτη ανάγκη πληθυσµών για µετανάστευση ή µετατόπιση είναι µερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των επώδυνων επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος. Σε µακροπρόθεσµη βάση, µπορεί να είναι δυνατή η προσαρµογή σε αυτές τις αλλαγές, αλλά οι βραχυπρόθεσµες επιπτώσεις θα είναι ιδιαίτερα διαταραγµένες. Οι ακραίες υψηλές θερµοκρασίες θα συµβαίνουν πιο συχνά, αυξάνοντας την ανθρώπινη θνησιµότητα κατά τη διάρκεια των ξηρών µηνών πριν από τους µουσώνες και τη φθορά των καλλιεργειών (Defra, 2005). Κρίσιµες θερµοκρασίες, πάνω από τις οποίες οι ζηµιές στις καλλιέργειες αυξάνονται ραγδαία, είναι πιθανόν να υπερβαίνονται περισσότερο συχνά. Μια πρόσφατη µελέτη προβλέπει µείωση έως 70% στην απόδοση των καλλιεργειών µέχρι το τέλος του τρέχοντος αιώνα υπό αυτές τις συνθήκες, εάν δεν υπάρξει δράση για προσαρµογή (Challinor et al., 2006). 3.2 Κρίσιµοι τοµείς επίδρασης της κλιµατικής αλλαγής Νερό Οι άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσµο θα βιώσουν τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος πιο έντονα µέσα από τις αλλαγές στην κατανοµή, την εποχιακή και την ετήσια µεταβλητότητα του νερού. Το νερό είναι βασικός πόρος για τη ζωή και αποτελεί προϋπόθεση για καλή υγεία και υγιεινή. Είναι ένα κρίσιµο στοιχείο για το σύνολο σχεδόν της παραγωγής 33

44 Κεφάλαιο 3 και βασικό για την αειφόρο ανάπτυξη και τη µείωση της φτώχειας (Grey and Sadoff, 2006). Η θέση του νερού σε ολόκληρο τον κόσµο είναι ένας κρίσιµος καθοριστικός παράγοντας της επιβίωσης. Σε παγκόσµιο επίπεδο, περίπου το 70% του συνόλου των προµηθειών γλυκού νερού χρησιµοποιείται για άρδευση καλλιεργειών και παροχή τροφίµων, το 22% χρησιµοποιείται για την κατασκευή και την ενέργεια (ψύξη σταθµών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας), ενώ µόνο το 8% χρησιµοποιείται άµεσα από τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις για πόση, αποχέτευση και αναψυχή (World Water Development Report, 2006). Η κλιµατική αλλαγή θα µεταβάλει τα πρότυπα της διαθεσιµότητας του νερού µε την εντατικοποίηση του υδρολογικού κύκλου. Οι ξηρασίες και οι πληµµύρες θα γίνουν πιο έντονες σε πολλές περιοχές. Θα υπάρξουν περισσότερες βροχοπτώσεις στα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, λιγότερες βροχοπτώσεις στα ξηρά υποτροπικά, και αβέβαιες αλλά πιθανώς ουσιαστικές µεταβολές στις τροπικές περιοχές. Οι αυξανόµενες θερµοκρασίες στην επιφάνεια της γης δύναται να προκαλούν µια πιο ισχυρή εξάτµιση και κατά συνέπεια πιο έντονες βροχοπτώσεις, µε αυξηµένο κίνδυνο πληµµυρών. Οι διαφορές στη διαθεσιµότητα νερού µεταξύ των περιφερειών θα γίνεται ολοένα και πιο έντονη. Περιοχές που είναι ήδη σχετικά ξηρές, όπως η λεκάνη της Μεσογείου και τµήµατα της νότιας Αφρικής και της νότιας Αµερικής, είναι πιθανό να παρουσιάσουν περαιτέρω µειώσεις των διαθέσιµων υδάτινων πόρων, µε αρκετά κλιµατικά µοντέλα να προβλέπουν έως και 30% µείωση της ετήσιας απορροής στις περιοχές αυτές, µε άνοδο 2 C της θερµοκρασίας και 40% έως 50% για 4 C άνοδο (Arnell, 2006). Σε αντίθεση, η νότια Ασία, τµήµατα της βόρειας Ευρώπης και η Ρωσία είναι πιθανό να παρουσιάσουν αύξηση της διαθεσιµότητας νερού µε ποσοστά 10% έως 20% αύξηση για την άνοδο της θερµοκρασίας 2 C και ελαφρώς µεγαλύτερες αυξήσεις για 4 C σύµφωνα µε διάφορα κλιµατικά µοντέλα. Μια αύξηση στην ετήσια ροή των ποταµών, δεν είναι κατ ανάγκη επωφελής, ιδιαίτερα σε πολύ µεγάλο βαθµό για εποχιακά κλίµατα, διότι: 1) µπορεί να µην υπάρχουν επαρκείς χώροι αποθήκευσης για να συγκρατούν το επιπλέον νερό για χρήση κατά την ξηρή περίοδο (Arnell, 2006), και 2) τα ποτάµια µπορεί πιο συχνάνα πληµµυρήσουν (Milly et al., 2002). Σε ξηρές περιοχές, όπου η απορροή ενός έτους µπορεί να είναι µικρότερη από 20% του µέσου ετήσιου ποσού, η κατανόηση των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής στη µεταβλητότητα των υδάτινων πόρων είναι ίσως ακόµα πιο κρίσιµη. Μια πρόσφατη µελέτη από το Hadley Centre προβλέπει ότι το ποσοστό της έκτασης που αντιµετωπίζει σοβαρή ξηρασία δύναται ανά πάσα στιγµή να αυξηθεί περίπου από 10% που είναι σήµερα σε 40% για µια αύξηση της θερµοκρασίας από 3 C έως 4 C, και το ποσοστό της έκτασης που βιώνουν ακραίες ξηρασίες θα αυξηθεί από 3% έως 30% (Burke et al., 2006). Στη νότια Ευρώπη, µεγάλες ξηρασίες µπορεί να εµφανιστούν κάθε 10 χρόνια µε µια αύξηση των 3 C της θερµοκρασίας και όχι κάθε 100 χρόνια εάν οι σηµερινές συνθήκες συνεχιστούν (Lehner et al., 2001). 34

45 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη Τρόφιµα Στις τροπικές περιοχές, ακόµα και µια µικρή αύξηση της θερµοκρασίας δύναται να οδηγήσει σε πτώση των αποδόσεων, ενώ σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, οι αποδόσεις των καλλιεργειών µπορεί να αυξηθούν αρχικά µε µια µικρή άνοδο της θερµοκρασίας, στη συνέχεια όµως θα υπάρξει κι εκεί µείωση στις αποδόσεις των καλλιεργειών. Οι υψηλότερες θερµοκρασίες θα οδηγήσουν σε σηµαντικές µειώσεις στην παραγωγή δηµητριακών σε ολόκληρο τον κόσµο, ιδίως εάν το αποτέλεσµα µε τον τεχνητό εµπλουτισµό µε CO 2 των καλλιεργειών είναι µικρότερο απ ότι αρχικά εκτιµήθηκε, όπως διατυπώνεται από πρόσφατες µελέτες. Η παραγωγή τροφίµων θα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στην κλιµατική αλλαγή, επειδή οι αποδόσεις των καλλιεργειών εξαρτώνται κατά µεγάλο µέρος από τις επικρατούσες κλιµατικές συνθήκες (θερµοκρασία και βροχοπτώσεις). Η γεωργία αντιπροσωπεύει σήµερα το 24% της παγκόσµιας παραγωγής, απασχολεί το 22% του παγκόσµιου πληθυσµού, και καταλαµβάνει το 40% της έκτασης. Το 75% των φτωχότερων ανθρώπων στον κόσµο (το ένα δις. ανθρώπων που ζουν µε λιγότερο από 1 $ την ηµέρα) ζουν σε αγροτικές περιοχές και η επιβίωση τους εξαρτάται από τη γεωργία (Bruinsma, 2003). Μικρές αυξήσεις της θερµοκρασίας σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη (ΗΠΑ, Ευρώπη, Αυστραλία, Σιβηρία και µερικές περιοχές της Κίνας) µπορούν να βελτιώσουν τις συνθήκες ανάπτυξης των καλλιεργειών µε την επέκταση της καλλιεργητικής περιόδου ή το άνοιγµα νέων τοµέων στη γεωργία. Στο µέλλον, περαιτέρω αύξηση της θερµοκρασίας θα έχει όλο και περισσότερες αρνητικές επιπτώσεις καθώς τα κατώτατα όρια θερµοκρασίας επιτυγχάνονται και η λειψυδρία περιορίζει την ανάπτυξη σε περιοχές όπως η νότια Ευρώπη και η δυτική Ελλάδα. Επεισόδια υψηλής θερµοκρασίας είναι δυνατόν να µειώσουν στο µισό τις αποδόσεις εάν συµπίπτουν µε µια κρίσιµη φάση του κύκλου των καλλιεργειών, όπως είναι η άνθηση (Ciais et al., 2005). Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στη γεωργία εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από το µέγεθος της χρήσης CO 2 ως τεχνητού εµπλουτισµού της ατµόσφαιρας των καλλιεργειών και λαχανικών (carbon fertilization). Το CO 2 είναι ένα βασικό δοµικό υλικό για την ανάπτυξη των φυτών. Η αύξηση των συγκεντρώσεών του στην ατµόσφαιρα µπορεί να ενισχύσει τα αρχική οφέλη της αύξησης της θερµοκρασίας, ακόµα και να αντισταθµίσει τη µείωση των αποδόσεων που οφείλεται στην πίεση και στη θερµότητα του νερού. Οι εργασίες µε βάση τις αρχικές προβλέψεις για το αποτέλεσµα χρήσης CO 2 δείχνει ότι οι αποδόσεις των διαφόρων δηµητριακών (όπως το σιτάρι και το ρύζι) θα αυξηθεί, µε µια αύξηση της θερµοκρασίας 2 C µε 3 C σε παγκόσµιο επίπεδο, σύµφωνα µε ορισµένα κλιµατικά µοντέλα, αλλά µετά ξαναρχίζει να πέφτει µόλις οι θερµοκρασίες αυξηθούν κατά 3 C µε 4 C. Ο βαθµός στον οποίο ανταποκρίνονται οι καλλιέργειες εξαρτάται από τη φυσιολογία τους και άλλες συνθήκες που επικρατούν (διαθεσιµότητα του νερού, διαθεσιµότητα των θρεπτικών συστατικών, παράσιτα και ασθένειες). Μέχρι πρόσφατα, τα θετικά οφέλη από την αύξηση των συγκεντρώσεων του CO 2 ενδέχεται να αντισταθµίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της ανόδου µε τις χαµηλές θερµοκρασίες 35

46 Κεφάλαιο 3 (δηλαδή µικρότερη καλλιεργητική περίοδο και µείωση των αποδόσεων). Τα περισσότερα µοντέλα των καλλιεργειών έχουν βασιστεί σε εκατοντάδες πειράµατα σε θερµοκήπια και σε θαλάµους του τοµέα που χρονολογείται από δεκαετίες, από τα οποία διαφαίνεται ότι η απόδοση των καλλιεργειών θα αυξηθεί κατά 20% µε 30% στα 550 ppm CO 2. Νέα ευρήµατα µπορεί να έχουν πολύ σηµαντικές συνέπειες για τις τρέχουσες προβλέψεις των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής στη γεωργία. Ο Parry (2004) εξέτασε τις επιπτώσεις της αύξησης της παγκόσµιας θερµοκρασίας για την παραγωγή σιτηρών και διαπίστωσε ότι οι σηµαντικές παγκόσµιες µειώσεις της παραγωγικότητας θα µπορούσαν να προκύψουν, εάν η χρήση CO 2 στις καλλιέργειες είναι µικρή. Ανεξάρτητα από τη δύναµη του αποτελέσµατος από τη χρήση CO 2, οι υψηλότερες θερµοκρασίες είναι πιθανό να γίνουν όλο και περισσότερο επιζήµιες για τις καλλιέργειες, καθώς οι ξηρασίες εντείνονται και τα κρίσιµης σηµασίας κατώφλια θερµοκρασίας για τη φυτική παραγωγή γίνονται συχνότερα Υγεία Η αλλαγή του κλίµατος σε ολόκληρο τον κόσµο θα αυξήσει τον αριθµό των θανάτων από τον υποσιτισµό και τη θερµική καταπόνηση. Ασθένειες που µεταδίδονται από φορείς όπως είναι η ελονοσία και ο δάγγειος πυρετός θα µπορούσαν να καταστούν οι πιο διαδεδοµένες. Ευαίσθητες πτυχές της ανθρώπινης υγείας στο κλίµα αποτελούν ένα σηµαντικό ποσοστό της παγκόσµιας επιβάρυνσης των ασθενειών και µπορεί να αυξηθούν. Η υγεία του παγκόσµιου πληθυσµού έχει βελτιωθεί εντυπωσιακά τα τελευταία 50 χρόνια, αν και παραµένουν εντυπωσιακές ανισότητες. Πληθυσµοί σε αστικές περιοχές είναι ιδιαίτερα εκτεθειµένοι σε ασθένειες, καθώς υποφέρουν από υποβαθµισµένη ποιότητα του αέρα και θερµική καταπόνηση, καθώς και περιορισµένη πρόσβαση σε καθαρό νερό. Σε µερικές τροπικές περιοχές, οι θερµοκρασίες µπορεί να είναι ήδη στο όριο της ανθρώπινης ανοχής. Στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη (Ευρώπη, Ρωσία, Καναδάς, Ηνωµένες Πολιτείες), η υπερθέρµανση του πλανήτη µπορεί να συνεπάγεται λιγότερους θανάτους συνολικά, επειδή περισσότεροι άνθρωποι σώζονται από θανάτους που σχετίζονται µε το κρύο στη διάρκεια του χειµώνα απ ότι υποκύπτουν σε θανάτους που σχετίζονται µε τη θερµότητα το καλοκαίρι (Tol, 2002). Στις πόλεις τα κύµατα καύσωνα θα γίνουν όλο και πιο επικίνδυνα, καθώς οι περιφέρειες του πλανήτη µαζί µε το αστικό φαινόµενο των θερµικών νησίδων (όπου οι πόλεις συγκεντρώνουν και διατηρούν τη θερµότητα), οδηγούν σε ακραίες θερµοκρασίες και πιο επικίνδυνα περιστατικά ρύπανσης του αέρα. Με την αλλαγή του κλίµατος, θα υπάρχουν περισσότεροι καύσωνες (στις τροπικές περιοχές, στις ηπειρωτικές πόλεις), αλλά λιγότερα ψυχρά κύµατα (στα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη). Οι εν λόγω δαπάνες και τα οφέλη δε θα είναι οµοιόµορφα κατανεµηµένα σε όλο τον κόσµο. Η κλιµατική αλλαγή θα ενισχύσει τις ανισότητες στον κλάδο της υγείας µεταξύ των πλούσιων και των φτωχών του κόσµου. Ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (ΠΟΥ) εκτιµά ότι 36

47 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη η αλλαγή του κλίµατος από το 1970 ευθύνεται ήδη για πάνω από 150 χιλιάδες θανάτους κάθε χρόνο, µέσω αυξανόµενης συχνότητας εµφάνισης της διάρροιας, της ελονοσίας και του υποσιτισµού, κυρίως στην Αφρική και σε άλλες αναπτυσσόµενες περιοχές (σχήµα 3.1), και σηµειώνεται ότι τα στοιχεία αυτά δε λαµβάνουν υπόψη τυχόν µειώσεις θανάτων λόγω κρύου, τα οποία θα µπορούσαν να είναι ουσιαστικά (Tol, 2002; Bosello et al., 2006). Σχήµα 3.1: Ο ΠΟΥ εκτιµά τους επιπλέον θανάτους (ανά εκατ. κατοίκους) από την αλλαγή του κλίµατος το Οι αριθµοί αναµένεται να είναι τουλάχιστον διπλάσιοι σε 300 χιλιάδες θανάτους κάθε χρόνο από το (Πηγή: WHO, 2006; McMichael et al., 2004) Έδαφος Η άνοδος της στάθµης της θάλασσας θα αυξήσει τις παράκτιες πληµµύρες, θα αυξήσει το κόστος της προστασίας των ακτών, θα οδηγήσει σε απώλεια των υγροτόπων και της διάβρωσης των ακτών, και θα αυξήσει τη διείσδυση αλµυρού νερού στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα. Επίσης η άνοδος της στάθµης της θάλασσας θα αυξήσει την έκταση της γης που εκλείπει, τον αριθµό των ανθρώπων που έχουν εκτοπιστεί λόγω µόνιµων πληµµυρών, 37

48 Κεφάλαιο 3 καθώς και το κόστος των τειχών της θάλασσας, το οποίο υποχρεωτικά θα αυξηθεί αρκετά ως προς το απαιτούµενο ύψος. Οι παράκτιες περιοχές είναι από τις πιο πυκνοκατοικηµένες περιοχές στον κόσµο και φιλοξενούν πολλά σηµαντικά οικοσυστήµατα που εξαρτώνται από τις τοπικές κοινότητες. Σήµερα, περισσότεροι από 200 εκατ. άνθρωποι ζουν σε παράκτιες περιοχές. Πολλές από τις µεγάλες πόλεις του κόσµου διατρέχουν κίνδυνο πληµµύρας από τα παράκτια κύµατα, συµπεριλαµβανοµένων των Τόκιο, Σαγκάη, Χονγκ Κονγκ, Βοµβάη, Καλκούτα, Καράτσι, Μπουένος Άϊρες, Αγία Πετρούπολη, Νέα Υόρκη, Μαϊάµι και Λονδίνο (Munich Re, 2005). Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, η ύπαρξη των πόλεων αυτών βασίζεται σε δαπανηρά αντιπληµµυρικά έργα για την προστασία της, καθώς βρίσκονται χαµηλότερα από το επίπεδο της θάλασσας µε κίνδυνο πληµµύρας όπως είναι η Νέα Ορλεάνη. Τα σπίτια από δεκάδες εκατ. περισσότερους ανθρώπους ενδέχεται να επηρεαστούν από τις πληµµύρες από τις παράκτιες καταιγίδες µε την άνοδο της στάθµης της θάλασσας. Οι άνθρωποι στη νότια και ανατολική Ασία θα είναι πιο ευάλωτοι, µαζί µε εκείνους που ζουν στις ακτές της Αφρικής και σε µικρά νησιά. Περαιτέρω αναβάθµιση των παράκτιων αντιπληµµυρικών έργων θα µπορούσαν να αντισταθµίσουν εν µέρει τις επιπτώσεις, αλλά απαιτούν σηµαντικές επενδύσεις κεφαλαίου και διαρκή συντήρηση. Σε υψηλότερα επίπεδα αύξησης της θερµοκρασίας και µεγαλύτερα ποσοστά ανόδου της στάθµης της θάλασσας, οι κίνδυνοι γίνονται ολοένα και πιο σοβαροί. Η νότια και η ανατολική Ασία θα είναι πιο ευάλωτες, λόγω των µεγάλων παράκτιων πληθυσµών τους σε περιοχές χαµηλού υψόµετρου, όπως το Βιετνάµ, το Μπαγκλαντές, τµήµατα της Κίνας (Σαγκάη) και της Ινδίας. Εκατοµµύρια άνθρωποι δύναται να είναι επίσης σε κίνδυνο γύρω από τις ακτές της Αφρικής, κυρίως στο έλτα του Νείλου και κατά µήκος της δυτικής ακτής. Τα µικρά νησιωτικά κράτη της Καραϊβικής, του Ινδικού και του Ειρηνικού Ωκεανού (π.χ. Μικρονησία, η Γαλλική Πολυνησία, οι Μαλδίβες, το Τουβαλού) απειλούνται έντονα, λόγω των υψηλών συγκεντρώσεων ανάπτυξής τους κατά µήκος της ακτής. Ορισµένες εκτιµήσεις δείχνουν ότι 150 έως 200 εκατ. άνθρωποι θα µεταναστεύσουν από τα µέσα του αιώνα λόγω της ανόδου της στάθµης της θάλασσας, των πληµµύρων, και της έντονης ξηρασίας. Οι εκτιµήσεις στον τοµέα αυτό, ωστόσο, εξακολουθούν να είναι προβληµατικές. Οι Myers και Kent (1995) χρησιµοποίησαν συντηρητικές παραδοχές και υπολογίζει ότι η κλιµατική αλλαγή θα µπορούσε να οδηγήσει µέχρι και 150 έως 200 εκατ. περιβαλλοντικούς πρόσφυγες µέχρι τα µέσα του αιώνα (2% του προβλεπόµενου πληθυσµού) Υποδοµές Οι αλλαγές των συνθηκών του εδάφους (από την ξηρασία ή την τήξη των πάγων) θα επηρεάσουν σηµαντικά τη σταθερότητα των υποδοµών. Το κόστος των ζηµιών στις υποδοµές θα αυξηθεί ουσιαστικά ακόµη και από µικρές αυξήσεις στη θερµοκρασία της θάλασσας, εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής, καθώς: 1) µέγιστες ταχύτητες ανέµου από τις τροπικές 38

49 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη καταιγίδες είναι µία έντονα εκθετική συνάρτηση της θερµοκρασίας, µε αύξηση κατά περίπου 15% έως 20% από µια αύξηση 3 C στις επιφανειακές θερµοκρασίεςτων τροπικών θαλασσών (Emanuel, 1987) και 2) το κόστος των ζηµιών αυξάνεται µε την αύξηση της ταχύτητας του ανέµου. Οι καταιγίδες και οι σχετικές πληµµύρες είναι ήδη η πιο δαπανηρή φυσική καταστροφή και χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι συνθέτουν το 90% των συνολικών ζηµιών από φυσικές καταστροφές για το 2005 (184 δις. $ µόνο από ανεµοθύελλες, κυκλώνες και τυφώνες) (Munich Re, 2006). Σήµερα ένα µεγάλο µέρος των οικονοµικών απωλειών στον ανεπτυγµένο κόσµο, προέρχονται λόγω της υψηλής αξίας και του µεγάλου µέρους της υποδοµής που τίθεται σε κίνδυνο. Περιοχές υψηλού γεωγραφικού πλάτους αντιµετωπίζουν ήδη τις επιπτώσεις της αύξησης της θερµοκρασίας. Η απόψυξη αποδυναµώνει τις εδαφολογικές συνθήκες και αποτελεί το βασικό αίτιο της καθίζησης των κτιρίων και των υποδοµών. Η κλιµατική αλλαγή είναι πιθανόν να οδηγήσει σε σηµαντικές ζηµιές σε κτίρια και δρόµους, όπως για παράδειγµα σε οικισµούς στον Καναδά και σε τµήµατα της Ρωσίας όπου σήµερα είναι χτισµένα πάνω σε µόνιµα στρώµατα πάγου (Nelson, 2003). Ακόµα ένα παράδειγµα είναι οι σιδηροδροµικές γραµµές, στο Θιβέτ που έχουν προγραµµατιστεί να διατρέξουν πάνω από 500 km στρώµατα πάγου, µε αποτέλεσµα µια περίπλοκη και δαπανηρή µόνωση και ένα σύστηµα ψύξης για να προλάβει την απόψυξη του υποστρώµατος. Ωστόσο, οι περισσότερες από τις υπάρχουσες υποδοµές δεν είναι τόσο καλά σχεδιασµένες για να αντιµετωπίσουν την τήξη του παγωµένου εδάφους και την αστάθεια της γης Βιοποικιλότητα και οικοσυστήµατα Η κλιµατική αλλαγή είναι πιθανό να συµβεί υπερβολικά γρήγορα για να προλάβουν να προσαρµοστούν τα περισσότερα είδη σε αυτά. Από µια µελέτη υπολογίζεται ότι περίπου το 15% έως 40% των ειδών θα υποστούν εξαφάνιση µε αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C. Όπως προβλέπεται από ορισµένα κλιµατικά µοντέλα, ισχυρή ξηρασία πάνω από τον Αµαζόνιο, θα έχει ως αποτέλεσµα µαρασµό των δασών τα οποία διαθέτουν την υψηλότερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη. Η αύξηση της θερµοκρασίας του 20 ου αιώνα έχει ήδη πλήξει άµεσα τα οικοσυστήµατα. Τα τελευταία 40 χρόνια, τα είδη έχουν µετακινηθεί προς τους πόλους κατά 6 km µέσο όρο ανά δεκαετία, και οι εποχιακές εκδηλώσεις, όπως η ανθοφορία ή η ωοτοκία, σηµειώνονται αρκετές ηµέρες νωρίτερα ανά δεκαετία (Parmesan and Yohe, 2003), ενώ και η κοραλλιογενής λεύκανση γίνεται όλο και πιο διαδεδοµένη από το Η Αρκτική και τα ορεινά οικοσυστήµατα είναι ιδιαίτερα ευάλωτα, αντιµετωπίζοντας έντονες αλλαγές (Arctic Climate Impacts Assessment, 2004). Ακόµα η κλιµατική αλλαγή έχει ήδη συµβάλει στην εξαφάνιση πάνω από το 1% των αµφίβιων ειδών του πλανήτη από τα τροπικά βουνά (Pounds et al., 2006). Τα οικοσυστήµατα θα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην αλλαγή του κλίµατος, καθώς για πολλά είδη, ο ρυθµός αύξησης της θερµοκρασίας θα είναι πολύ 39

50 Κεφάλαιο 3 γρήγορος για να ανταπεξέλθουν και προσαρµοστούν. Άλλες πιέσεις προκύπτουν ακόµα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, συµπεριλαµβανοµένης της αλλαγής της χρήσης γης, τη συγκοµιδή/κυνήγι, τη ρύπανση και τη µεταφορά ξενικών ειδών σε ολόκληρο τον κόσµο, έχοντας αρνητικές επιπτώσεις σε αρκετά είδη και έχοντας καταστήσει ακόµη πιο δύσκολο την αντιµετώπιση των περαιτέρω αυξήσεων της θερµοκρασίας για τα είδη αυτά. Από το 1500, 245 εξαφανίσεις ειδών έχουν καταγραφεί στις περισσότερες µεγάλες οµάδες ζωντανών οργανισµών, όπως θηλαστικά, πτηνά, ερπετά, αµφίβια, και δέντρα, καθώς 800 γνωστά είδη σε αυτές τις οµάδες απειλούνται µε εξαφάνιση (Ricketts et al., 2005). 1 C αύξηση της θερµοκρασίας: Βάσει επιστηµονικών µελετών (Thomas et al., 2004), τουλάχιστον το 10% των ειδών της γης θα µπορούσαν να κινδυνεύσουν να εκλείψουν. Η λεύκανση των κοραλλιογενών υφάλων θα γίνει πολύ πιο συχνή, µε αργή ανάκαµψη, ιδιαίτερα στο νότιο Ινδικό Ωκεανό το µεγάλο κοραλλιογενή ύφαλο, και την Καραϊβική. 2 C αύξηση της θερµοκρασίας: Περίπου το 15% έως 40% των ειδών της γης θα µπορούσαν να κινδυνεύσουν να εκλείψουν, συµπεριλαµβανοµένου το 25% µε 60% των θηλαστικών στη νότια Αφρική και το 15% έως 25% των πεταλούδων στην Αυστραλία. Οι κοραλλιογενείς ύφαλοι αναµένεται να λευκανθούν σε ετήσια βάση σε πολλούς τοµείς κάτι που επηρεάζει δεκάδες εκατ. ανθρώπους που εξαρτώνται από τους κοραλλιογενείς υφάλους για την προµήθεια τροφίµων (Donner et al., 2005). 3 C αύξηση της θερµοκρασίας: Μεγάλες περιοχές των παράκτιων υγροτόπων τείνουν να χαθούν οριστικά λόγω της ανόδου της στάθµης της θάλασσας (έως και ένα τέταρτο, σύµφωνα µε µελέτες), µε αυξηµένους κινδύνους για την περιοχή της Μεσογείου, τις ΗΠΑ και της νοτιοανατολικής Ασίας. Ριζοφόροι και κοραλλιογενείς ύφαλοι διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο από την ταχεία άνοδο της στάθµης της θάλασσας (πάνω από 5 mm ανά έτος) και η απώλεια τους θα αφαιρέσει τα φυσικά παράκτια φράγµατα σε πολλές περιοχές. Η ισχυρή ξήρανση πάνω από τον Αµαζόνιο, σύµφωνα µε ορισµένα κλιµατικά µοντέλα, θα έχει ως αποτέλεσµα µαρασµού των δασών µε τη µεγαλύτερη βιοποικιλότητα στον πλανήτη. Οι θερµοκρασίες θα µπορούσαν να αυξηθούν πάνω από 4 C µε 5 C, εάν οι εκποµπές συνεχίσουν αµείωτες, αλλά το φάσµα αυτών των συνεπειών, σε αυτό το επίπεδο του πλανήτη, δεν έχουν σαφώς διατυπωθεί µέχρι σήµερα. 3.3 Η ευαισθησία των αναπτυσσόµενων χωρών στην κλιµατική αλλαγή Η αλλαγή του κλίµατος αποτελεί πραγµατική απειλή για τον αναπτυσσόµενο κόσµο, και εφόσον παραµείνει ανεξέλεγκτη, θα αποτελέσει ένα σηµαντικό εµπόδιο για τη µείωση της φτώχειας. Οι αναπτυσσόµενες χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην κλιµατική αλλαγή, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, των χαµηλών εισοδηµάτων, καθώς και της µεγαλύτερης εξάρτησης από το κλίµα ευαίσθητων τοµέων όπως ο τοµέας της γεωργίας καθώς και της 40

51 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη υγείας. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι αναλογικά µεγαλύτερες σε σχέση µε την ικανότητα προσαρµογής η οποία είναι αρκετά µικρότερη. Πολλές αναπτυσσόµενες χώρες βρίσκονται ήδη σε συνεχή προσπάθεια να αντιµετωπίσουν τις σηµερινές διαµορφούµενες συνθήκες κλίµατος, και σε κάποιες χώρες, µε χαµηλό εισόδηµα, µεγάλες φυσικές καταστροφές, δύναται να κοστίσουν ακόµα και το 5% του ΑΕΠ τους. Οι αναπτυσσόµενες χώρες που εξακολουθούν να υφίστανται ανάπτυξη θα είναι σε πολύ καλύτερη θέση να αντιµετωπίσουν τις συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής, σε σχέση µε τις χώρες χαµηλού εισοδήµατος, όπου η ανάπτυξη βρίσκεται σε στασιµότητα. Η πρόκληση έγκειται στο να περιοριστεί η ζηµία, τόσο µε τη λήψη µέτρων µετριασµού όσο και µε την κατάλληλη προσαρµογή (Stern, 2007). Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην οικονοµία και στην κοινωνία θα διαφέρουν σε µεγάλο βαθµό σε ολόκληρο τον κόσµο. Οι συνθήκες της κάθε χώρας, ο βασικός τύπος κλίµατος, οι κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες, και οι προοπτικές ανάπτυξης, διαµορφώνουν την κλίµακα των κοινωνικών, οικονοµικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος. Η ευπάθεια στην κλιµατική αλλαγή χαρακτηρίζεται από το βαθµό έκθεσης, το βαθµό ευαισθησίας βάση της οποίας ένα σύστηµα επηρεάζεται ή ανταποκρίνεται στα κλιµατικά ερεθίσµατα (IPCC, 2001), καθώς και από την προσαρµοστική ικανότητα, δηλαδή την ικανότητα να προετοιµαστεί έτσι ώστε να µπορεί να ανταποκριθεί και να αντιµετωπίσει τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής (σχήµα 3.2). Οι αναπτυσσόµενες χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στις φυσικές επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής λόγω της έκθεσής τους σε ένα ήδη εύθραυστο περιβάλλον, και µια οικονοµική δοµή που είναι ιδιαίτερα δυσµενή και ευαίσθητη στα χαµηλά εισοδήµατα, περιορίζοντας έτσι την ικανότητα προσαρµογής τους. Ακόµα, οι αναπτυσσόµενες χώρες επιτυγχάνουν µε δυσκολία τα τρία κριτήρια (ευαισθησία, έκθεση, ικανότητα προσαρµογής), αντιµετωπίζοντας βασικές αδυναµίες, οι οποίες αν δεν ξεπεραστούν είναι πιθανό να αυξήσουν τον κίνδυνο και την κλίµακα των επιβλαβών επιπτώσεων που συνεπάγεται η αλλαγή του κλίµατος. Σχήµα 3.2: Ευπάθεια (τρωτότητα) στην κλιµατική αλλαγή: Τρίτη Έκθεση Αξιολόγησης IPCC. (Πηγή: Ionescu, 2005). 41

52 Κεφάλαιο 3 Πιο συγκεκριµένα για τα τρία κριτήρια αναφέρονται τα ακόλουθα: Έκθεση: Η γεωγραφία πολλών αναπτυσσόµενων χωρών τις κάνει ιδιαίτερα ευάλωτες στην κλιµατική αλλαγή και οι γεωγραφικές συνθήκες έχουν προσδιοριστεί ως σηµαντικοί παράγοντες για χαµηλότερα επίπεδα ανάπτυξης σε αυτές. Η γεωγραφική θέση διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στον καθορισµό και στις προοπτικές ανάπτυξης µιας χώρας. Πολλές αναπτυσσόµενες χώρες βρίσκονται σε τροπικές περιοχές, µε αποτέλεσµα, να υποµένουν ήδη ακραία καιρικά φαινόµενα (όπως αυτές που συνοδεύουν τους µουσώνες, και το Ελ Νίνιο), µεταβλητότητα των βροχοπτώσεων, και πολύ υψηλές θερµοκρασίες. Ευαισθησία: Οι αναπτυσσόµενες οικονοµίες είναι πολύ ευαίσθητες στις άµεσες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής λόγω της µεγάλης εξάρτησής τους από τη γεωργία και τα οικοσυστήµατα, την ταχεία αύξηση του πληθυσµού και τη συγκέντρωση εκατοµµυρίων ανθρώπων στις παραγκουπόλεις, καθώς και τα χαµηλά επίπεδα της υγείας. Αξίζει να γίνει αναφορά στα εξής: 1. Εξάρτηση από τη γεωργία: Η γεωργία και οι συναφείς δραστηριότητες είναι ζωτικής σηµασίας για πολλές αναπτυσσόµενες χώρες, ιδίως για τα χαµηλά εισοδήµατα. Αυτή η συγκέντρωση οικονοµικών δραστηριοτήτων στον αγροτικό τοµέα και σε µερικές περιπτώσεις γύρω από λίγα βασικά προϊόντα, σχετίζεται µε χαµηλά επίπεδα εισοδηµάτων. Η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων σε έναν τοµέα περιορίζει επίσης την ευελιξία να µεταβεί σε λιγότερο ευαίσθητες δραστηριότητες όπως η µεταποιητική βιοµηχανία και οι υπηρεσίες. Ο γεωργικός τοµέας είναι ένας από αυτούς που διατρέχουν το µεγαλύτερο κίνδυνο από τις βλαβερές επιπτώσεις λόγο της κλιµατικής αλλαγής. 2. Εξάρτηση από τα ευπαθή οικοσυστήµατα: Όλοι οι άνθρωποι εξαρτώνται από τις υπηρεσίες που παρέχονται από τα φυσικά συστήµατα. Ωστόσο, τα περιβαλλοντικά στοιχεία και οι υπηρεσίες που παρέχουν είναι ιδιαίτερα σηµαντικές για τους φτωχούς ανθρώπους, οι οποίες κυµαίνονται από την παροχή προϊόντων συντήρησης και τα έσοδα της αγοράς, µέχρι τις υπηρεσίες ασφαλείας των τροφίµων και την υγεία. Συνεπώς οι φτωχότεροι πληθυσµοί είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην υποβάθµιση και καταστροφή των εν λόγω φυσικών πόρων και συστηµάτων από την κλιµατική αλλαγή. 3. Πληθυσµιακή αύξηση και ταχεία αστικοποίηση: Μέσα στις επόµενες δεκαετίες, δύναται να προστεθούν 2 έως 3 δισεκατοµµύρια άνθρωποι στον παγκόσµιο πληθυσµό, και ως επί το πλείστον στις αναπτυσσόµενες χώρες (World Bank, 2006). Αυτό µε τη σειρά του θα φέρει πιέσεις στους φυσικούς πόρους και στον κοινωνικό ιστό σε αρκετές φτωχές χώρες, και θα εκθέσει ένα µεγαλύτερο αριθµό ανθρώπων στις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής. Οι αναπτυσσόµενες χώρες υφίστανται ταχεία αστικοποίηση, και η τάση αυτή θα συνεχιστεί, καθώς οι πληθυσµοί αυξάνονται. 42

53 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη 4. Μη ασφαλής διατροφή, υποσιτισµός, υγεία: Περίπου το 40% του πληθυσµού της Αφρικής, νότια της Σαχάρας, είναι υποσιτισµένο, κυρίως λόγω της κακής διατροφής και των σοβαρών και επαναλαµβανόµενων λοιµώξεων που πλήττουν τους φτωχούς (WHO, 2006). Ο υποσιτισµός είναι κάτι που επιβαρύνει την υγεία καθώς επίσης µειώνει τη φυσική αντίσταση σε µολυσµατικές ασθένειες από την εξασθένιση του ανοσοποιητικού συστήµατος. Όπως φαίνεται στο σχήµα 3.3, ο υποσιτισµός το 2001 συσχετίστηκε µε το 54% των θανάτων παιδιών στις αναπτυσσόµενες χώρες (10,8 εκατ. παιδιά). Η κλιµατική αλλαγή δύναται να επιδεινώσει αυτό το θέµα ευπάθειας σε µεγαλύτερο αριθµό σε ελονοσία καθώς κυκλοφορούν κουνούπια σε περιοχές που προηγουµένως ήταν απαλλαγµένη από αυτά και υπάρχει έντονη πιθανότητα να προκαλέσει µεγαλύτερο ποσοστό νοσηρότητας και θνησιµότητας µεταξύ των ανθρώπων που υποφέρουν από υποσιτισµό. Σχήµα 3.3: Αναλογική θνησιµότητα σε παιδιά ηλικίας µικρότερης των πέντε ετών στις αναπτυσσόµενες χώρες, (Πηγή: WHO, Σηµείωση: Η οξεία αναπνευστική λοίµωξη, ARI). Ικανότητα προσαρµογής: Οι άνθρωποι πρέπει και οφείλουν να προσαρµοστούν στην κλιµατική αλλαγή. Όµως οι αναπτυσσόµενες χώρες στερούνται ως προς τις υποδοµές (κυρίως στον τοµέα της ύδρευσης και της διαχείρισης), τα χρηµατοδοτικά µέσα, καθώς και την πρόσβαση σε δηµόσιες υπηρεσίες, οι οποίες θα µπορούσαν να τους βοηθήσουν να προσαρµοστούν. Ειδικότερα αναφέρεται: 1. Κακή διαχείριση και υποδοµές νερού: Οι αναπτυσσόµενες χώρες εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από το νερό, το οποίο αποτελεί την πιο ευαίσθητη στο κλίµα οικονοµική πηγή για την πρόοδο και την ανάπτυξή τους. Το νερό αποτελεί βασικό στοιχείο για τη γεωργία, τη βιοµηχανία, την ενέργεια και τις µεταφορές και είναι ζωτικής σηµασίας για οικιακούς σκοπούς. Η άρδευση και η αποτελεσµατική διαχείριση του νερού είναι πολύ σηµαντική ώστε να µπορέσει να περιορίσει και να συµβάλει στην καλύτερη διαχείριση των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής στη γεωργία. Ωστόσο, πολλές αναπτυσσόµενες χώρες έχουν χαµηλό 43

54 Κεφάλαιο 3 επίπεδο επενδύσεων σε αρδευτικά συστήµατα, φράγµατα και υπόγεια ύδατα, καθώς επίσης στερούνται σε αρκετά αποθέµατα νερού για τη διαχείριση της ετήσιας ζήτησης ύδατος µε βάση τον τρέχοντα µέσο εποχιακό κύκλο των βροχοπτώσεων (Brown and Lall, 2006). 2. Χαµηλά εισοδήµατα και υπανάπτυκτες χρηµατοπιστωτικές αγορές: Σε πολλές χώρες η ανάπτυξη της ικανότητας των φτωχών ανθρώπων να αντιστέκονται σε ακραία καιρικά φαινόµενα, όπως η ξηρασία, είναι περιορισµένη τόσο από τα χαµηλά επίπεδα εισοδήµατος όσο και από την περιορισµένη πρόσβαση σε πιστώσεις, δάνεια και ασφάλιση (από την άποψη της πρόσβασης και της προσιτότητας). Αυτοί οι περιορισµοί είναι πιθανό να ενταθούν, όπως οι υγρές και ξηρές εποχές γίνονται ολοένα και πιο δύσκολο να προβλεφθούν λόγω της αλλαγής του κλίµατος, κάτι που επιδεινώνεται και από την αδυναµία των δικτύων κοινωνικής ασφάλειας που αφήνουν τους φτωχότερους ανθρώπους πολύ ευάλωτους στις κρίσεις του κλίµατος. Σε εθνικό επίπεδο, πολλές χώρες χαµηλού εισοδήµατος, έχουν περιορισµένα οικονοµικά αποθέµατα για να αµβλύνουν την οικονοµία έναντι των φυσικών καταστροφών (IMF, 2003), σε συνδυασµό µε τις λιγότερο ανεπτυγµένες χρηµατοπιστωτικές αγορές και των αδύναµων κρίκων στον κόσµο των χρηµατοπιστωτικών αγορών, που περιορίζουν τη δυνατότητα να διαφοροποιήσουν τον κίνδυνο ή να αποκτούν και να ανακατανείµουν τους οικονοµικούς πόρους. 3. Φτωχές δηµόσιες υπηρεσίες: Οι ανεπαρκείς πόροι και η κακή διακυβέρνηση (συµπεριλαµβανοµένης και της διαφθοράς) συχνά οδηγεί σε κακή παροχή δηµόσιων υπηρεσιών. Συστήµατα έγκαιρης προειδοποίησης για τα ακραία καιρικά φαινόµενα, εκπαιδευτικά προγράµµατα, ευαισθητοποίηση στην αλλαγή του κλίµατος, καθώς και τα προληπτικά µέτρα και τα προγράµµατα ελέγχου για τις ασθένειες που µεταδίδονται από φορείς του ιού ή προκαλούνται από την κακή διατροφή, αποτελούν παραδείγµατα των δηµοσίων υπηρεσιών που θα βοηθήσουν να διαχειριστούν και να αντιµετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής, αλλά λαµβάνουν αδύναµη στήριξη και προσοχή στις αναπτυσσόµενες χώρες. Ορισµένα µέρη του αναπτυσσόµενου κόσµου µπορεί να είναι πολύ διαφορετικά µετά το τέλος του αιώνα. Εφόσον η πρόοδος της ανάπτυξης είναι ισχυρή, ένα µεγάλο µέρος της Ασίας και της Λατινικής Αµερικής θα µπορεί να είναι µεσαίου εισοδήµατος ή και παραπάνω, καθώς να υπάρχει και ουσιαστική πρόοδος στην Αφρική. Η πρόοδος και η ανάπτυξη θα πρέπει να εξοπλίσουν τις χώρες αυτές κατάλληλα ώστε να διαχειρίζονται καλύτερα την κλιµατική αλλαγή, και να αποφύγουν µερικές από τις πιο δυσµενείς επιπτώσεις. Αδιαµφισβήτητα, ορισµένες αναπτυσσόµενες χώρες έχουν ήδη εκτεθεί σε επιβλαβείς επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος οι οποίες, σε ακραίες περιπτώσεις, περιόρισαν ήδη µακροπρόθεσµες προοπτικές ανάπτυξής τους (π.χ. βόρεια Αµερική). 44

55 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη Άµεσες επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος στην υγεία και την ανάπτυξη Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στις φτωχές χώρες είναι πιθανόν να είναι σοβαρές τόσο µέσω των συνεπειών των ακραίων καιρικών φαινοµένων όσο και µιας µακροπρόθεσµης υποβάθµισης του περιβάλλοντος. Ο αντίκτυπος των παρελθόντων ακραίων καιρικών φαινοµένων παρέχει µια εικόνα για τις πιθανές συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής, και πολλές αναπτυσσόµενες χώρες είναι σε διαρκή αγώνα να αντιµετωπίσουν τις σηµερινές συνθήκες τους. Τόσο το οικονοµικό κόστος των φυσικών καταστροφών όσο και η συχνότητά τους αυξάνεται θεαµατικά κατά το πρόσφατο παρελθόν. Συνολικές απώλειες από τις καιρικές καταστροφές ανήλθαν συνολικά σε περίπου 83 δις. $ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, τα οποία αυξήθηκαν συνολικά σε περίπου 440 δις. $ τη δεκαετία του 1990, και µε τον αριθµό των γεγονότων που εµπίπτουν σε µεγάλες φυσικές καταστροφές, να αυξάνονται από 29 έως 74 µεταξύ αυτών των δεκαετιών (Munich Re, 2006). Το οικονοµικό κόστος των ακραίων καιρικών φαινοµένων αντιπροσωπεύουν το µεγαλύτερο ποσοστό της απώλειας ΑΕΠ στις αναπτυσσόµενες χώρες, ακόµη και αν το απόλυτο κόστος είναι περισσότερο στις ανεπτυγµένες χώρες µε δεδοµένη την υψηλότερη χρηµατική αξία των υποδοµών. Σε ολόκληρο τον κόσµο, πάνω από το 96% του συνόλου των καταστροφών που σχετίζονται µε θανάτους, τα τελευταία χρόνια έχουν σηµειωθεί στις αναπτυσσόµενες χώρες. Οι κλιµατικές διαταραχές µπορούν και προκαλούν αποτυχίες στην οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη στις αναπτυσσόµενες χώρες. Για παράδειγµα, το ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο ( ΝΤ) εκτιµά τις δαπάνες να φτάνουν πάνω από το 5% του ΑΕΠ ετησίως κατά µέσο όρο σε χώρες µε χαµηλό εισόδηµα µεταξύ του 1997 και 2001 για µεγάλες καταστροφές (IMF, 2003). Η κλιµατική αλλαγή δύναται να επιδεινώσει την υφιστάµενη ευαισθησία των αναπτυσσόµενων χωρών σε ένα συχνά δύσκολο και µεταβαλλόµενο κλίµα. Το τµήµα αυτό αφορά κυρίως τις πτυχές που θα αισθανθούν πιθανόν τις µεγαλύτερες επιπτώσεις στον κλάδο της υγείας, της επιβίωσης και της ανάπτυξης και η ανάλυση βασίζεται σε στοιχεία από το παρελθόν και στις τρέχουσες εξελίξεις από τη µεταβλητότητα του κλίµατος. Παρά τις ορισµένες θετικές επιπτώσεις στις πιο κρύες περιοχές, η κλιµατική αλλαγή αναµένεται να επιδεινώσει σηµαντικά την κατάσταση στον τοµέα της υγείας. Η κλιµατική αλλαγή θα µεταβάλει την κατανοµή και την έκταση των επιπτώσεων στον τοµέα της υγείας που σχετίζονται µε το κλίµα, που κυµαίνονται από τη µείωση των θανάτων, λόγω ψύχους, και που συνδέονται µε µεγαλύτερη θνησιµότητα και τις ασθένειες οι οποίες σχετίζονται µε τη θερµοπληξία, την ξηρασία και τις πληµµύρες. Επίσης, η γεωγραφική επίπτωση των ασθενειών όπως είναι η ελονοσία δύναται να αλλάξει, και εφόσον δεν υπάρχει µεταβολή στις προσπάθειες ελέγχου της ελονοσίας, ένα πρόσθετο των 40 έως 60 εκατ. ανθρώπων στην Αφρική θα µπορούσε να εκτεθεί στην ασθένεια αυτή, µε αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C, ενώ µε αύξηση κατά 3 C έως 4 C (Warren et al., 2006) δύναται να εκτεθούν 70 µε 80 εκατ. άνθρωποι. Αν και ορισµένες περιοχές, όπως τµήµατα της δυτικής Αφρικής µπορεί να εµφανίσουν µείωση της έκθεσης σε ασθένειες που µεταδίδονται µέσω φορέων, εντούτοις οι 45

56 Κεφάλαιο 3 περιοχές που ήταν ανεπηρέαστες δε θα µπορέσουν να διαθέσουν τα κατάλληλα συστήµατα στον τοµέα της υγείας για να αντιµετωπίσουν τα κρούσµατα ελονοσίας. Για τους φτωχούς ανθρώπους, µεγαλύτερη επικράτηση της ελονοσίας ή της χολέρας µπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερα ποσοστά θνησιµότητας, λόγω κακής υγιεινής και ποιότητας των υδάτων, καθώς και στον υποσιτισµό. Για παράδειγµα, στο ελχί οι περιπτώσεις γαστρεντερίτιδας αυξήθηκαν κατά 25% στην περίοδο έντονου καύσωνα, καθώς κάτοικοι των παραγκουπόλεων αναγκάστηκαν να πιουν µολυσµένο νερό (Huq and Reid, 2005). Οι πρόσθετοι κίνδυνοι υγείας δε θα κοστίσουν µόνο ζωές, αλλά και την αύξηση των επιπέδων φτώχειας. Ο υποσιτισµός, µειώνει την ικανότητα των ανθρώπων να εργαστούν και επηρεάζουν την πνευµατική ανάπτυξη και εκπαιδευτική επίδοση των παιδιών. Η ξηρασία στη Ζιµπάµπουε το 2000, εκτιµάται ότι συνέβαλε στην απώλεια του 7% έως 12% των αποδοχών διάρκειας ζωής για τα παιδιά που υπέφεραν από υποσιτισµό (Alderman et al., 2003). Η διαχείριση των επιπτώσεων αυτών στην υγεία µπορεί από µόνη της να οδηγήσει σε περαιτέρω υποβάθµιση. Τα νοικοκυριά αντιµετωπίζουν υψηλότερες προσωπικές δαπάνες υγείας µέσω τελών κλινικής, και φάρµακα κατά της ελονοσίας. Αυτό φάνηκε και στην περίπτωση του Βιετνάµ, όπου η αύξηση των δαπανών υγείας, ώθησε περίπου 3,5% του πληθυσµού στην απόλυτη φτώχεια το 1993 και το 1998 (Wagstaff and van Doorslaer, 2003). Η πτώση της γεωργικής παραγωγής και η επιδείνωση των συνθηκών στις αγροτικές περιοχές που προκαλούνται από την κλιµατική αλλαγή θα αυξήσουν άµεσα τη φτώχεια των νοικοκυριών στις φτωχές χώρες. Η τρέχουσα εµπειρία των ακραίων καιρικών φαινοµένων τονίζει πόσο καταστροφικές οι ξηρασίες και οι πληµµύρες µπορεί να είναι για τα εισοδήµατα των νοικοκυριών. Κίνδυνος - διαχείριση: Τα φτωχά νοικοκυριά µπορούν να στραφούν σε καλλιέργειες χαµηλού κινδύνου. Στην Ινδία, φτωχά νοικοκυριά διαθέτουν µεγαλύτερο µερίδιο γης σε ασφαλέστερες παραδοσιακές ποικιλίες ρυζιού και καστορέλαιου από τις πιο ριψοκίνδυνες, αλλά υψηλής απόδοσης, ποικιλίες. Τα νοικοκυριά στην Τανζανία που χορηγούν περισσότερα από τη γη τους για γλυκοπατάτες (χαµηλή απόδοση, χαµηλή συγκοµιδή κινδύνου), βρέθηκαν να έχουν χαµηλότερη απόδοση ανά ενήλικο (Dercon, 2003). Κίνδυνος - αντιµετώπιση: Φτωχά νοικοκυριά µπορεί να αναγκαστούν να πουλήσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία (όπως τα βοοειδή και το έδαφος). Αυτό µπορεί να δηµιουργήσει πρόβληµα στις µακροπρόθεσµες προοπτικές τους, καθώς δε θα είναι σε θέση να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους, ή να αυξήσουν τα επίπεδα του εισοδήµατός τους µε την πάροδο του χρόνου. Μετά τις ξηρασίες του στη Ζιµπάµπουε, πολλά νοικοκυριά αναγκάστηκαν να πωλήσουν κατσίκες που προορίζονταν (για αποταµίευση) ώστε να πληρώσουν, για παράδειγµα, τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση των παιδιών τους (Hicks, 1993). Εναλλακτικά, µπορεί να πάρουν την απόφαση να µειώσουν τα σηµερινά επίπεδα κατανάλωσης τους ώστε να αποφευχθεί η µόνιµη ένδεια των νοικοκυριών, 46

57 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη στρατηγική η οποία θα έχει µακροπρόθεσµες επιπτώσεις στην υγεία και στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Για παράδειγµα, οι µειώσεις των επιπέδων κατανάλωσης κατά τη διάρκεια µιας ξηρασίας στη Ζιµπάµπουε, οδήγησε σε µόνιµες και αµετάκλητες απώλειες στην ανάπτυξη µεταξύ των παιδιών, ζηµίες οι οποίες θα µείωναν το µελλοντικό εκπαιδευτικό και οικονοµικό επίπεδό τους (Hoddinott, 2004). Η αλλαγή του κλίµατος και η µεταβλητότητα περικόπτει τα έσοδα και αυξάνει τις δαπάνες των εθνών, επιδεινώνοντας την κατάσταση στον προϋπολογισµού τους. Η ενασχόληση µε την αλλαγή του κλίµατος και τις ακραίες διακυµάνσεις, αναµένεται να οδηγήσει σε µια επιπρόσθετη πίεση στους κρατικούς προϋπολογισµούς. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η περίπτωση της Ζιµπάµπουε που επλήγη από σοβαρή ξηρασία την περίοδο , οδηγώντας σε πτώση της παραγωγής καλαµποκιού, βαµβακιού και ζαχαροκάλαµου κατά 83%, 72% και 61% αντίστοιχα, το θάνατο άνω του 23% της εθνικής αγέλης µε αποτέλεσµα την υποβάθµιση της ποιότητας και της τιµής καπνού και τη µείωση της παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας που έπληξε τη βιοµηχανία και τον τοµέα των ορυκτών εξαγωγών. Οι άµεσες επιπτώσεις της ξηρασίας συνέβαλαν στο διπλασιασµό του ελλείµµατος τρεχουσών συναλλαγών από 6% σε 12% του ΑΕΠ µεταξύ του 1991 και του 1992 και σε αύξηση του εξωτερικού χρέους από 36% του ΑΕΠ το 1991 σε 60% το 1992 και 75% µέχρι το Πριν την ξηρασία, η χώρα ήταν ένα από τα καλύτερα µορφωµένα και πιο λειτουργικά κράτη στην υποσαχάρια Αφρική, ενώ οι δυσκολίες αυτές, όσον αφορά στη διακυβέρνηση, στην κακοδιαχείριση και στον πληθωρισµό, δεν ήταν οπουδήποτε πλησίον τόσο προβληµατικά όσο κατά το χρόνο της ξηρασίας (IMF, 2003). Η εµπειρία του παρελθόντος από ακραία καιρικά φαινόµενα και επεισόδια αποδεικνύει τις επιβλαβείς επιπτώσεις που έχει το δυσµενές κλίµα στις κοινωνικές και οικονοµικές προοπτικές των αναπτυσσόµενων χωρών. Η κλιµατική αλλαγή αυξάνει τη συχνότητα και τη σοβαρότητα των γεγονότων αυτών, µε την επιστηµονική κοινότητα να υπογραµµίζει ότι το κόστος για τις αναπτυσσόµενες χώρες θα αυξηθεί σηµαντικά εάν δεν αντιληφθούν σηµαντικά την προσπάθεια που γίνεται σήµερα για τη µείωση της τρωτότητας και της έκθεσής τους στις επώδυνες επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος. Η αλλαγή του κλίµατος αποτελεί τη µεγαλύτερη απειλή. Σ ένα δεδοµένο έτος η οικονοµία εξαρτάται από την εργασία, το περιβάλλον και την ποιότητα του διαθέσιµου κεφαλαίου για το έτος αυτό. Και οι τρεις αυτοί τοµείς θα επηρεαστούν από την αλλαγή του κλίµατος µέσω των βλαβερών επιπτώσεων στην υγεία και στην παραγωγικότητα του εργατικού δυναµικού, στην απώλεια και στη ζηµιά στη γεωργία και στις υποδοµές, καθώς και στη χαµηλότερη ποιότητα των επενδύσεων και του κεφαλαίου. Καθώς η παραγωγή και παράγοντες της παραγωγής µιας οικονοµίας έχουν πληγεί επανειληµµένα, οι προοπτικές ανάπτυξης δύναται να αλλάξουν. Αυτό θα ισχύει ιδιαίτερα για τις φτωχότερες οικονοµίες, µε µεγαλύτερη έµφαση στη γεωργία και µε λιγότερες δυνατότητες να διαφοροποιήσουν τις οικονοµίες τους. 47

58 Κεφάλαιο 3 Τα αποτελέσµατα της τρέχουσας ακραίας διακύµανσης του κλίµατος δείχνουν τον πιθανό αντίκτυπο ενός µεταβαλλόµενου κλίµατος που µπορεί να έχει στην παραγωγή και στην ανάπτυξη. Αλλαγές στον υδρολογικό κύκλο µπορεί να είναι ιδιαίτερα επιζήµιες. Πάρα πολλές βροχοπτώσεις µπορεί να κατακλύζουν τις µεταφορές, περιορίζοντας το δυναµικό του εµπορίου και των επικοινωνιών. Έχει υπολογιστεί ότι το 2000 οι πληµµύρες στη δυτική Βεγγάλη κατέστρεψαν 450 km της σιδηροδροµικής γραµµής και 30 γέφυρες και οχετούς, και επηρέασαν αρνητικά 1,739 km του οδικού δικτύου της περιοχής, 1,173 km αυτοκινητοδρόµων και 328 km εθνικών οδών (Roy, 2006). Ο περιορισµός των βροχοπτώσεων θα επηρεάσει τη φυτική παραγωγή αλλά και θα µειώσει τη ροή των επιφανειακών υδάτων που θα µπορούσαν να παρέχουν την άρδευση και την υδροηλεκτρική παραγωγή ενέργειας. Καθώς η κλιµατική αλλαγή αυξάνει τη µεταβλητότητα των βροχοπτώσεων, η κλίµακα των επιπτώσεων στα επίπεδα της ανάπτυξης θα µπορούσαν να αυξηθούν σηµαντικά. Η βραδύτερη ανάπτυξη θα µπορούσε να προκαλέσει αύξηση της φτώχειας και της θνησιµότητας παιδιών σε σχέση µε έναν κόσµο χωρίς την αλλαγή του κλίµατος. Υπάρχει µια καλά µελετηµένη σχέση µεταξύ της µείωσης του εισοδήµατος και της παιδικής θνησιµότητας. Η πτώση του εισοδήµατος και τα επίπεδα του ΑΕΠ, απ ότι θα µπορούσε να είχε επιτευχθεί σ έναν κόσµο χωρίς την αλλαγή του κλίµατος, θα επιβραδύνουν τη βελτίωση της υγείας των παιδιών (και των ενηλίκων) στις αναπτυσσόµενες χώρες. Χαµηλότερες κατά κεφαλήν δαπάνες είναι πιθανές για τα προϊόντα που βελτιώνουν την υγεία, όπως το πόσιµο νερό, τα τρόφιµα και οι βασικές εγκαταστάσεις υγιεινής, τόσο σε δηµόσιο και ιδιωτικό επίπεδο Μετακινήσεις Πληθυσµών, Κίνδυνος Σύγκρουσης, Εκπαίδευση και Ισότητα Φύλων Οι επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος, σε συνδυασµό µε την αύξηση του πληθυσµού στις αναπτυσσόµενες χώρες, θα ασκήσουν σηµαντική πίεση στη διασυνοριακή και στην εσωτερική µετακίνηση του πληθυσµού. Η µεγαλύτερη έλλειψη πόρων, η απερήµωση, οι κίνδυνοι ξηρασίας και πληµµυρών, καθώς και η άνοδος της στάθµης της θάλασσας θα µπορούσαν να οδηγήσουν πολλά εκατοµµύρια ανθρώπους να µεταναστεύσουν. Ήδη υπάρχουν ενδείξεις της πίεσης που ένα δυσµενές κλίµα µπορεί να επιβάλει για τη µετανάστευση, όπως στην υποσαχάρια Αφρική περίπου 7 εκατ. άνθρωποι µετανάστευσαν, προκειµένου να τους χορηγηθεί τροφή, ενώ 80 εκατ. θεωρούνται ως ηµι-πεινασµένοι και οφείλεται κυρίως σε περιβαλλοντικούς παράγοντες (Myers, 2005). Εκατοµµύρια άνθρωποι θα µπορούσαν να είναι αναγκασµένοι να µετακινούνται µεταξύ χωρών και περιφερειών, ώστε να αναζητήσουν νέες πηγές νερού και τροφής, εφόσον αυτά υποχωρούν κάτω από τα κρίσιµα όρια. Επίσης, η άνοδος της στάθµης της θάλασσας µπορεί να αναγκάσει αρκετό πληθυσµό να κινηθεί µακριά από τις πεδινές παράκτιες ζώνες. Για παράδειγµα, αν η στάθµη της θάλασσας αυξηθεί κατά ένα µέτρο (ένα πιθανό σενάριο µέχρι το τέλος του αιώνα) και δε ληφθούν µέτρα 48

59 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη (π.χ. αναχώµατα) περισσότερο από το ένα πέµπτο του Μπαγκλαντές µπορεί να βρεθεί κάτω από τη στάθµη της θάλασσας (Anwar, 2001). Επίσης, τα κοραλλιογενή και τα µικρά νησιά διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο µετατόπισης, µε τον πρόσθετο κίνδυνο της πλήρους εγκατάλειψης. Ως µία ένδειξη αυτού, η κυβέρνηση του Τουβαλού (Ειρηνικός Ωκεανός) έχει ήδη αρχίσει τη διαπραγµάτευση δικαιωµάτων µετανάστευσης προς τη Νέα Ζηλανδία, σε περίπτωση σοβαρών επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής (Barnett and Adger, 2003). Παγκοσµίως, σχεδόν 200 εκατοµµύρια άνθρωποι, σήµερα ζουν σε παράκτιες ζώνες που βρίσκονται σε κίνδυνο από τις πληµµύρες στη νότια Ασία και ο αριθµός υπερβαίνει τα 60 εκατοµµύρια. (Warren et al., 2006). Επιπλέον, υπάρχουν 30 έως 200 εκατ. άνθρωποι που κινδυνεύουν από την πείνα, µε αυξήσεις της θερµοκρασίας 2 C έως 3 C και ο αριθµός αναµένεται να ανέλθει σε 250 µε 550 εκατοµµύρια, µε µια αύξηση της θερµοκρασίας κατά 3 C και µεταξύ 0,7 έως 4.4 εκατ. άνθρωποι θα βιώσουν αυξανόµενη έλλειψη νερού, µε αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C (Warren et al., 2006). Ο ακριβής αριθµός των ατόµων που πραγµατικά θα µετατοπισθούν ή θα αναγκαστούν να µεταναστεύσουν θα εξαρτηθεί από το επίπεδο των επενδύσεων, τον προγραµµατισµό και τους πόρους που θα διαθέσει η εκάστοτε κυβέρνηση ώστε να υπερασπιστεί αυτές τις περιοχές ή να παρέχει πρόσβαση στις δηµόσιες υπηρεσίες. Για παράδειγµα, το φράγµα του Τάµεση, προστατεύει µεγάλα τµήµατα του Λονδίνου, και στη Σαγκάη και στο Τόκιο τα αντιπληµµυρικά µέτρα και η αντλούµενη αποστράγγιση προλαµβάνει τις πληµµύρες των περιοχών που βρίσκονται κάτω από την κανονική παλίρροια. Στο Μπαγκλαντές µια χώρα µε ΑΕΠ 61 δις. $, ένα έργο για την κατασκευή αναχωµάτων σε χλµ ποταµού κοστίζει 10 δις. $, µε αποτέλεσµα αυτές οι υψηλές δαπάνες να αποθαρρύνουν τις κυβερνήσεις από το να επενδύσουν. Οι επενδύσεις πρέπει να γίνονται µε σκοπό την άµυνα και στο σωστό χρόνο ώστε να είναι αποτελεσµατικές, αλλά πολιτικά µπορεί να µην είναι προτιµητέες, καθώς θα ξοδεύονταν µεγάλα χρηµατικά ποσά από προγράµµατα µε πιο άµεσες επιπτώσεις όπως οι υποδοµές, η υγεία και η εκπαίδευση. Η ξηρασία και άλλα σχετικά µε το κλίµα πλήγµατα µπορεί να προκαλέσουν συγκρούσεις και βία, όπως έχουν κάνει ήδη σε πολλά µέρη της Αφρικής. Οι επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος, ιδιαίτερα όταν συνδυάζεται µε την ταχεία αύξηση του πληθυσµού, και τις υφιστάµενες οικονοµικές, πολιτικές, ή θρησκευτικές εντάσεις θα µπορούσαν να είναι ένας παράγοντας που συµβάλλει τόσο στις εθνικές όσο και διασυνοριακές συγκρούσεις σε ορισµένες αναπτυσσόµενες χώρες. Οι επιπτώσεις από την αλλαγή του κλίµατος µπορούν να απειλήσουν την εκπαιδευτική υποδοµή καθιστώντας πρακτικώς αδύνατο για τα παιδιά να πηγαίνουν στο σχολείο, όπως για παράδειγµα, το 1998 ο τυφώνας Mitch κατέστρεψε το 25% των σχολείων της Ονδούρας (ODI, 2005). Τα επίπεδα εκπαίδευσης µπορεί επίσης να µειωθούν µέσω των αλλαγών που προκαλούνται από αλλαγές στο εισόδηµα και τις συνθήκες υγιεινής, που σχετίζονται µε το κλίµα. Η δυνατότητα µόρφωσης θα γίνει λιγότερο προσιτή και προσβάσιµη, ιδιαίτερα για τα κορίτσια, καθώς το εισόδηµα, τα περιουσιακά στοιχεία και οι ευκαιρίες απασχόλησης 49

60 Κεφάλαιο 3 επηρεάζονται από την κλιµατική αλλαγή. Τα παιδιά θα πρέπει να βοηθήσουν περισσότερο µε τις δουλειές του σπιτιού ή την πρόωρη συµµετοχή τους στην αµειβόµενη απασχόληση, αφήνοντας λιγότερο χρόνο για την εκπαίδευση. Από την άλλη, η επιδείνωση των υγειονοµικών συνθηκών θα επηρεάσει τόσο τις ικανότητες µάθησης του παιδιού και της σχολικής φοίτησης, καθώς και την προσφορά των εκπαιδευτικών. Τα παιδιά θα στερηθούν τα µακροπρόθεσµα οφέλη της εκπαίδευσης και θα είναι πιο ευάλωτα στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος. Οι καλύτερα µορφωµένοι αγρότες, για παράδειγµα, απορροφούν νέες πληροφορίες γρήγορα και είναι πιο πρόθυµοι να καινοτοµήσουν. Αναφέρεται ότι ένα επιπλέον έτος εκπαίδευσης έχει συσχετιστεί µε µια ετήσια αύξηση της παραγωγής γεωργικών εκµεταλλεύσεων που ανέρχεται σε 2% έως 5% (Birdsall, 1992). Ένα ακόµα σηµαντικό θέµα που θίγεται είναι οι ανισότητες των φύλων, οι οποίες κατά πάσα πιθανότητα, θα επιδεινωθούν µε την αλλαγή του κλίµατος. Ο φόρτος εργασίας και οι υποχρεώσεις, όπως η συλλογή ύδατος, καυσίµων και τροφίµων θα αυξηθούν και θα γίνουν πιο χρονοβόρα υπό το πρίσµα της µεγαλύτερης έλλειψης πόρων, µε συνέπεια τον περιορισµένο χρόνο για εκπαίδευση. Ιδιαίτερη επιβάρυνση θα δεχθούν τα νοικοκυριά καθώς οι άνδρες θα µεταναστεύουν σε περιόδους ακραίας πίεσης αφήνοντας τις γυναίκες ευάλωτες στη φτώχεια, τους αναγκαστικούς γάµους, την εργασιακή εκµετάλλευση και την εµπορία (Chew and Ramdas, 2005). Οι γυναίκες «υπερεκπροσωπούνται» στον τοµέα της γεωργίας και της παραοικονοµίας, τους τοµείς που θα πληγούν περισσότερο από την κλιµατική αλλαγή. Η έκθεση αυτή συνδυάζεται µε τη χαµηλή ικανότητα προσαρµογής λόγω άνισης πρόσβασης σε πόρους όπως η πίστωση και οι µεταφορές. Οι γυναίκες είναι επίσης ιδιαίτερα ευάλωτες στις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών και µαζί µε τα παιδιά αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 75% των ατόµων που µετατοπίζονται µετά από φυσικές καταστροφές (Chew and Ramdas, 2005). 3.4 Το κόστος της κλιµατικής αλλαγής στις αναπτυσσόµενες και ανεπτυγµένες χώρες Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής δύναται να έχουν θετικές συνέπειες για µερικές από τις ανεπτυγµένες χώρες, για µια µικρή άνοδο της θερµοκρασίας, αλλά για µεγάλη άνοδο της θερµοκρασίας οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές και θα απειλήσουν τον πλανήτη στο δεύτερο µισό αυτού του αιώνα. Μέσα από µελέτες έχουν αναδειχθεί οι παρακάτω διαπιστώσεις: Στα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, όπως ο Καναδάς, η Ρωσία και η Σκανδιναβία, η κλιµατική αλλαγή µε αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C έως 3 C, ενδέχεται να επιφέρει καθαρά οφέλη µέσω της µεγαλύτερης γεωργικής απόδοσης, της µείωσης της 50

61 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη θνησιµότητας, της µείωσης των αναγκών θέρµανσης και της ενδεχόµενης τουριστικής ανάπτυξης. Οι ανεπτυγµένες χώρες στα χαµηλότερα γεωγραφικά πλάτη θα είναι περισσότερο τρωτές. Οι περιοχές στις οποίες το νερό είναι σπάνιο αγαθό, θα αντιµετωπίσουν µεγάλες δυσκολίες και αυξηµένα κόστη. Πρόσφατες µελέτες έχουν δείξει ότι µια αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας κατά 2 C ίσως οδηγήσει σε µείωση τόσο της διαθεσιµότητας νερού όσο και των γεωργικών αποδόσεων κατά 20% στη νότια Ευρώπη και σε περισσότερο ασταθή παροχή νερού στην Καλιφόρνια, καθώς ο ορεινός όγκος χιονιού µειώνεται κατά 25% µε 40%. Οι φτωχότεροι πληθυσµοί στις ανεπτυγµένες χώρες θα είναι και οι περισσότερο τρωτοί. Οι άνθρωποι µε χαµηλότερα εισοδήµατα είναι περισσότερο πιθανό να ζουν σε ακατάλληλα σπίτια, σε περιοχές υψηλού κινδύνου και να έχουν λιγότερους οικονοµικούς πόρους για να αντιµετωπίσουν την κλιµατική αλλαγή, συµπεριλαµβάνοντας την έλλειψη πλήρους ασφαλιστικής κάλυψης (Stern, 2007). Τα κόστη των ακραίων καιρικών φαινοµένων, όπως καταιγίδες, πληµµύρες, ξηρασίες και καύσωνες, θα αυξηθούν έντονα σε υψηλότερες θερµοκρασίες, ενδεχοµένως ακυρώνοντας κάποια από τα προηγούµενα οφέλη της κλιµατικής αλλαγής. Το κόστος των ακραίων καιρικών φαινοµένων θα µπορούσε να φτάσει το 0,5% έως 1% του παγκόσµιου ΑΕΠ µέχρι το 2050 και θα συνεχίσει να αυξάνει µε την αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας. Αξίζει να σηµειωθούν τα παρακάτω που σχετίζονται µε τα ακραία καιρικά φαινόµενα: Οι ζηµιές από τις καταιγίδες και τους τυφώνες θα αυξηθούν σηµαντικά ακόµα και από µικρές αυξήσεις στις εντάσεις των φαινοµένων. Μόνο στις Η.Π.Α. προβλέπεται ότι µια αύξηση της ταχύτητας του ανέµου στις καταιγίδες από 5% έως 10% τείνει να διπλασιάσει τις ετήσιες ζηµιές, µε αποτέλεσµα την απώλεια, κατά µέση τιµή 0,13% του ΑΕΠ. Το κόστος των πληµµυρών στην Ευρώπη είναι πιθανόν να αυξηθεί, εκτός αν η διαχείριση των πληµµυρών ενισχυθεί σύµφωνα µε τον αυξανόµενο κίνδυνο. Στο Ηνωµένο Βασίλειο οι ετήσιες απώλειες λόγω πληµµυρών ενδέχεται να αυξηθούν περίπου από 0,1% του ΑΕΠ, που είναι σήµερα, σε 0,2% έως 0,4% του ΑΕΠ, όταν η αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας φτάσει τους 3 C µε 4 C. Καύσωνες, όπως χαρακτηριστικά αποτελεί το έτος, 2003 για την Ευρώπη, κατά το οποίο 35 χιλ. άνθρωποι πέθαναν από τις υψηλές θερµοκρασίες και οι γεωργικές καταστροφές έφτασαν τα 15 δις. $, θα είναι συνηθισµένοι από τα µισά αυτού του αιώνα. Σε υψηλότερες θερµοκρασίες οι ανεπτυγµένες οικονοµίες αντιµετωπίζουν έναν αυξανόµενο κίνδυνο για µεγάλης κλίµακας προβλήµατα. Τα ακραία καιρικά φαινόµενα πιθανότατα να επηρεάσουν το εµπόριο και τις παγκόσµιες οικονοµικές αγορές µέσω καταστροφών στις 51

62 Κεφάλαιο 3 τηλεπικοινωνίες. Επίσης, µεγάλες περιοχές του πλανήτη ενδέχεται να πληγούν από τις κοινωνικοοικονοµικές επιπτώσεις των πολύ υψηλών θερµοκρασιών. Όπως δείχνει η ιστορία, αυτό µπορεί να οδηγήσει σε πληθυσµιακές µετακινήσεις µεγάλης κλίµακας και να πυροδοτήσει τοπικές διαµάχες Συνέπειες στο AEΠ και την παραγωγή Η κλιµατική αλλαγή θα επηρεάσει την οικονοµική ανάπτυξη στον ανεπτυγµένο κόσµο µε ποικίλους τρόπους, συµπεριλαµβάνοντας τη διαθεσιµότητα των αναγκαίων προϊόντων για την οικονοµική ανάπτυξη, όπως είναι το νερό, η τροφή και η ενέργεια. Αν και θα είναι δυνατόν να µετριαστούν τα αυξηµένα κόστη µέσω της προσαρµογής, αυτό θα απαιτήσει επιπρόσθετα έξοδα. Νερό: Η υπερθέρµανση του πλανήτη θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στη διαθεσιµότητα του νερού στον ανεπτυγµένο κόσµο, µε τις αλλαγές στις βροχοπτώσεις και το λιώσιµο των πάγων να επηρεάζουν την τροφοδοσία των ποταµών. Γενικότερα, η διαθεσιµότητα του νερού θα αυξηθεί στις περιοχές που βρίσκονται σε υψηλότερο γεωγραφικό πλάτος όπου οι βροχοπτώσεις θα γίνουν πιο έντονες, ενώ στις περιοχές µε µεσογειακό κλίµα θα επιδεινωθεί το πρόβληµα των ήδη περιορισµένων υδάτινων πόρων, λόγω των µειωµένων βροχοπτώσεων και της απώλειας του νερού που προέρχεται από το λιώσιµο του χιονιού και των παγετώνων. Οι πληθυσµοί και οι δραστηριότητες που έχουν αυξηµένες απαιτήσεις σε νερό, όπως είναι η άρδευση, ήδη υπερεντείνουν τα υδάτινα αποθέµατά τους σε περιοχές που αναµένεται να δουν τα αποθέµατα αυτά να µειώνονται. Σύµφωνα µε πρόσφατες µελέτες στη νότια Ευρώπη η διαθεσιµότητα νερού κατά τους θερινούς µήνες αναµένεται να περιοριστεί κατά 20% µε 30%, για µια παγκόσµια αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C, και κατά 40% µε 50% για 4 C (Schröter et al., 2006; Arnell, 2004). Η δυτική ακτή των Η.Π.Α. είναι πιθανόν να αντιµετωπίσει πιο ασταθή παροχή νερού καθώς τα ορεινά αποθέµατα χιονιού µειώνονται κατά 25% µε 40% για µια αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας κατά 2 C και κατά 70% µε 90% για 4 C (Hayhoe et al., 2006). Στην Αυστραλία (την πιο άνυδρη ήπειρο του πλανήτη) οι χειµερινές βροχοπτώσεις στα νοτιοδυτικά και νοτιοανατολικά είναι πιθανόν να µειωθούν σηµαντικά, καθώς οι καταιγίδες κινούνται προς τους πόλους και µακριά από την ήπειρο. Οι ροές των ποταµών στη Νέα νότια Ουαλία, συµπεριλαµβάνοντας αυτούς που τροφοδοτούν το Σίντνεϊ, έχει προβλεφθεί ότι θα µειωθούν κατά 15% για µια αύξηση της θερµοκρασίας κατά 1 C µε 2 C (Preston and Jones, 2006). Τροφή: Αν και η γεωργία αποτελεί ένα µικρό ποσοστό του ΑΕΠ στις ανεπτυγµένες χώρες (π.χ. 1% έως 2% στις Η.Π.Α.), είναι πολύ ευαίσθητη ενάντια στην κλιµατική αλλαγή και µπορεί να επηρεάσει σηµαντικά την οικονοµία και την ανάπτυξη (Jorgenson et al., 2005). Σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, όπως είναι ο Καναδάς, η Ρωσία και η 52

63 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη βόρεια Ευρώπη, η αυξανόµενη θερµοκρασία ίσως αυξήσει την παραγωγή κάποιων καλλιεργειών, µε απαραίτητη προϋπόθεση την έντονη χρήση CO 2 (carbon fertilization) ως λίπανση (Mendelsohn et al., 1994; Schlenker et al., 2005).Σε πολλές περιοχές που βρίσκονται σε χαµηλότερο γεωγραφικό πλάτος όπως είναι η νότια Ευρώπη, οι δυτικές Η.Π.Α. και η δυτική Αυστραλία, οι αυξηµένες ελλείψεις νερού, σε περιοχές όπου το νερό είναι ήδη σπάνιο, είναι πιθανόν να περιορίσουν τη χρήση CO 2 ως θρεπτικό συστατικό για τις σοδιές και να οδηγήσουν σε σηµαντική µείωση αυτών. Αυτή η γεωγραφική διασπορά των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια του καύσωνα το 2003, όπου οι σοδειές στη νότια Ευρώπη µειώθηκαν κατά 25%, ενώ αυξήθηκαν στη βόρεια Ευρώπη µε ποσοστά 25% στην Ιρλανδία και 5% στη Σκανδιναβία (COPA- COGECA, 2003). Ενέργεια: Σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, η κλιµατική αλλαγή δύναται να µειώσει τις ανάγκες και απαιτήσεις σε θέρµανση, ενώ παράλληλα θα αυξηθούν οι απαιτήσεις για ψύξη το καλοκαίρι, µε τις δεύτερες να έχουν µικρή σηµασία στις περισσότερες περιοχές (Warren et al., 2006). Σε περιοχές χαµηλότερου γεωγραφικού πλάτους, η συνολική κατανάλωση ενέργειας αναµένεται να αυξηθεί, καθώς οι αυξηµένες απαιτήσεις κλιµατισµού το καλοκαίρι υποσκελίζουν τις µειωµένες ανάγκες θέρµανσης το χειµώνα, καταστάσεις που οδηγούν σε αποσυντονισµό της παραγωγής ενέργειας. Η κατανοµή των συνεπειών είναι πιθανόν να ακολουθήσει µια ισχυρή κλιµάκωση µεταξύ νότου - βορρά µε περιοχές όπως ο Καναδάς, η Ρωσία και η Σκανδιναβία να βιώνουν καθαρά οφέλη για µέτρια επίπεδα θέρµανσης, ενώ περιοχές χαµηλού γεωγραφικού πλάτους να είναι περισσότερο τρωτές. Για υψηλότερες θερµοκρασίες οι κίνδυνοι είναι καταστροφικοί για όλες τις περιοχές του ανεπτυγµένου κόσµου, µε ποικίλες συνέπειες και µε καταστροφικές επιπτώσεις από το βορρά προς το νότο. Για παράδειγµα, σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη, όπου ο αριθµός των θανάτων που οφείλονται σε χαµηλές θερµοκρασίες είναι σχετικά υψηλός, αναµένεται περισσότεροι άνθρωποι να επιβιώνουν από το ψύχος και λιγότεροι να πεθαίνουν λόγω καύσωνα. Σε χαµηλότερα γεωγραφικά πλάτη, η αύξηση σε θανάτους (Benson et al., 2000) λόγω υψηλών θερµοκρασιών ενδέχεται να υπερσκελίσει τη µείωση αυτών κατά τους χειµερινούς µήνες. Όσο αφορά στον τουρισµό πιθανολογείται ότι θα κινηθεί βορειότερα, καθώς οι ψυχρότερες περιοχές θα έχουν πιο ζεστά καλοκαίρια, ενώ οι θερµότερες περιοχές, όπως η νότια Ευρώπη, θα πάσχουν από αυξηµένη συχνότητα κυµάτων καύσωνα και µειωµένη διαθεσιµότητα νερού. Αυτή η ευρεία διασπορά των συνεπειών της κλιµατικής αλλαγής σε πολλούς τοµείς, ίσως προκαλέσει την µετακίνηση των οικονοµικών δραστηριοτήτων και του πληθυσµού προς το βορά σε περιοχές όπως η βόρεια Αµερική ή η Ευρώπη, καθώς οι νοτιότερες περιοχές θα βιώνουν µη αναλογικές αυξήσεις σε κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και τα ακραία φαινόµενα, σε συνδυασµό µε τη µειωµένη ανταγωνιστικότητα στη γεωργία, την υλοτοµία, τη µειωµένη διαθεσιµότητα νερού και τα αυξανόµενα ενεργειακά κόστη (Jorgenson et al., 2005). 53

64 Κεφάλαιο Σηµαντικά σηµεία τρωτότητας Οι φτωχότεροι στις ανεπτυγµένες χώρες θα είναι οι περισσότερο αδύναµοι απέναντι στην κλιµατική αλλαγή και τα νοικοκυριά χαµηλού εισοδήµατος δύναται να επηρεαστούν µη αναλογικά από τις αυξήσεις στα ακραία καιρικά φαινόµενα (Environment Agency, 2006, McGregor et al., 2006). Όσοι έχουν χαµηλότερα εισοδήµατα ζουν συχνά σε περιθωριακές περιοχές αυξηµένου κινδύνου και σε κακές συνθήκες στέγασης (O Brien et al., 2006). Στο Ηνωµένο Βασίλειο η Υπηρεσία Περιβάλλοντος ανακάλυψε ότι το πιο στερηµένο τµήµα του πληθυσµού (10%) είναι οχτώ φορές πιθανότερο να κατοικεί σε παράκτιες περιοχές ευαίσθητες σε πληµµύρες, σε σχέση µε τους υπόλοιπους (Environment Agency, 2003). Οι κοινωνικές οµάδες χαµηλού εισοδήµατος δύναται να έχουν λιγότερους οικονοµικούς πόρους για να αντιµετωπίσουν την κλιµατική αλλαγή, συµπεριλαµβάνοντας την έλλειψη πλήρους ασφαλιστικής κάλυψης. Στη Νέα Ορλεάνη δυσανάλογα περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονταν κάτω από το όριο της φτώχειας στις περιοχές που πληµµύρισαν από τον τυφώνα Κατρίνα, σε σχέση µε τις µη πληµµυρισµένες περιοχές. Ο τυφώνας Κατρίνα το 2005 ήταν η πιο δαπανηρή καιρική καταστροφή στην ιστορία, µε συνολικές οικονοµικές απώλειες ύψους 125 δις. $ (περίπου 1,2% του ΑΕΠ των Η.Π.Α.), από τα οποία περίπου 45 δις. $ ασφαλίστηκαν µέσω του ιδιωτικού τοµέα και 15 δις. $ µέσω του εθνικού προγράµµατος ασφάλισης πληµµυρών. Περισσότεροι από 1300 άνθρωποι πέθαναν ως αποτέλεσµα του τυφώνα και πάνω από 1 εκατ. αποχωρίστηκαν τις κατοικίες τους. Μέχρι το τέλους του Αυγούστου, ο τυφώνας Κατρίνα χαρακτηρίστηκε κατηγορίας 5 (ο περισσότερο έντονος) µε κορυφώσεις στις ριπές ανέµου ύψους 340 km/h, γεγονός που οφείλεται κυρίως στα θερµά νερά του Κόλπου (από 1 C έως 3 C πάνω από τη µέση τιµή). Ο τυφώνας Κατρίνα διατήρησε την έντασή του κατά τη διέλευσή του πάνω από τις πετρελαιοπηγές του κόλπου της Λουιζιάνα, αλλά µειώθηκε σε κατηγορίας 3 µόλις έφτασε την ακτή. Η Νέα Ορλεάνη καταστράφηκε όταν κύµατα, από τον τυφώνα, ύψους 10 m πληµµύρισαν πολλές περιοχές, µέχρι και 1 km εντός της ενδοχώρας (Munich Re, 2006). Οι κάτοικοι των υποβαθµισµένων περιοχών είναι πιθανότερο να γνωρίζουν λιγότερα και να είναι λιγότερο προετοιµασµένοι για ένα ακραίο καιρικό φαινόµενο όπως µια πληµµύρα και οι συνέπειες στην υγεία θα είναι εντονότερες για όσους αντιµετωπίζουν ήδη προβλήµατα υγείας. Κατά µήκος της Ευρώπης µεγάλη πλειοψηφία των 35 χιλ. ανθρώπων που πέθαναν κατά τη διάρκεια του καύσωνα το 2003 ήταν οι ηλικιωµένοι και οι άρρωστοι. Το Ευρωπαϊκό κύµα καύσωνα το 2003 οδήγησε την Ευρώπη να βιώσει, για πάνω από 3 µήνες το καλοκαίρι, εξαιρετικά υψηλές θερµοκρασίες, κατά µέση τιµή 2 C µε 3 C υψηλότερες από τη µακροχρόνια µέση τιµή θερµοκρασίας. Στο παρελθόν ένα καλοκαίρι τόσο ζεστό όσο αυτό του 2003, αναµενόταν κάθε 1000 χρόνια, αλλά η κλιµατική αλλαγή έχει διπλασιάσει τις πιθανότητες εµφάνισης ενός τόσο ζεστού καλοκαιριού για κάθε 500 χρόνια (Stott et al., 2004). 54

65 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη Συνέπειες ακραίων καιρικών φαινοµένων Το κόστος των ακραίων καιρικών φαινοµένων όπως καταιγίδες, πληµµύρες, ξηρασίες και κύµατα καύσωνα, θα αυξηθεί ραγδαία σε υψηλότερες θερµοκρασίες, δυνητικά υπερσκελίζοντας ορισµένα από τα πρώιµα οφέλη της κλιµατικής αλλαγής. Το κόστος της κλιµατικής αλλαγής µπορεί να φτάσει από µόνο του το 0,5% έως 1% του παγκόσµιου ΑΕΠ µέχρι τα µισά του αιώνα και θα συνεχίσει να αυξάνει καθώς ο πλανήτης υπερθερµαίνεται. Οι συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής στον ανεπτυγµένο κόσµο είναι πιθανόν να γίνουν πρώτα αισθητές και έντονα µέσω αλλαγών στα ακραία καιρικά φαινόµενα (πληµµύρες, καταιγίδες, ξηρασίες, κύµατα καύσωνα). Αυτό ίσως οδηγήσει σε σηµαντικές καταστροφές στις υποδοµές και γρηγορότερη υποτίµηση του κεφαλαίου, καθώς οι υποδοµές που απαιτούν µεγάλο κεφάλαιο πρέπει να αντικατασταθούν, ή να ενισχυθούν πριν από το τέλος του προσδόκιµου χρόνου ζωής τους. Τα πιο συχνά ακραία καιρικά φαινόµενα είναι δυνατόν να κοστίσουν ιδιαίτερα στις ανεπτυγµένες οικονοµίες, οι οποίες επενδύουν ένα σηµαντικό και καθορισµένο κεφάλαιο κάθε χρόνο (20% του ΑΕΠ ή 5,5 τρις. $ που είναι σήµερα), µε το ένα τέταρτο αυτής της επένδυσης αφορά στις κατασκευές (υποδοµές και κτίρια). Οι µακροχρόνιες απώλειες παραγωγής από ακραία καιρικά φαινόµενα ενδέχεται να ενισχύσουν τα άµεσα κόστη των καταστροφών, ειδικά όταν υπάρχουν περιορισµοί στη χρηµατοδότηση αυτών (Hallegatte et al., 2006).Το κόστος των ακραίων καιρικών φαινοµένων είναι ήδη ψηλά και αυξάνεται, µε ετήσιες απώλειες της τάξεως των 60 δις. $ από τη δεκαετία του 90 (0,2% του παγκόσµιου ΑΕΠ) µε κόστη ρεκόρ της τάξεως των 200 δις. $ το 2005 (περισσότερο από το 0,5% του παγκόσµιου ΑΕΠ) (Mills, 2005; Epstein and Mills, 2005; Munich Re, 2006). Νέες αναλύσεις, βασισµένες σε δεδοµένα των ασφαλιστικών εταιριών, δείχνουν ότι οι απώλειες που οφείλονται στις καιρικές καταστροφές, αυξάνονται κατά 2% κάθε χρόνο από το 1970 (Muir-Wood et al., 2006). Αν αυτή η τάση συνεχιστεί και ενταθεί µε την αυξανόµενη παγκόσµια θερµοκρασία, οι απώλειες από τα ακραία καιρικά φαινόµενα δύναται να φτάσουν το 0,5% έως 1% του παγκόσµιου ΑΕΠ µέχρι τα µισά του αιώνα. Αν η θερµοκρασία συνεχίσει να αυξάνει στο δεύτερο µισό του αιώνα, το κόστος θα αυξάνεται κάθε χρόνο, ειδικά καθώς οι καταστροφές αυξάνουν µη γραµµικά σε υψηλότερες θερµοκρασίες Επιπτώσεις µεγάλης κλίµακας και συστηµατικά προβλήµατα Οι απότοµες αλλαγές στο κλίµα και τα αυξανόµενα κόστη των ακραίων καιρικών φαινοµένων θα επηρεάσει τις παγκόσµιες οικονοµικές αγορές. Οι πολύ ανεπτυγµένες οικονοµικές αγορές θα βοηθήσουν τις πλουσιότερες χώρες να µετριάσουν τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής. Τέτοιες αγορές συµβάλουν στον καταµερισµό του κινδύνου διαχρονικά σε διαφορετικές περιοχικές αγορές, αλλά δεν µπορούν να το µειώσουν από µόνες τους. 55

66 Κεφάλαιο 3 Φυσικοί κίνδυνοι: Τα µεγαλύτερα οικονοµικά κέντρα του πλανήτη (Λονδίνο, Νέα Υόρκη και Τόκιο) είναι όλα τοποθετηµένα σε παράκτιες περιοχές. Οι ασφαλιστικές εκτιµούν ότι µόνο στο Λονδίνο βρίσκονται περιουσίες 220 δις. $ σε περιοχές αυξηµένου κινδύνου λόγω πληµµυρών (Association of British Insurers, 2005). Συσχετιζόµενοι κίνδυνοι: Σε υψηλότερες θερµοκρασίες, η κλιµατική αλλαγή είναι πιθανόν να έχει σοβαρές επιπτώσεις σε πολλούς οικονοµικούς τοµείς, ταυτόχρονα. Το πρόβληµα µπορεί να ξεπεράσει τις δυνατότητες των αγορών και ενδέχεται να αποσταθεροποιήσει διάφορες περιοχές (Schwartz and Randall, 2004). Για παράδειγµα, η διακοπή των θερµικών ρευµάτων του ατλαντικού θα είχε µεγάλες συνέπειες σε πολλούς τοµείς της οικονοµίας των χωρών γύρω από το βόρειο ατλαντικό ωκεανό και τις πολικές θάλασσες. Η διακοπή τις επόµενες δεκαετίες θα είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση των θερµοκρασιών κατά µήκος του βόρειου ηµισφαιρίου, µε κορύφωση την πτώση κατά 2 C γύρω από το Ηνωµένο Βασίλειο και τη Σκανδιναβία. Πρώιµες εκτιµήσεις δείχνουν ότι αυτό θα συνοδευτεί και από µείωση στις βροχοπτώσεις στο µεγαλύτερο µέρος του βόρειου ηµισφαιρίου (Vellinga and Wood, 2002), µειώνοντας τη γεωργική παραγωγικότητα, τα υδάτινα αποθέµατα και απειλώντας τα οικοσυστήµατα. Περιορισµοί κεφαλαίου στις ασφάλειες: Τα αυξανόµενα κόστη των ακραίων καιρικών φαινοµένων, όχι µόνο θα ανεβάσουν τα ασφάλιστρα, αλλά θα αυξήσουν και το κεφάλαιο που κρατούν οι ασφαλιστικές για την κάλυψη ακραίων αναγκών, όπως ένας τυφώνας. Οι ασφαλιστικές εταιρείες απαιτούν σηµαντικά κεφάλαια για να γεφυρώσουν το χάσµα µεταξύ απωλειών σ ένα τυπικό έτος, που καλύπτονται από τους προνοµιούχους, και αυτών σ ένα ακραίο έτος. Σήµερα οι ασφαλιστικές εταιρείες κρατούν περίπου 120 δις. $ για κάλυψη ακραίων απωλειών από φυσικές καταστροφές (κυρίως καταιγίδες, τυφώνες και χιονοθύελλες). Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι αν η ένταση των καταιγίδων αυξηθεί κατά 6%, όπως προβλέπουν πολλά κλιµατικά µοντέλα για διπλασιασµό του CO 2 ή για αύξηση της θερµοκρασίας κατά 3 C, αυτό µπορεί να αυξήσει τις κεφαλαιακές απαιτήσεις των ασφαλιστικών πάνω από 90% στις Η.Π.Α. και 80% στην Ιαπωνία, δηλαδή επιπλέον 76 δις. $ σε σηµερινές τιµές (Assosiation of British Insurers, 2005a). Μεγάλες περιοχές του πλανήτη µπορεί να καταστραφούν από τις κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες τέτοιων υψηλών θερµοκρασιών. Όπως δείχνει η ιστορία, αυτό µπορεί να οδηγήσει σε µεγάλης κλίµακας και τµηµατική πληθυσµιακή µετακίνηση και συνέχεια να οδηγήσει σε συγκρούσεις. Οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής θα είναι πιο σοβαρές για τις αναπτυσσόµενες χώρες, καθότι χαρακτηρίζονται από περισσότερα τρωτά σηµεία στην οικονοµία και την κοινωνία, µε µεγαλύτερη ευαισθησία στην κλιµατική αλλαγή και µικρότερη πρόσβαση σε επενδυτικά κεφάλαια για προσαρµογή. Όσο οι επιπτώσεις γίνονται περισσότερο καταστροφικές σε υψηλές θερµοκρασίες, οι επιπτώσεις στις αναπτυσσόµενες χώρες ίσως να έχουν δευτερεύουσες συνέπειες στις 56

67 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη ανεπτυγµένες οικονοµίες, µέσω διαφοροποιήσεων στο παγκόσµιο εµπόριο και την ασφάλεια, τις πληθυσµιακές µετακινήσεις και την οικονοµική µόλυνση. Επίσης, η κλιµατική αλλαγή θα επηρεάσει τις τιµές και τους όγκους των αγαθών που εµπορεύονται µεταξύ αναπτυσσόµενων και ανεπτυγµένων χωρών, ειδικά οι πρώτες ύλες για τη βιοµηχανία και τα τρόφιµα, µε µεγαλύτερες µακροοικονοµικές συνέπειες. Η κλιµατική αλλαγή είναι πιθανόν να αυξήσει τις µεταναστευτικές πιέσεις στις ανεπτυγµένες χώρες, αν και το ενδεχόµενο εύρος και οι συνέπειες είναι ακόµα πολύ αβέβαιες και απαιτούν σηµαντικά περισσότερη έρευνα. Οι πιέσεις για µετανάστευση µεγάλης κλίµακας και µεγάλων αποστάσεων είναι πιθανό να αυξηθούν, καθώς η κλιµατική αλλαγή αυξάνει τις ανισότητες και τη διαφορά στα σχετικά εισοδήµατα µεταξύ ανεπτυγµένων και αναπτυσσόµενων χωρών. Λίγες µελέτες έχουν εξετάσει τις συνέπειες της κλιµατικής αλλαγής στο παγκόσµιο εµπόριο, αλλά οι συνέπειες θα είναι σηµαντικές, ειδικά για το θαλάσσιο εµπόριο και τη σχετική παράκτια βιοµηχανία και τα διυλιστήρια. Η αύξηση της στάθµης της θάλασσας θα απαιτήσει σοβαρές επενδύσεις στην αντιπληµµυρική προστασία γύρω από τα λιµάνια και τις δραστηριότητες που σχετίζονται µε τις εισαγωγές και τις εξαγωγές µέσα και γύρω από αυτά. Τα ισχυρότερα κύµατα κακοκαιριών, οι άνεµοι και οι ισχυρότερες βροχοπτώσεις ήδη καταδεικνύουν την ανάγκη για ανθεκτικότερα πλοία και πλατφόρµες άντλησης πετρελαίου, φυσικού αερίου κ.ά. Εγκαταστάσεις πολλών δις. $ όπως διυλιστήρια, µονάδες υγροποίησης φυσικού αερίου και µονάδες αεριοποίησης, ενδέχεται να χρειαστεί να επανατοποθετηθούν σε περισσότερο προστατευµένες περιοχές στην ενδοχώρα, κάτι που ίσως αντιστρέψει τη συνήθη πρακτική κατασκευής πετροχηµικών και άλλων ενεργειακά σχετικών µονάδων κοντά σε λιµάνια µε µεγάλο βάθος πυθµένα, που φιλοξενούν µεγάλα τάνκερ και ακόµα µεγαλύτερα κοντέινερ, κύριοι µοχλοί ανάπτυξης του παγκόσµιου εµπορίου. Η αυξηµένη προστασία και η επανατοποθέτηση στην ενδοχώρα θα έχει σηµαντικό κεφαλαιακό και µεταφορικό κόστος και θα κάνει τις εισαγωγές πιο ακριβές. Η ραγδαία αυξανόµενη θερµοκρασία στις πολικές περιοχές θα επηρεάσει το εµπόριο, τις µεταφορές και τους τρόπους εκµετάλλευσης της ενέργειας και των πόρων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται το βορειοδυτικό πέρασµα και οι αρκτικές θαλάσσιες οδοί που η Ρωσία κρατά ανοιχτές µε παγοθραυστικά, ενδέχεται να γίνουν ασφαλέστερες και πιο αξιόπιστες εναλλακτικές µεταφορικές οδοί. Εντούτοις η τήξη των µόνιµων στρωµάτων πάγου θέτει σε κίνδυνο καταστροφής τις εγκαταστάσεις άντλησης πετρελαίου και φυσικού αερίου, τους αγωγούς και άλλες εγκαταστάσεις όπως σιδηρόδροµοι, και θα απαιτηθούν ακριβείς διορθωτικές επενδύσεις. Θάλασσες που πλήττονται από συχνές καταιγίδες ίσως δηµιουργήσουν ανάγκη για επίγειες οδούς από την Ασία στην Ευρώπη συµπεριλαµβάνοντας τον προγραµµατισµένο νέο ευρασιατικό σιδηρόδροµο κατά µήκος του Καζακστάν. Οποιαδήποτε αποδυνάµωση στο ρεύµα του κόλπου θα έχει δραµατικές ψυκτικές συνέπειες, ρίχνοντας τη θερµοκρασία του νερού στην Αρκτική. Τα ρωσικά σχέδια ανάπτυξης της γεώτρησης φυσικού αερίου Shtokman και των σχετικών εξαγωγικών εγκαταστάσεων, εξαρτώνται από την πλοηγησιµότητα των 57

68 Κεφάλαιο 3 θαλάσσιων οδών. Στη µέση ανατολή οι υψηλότερες θερµοκρασίες και οι εντονότερες ξηρασίες θα προκαλέσουν σοβαρά προβλήµατα τόσο στην τροφοδοσία νερού όσο και στη γεωργία. Καθώς οι θερµοκρασίες αυξάνονται και οι συνθήκες υποβαθµίζονται σηµαντικά, η κλιµατική αλλαγή θα δοκιµάσει τις αντοχές πολλών κοινωνιών σε ολόκληρο τον κόσµο. Μεγάλος αριθµός ανθρώπων θα αναγκασθούν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους όταν τα αποθέµατα πέσουν κάτω από το κρίσιµο όριο. Το Μπαγκλαντές, για παράδειγµα, αντιµετωπίζει τη µόνιµη απώλεια µεγάλων εκτάσεων παράκτιας γης που επηρεάζει 35 εκατ. ανθρώπους, περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσµού, ενώ το ένα τέταρτο του πληθυσµού της Κίνας (300 εκατ. άνθρωποι) θα έχουν πρόβληµα από τη µείωση των νερών των παγετώνων. Ο ιρλανδικός λιµός πατάτας είναι σηµαντικό παράδειγµα του πως η απώλεια µιας βασικής ύπαρξης πυροδότησε µεγάλη πληθυσµιακή µετακίνηση (Woodham - Smith, 1991). Ο λιµός έγινε το 1845 µε την εµφάνιση του ενός µύκητα που σχεδόν στιγµιαία κατέστρεψε την κύρια πηγή τροφής για την πλειοψηφία του πληθυσµού. Οδήγησε στο θάνατο 1 εκατ. ανθρώπων και στη µετανάστευση άλλων τόσων, πολλοί από τους οποίους στις Η.Π.Α. Οι ανεπτυγµένες χώρες µπορεί να αντιµετωπίσουν ισχυρές κλιµατικές διαµάχες σε περιοχές που πλήττονται περισσότερο από τις συνέπειες, ιδιαίτερα όσο ο κόσµος γίνεται περισσότερο ασύνδετος πολιτικά και κοινωνικά, καθότι και στο παρελθόν η κλιµατική µεταβλητότητα και η διαχείριση των πόρων ήταν σηµαντικοί παράγοντες στις διαµάχες (Brooks et al., 2005). Οι λεγόµενοι πόλεµοι για το νερό έχουν ήδη ξεκινήσει καθότι ο ανταγωνισµός για το νερό και τις µετακινήσεις των πληθυσµών οδήγησε σε αναταραχές (Shiva, 2002). Οι άµεσες συγκρούσεις µεταξύ κρατών λόγω της ανεπάρκειας του νερού ήταν σπάνια στο παρελθόν, αλλά τα υδάτινα φράγµατα και η άντληση νερού από κοινά ποτάµια ανεβάζουν τις πολιτικές εντάσεις σε πολλές περιοχές, συµπεριλαµβάνοντας και τη Μέση ανατολή. Οι ασφαλιστικές εταιρείες θα αναπτύξουν νέα ασφαλιστικά προϊόντα για να έχουν ευρύτερη πρόσβαση στις διεθνείς κεφαλαιακές αγορές (Salmon and Weston, 2006). Νέες ευκαιρίες για τους µεταβαλλόµενους κινδύνους ήδη αναδύονται, (π.χ. οµόλογα καταστροφών), αλλά στο µέλλον αυτά θα απαιτήσουν νέες τεχνικές εκτίµησης κινδύνου για να αντιµετωπισθούν τα µεταβαλλόµενα ακραία καιρικά φαινόµενα. Αν οι ασφαλιστικές εταιρείες προσπαθήσουν να αποκτήσουν πρόσβαση για επιπλέον κεφάλαια στις αγορές οµολόγων, οι επενδυτές είναι πιθανόν να απαιτήσουν υψηλότερα επιτόκια επειδή έθεσαν περισσότερο κεφάλαιο σε κίνδυνο, προκαλώντας άνοδο στο κόστος του κεφαλαίου. ευτερογενείς κίνδυνοι σε άλλους οικονοµικούς τοµείς (Mills, 2005): Αποτυχία στην ανεύρεση επαρκών κεφαλαίων θα σηµάνει περιορισµούς στην ασφαλιστική κάλυψη. Μετά από επτά δαπανηρούς τυφώνες τα τελευταία 2 χρόνια, το υψηλότερο κόστος επανασφάλισης ανέβασε το κόστος ασφάλισης στις Η.Π.Α. και συνεισέφερε σε αποφάσεις από κάποιες ασφαλιστικές εταιρείες για µεταφορά µεγαλύτερου µέρους του κινδύνου στους ιδιώτες και τις επιχειρήσεις, π.χ. µε µείωση της κάλυψης σε περιοχέςµε 58

69 Επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην αειφορία και την οικονοµική ανάπτυξη µεγαλύτερο κίνδυνο (Mills and Lecomte, 2006). Στο µέλλον, αν οι αυξανόµενοι κίνδυνοι λόγω καιρικών φαινοµένων µειώσουν τη διαθεσιµότητα των ασφαλιστικών εταιρειών σε περιοχές υψηλού κινδύνου, όπως οι παράκτιες, αυτό ίσως προκαλέσει ανωµαλίες και σε άλλους οικονοµικούς τοµείς. Οι τράπεζες, για παράδειγµα, θα είναι αδύνατον να προσφέρουν χρηµατοδότηση όπου απαιτούνται ασφάλειες επιπρόσθετες για δάνεια ή υποθήκες. Η απώλεια ασφαλειών δύναται να είναι καταστροφική για µικρές και µεσαίες επιχειρήσεις που θα έχουν δυσκολότερη πρόσβαση σε κεφάλαια για προστασία ενάντια στα ακραία καιρικά φαινόµενα (Crichton, 2006). 59

70

71 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής 4 ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 4.1 Γενικά Η διαρκής κλιµατική αλλαγή θα επιφέρει επιζήµιες συνέπειες και τελικά θα έχει µη αναστρέψιµες επιπτώσεις για το περιβάλλον, την παγκόσµια οικονοµία και την κοινωνία. Αδιαµφισβήτητα, η απουσία προσεκτικής και στρατηγικά σχεδιασµένης πολιτικής για να αντιµετωπιστεί η κλιµατική αλλαγή, θα οδηγήσει τις παγκόσµιες εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου να συνεχίσουν να αυξάνονται µ έναν ταχύτατο ρυθµό. Ακόµα και εάν οι ετήσιες εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου παρέµεναν στο σηµερινό επίπεδο, ο κόσµος προβλέπεται να διανύσει µία περίοδο µεγάλων αλλαγών του κλίµατος. Το ποσοστό των εκποµπών θα ήταν αρκετό για να φτάσουν οι συγκεντρώσεις των αερίων του θερµοκηπίου σε επίπεδα πάνω από τα 650 ppm CO 2 e έως το τέλος του αιώνα, που πιθανόν να οδηγήσει σε αύξηση της παγκόσµιας µέσης θερµοκρασίας τουλάχιστον κατά 3 C σε σύγκριση µε τα προβιοµηχανικά επίπεδα. Εφόσον όµως οι ετήσιες εκποµπές δεν παραµείνουν σταθερές αλλά συνεχίσουν να αυξάνονται µε ταχύτατους ρυθµούς, τότε οι προοπτικές γίνονται ακόµα πιο δυσοίωνες. Το 2000, οι εκποµπές όλων των αερίων του θερµοκηπίου ανέρχονταν περίπου στα 42 Gt CO 2 e, αυξάνοντας τις συγκεντρώσεις µ έναν ρυθµό περίπου 2,7 ppm CO 2 e ανά έτος. Χωρίς τη λήψη δράσης για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής, οι συγκεντρώσεις των αερίων του θερµοκηπίου θα συνεχίσουν να αυξάνονται. Σ ένα σενάριο συνέχισης τρεχουσών πρακτικών (Business As Usual-BAU), υπολόγιζε ότι θα φτάσουν στα 550 ppm CO 2 e µέχρι το 2035, και στη συνέχεια θα αυξηθούν κατά 4,5 ppm ανά έτος, συνεχίζοντας την ανοδική τάση. Η περαιτέρω µελλοντική αύξηση των εκποµπών δύναται να προέλθει από τις αναπτυσσόµενες χώρες, εξαιτίας του πιο γρήγορα αυξανόµενου πληθυσµού και της πιο ταχείας αύξησης του ΑΕΠ απ ότι στις ανεπτυγµένες χώρες. Οι χώρες που υπέγραψαν το Πρωτόκολλο του Κιότο και ανήκουν στην οµάδα χαµηλού εισοδήµατος, µε µερικές να ταξινοµούνται σε µεσαίου εισοδήµατος, είναι πιθανό να λογοδοτήσουν για περισσότερο από τα τρία τέταρτα της αύξησης των εκποµπών CO 2 που σχετίζονται µε την ενέργεια µεταξύ 2004 και 2030, σύµφωνα µε τη ιεθνή Αντιπροσωπία Ενέργειας. Οι συνολικές εκποµπές είναι πιθανό να αυξηθούν πιο γρήγορα απ ότι οι κατά κεφαλήν εκποµπές, καθώς η παγκόσµια αύξηση του πληθυσµού είναι πιθανό να παραµείνει θετική τουλάχιστον µέχρι το Η σχέση ανάµεσα στην οικονοµική ανάπτυξη και στην αύξηση των εκποµπών CO 2 δεν είναι αµετάβλητη, αν αναλογιστεί κανείς τις αλλαγές στις ενεργειακές τεχνολογίες, στη δοµή των οικονοµιών και στο µοτίβο της ζήτησης. Ωστόσο, ισχυρές προσεκτικές επιλογές στρατηγικής πολιτικής θα χρειαστούν, για να απεξαρτηθούν από τον άνθρακα τόσο οι ανεπτυγµένες όσο και οι αναπτυσσόµενες χώρες στο βαθµό που απαιτείται για να επιτευχθεί κλιµατική σταθερότητα. Η συνεχώς αυξανόµενη ανάγκη ορυκτών καυσίµων 61

72 Κεφάλαιο 4 δεν είναι δυνατόν να σταµατήσει την αύξηση των εκποµπών στην πάροδο του χρόνου. Τα αποθέµατα υδρογονανθράκων, των οποίων η εξαγωγή επιφέρει κέρδος (κάτω από τις ισχύουσες πολιτικές) είναι περισσότερα για να οδηγήσουν τον κόσµο σε επίπεδα συγκεντρώσεων CO 2 πάνω από 750 ppm, µε πολύ επικίνδυνες συνέπειες. Είναι σηµαντικό να επαναπροσδιοριστεί η έρευνα στον ενεργειακό τοµέα, η ανάπτυξη και η επένδυση µακριά από αυτές τις πηγές και να κατευθυνθεί προς τεχνολογίες χαµηλού άνθρακα. Η εκτεταµένη τεχνολογία σύλληψης και αποθήκευσης του άνθρακα (Carbon Capture and Storage-CCS) θα επέτρεπε κάποια περαιτέρω συνεχή χρήση των ορυκτών καυσίµων, και θα βοηθούσε στην προφύλαξη ενάντια στο ρίσκο της πτώσης των τιµών των ορυκτών καυσίµων ως απάντηση στην πολιτική για την παγκόσµια κλιµατική αλλαγή, υπονοµεύοντας την αποτελεσµατικότητά της. Στο κεφάλαιο αυτό επισηµαίνεται ότι, παρά την αβεβαιότητα για τον ακριβή ρυθµό των αυξήσεων των εκποµπών, υπάρχουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία, ότι µε βάση τα τρέχοντα σενάρια (BAU), οι εκποµπές θα φτάσουν σε τέτοια επίπεδα στα οποία οι επιπτώσεις από την αλλαγή του κλίµατος είναι πιθανό να είναι µη αναστρέψιµες. Επίσης, γίνεται αναφορά στις βασικές κινητήριες δυνάµεις της ενέργειας που σχετίζονται µε την αύξηση των εκποµπών οι οποίες είναι η οικονοµική ανάπτυξη, οι τεχνολογικές επιλογές που επηρεάζουν την ένταση του άνθρακα από τη χρήση ενέργειας και η ενεργειακή ένταση της παραγωγής, καθώς και η αύξηση του πληθυσµού. 4.2 Εξέλιξη των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου Το 57% των εκποµπών προέρχεται από την καύση των ορυκτών καυσίµων στην ενέργεια, στις µεταφορές, στα κτίρια και στη βιοµηχανία. Η γεωργία και οι αλλαγές στη χρήση της γης (ιδιαίτερα της αποψίλωσης των δασών) παράγουν το 41% των εκποµπών. Οι συνολικές εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου για το 2000 ανήλθαν σε 77% CO 2, 14% CH 4, 8% N 2 O και 1% τα λεγόµενα F-αέρια, όπως οι υπερφθοράνθρακας και το εξαφθοριούχο θείο. Πιο αναλυτικά, οι πηγές των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου περιλαµβάνουν: Καύση ορυκτών καυσίµων για ενεργειακούς σκοπούς στις µεταφορές, στα κτίρια και σε τοµείς της βιοµηχανίας, τοµείς στους οποίους οι εκποµπές CO 2 ανήλθαν σε 26,1 Gt το 2004, σύµφωνα µε το ιεθνή Οργανισµό Ενέργειας (International Energy Agency-ΙΕΑ). Η καύση άνθρακα, πετρελαίου και φυσικού αερίου στην ηλεκτρική ενέργεια και στους σταθµούς παραγωγής θερµότητας αντιπροσωπεύουν το µεγαλύτερο µέρος αυτών των εκποµπών, ακολουθούµενες από τις µεταφορές (εκ των οποίων τα τρία τέταρτα είναι οι οδικές µεταφορές), τη µεταποίηση, τις κατασκευές και τα κτίρια. Η αλλαγή στη χρήση γης, όπως η αποψίλωση των δασών, απελευθερώνει µεγάλα αποθέµατα CO 2 στην ατµόσφαιρα. 62

73 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Το GH 4, το Ν 2 Ο και τα φθοριούχα αέρια προέρχονται από τη γεωργία, τα απόβλητα και τις βιοµηχανικές δραστηριότητες. Οι βιοµηχανικές δραστηριότητες, όπως η παραγωγή τσιµέντου και χηµικών προϊόντων περιλαµβάνουν µια χηµική αντίδραση που απελευθερώνει εκποµπές CO 2 και µη-co 2 (οι λεγόµενες ανεξέλεγκτες εκποµπές). Επίσης, η διαδικασία της εξόρυξης ορυκτών καυσίµων και προετοιµασίας προς χρήση, παράγει εκποµπές CO 2 και µη-co 2. Στο σχήµα 4.1 παρουσιάζεται η κατανοµή των εκποµπών ανά τοµέα και ακολουθεί ανάλυση αυτών. Σχήµα 4.1: Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου το (Πηγή: WRI, 2006). 1. Ενέργεια: Το ένα τέταρτο του συνόλου των παγκόσµιων εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου προέρχεται από την παραγωγή ενέργειας και θερµότητας, που χρησιµοποιούνται κατά κύριο λόγο στα οικιακά και εµπορικά κτίρια, καθώς και στη βιοµηχανία, η ταχύτερα αναπτυσσόµενη πηγή εκποµπών παγκοσµίως µεταξύ 1990 και 2002, αυξανόµενη µε ρυθµό 2,2% ετησίως. Οι εκποµπές αυξήθηκαν ταχύτερα στις αναπτυσσόµενες χώρες, µε τις εκποµπές από την Ασία (συµπεριλαµβανοµένης της Κίνας και της Ινδίας), και τη Μέση Ανατολή να έχουν διπλασιαστεί µεταξύ 1990 και Ο τοµέας αυτός περιλαµβάνει επίσης τις εκποµπές που προκύπτουν από τα διυλιστήρια πετρελαίου, τα εργοστάσια αερίου και τα ανθρακωρυχεία του µετασχηµατισµού των ορυκτών καυσίµων σε µια µορφή που µπορεί να χρησιµοποιηθεί στις µεταφορές, στη βιοµηχανία και στα κτίρια. Σύµφωνα µε την ΙΕΑ, οι εκποµπές από την πηγή αυτή είναι πιθανόν το 2050 να τετραπλασιαστούν λόγω της αυξηµένης παραγωγής σε υγρά καύσιµα από φυσικό αέριο και άνθρακα. Οι συνολικές εκποµπές του τοµέα της ενέργειας, είναι πιθανό να αυξηθούν περισσότερο από τρεις φορές στη διάρκεια αυτής της περιόδου (Stern, 2007). 63

74 Κεφάλαιο 4 2. Χρήση γης: Οι αλλαγές στη χρήση γης ευθύνονται για το 18% των παγκόσµιων εκποµπών, οι οποίες προέρχονται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την αποψίλωση. Η αποψίλωση των δασών συµβαίνει ιδιαίτερα σε περιορισµένο αριθµό χωρών και σήµερα το 30% περίπου των εκποµπών από τη χρήση γης προέρχεται από την Ινδονησία και ένα επιπλέον 20% από τη Βραζιλία. Οι εκποµπές από τη χρήση γης αναµένεται να µειωθούν µέχρι το 2050, διότι έχει γίνει αποδεκτό από τις χώρες να σταµατούν την αποψίλωση όταν το 85% του δάσους έχει καθαριστεί. 3. Γεωργία: Οι εκποµπές από τη γεωργία, εκτός του CO 2, ανέρχονται στο 14% των συνολικών εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Από το ποσοστό αυτό, η χρήση λιπασµάτων και η κτηνοτροφία αντιπροσωπεύουν, το καθένα από αυτά, το ένα τρίτο των εκποµπών. Άλλες πηγές περιλαµβάνουν το ρύζι και τη διαχείριση της κοπριάς. Πάνω από το ήµισυ των εκποµπών αυτών προέρχονται από τις αναπτυσσόµενες χώρες. Οι γεωργικές πρακτικές, όπως ο τρόπος οργώµατος, είναι υπεύθυνες για την αποδέσµευση αποθεµάτων CO 2 από το έδαφος, αν και δεν υπάρχουν παγκόσµιες προβλέψεις αυτού του φαινοµένου. Η γεωργία είναι επίσης έµµεσα υπεύθυνη για τις εκποµπές από την αλλαγή χρήσης γης (η γεωργία αποτελεί κινητήριο µοχλό της αποψίλωσης των δασών), από τη βιοµηχανία (για την παραγωγή λιπασµάτων) και από τις µεταφορές (κατά την κυκλοφορία των εµπορευµάτων). Η αύξηση της ζήτησης για γεωργικά προϊόντα, λόγω της αύξησης του πληθυσµού και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος, αναµένεται να οδηγήσει σε συνεχείς αυξήσεις στις εκποµπές από την πηγή αυτή. Το σύνολο των εκποµπών, εκτός CO 2, αναµένεται να διπλασιαστεί µέχρι και το έτος Μεταφορές: Οι µεταφορές ευθύνονται για το 14% των παγκόσµιων εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου, γεγονός που καθιστά τον τοµέα αυτό την τρίτη µεγαλύτερη πηγή εκποµπών, µαζί µε τη γεωργία και τη βιοµηχανία. Τα τρία τέταρτα αυτών των εκποµπών είναι από τις οδικές µεταφορές, ενώ οι αεροµεταφορές ευθύνονται για το ένα όγδοο και οι σιδηροδροµικές και θαλάσσιες µεταφορές αποτελούν το υπόλοιπο. Οι συνολικές εκποµπές CO 2 από τις µεταφορές αναµένεται να υπερδιπλασιαστούν κατά την περίοδο µέχρι το 2050, καθιστώντας τες το δεύτερο ταχύτερο αναπτυσσόµενο τοµέα, µετά την ενέργεια. Οι εκποµπές CO 2 από τις αεροµεταφορές αναµένεται να αυξηθούν πάνω από τρεις φορές κατά την περίοδο µέχρι το 2050, καθιστώντας τες έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόµενους κλάδους. Η αεροπορία, αφού λάβει υπόψη τις πρόσθετες επιπτώσεις στην παγκόσµια αύξηση της θερµοκρασίας από τις εκποµπές της αναµένεται να αντιπροσωπεύει το 5% των επιπτώσεων της συνολικής υπερθέρµανσης του πλανήτη το έτος Βιοµηχανία: Η βιοµηχανία αντιπροσωπεύει το 14% του συνόλου των άµεσων εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου. Το 10% είναι οι εκποµπές CO 2 από την καύση ορυκτών καυσίµων στον τοµέα της µεταποίησης και των κατασκευών, και το 3% είναι εκποµπές CO 2 από βιοµηχανικές διεργασίες, όπως η παραγωγή τσιµέντου και χηµικών προϊόντων. 64

75 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής 6. Κτίρια: Ένα επιπλέον 8% των εκποµπών προέρχονται από άµεση καύση των ορυκτών καυσίµων και βιοµάζας σε εµπορικά και οικιστικά κτίρια, τόσο για τη θέρµανση όσο και για το µαγείρεµα. Η συνεισφορά των κτιρίων και των τοµέων της βιοµηχανίας στην κλιµατική αλλαγή είναι ακόµα µεγαλύτερη καθότι τα κτίρια αποτελούν καταναλωτές ηλεκτρικής ενέργειας και θερµότητας. Οι άµεσες εκποµπές τόσο από τη βιοµηχανία όσο και από τα κτίρια, αναµένονται να αυξηθούν κατά περίπου δύο τρίτα µεταξύ των ετών 2000 και 2050 σύµφωνα µε τις συνθήκες τρεχουσών σεναρίων (BAU). Οι εκποµπές από την καύση ορυκτών καυσίµων για τους τοµείς της ενέργειας και των µεταφορών έχουν αυξηθεί από τα µέσα του 19 ου αιώνα, µε σηµαντική ταχύτητα κατά τη δεκαετία του Το ποσοστό µειώθηκε ελαφρά κατά τις τρεις δεκαετίες µετά το 1970, φτάνοντας το 1,7% κατά µέσο όρο µεταξύ 1971 και 2002 (σε σύγκριση µε το µέσο ρυθµό αύξησης της ζήτησης ενέργειας κατά 2% ετησίως). Η επιβράδυνση αυτή φαίνεται να έχει σχέση µε τις προσωρινές πραγµατικές αυξήσεις της τιµής του πετρελαίου στη δεκαετία του 1970 και του 1980, την απότοµη µείωση των εκποµπών στην ανατολική Ευρώπη και την πρώην Σοβιετική Ένωση, εξαιτίας των απότοµων αλλαγών των οικονοµικών συστηµάτων στη δεκαετία του 1990, και στις αυξήσεις στην ενεργειακή απόδοση στην Κίνα µετά τις οικονοµικές µεταρρυθµίσεις. Η βόρεια Αµερική και η Ευρώπη ευθύνονται για το 70% περίπου των εκποµπών CO 2 από την παραγωγή ενέργειας από το 1850, ενώ οι αναπτυσσόµενες χώρες αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το ένα τέταρτο των συνολικών εκποµπών. Από την άλλη, λιγότερα στοιχεία είναι γνωστά για τις ιστορικές τάσεις των εκποµπών που προέρχονται από τη γεωργία και τις αλλαγές στη χρήση γης. Σύµφωνα µε το World Resources Institute (2006) οι εκποµπές λόγω αλλαγών στη χρήση γης και κυρίως λόγω της αποψίλωσης θεωρούνται ότι αυξήθηκαν κατά µέσο όρο περίπου 1,5% ετησίως µεταξύ 1950 και Με τους σηµερινούς ρυθµούς αποψίλωσης των δασών, τα περισσότερα από τα δέκα κορυφαία έθνη στην αποψίλωση θα απογύµνωναν τα δάση τους πριν από το Με βάση τα ποσοστά της αποψίλωσης των δασών κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, και µε την προϋπόθεση ότι οι χώρες σταµατούν την αποψίλωση όταν το 85% των δασών που είχαν το 2000 έχουν κοπεί, οι ετήσιες εκποµπές δύναται να διατηρηθούν κοντά στο 7,5 Gt CO 2 ανά έτος µέχρι το 2012, µε µια µείωση κατά 5 Gt CO 2 ανά έτος µέχρι το 2050 και στο 2 Gt CO 2 ανά έτος µέχρι το 2100 (Houghton, 2005). Ο Οργανισµός Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αµερικής (Environmental Protection Agency-EPA) προβλέπει αύξηση στις εκποµπές από τη γεωργία από 5,7 σε 7,3 Gt CO 2 e µεταξύ 2000 και Οι βασικές κινητήριες δυνάµεις πίσω από την αύξηση των εκποµπών από τη γεωργία είναι ο πληθυσµός και η αύξηση του εισοδήµατος. Ενώ το µερίδιο των εκποµπών από τις µεταβατικές οικονοµίες αναµένεται να µειωθεί, το µερίδιο των αναπτυσσόµενων χωρών αναµένεται να αυξηθεί, ιδίως στην Αφρική και στη Λατινική Αµερική. 65

76 Κεφάλαιο 4 Σε περίπτωση απουσίας λήψης πολιτικών δράσεων για την κλιµατική αλλαγή οι παγκόσµιες εκποµπές προβλέπεται να συνεχίσουν να αυξάνονται και επισηµαίνεται ότι η συγκέντρωση των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα σήµερα θα αυξάνεται µε ρυθµό περίπου 2 έως 3 ppm το χρόνο, κάτι που οδηγεί σε µια συνεχή αύξηση αυτών. Θεωρώντας αύξηση των αερίων του θερµοκηπίου κατά 3 ppm το χρόνο, αυτό θα είναι αρκετό για να οδηγήσει τις εκποµπές στα 550 ppm σε 40 χρόνια και πάνω από 700 ppm µέχρι το τέλος του αιώνα. Σύµφωνα µε το σενάριο αναφοράς που παρουσιάζεται στο World Energy Outlook από το IEA (2009) αναµένεται αύξηση άνω του 50% των ετήσιων παγκόσµιων εκποµπών CO 2 από τα ορυκτά καύσιµα µεταξύ 2004 και 2030 (από 26 έως 40 Gt CO 2 ), µ ένα µέσο ετήσιο ρυθµό αύξησης της τάξης του 1,7%. Οι αναπτυσσόµενες χώρες, βάσει του σεναρίου, θα αντιπροσωπεύουν πάνω από τα τρία τέταρτα της αύξησης των εκποµπών απ ορυκτά καύσιµα έως το 2030, χάρη στους ταχείς ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης και στο αυξανόµενο µεριδιό τους από τις πολλές ενεργοβόρες βιοµηχανίες. Η Κίνα µπορεί να ευθύνεται για πάνω από το ένα τρίτο της αύξησης από µόνη της, µε το πιθανό ενδεχόµενο να υπερβεί τις εκποµπές των Ηνωµένων Πολιτειών κυρίως λόγω της υψηλής χρήσης του άνθρακα. Η δεύτερη ταχύτερη πηγή εκποµπών αναµένεται να είναι η αεροπορία, αναµένεται να αυξηθούν περίπου τρεις φορές κατά την ίδια περίοδο. Με βάση ένα άλλο σενάριο, της Αµερικανικής Ενεργειακής ιαχείρισης Πληροφοριών προβλέπει µια αύξηση από 25 Gt CO 2 το 2003 στο 43,7 Gt CO 2 έως το 2030, µε µέσο ετήσιο ρυθµό αύξησης 2,1% (WRI, 2006). Οι προβολές των µελλοντικών εκποµπών από τις µεταβολές στη χρήση γης παραµένουν αβέβαιες. Τέλος, αξίζει να γίνει µνεία στην ειδική έκθεση του IPCC για τα Σενάρια Εκποµπών που δηµοσιεύτηκαν το 2000, εξετάζοντας ένα ευρύ φάσµα πιθανών µελλοντικών σεναρίων για το κλίµα. Παρόλο που διαφέρουν σηµαντικά, όλα συνεπάγονται σηµαντικές αυξήσεις των εκποµπών, τουλάχιστον για τα επόµενα 25 χρόνια, και αυξήσεις των συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου, τουλάχιστον µέχρι το τέλος του αιώνα. Ένα άλλο µοντέλο αναφοράς του MIT EPPA, προβλέπει µέση ετήσια αύξηση των εκποµπών CO 2 κατά 1,26% για την περίοδο Παρά τις διαφορές µεταξύ των σεναρίων εκποµπών στη βιβλιογραφία και την αναπόφευκτη αβεβαιότητα στη λήψη µακροπρόθεσµων προβλέψεων, κάθε πιθανό σενάριο τρεχουσών συνθηκών (BAU) συνεπάγεται τη συνεχή αύξηση της θερµοκρασίας του πλανήτη, πολύ παραπάνω από τα επίπεδα που έχει βιώσει η ανθρωπότητα στο παρελθόν, µε τις βαθιά φυσικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες Ο ρόλος της αύξησης των εισοδηµάτων, του πληθυσµού, της τεχνολογίας και της ανάπτυξης στις εκποµπές Εισοδήµατα και πληθυσµός Καθώς αναπτύσσεται η παγκόσµια οικονοµία εν απουσία πολιτικών δράσεων για την καταπολέµηση της κλιµατικής αλλαγής, οι εκποµπές CO 2 είναι πιθανόν να αυξηθούν. 66

77 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Ιστορικά, η οικονοµική ανάπτυξη έχει συσχετισθεί µε την αυξηµένη κατανάλωση ενέργειας και ως εκ τούτου µε τις εκποµπές CO 2 που σχετίζονται µε την ενέργεια. Σε 163 χώρες, από το 1960 έως το 1999, η αντιστοιχία µεταξύ των κατά κεφαλήν εκποµπών CO 2 και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (εκφρασµένο ως φυσικό λογάριθµο) ήταν σχεδόν 0,9 (Neumayer, 2004). Οµοίως, µια µελέτη για τις Ηνωµένες Πολιτείες εκτίµησε ότι, µακροπρόθεσµα, µια αύξηση της τάξης του 1% του κατά κεφαλή ΑΕΠ θα οδηγήσει σε αύξηση 0,9% των κατά κεφαλήν εκποµπών (Huntington, 2005). Σύµφωνα µ αυτό, οι κατά κεφαλήν εκποµπές είναι υψηλότερες στις αναπτυγµένες χώρες και πολύ χαµηλότερες στις αναπτυσσόµενες, αν και οι αναπτυσσόµενες χώρες είναι πιθανόν να γεφυρώνουν το χάσµα εξαιτίας της ταχύτερης συλλογικής ανάπτυξής τους και του αυξανόµενο µεριδίου τους στις ενεργοβόρες βιοµηχανίες όπως φαίνεται στο σχήµα 4.2 (Holtsmark, 2006). Οι διαρθρωτικές αλλαγές στις οικονοµίες δύναται να αλλάξουν τη σχέση µεταξύ του εισοδήµατος και των εκποµπών. Σε ορισµένες πλούσιες χώρες, η στροφή προς µια οικονοµία βασισµένη στις υπηρεσίες έχει βοηθήσει να επιβραδύνει, ή ακόµη και να αντιστραφεί, η αύξηση στις εθνικές εκποµπές. Παράδειγµα στο οποίο οι κατά κεφαλήν εκποµπές µειώθηκαν σε ορισµένες χώρες για κάποιες χρονικές περιόδους αποτελεί το Ηνωµένο Βασίλειο όπου το 1973 οι εκποµπές αυξήθηκαν πολύ και το 1984 µειώθηκαν κοντά στο 20%. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η σχέση µεταξύ των εκποµπών και της αύξησης του εισοδήµατος εξαφανίζεται σε υψηλότερα επίπεδα εισοδήµατος, µε την αύξηση των εκποµπών τελικά να αυτοπεριορίζεται, µειώνοντας την ανάγκη να ληφθεί δράση για την κλιµατική αλλαγή. Η ιδιαίτερη σηµασία της λεγόµενης «οικονοµίας χωρίς βαρύτητα» στον ανεπτυγµένο κόσµο (Quah, 1996), µε ένα αυξανόµενο µερίδιο των δαπανών που προέρχονται από τις υπηρεσίες, δείχνει πώς η εξέλιξη της ζήτησης, και η προκύπτουσα ενεργειακή χρήση, µπορεί να αλλάξει. Σχήµα 4.2: Οι παγκόσµιες κατά κεφαλήν εκποµπές: Ιστορία και συµπερασµατικές εξαγωγές. (Πηγή: Holtsmark, 2006). 67

78 Κεφάλαιο 4 Ωστόσο, στην περίπτωση της κλιµατικής αλλαγής, η υπόθεση δεν είναι πολύ πειστική, για τρεις λόγους. Πρώτον, σε παγκόσµιο επίπεδο, υπήρξαν ελάχιστα στοιχεία µεγάλων εθελοντικών µειώσεων των εκποµπών, ως αποτέλεσµα της επιθυµίας των καταναλωτών να µειώσουν τις εκποµπές αυτές. Αυτό δύναται να αλλάξει, καθώς η κατανόηση των ανθρώπων για τους κινδύνους της κλιµατικής αλλαγής βελτιώνεται, αλλά ο παγκόσµιος χαρακτήρας της εξωτερικότητας σηµαίνει ότι το κίνητρο για ατοµική δράση είναι πολύ χαµηλή. εύτερον, παρατηρείται µετακίνηση της κατασκευαστικής δραστηριότητας προς τις αναπτυσσόµενες χώρες. Έτσι, σε παγκόσµιο επίπεδο, οι διαρθρωτικές αλλαγές στο εσωτερικό των πλουσιότερων χωρών έχουν λιγότερες επιπτώσεις στο σύνολο των εκποµπών. Τρίτον, η ζήτηση για ορισµένα προϊόντα, πλούσια σε άνθρακα, και υπηρεσίες όπως οι αεροµεταφορές έχει υψηλή εισοδηµατική ελαστικότητα, και θα συνεχίσει να αυξάνεται καθώς τα εισοδήµατα αυξάνονται (Stern, 2007). Η ζήτηση για τη µεταφορά µε αυτοκίνητα σε πολλές αναπτυσσόµενες χώρες, είναι πιθανό να εξακολουθήσει να αυξάνεται µε ταχύ ρυθµό. Για τους λόγους αυτούς, σε παγκόσµιο επίπεδο, ελλείψει των παρεµβάσεων της πολιτικής, η µακροχρόνια θετική σχέση ανάµεσα στην αύξηση των εισοδηµάτων και στις κατά κεφαλήν εκποµπές είναι πιθανό να διατηρηθεί. Η απεξάρτηση των δύο αυτών παραγόντων απαιτεί σηµαντικές αλλαγές στις προτιµήσεις, τις σχετικές τιµές των πλούσιων σε άνθρακα αγαθών και υπηρεσιών ή/και στα διαλείµµατα από την τεχνολογική εξέλιξη, φυσικά µε τις κατάλληλες πολιτικές. ιαφορετικές υποθέσεις σχετικά µε τον καθορισµό και την αύξηση του εισοδήµατος παράγουν διαφορετικές προβλέψεις για τις εκποµπές, αλλά αυτό δεν επηρεάζει το συµπέρασµα ότι οι εκποµπές είναι αρκετά πάνω από τα επιτρεπτά επίπεδα που οδηγούν σ ένα σταθερό κλίµα. Η πιθανότητα της οικονοµικής ανάπτυξης να επιβραδύνεται αρκετά για να αντιστραφεί η αύξηση των εκποµπών φαίνεται και είναι µικρή. Τα περισσότερα µοντέλα υποθέτουν κάποια µείωση του ρυθµού της παγκόσµιας ανάπτυξης σε µεσοπρόθεσµη και µακροπρόθεσµη βάση, καθώς οι φτωχότερες χώρες καλύπτουν τη διαφορά και εξαντλούν τις δυνατότητες ανάπτυξης από την υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών σε τεχνικές παραγωγής, εντούτοις υπάρχουν υποθέσεις ότι η αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήµατος στις ανεπτυγµένες χώρες δύναται να µειωθεί πραγµατικά, χωρίς όµως καµία ισχυρή εµπειρική βάση για την παρούσα υπόθεση. Η επιλογή της µεθόδου για τη µετατροπή των εισοδηµάτων των διαφόρων χωρών σ ένα κοινό νόµισµα (χρήση συναλλαγµατικών ισοτιµιών στην αγορά ή τις ισοτιµίες αγοραστικής δύναµης στις προβλέψεις) για να µπορούν να αθροίζονται επίσης κάνει κάποια διαφορά. Με δεδοµένο ότι ο ρυθµός αύξησης του παγκόσµιου ΑΕΠ ήταν περίπου 2,9% ετησίως κατά µέσο όρο µεταξύ του 1900 και του 2000, και 3,9% µεταξύ 1950 και 2000, η πρόβλεψη ότι η παγκόσµια ανάπτυξη θα συνεχιστεί σε επίπεδο µεταξύ 2% και 3% ετησίως δε φαίνεται παράλογη, όπως άλλωστε υποστηρίζεται και στα σενάρια του IPCC (2000). Πιο συγκεκριµένα, υπήρξε διαµάχη για τον τρόπο µε τον οποίο το ΑΕΠ των διαφόρων χωρών και περιφερειών πρέπει να συγκριθούν για τους σκοπούς της εκπόνησης µακροπρόθεσµων 68

79 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής προβλέψεων για τις εκποµπές. Τα περισσότερα σενάρια εκποµπών έχουν χρησιµοποιήσει συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς, ενώ άλλοι έχουν υποστηρίξει την ισοτιµία της αγοραστικής δύναµης στις µετατροπές. Οι Castles και Henderson (2003) υποστήριξαν ότι η «λανθασµένη χρήση της συναλλαγµατικής ισοτιµίας της αγοράς µε βάση τις συγκρίσεις, µαζί µε αµφίβολες υποθέσεις για να γεφυρωθεί το χάσµα µεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών, έχει προσδώσει µια ανοδική τάση στις προβλέψεις για την οικονοµική ανάπτυξη στις αναπτυσσόµενες χώρες, και ως εκ τούτου στις προβλέψεις των συνολικών εκποµπών παγκοσµίως». Οι µετατροπές της συναλλαγµατικής ισοτιµίας της αγοράς, στερείται σε δύο βασικά προβλήµατα. Πρώτον, αν και ο ανταγωνισµός τείνει να εξισώσει τις τιµές των διεθνώς εµπορεύσιµων αγαθών και υπηρεσιών που µετριούνται σ ένα κοινό νόµισµα, χρησιµοποιώντας τη συναλλαγµατική ισοτιµία της αγοράς, αυτό δεν ισχύει για τα µη εµπορεύσιµα αγαθά και υπηρεσίες. Καθώς η τιµή του τελευταίου σε σχέση µε το εµπόριο αγαθών και υπηρεσιών τείνει να είναι υψηλότερη στις πλούσιες χώρες σε σχέση µε τις φτωχές, οι πλούσιες χώρες τείνουν να έχουν υψηλότερα επίπεδα τιµών που µετατρέπονται σε συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς. Το φαινόµενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η διαφορά παραγωγικότητας µεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών τείνει να είναι µεγαλύτερη για τα διακινούµενα από τα µη εµπορεύσιµα αγαθά και υπηρεσίες (Balassa, 1964). Υπό αυτή την έννοια, η αναλογία του κατά κεφαλήν εισοδήµατος µεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών είναι υπερβολή, αν η σύγκριση έχει ως πρόθεση να αντικατοπτρίζει την αγοραστική δύναµη. Έτσι, η χρήση των συναλλαγµατικών ισοτιµία της αγοράς θα σηµαίνει ότι τα σηµερινά επίπεδα του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των αναπτυσσόµενων χωρών θα υποτιµηθούν. Εφόσον τα επίπεδα του κατά κεφαλήν ΑΕΠ συγκλίνουν σε κάποιο συγκεκριµένο χρονικό ορίζοντα, αυτό σηµαίνει ότι οι ρυθµοί ανάπτυξης των φτωχών χωρών, ενώ θα «καλύψουν την απόσταση», θα µεγιστοποιηθούν. εύτερον, οι συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς µπορούν να οδηγηθούν µακριά από τα επίπεδα που διασφαλίζουν το «νόµο της µιας τιµής» για το εµπόριο αγαθών και υπηρεσιών από κινήµατα διαµέσου των λογαριασµών κεφαλαίων των χωρών. ιαφορετικοί βαθµοί ισχύος των επιχειρήσεων στην αγορά σε διάφορες χώρες, µπορούν επίσης να έχουν αυτό το αποτέλεσµα. Αντί να χρησιµοποιεί τις συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς, µπορεί κανείς να δοκιµάσει να χρησιµοποιήσει µετατροπές µε βάση την ισοτιµία της αγοραστικής δύναµης. Με βάση αυτό, γίνεται προσπάθεια να συγκριθούν τα εισοδήµατα µεταξύ των χωρών, συγκρίνοντας τη δυνατότητα να αγοραστεί ένα πρότυπο πακέτο αγαθών και υπηρεσιών. Ωστόσο οι συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοραστικής δύναµης έχουν τα δικά τους προβλήµατα (McKibbin et al., 2004). Ο υπολογισµός της ισοτιµίας της αγοραστικής δύναµης απαιτεί λεπτοµερή πληροφόρηση για τις τιµές στα εθνικά νοµίσµατα πολλών συγκρίσιµων αγαθών και υπηρεσιών, καθώς το κόστος των πόρων είναι βαρύ και υπάρχουν διάφοροι τρόποι στάθµισης των επιµέρους τιµών των χωρών για να εξασφαλιστούν οι «διεθνείς τιµές» 69

80 Κεφάλαιο 4 και συγκέντρωσης του όγκου της παραγωγής ή των δαπανών, µε διάφορες µετατροπές της ισοτιµίας της αγοραστικής δύναµης να απαιτούνται για διαφορετικούς σκοπούς. Οµοίως, διαφορετικοί δείκτες τιµών θα πρέπει να χρησιµοποιηθούν για τη σύγκριση των βιοµηχανικών παραγωγών. Τα δεδοµένα είναι διαθέσιµα µόνο για χρόνια που αποτελούν σηµεία αναφοράς, σε αντίθεση µε τις συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς, οι οποίες για πολλές χώρες είναι διαθέσιµα σε υψηλή συχνότητα. Ωστόσο οι προσπάθειες για τη βελτίωση της παροχής των ισοτιµιών της αγοραστικής δύναµης βρίσκονται σε εξέλιξη. Το ιεθνές Πρόγραµµα Σύγκρισης (International Comparison Programme-ICP), που ξεκίνησε από την Παγκόσµια Τράπεζα, είναι η µεγαλύτερη στατιστική πρωτοβουλία του κόσµου, µε τη συµµετοχή 107 χωρών και τη συνεργασία µε την Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία και άλλες Εθνικές Στατιστικές Υπηρεσίες. Το πρόγραµµα αυτό παράγει διεθνώς συγκρίσιµα επίπεδα τιµών, οικονοµικά µεγέθη σε πραγµατικές τιµές, καθώς και εκτιµήσεις µονάδων ισοτιµίας της αγοραστικής δύναµης που ενηµερώνουν τους χρήστες σχετικά µε τα αντίστοιχα µεγέθη των αγορών, το µέγεθος και τη δοµή των οικονοµιών, καθώς και τη σχετική αγοραστική δύναµη των νοµισµάτων. Στα σενάρια εκποµπών του IPCC που χρησιµοποιείται µετατροπή της συναλλαγµατικής ισοτιµίας της αγοράς, δεν είναι σαφές ότι προκαταλαµβάνουν προς τα πάνω τα προβλεπόµενα ποσοστά της ανάπτυξης των εκποµπών, καθώς η βαθµονόµηση των σεναρίων για την προηγούµενη σχέση µεταξύ κατά κεφαλήν εκποµπών και κατά κεφαλήν ΑΕΠ, γίνεται επίσης χρήση ΑΕΠ που έχει µετατραπεί σε συναλλαγµατικές ισοτιµίες της αγοράς ως το µετρικό για την οικονοµική δραστηριότητα (Holtsmark and Alfsen, 2005). Ως εκ τούτου τα σενάρια βασίζονται σε µια χαµηλότερη εκτίµηση της ελαστικότητας της αύξησης των κατά κεφαλήν εκποµπών σε σχέση µε την κατά κεφαλήν αύξηση του ΑΕΠ. Η χρήση των συναλλαγµατικών ισοτιµίας της αγοράς σε πολλά από τα IPCC σενάρια εκποµπών είναι απίθανο να έχουν νοθεύσει την πορεία των εκποµπών (Nakicenovic et al., 2003). Συνολικά, µε βάση τα σενάρια BAU, οι παγκόσµιες εκποµπές θα είναι αρκετές για να ωθήσουν τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερµοκηπίου σε πάνω από 550 ppm CO 2 e έως το 2050 και πάνω από 650 έως 700 ppm µέχρι το τέλος του αιώνα. Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι ο παγκόσµιος πληθυσµός θα αυξηθεί στα 9,1 δις. το 2050 και θα εξακολουθεί να αυξάνεται µε αργό ρυθµό στη συνέχεια (περίπου 0,4% ετησίως), παρά την προβλεπόµενη πτώση στη γονιµότητα, και ο µέσος ετήσιος ρυθµός ανάπτυξης ως το 2050 προβλέπεται να είναι της τάξης 0,75%. Ο ρυθµός αύξησης του πληθυσµού δύναται να είναι υψηλότερος µεταξύ των αναπτυσσόµενων χωρών, και πιθανόν να έχουν συνολικά πιο ταχεία αύξηση των κατά κεφαλήν εκποµπών. Αυτό σηµαίνει ότι οι εκποµπές στις αναπτυσσόµενες χώρες θα αυξηθούν σηµαντικά ταχύτερα απ ότι στον ανεπτυγµένο κόσµο, απαιτώντας µια ακόµη µεγαλύτερη έµφαση στη µείωση των εκποµπών στις µεγαλύτερες οικονοµίες, όπως η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία. Επίσης, η ίδια η κλιµατική αλλαγή ενδέχεται να έχει αντίκτυπο στη ζήτηση της ενέργειας και κατά συνέπεια στις εκποµπές, αλλά είναι κάτι που παραµένει αβέβαιο. 70

81 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Τεχνολογία και ανάπτυξη Η σχέση µεταξύ της οικονοµικής ανάπτυξης και της αύξησης των εκποµπών CO 2 δεν είναι αµετάβλητη. Ιστορικά, υπήρξε µια σειρά διεισδυτικών αλλαγών στα συστήµατα ενέργειας, όπως η µείωση της δύναµης του ατµού, η εξάπλωση του κινητήρα εσωτερικής καύσης και η ηλεκτροδότηση, µε την υιοθέτηση διαδοχικών τεχνολογιών να αλλάζει τη φυσική σχέση µεταξύ της χρήσης ενέργειας και των εκποµπών. Χρησιµοποιώντας στοιχεία από τις ΗΠΑ, ο Huntington (2005) διαπίστωσε ότι, µετά από τις αλλαγές της τεχνολογίας, η θετική σχέση µεταξύ των κατά κεφαλήν εκποµπών και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος έχει παραµείνει αµετάβλητη, ρίχνοντας κάποιες αµφιβολίες στο πεδίο των αλλαγών στη δοµή της απαίτησης για µείωση των εκποµπών υπό την απουσία σκόπιµης πολιτικής. Επίσης, οι Wing και Eckaus προτείνουν ότι, από το 1980, οι αλλαγές στην αµερικανική βιοµηχανική δοµή είχαν µικρή επίδραση στον τοµέα της ενεργειακής έντασης (Wing and Eckaus, 2004). Οι µετατροπές συνήθως συνεπάγονταν τη µεταστροφή από σχετικά χαµηλής ενεργειακής πυκνότητας καύσιµα (π.χ. ξύλο, άνθρακας) σε υψηλότερης (π.χ. πετρέλαιο), τα οποία ήταν αποτέλεσµα κυρίως των τεχνολογικών εξελίξεων και όχι της αύξησης του εισοδήµατος, αν και η αιτία και το αποτέλεσµα είναι δύσκολο να διαχωριστούν. Επίσης σηµαντικό ρόλο έπαιξαν και οι αλλαγές στο µοντέλο της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες. Οι ενεργειακές καινοτοµίες και η διάδοσή τους οδηγήθηκαν σε µεγάλο βαθµό από τα πλεονεκτήµατά τους όσον αφορά στο κόστος, στην ευκολία και στην καταλληλότητα για την τροφοδότηση των νέων προϊόντων, µε µερικές τοπικές περιβαλλοντικές ανησυχίες, όπως η αιθαλοµίχλη στο Λονδίνο ή στο Λος Άντζελες, να παίζουν ενίοτε κάποιο ρόλο. Λαµβάνοντας υπόψη την τρέχουσα κατάσταση, οι εναλλακτικές τεχνολογίες δε φαίνεται να έχουν τα εγγενή πλεονεκτήµατα σε σχέση µε τις τεχνολογίες ορυκτών καυσίµων (π.χ. το κόστος, την καταλληλότητα για χρήση στον τοµέα των µεταφορών) αναγκαία χαρακτηριστικά για την επιλογή τους. Εποµένως, η ισχυρή πολιτική θα χρειαστεί για να παράσχει τα αναγκαία κίνητρα. Η τεχνική πρόοδος στον τοµέα της ενέργειας και η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης είναι επίσης πιθανόν να µετριάσουν την αύξηση των εκποµπών. Με βάση τους Wing και Eckaus οι καινοτοµίες που ενσωµατώνονται στην τεχνολογία των πληροφοριών και τα αποθέµατα ηλεκτρικού εξοπλισµού έχουν διαδραµατίσει βασικό ρόλο στη µείωση της ενεργειακής έντασης σε µακροπρόθεσµο επίπεδο (Wing and Eckaus, 2004) Η επίπτωση της µείωσης των αποθεµάτων ορυκτών καυσίµων στην αύξηση των εκποµπών Όπως ήδη αναφέρθηκε, εάν δεν αναληφθεί δράση για την κλιµατική αλλαγή, η οικονοµική ανάπτυξη και εξέλιξη είναι πιθανόν να δηµιουργήσουν επίπεδα εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου που θα είναι πολύ επώδυνα. Η ανάπτυξη είναι πιθανό να οδηγήσει σε αυξανόµενη ζήτηση για ενέργεια ορυκτών καυσίµων, και χωρίς κατάλληλη διεθνή συλλογική 71

82 Κεφάλαιο 4 δράση, οι παραγωγοί και οι καταναλωτές δε θα αλλάξουν τη συµπεριφορά τους για να µειώσουν τις αρνητικές επιπτώσεις. Μια σειρά ερωτήσεων όπως, εάν τα αποθέµατα των ορυκτών καυσίµων στον κόσµο είναι αρκετά για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση που υπολογίζουν τα σενάρια τρεχουσών πρακτικών, εάν η αυξανόµενη έλλειψη θα ανεβάσει τις σχετικές τιµές των ορυκτών καυσίµων τόσο ώστε να καταπνίξει τη ζήτηση αρκετά γρήγορα παρέχοντας απάντηση στο πρόβληµα της κλιµατικής αλλαγής, έρχονται συνεχώς στο προσκήνιο. Με βάση µελέτες, υπάρχει διαθέσιµη αρκετή ποσότητα ορυκτών καυσίµων στο έδαφος για να ανταποκριθεί στην παγκόσµια ζήτηση κατανάλωσης, σε λογικό κόστος, τουλάχιστον µέχρι το Μέχρι σήµερα, περίπου 2,7 τρις. βαρέλια πετρελαίου (World Energy Council, 2000) έχουν χρησιµοποιηθεί, ενώ τουλάχιστον επιπλέον 40 τρις. βαρέλια παραµένουν στο έδαφος, εκ των οποίων περίπου τα 7 τρις. βαρέλια µπορούν εύλογα να θεωρηθούν οικονοµικά ανανεώσιµα (World Energy Council, 2000), κάτι που είναι αρκετό για να ικανοποιηθεί η ζήτηση για τα ορυκτά καύσιµα για την περίοδο µέχρι το 2050 (4,7 τρις. βαρέλια) (ΙΕΑ, 2006). Η ζήτηση για πετρέλαιο στην περίοδο ως το 2050 αναµένεται να είναι 1,8 τρις. βαρέλια (ΙΕΑ, 2006). Αυτό θα µπορούσε να εξαχθεί σε λιγότερο από 30 $ ανά βαρέλι, το οποίο από µόνο του θα ήταν αρκετό να αυξήσει τη συγκέντρωση του CO 2 στην ατµόσφαιρα κατά 50 ppm. Ωστόσο, µεγάλες αυξήσεις στις τιµές θα απαιτούνταν για να κρατήσουν την ενεργειακή ζήτηση και την αύξηση των εκποµπών υπό έλεγχο εάν δεν υπήρχε άλλη διαθέσιµη µέθοδος. Οι προβλέψεις για τις εκποµπές από το ιεθνή Οργανισµό Ενέργειας, προβλέπουν µέσο ετήσιο ρυθµό αύξησης 1,7% µέχρι το Η τεχνολογία για τη δέσµευση του άνθρακα και την αποθήκευσή του είναι σηµαντική, καθώς θα είναι δυνατόν να επιτρέπει κάποια συνέχιση της χρήσης των ορυκτών καυσίµων και να βοηθούσε έναντι του κινδύνου να πέσουν οι τιµές των ορυκτών καυσίµων ως απάντηση στην παγκόσµια πολιτική για την κλιµατική αλλαγή, υπονοµεύοντας την αποτελεσµατικότητά της. Υπάρχουν τρεις σηµαντικές δυσκολίες για την πολιτική αυτή. Πρώτον, είναι σηµαντικό να δοθούν κίνητρα για τον αναπροσανατολισµό της έρευνας, της ανάπτυξης και των επενδύσεων µακριά από τα ορυκτά καύσιµα που σήµερα είναι πιο δύσκολο να εξαχθούν (Grubb, 2001). Το αρχικό κόστος της ανάπτυξης παρέχει ένα εµπόδιο για την εκµετάλλευση ορισµένων καυσίµων που είναι από τα πιο πλούσια σε άνθρακα, όπως το πετρέλαιο. εύτερον, το χαµηλό κόστος των πόρων µεγάλου µέρους του εναποµείναντος αποθέµατος των ορυκτών καυσίµων θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στην πολιτική για την κλιµατική αλλαγή. Τρίτον, υπάρχει ο κίνδυνος ότι οι τιµές των ορυκτών καυσίµων θα µπορούσαν να µειωθούν ως απάντηση στην ενίσχυση της πολιτικής για την κλιµατική αλλαγή, υπονοµεύοντας την αποτελεσµατικότητά της. Η εκτεταµένη δέσµευση και αποθήκευση του άνθρακα θα διατηρούσε τη βιωσιµότητα των ορυκτών καυσίµων για πολλές χρήσεις κατά τρόπο συµβατό µε τις σηµαντικές µειώσεις στις εκποµπές, και έτσι θα συνέβαλε στην προστασία από τους πιθανούς κινδύνους. 72

83 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Προσδιορίζοντας το κόστος του µετριασµού Η µείωση µε αργούς ρυθµούς των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου που συµβάλουν στην κλιµατική αλλαγή συνεπάγεται και κάποιο κόστος. Οι δαπάνες αυτές περιλαµβάνουν το βάρος της ανάπτυξης και της εξάπλωσης των τεχνολογιών χαµηλών εκποµπών και υψηλής αποδοτικότητας, καθώς και το κόστος της µεταστροφής από υψηλής σε χαµηλής εκποµπής αγαθά και υπηρεσίες για τους καταναλωτές. Μια σειρά τεχνολογιών χαµηλών εκποµπών άνθρακα είναι ήδη διαθέσιµες, αν και προς το παρόν πολλές είναι πιο ακριβές από τις ισοδύναµες που χρησιµοποιούν ορυκτά καύσιµα. Καθαρότερες και αποδοτικότερες τεχνολογίες ενέργειας, θέρµανσης και µεταφοράς είναι απαραίτητες για να γίνουν ριζικές µειώσεις εκποµπών, τόσο µεσοπρόθεσµα, όσο και µακροπρόθεσµα. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής για την κλιµατική αλλαγή δεν µπορούν να προβλέψουν λεπτοµερώς τους φτηνότερους τρόπους για να επιτύχουν µειώσεις των εκποµπών, αλλά µπορούν να ενθαρρύνουν µεµονωµένα νοικοκυριά και επιχειρήσεις για να τους βρουν. Έτσι, το κόστος της ύφεσης θα εξαρτηθεί από την αποτελεσµατικότητα των εργαλείων της πολιτικής που θα επιλεχτούν ώστε να επιφέρουν τη µείωση των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Πιθανά εργαλεία περιλαµβάνουν φόρους εκποµπών, φορολόγηση του CO 2 και των εµπορεύσιµων ποσοστώσεων CO 2. Η τιµολόγηση του άνθρακα, µέσω διάφορων µεθόδων, ενδέχεται να πείσει τους καταναλωτές να µειώσουν τις δαπάνες τους για προϊόντα µε τις παρούσες υψηλές εκποµπές, ένας χρήσιµος δίαυλος αλλαγής πολιτικής για το κλίµα που αγνοείται σε απλά παραδείγµατα κόστους που βασίζονται στην τεχνολογία. Η ποικιλία των δυνατοτήτων περιορισµού µπορεί να εκτιµηθεί από πλευράς κόστους ανά µονάδα µείωσης των αερίων του θερµοκηπίου τόσο στο παρόν όσο και διαχρονικά. Ορισµένα µέτρα όπως η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και η µείωση της αποψίλωσης των δασών, µπορεί να είναι πολύ φτηνά, και ακόµη να εξοικονοµήσουν και χρήµατα, ενώ κάποια άλλα µέτρα, όπως η εισαγωγή υδρογονοκίνητων οχηµάτων, είναι ένας πολύ δαπανηρός τρόπος για να επιτευχθούν µειώσεις των εκποµπών στο εγγύς µέλλον, µέχρις ότου η εµπειρία µειώσει το σχετικό κόστος. Η ακριβής κατάταξη των µέτρων διαφέρει ανά χώρα και τοµέα, και µπορεί να αλλάξει µε την πάροδο του χρόνου. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι εκποµπές από µη ορυκτά καύσιµα αντιπροσωπεύουν το 40% της τρέχουσας παγκόσµιας εκποµπής αερίων του θερµοκηπίου, και αποτελούν ένα σηµαντικό πεδίο δυνητικής εξοικονόµησης εκποµπών (χρήση γης, γεωργία, απόβλητα). Η ευελιξία στο είδος, το χρόνο και τον τόπο της µείωσης των εκποµπών είναι ζωτικής σηµασίας για τη διατήρηση του κόστους σε χαµηλά επίπεδα. Η δράση για την πρόληψη της αποψίλωσης των δασών είναι σχετικά φθηνή σε σύγκριση µε άλλους τύπους µετριασµού. Ένας ακόµα τρόπος µείωσης των εκποµπών είναι η µείωση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες µε υψηλές εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου όπως η ενέργεια. Οι πολιτικές για τη µείωση των ενεργοβόρων δραστηριοτήτων θα πρέπει να περιλαµβάνουν τη δηµιουργία µηνυµάτων από τις τιµές που να αντανακλούν τη ζηµία όπου η παραγωγή των συγκεκριµένων προϊόντων και 73

84 Κεφάλαιο 4 υπηρεσιών προκαλεί στην ατµόσφαιρα, και έτσι να ενθαρρύνουν τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά να στρέψουν τις δαπάνες τους προς άλλα αγαθά και υπηρεσίες, µε λιγότερες εκποµπές ρύπων. Ακόµα, στο σκοπό αυτό µπορούν να συµβάλουν κανονισµοί, η παροχή καλύτερης ενηµέρωσης και η µεταβολή των προτιµήσεων των καταναλωτών. Οι προσπάθειες για τη µείωση της ζήτησης για δραστηριότητες µε υψηλές εκποµπές περιλαµβάνουν τη µείωση της υπερθέρµανσης των κτιρίων, τη µείωση της χρήσης ενεργοβόρων συσκευών, καθώς και την ανάπτυξη και χρήση φιλικότερων προς το περιβάλλον µορφών µεταφορών ενώ σε µερικές περιπτώσεις, µπορούν να υπάρξουν και ευκαιρίες για όφελος χωρίς κόστος Τεχνολογίες µετριασµού Τέσσερις βασικοί τρόποι µε τους οποίους µπορούν να µειωθούν οι εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου είναι (Μουσιόπουλος, 2011): Η µείωση των εκποµπών από µη ορυκτά καύσιµα, ιδίως από τη χρήση γης, τη γεωργία και τις ανεξέλεγκτες εκποµπές. Η µείωση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες µε υψηλές εκποµπές. Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, µε τη λήψη των ιδίων αποτελεσµάτων µε µικρότερες εισροές. Η µετάβαση σε τεχνολογίες που παράγουν λιγότερες εκποµπές και µειώνουν την ένταση εκποµπών άνθρακα κατά την παραγωγή. Οι επιλογές για ενεργειακές τεχνολογίες χαµηλών εκποµπών άνθρακα αναπτύσσονται ραγδαία, αν και πολλές παραµένουν ακριβότερες από τις συµβατικές τεχνολογίες. Μια σειρά από διαθέσιµες επιλογές σήµερα για χρήση ενέργειας, απεξαρτητοποιηµένη από τον άνθρακα τόσο στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, όσο και στις µεταφορές και στη βιοµηχανία, είναι: Η αιολική ενέργεια. Τα ενεργειακά έργα κυµάτων και παλιρροιών. Η ηλιακή ενέργεια (θερµική και φωτοβολταϊκή). Η παραγωγή υδρογόνου για την παραγωγή καυσίµων θέρµανσης και των µεταφορών. Η επέκταση της βιοενέργειας που προορίζεται για την ενέργεια, τις µεταφορές, τους κατασκευαστικούς και βιοµηχανικούς κλάδους από την αναδάσωση, τις καλλιέργειες, καθώς και τα οργανικά απόβλητα. Η αποκεντρωµένη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, συµπεριλαµβανοµένης της παραγωγής σε µικρή κλίµακα, της συµπαραγωγής θερµότητας και ενέργειας µε χρήση 74

85 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής φυσικού αερίου ή βιοµάζας σε πρώτη φάση, και υδρογόνου που προέρχεται από πηγές χαµηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα σε µακροπρόθεσµη βάση. Οι κυψέλες καυσίµου µε υδρογόνο ως καύσιµο για τις µεταφορές. Η τεχνολογία υβριδικών και ηλεκτρικών οχηµάτων. Η µέθοδος δέσµευσης και αποθήκευσης του άνθρακα (CCS), µε την προϋπόθεση ότι ο κίνδυνος διαρροής είναι ελάχιστος. Αποτελεί τεχνολογία που έχει το σηµαντικό πλεονέκτηµα ότι η ανάπτυξή της σε µεγάλη κλίµακα θα µπορούσε να συµφιλιώσει τη συνέχιση της χρήσης ορυκτών καυσίµων, µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα µε την ανάγκη για σηµαντικές µειώσεις των εκποµπών. Η µακροχρόνια ακεραιότητα των τόπων για τη δέσµευση και αποθήκευση άνθρακα µπορεί να θέσει όρια για τη µακροπρόθεσµη συµβολή της CCS σε µια οικονοµία χαµηλής κατανάλωσης άνθρακα, ανάλογα µε το αν θα ανακαλυφθούν εναλλακτικοί τρόποι αποθήκευσης άνθρακα µε το χρόνο. Ωστόσο, παραµένει µια σηµαντική επιλογή, δεδοµένης της συνέχισης της χρήσης των φτηνών ορυκτών καύσιµων, ιδίως του άνθρακα, κατά τις προσεχείς δεκαετίες. Η αποανθρακοποίηση των µεταφορών. Για πολλές δεκαετίες ο τοµέας των µεταφορών εξακολουθεί να είναι πιθανό να παραµείνει έχοντας ως βάση το πετρέλαιο, και η βελτίωση της αποδοτικότητας θα είναι σηµαντική για τη διατήρηση των εκποµπών σε χαµηλά επίπεδα. Η αύξηση της χρήσης βιοκαυσίµων θα είναι επίσης σηµαντική. Σε µακροπρόθεσµη βάση, η αποανθρακοποίηση των µεταφορών θα εξαρτηθεί επίσης από την πρόοδο στην αποανθρακοποίηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας καθώς και στις εξελίξεις στην παραγωγή υδρογόνου. Οι κύριες τεχνολογικές επιλογές που επί του παρόντος λαµβάνονται υπόψη για την αποανθρακοποίηση των µεταφορών (εκτός από τις συνεισφορές των βιοκαυσίµων και της αποδοτικότητας) είναι τα οχήµατα υδρογόνου και τα οχήµατα µε ηλεκτρικές µπαταρίες. Πολλά δύναται να εξαρτηθούν από τα συστήµατα µεταφορών, συµπεριλαµβανοµένης της οδικής τιµολόγησης, των ευφυών υποδοµών, των δηµόσιων µεταφορών και του πολεοδοµικού σχεδιασµού. Η βιοµάζα, θα µπορούσε να αποφέρει σηµαντική µείωση των εκποµπών στους τοµείς των µεταφορών, της ενέργειας και της βιοµηχανίας. Όταν καλλιεργείται η βιοµάζα, απορροφά άνθρακα από την ατµόσφαιρα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της φωτοσύνθεσης και όταν η καλλιέργεια καίγεται, ο άνθρακας απελευθερώνεται πάλι. Η βιοµάζα δεν είναι τεχνολογία µηδενικών εκποµπών CO 2, λόγω των εκποµπών από τη γεωργία και της ενέργειας που χρησιµοποιείται κατά τη µετατροπή, εντούτοις µπορεί να αποφέρει εξοικονόµηση CO 2 στον τοµέα των µεταφορών, της παραγωγής ενέργειας, της βιοµηχανίας και του κατασκευαστικού κλάδου. Βέβαια η εκµετάλλευσή της σε µεγάλη κλίµακα θα µπορούσε να οδηγήσει σε προβλήµατα ανταγωνισµού στη γεωργία για χερσαίους και υδάτινους πόρους, ανάλογα µε τις πρακτικές καλλιέργειας και τις πολιτικές που χρησιµοποιούνται. 75

86 Κεφάλαιο 4 Οι υποδοµές ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου. Οι υπηρεσίες υποδοµής και η διαχείρισής τους θα άλλαζαν ριζικά µε το υδρογόνο ως µέσο µεταφοράς και φύλαξης ενέργειας για τις αγορές θερµότητας και µεταφορών ενώ θα υπάρξουν και νέες ευκαιρίες για τη διαχείριση της ζήτησης µέσω εισαγωγής νέων τεχνολογιών µετρήσεων, πληροφοριών και ελέγχου. 4.3 Προσαρµογή Έννοια προσαρµογής Η προσαρµογή ορίζεται ως η ικανότητα των φυσικών ή ανθρώπινων συστηµάτων να αντιµετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής και να προσαρµοστούν στα αποτελέσµατά της, µε σκοπό τον περιορισµό των επιπτώσεων ή ακόµα και την εκµετάλλευση των ευεργετικών ευκαιριών (IPCC, 2007). Η κλιµατική αλλαγή αυξάνει την ευπάθεια της κοινωνίας, σε ένα ευρύ φάσµα επιπτώσεων τόσο στην ανθρώπινη υγεία όσο και στα φυσικά συστήµατα. Υπάρχει ποικιλία πρακτικών παραδειγµάτων µέτρων προσαρµογής και οι τρόποι προσαρµογής µπορούν να οµαδοποιηθούν στις ακόλουθες 3 κατηγορίες (σχήµα 4.3): Τεχνολογικές λύσεις. Επιλογές µε βάση το οικοσύστηµα. ιαχειριστικές και πολιτικές προσεγγίσεις. Κάποιοι τρόποι προσαρµογής παρέχουν χαµηλού κόστους λύσεις και είναι αρκετά γνωστές για την εφαρµογή τους. Από την άλλη, υψηλής τεχνολογίας και καινοτόµες λύσεις συνήθως χρειάζονται χρηµατοδότηση και απαιτούν περισσότερη έρευνα, εµπειρία και κατάρτιση για να τεθούν σε λειτουργία. Η προσαρµογή, στοχεύει στη λήψη µέτρων για την αντιµετώπιση των αναµενόµενων επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής, και αποτελεί το αποτέλεσµα µιας συνειδητής απόφασης, η οποία βασίζεται στην επίγνωση ότι οι συνθήκες έχουν αλλάξει ή πρόκειται να αλλάξουν. υσµενείς και ευεργετικές επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής έχουν διαφορετικές συνέπειες για τις τρέχουσες πολιτικές, διότι η αποτελεσµατική προσαρµογή πρέπει να εξετάζει όλες τις πιθανές κλιµατικές συνθήκες κατά τη διάρκεια του χρονικού ορίζοντα της πολιτικής απόφασης (π.χ. η διάρκεια ζωής της υποδοµής). Αν οι κλιµατικοί κίνδυνοι αναµένεται να αυξηθούν στο µέλλον, η αύξηση αυτή πρέπει να ληφθεί υπόψη για να υπολογιστούν ενεργά στις σηµερινές αποφάσεις, προκειµένου να αποφευχθούν οι αρνητικές επιπτώσεις στις ανθρώπινες ζωές, στην υγεία και την καλή διαβίωση. Αντιθέτως, αν οι κλιµατικοί κίνδυνοι προβλέπεται να µειωθούν, οι σηµερινές αποφάσεις θα πρέπει να παραµείνουν ανεπηρέαστες, καθότι πολιτικές ή υποδοµές που έχουν δηµιουργηθεί σήµερα θα εξακολουθούν να είναι σε θέση να διαχειριστούν το τρέχον επίπεδο κινδύνων. 76

87 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Σχήµα 4.3: Εννοιολογικό πλαίσιο για τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής, της ευπάθειας, των κινδύνων καταστροφών και επιλογές προσαρµογής. (Πηγή: Isoard, 2010; IPCC, 2007; Füssel and Klein, 2006). Υπάρχει επίσης ανάγκη για καλύτερη κατανόηση ως προς στην αναποτελεσµατική προσαρµογή, η οποία συµβαίνει όταν τα µέτρα προσαρµογής δεν αυξάνουν την ανθεκτικότητα/προσαρµοστική ικανότητα ή δε συµβάλουν στη µείωσης της τρωτότητας. Για να αποφευχθεί η αναποτελεσµατική προσαρµογή πρέπει να ληφθούν υπόψη, κατά την εκπόνηση πολιτικών αποφάσεων, τα κλιµατολογικά και κοινωνικοοικονοµικά τρωτά σηµεία. Η προσαρµογή στην κλιµατική αλλαγή συνδέεται στενά µε την έννοια της µείωσης των καταστροφικών κινδύνων που στοχεύει στη µείωση των επιπτώσεων των φυσικών και τεχνικών κινδύνων που θα µπορούσαν να οδηγήσουν σε καταστροφή. Η προσαρµογή και η µείωση των καταστροφικών κινδύνων, που µοιράζονται τον ίδιο απώτερο στόχο, δηλαδή τη µείωση της ευπάθειας στα επικίνδυνα γεγονότα (IPCC, 2009) την ευπάθεια στις καταστροφές και την αξιολόγηση των κινδύνων, είναι θεµελιώδη ζητήµατα που πρέπει να αντιµετωπιστούν (Birkmann et al., 2009). Υπάρχουν επίσης, περιπτώσεις όπου η προσαρµογή µπορεί να συνδυάζεται µε διάφορες φάσεις στη µείωση των καταστροφικών κινδύνων, ενώ η προσαρµογή µε τις τρέχουσες ακραίες καιρικές καταστάσεις θα µπορούσε να αυξήσει την ανθεκτικότητα στην κλιµατική αλλαγή (IPCC, 2007). Σε παγκόσµιο επίπεδο, πολλά ανθρώπινα και φυσικά συστήµατα είναι ευάλωτα ακόµη και σε µέτρια επίπεδα κλιµατικής αλλαγής, όπως τα φτωχά έθνη και οι κοινότητες, και µε το οικοσύστηµα και τη βιοποικιλότητα να βρίσκονται ιδιαίτερα εκτεθειµένα σε κίνδυνο. Η προσαρµογή στην κλιµατική αλλαγή έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα πέντε βασικά δοµικά στοιχεία-από κοινού µε το µετριασµό, την τεχνολογία, τη χρηµατοδότηση και ένα κοινό όραµα-στο πλαίσιο της σύµβασης των Ηνωµένων Εθνών (UNFCCC) για διαπραγµατεύσεις 77

88 Κεφάλαιο 4 µετά το 2012 και αποτελεί ζωτικό στοιχείο οποιασδήποτε διεθνούς συµφωνίας για την κλιµατική αλλαγή (UNFCCC, 2010). Πολλές λιγότερο ανεπτυγµένες χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην κλιµατική αλλαγή, και έχουν περιορισµένη προσαρµοστική ικανότητα. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στη συµφωνία της Κοπεγχάγης το εκέµβριο του 2009, τονίσθηκε η ανάγκη για ενισχυµένη δράση για την προσαρµογή και τη µείωση της τρωτότητας και αύξηση της ανθεκτικότητας των πλέον ευάλωτων αναπτυσσόµενων χωρών µε 30 δις. $ για την περίοδο 2010 µε 2012 και µακροπρόθεσµη χρηµατοδότηση 100 δις. $ ετησίως από το 2020 (UNFCCC, 2010). Σε πολλές χώρες η προσαρµογή ξεκίνησε µε την αξιολόγηση των αναγκών, τη δηµιουργία ερευνητικών προγραµµάτων για την αύξηση της βάσης των γνώσεων, τον προσδιορισµό της πολιτικής και χρηµατοδοτικά µέσα µε πεδία συνεργασίας. Η εφαρµογή των εθνικών στρατηγικών προσαρµογής αρχίζει µεταφράζοντας τις υπάρχουσες γνώσεις σε πακέτα πολιτικής. Η ανάπτυξη των προγραµµάτων εφαρµογής είναι συνεπώς πρόκληση για την πολιτική σε πολλές χώρες σε σχέση µε τα σχέδια για την ενσωµάτωση της προσαρµογής στο πλαίσιο των υφιστάµενων πολιτικών και οικονοµικών µέσων και την εκπόνηση εκθέσεων/µηχανισµών παρακολούθησης. Υπάρχει µεγάλη ανάγκη για επικοινωνιακά εργαλεία που συµβάλουν στην ανταλλαγή πληροφοριών, για την αντιµετώπιση ή έλλειψη ευαισθητοποίησης σχετικά µε θέµατα προσαρµογής και µε την πολυδιάστατη πτυχή του θέµατος τα οποία διαφέρουν κατά πολύ µεταξύ των χωρών. Συγκρίσεις µεταξύ χωρών δείχνουν ότι πολλές υπάρχουσες πολιτικές για την αντιµετώπιση των συνθηκών που σχετίζονται µε τα γεγονότα έχουν ήδη συµβάλει στην προσαρµογή στην κλιµατική αλλαγή στις περισσότερες χώρες, και οι τοµείς προτεραιότητας τους διαφέρουν πολύ λόγω των ιστορικών, κλιµατικών και γεωγραφικών συνθηκών. Όσον αφορά στη µείωση του κινδύνου σε εθνικό επίπεδο, µια σηµαντική δραστηριότητα αφορά στη δηµιουργία εθνικών στρατηγικών για τη µείωση του κινδύνου των καταστροφών στις οποίες συµµετέχουν κυρίως υπουργεία, αλλά και περιβαλλοντικές και επιχειρηµατικές οργανώσεις. Μια ανάλυση πολλαπλών κριτηρίων χρησιµοποιείται συνήθως για την αξιολόγηση των επιλογών προσαρµογής. Κάποιες χώρες για την επιλογή στην προσαρµογή χρησιµοποιούν κριτήρια όπως η σκοπιµότητα και η ανάλυση κόστους οφέλους (van Ierland et al., 2006), ενώ σε άλλες τα κριτήρια για την κατάταξη στις τοµεακές επιλογές αφορούν σε µακροπρόθεσµο ορίζοντα προγραµµατισµού (Hallegate et al., 2008). Η διαδικασία της κατάταξης των επιλογών προσαρµογής πρέπει να περιλαµβάνει κατάλληλα εµπλεκόµενους φορείς σε περιφερειακό, εθνικό ή τοµεακό επίπεδο, για να αντικατοπτρίζουν τις ιδιαιτερότητες των ευπαθών οµάδων σε χωρική και χρονική κλίµακα. Η προσαρµογή εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την αποτελεσµατικότητα και ικανότητα των επιµέρους µέτρων προσαρµογής. Οι στόχοι αυτών των σχεδίων διαφέρουν σε µεγάλο βαθµό, από την αύξηση της ευαισθητοποίησης του κοινού και τη µείωση της ευπάθειας στην αύξηση της 78

89 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής ικανότητας αντιµετώπισης ακραίων καιρικών φαινοµένων, ενώ στην εφαρµογή των πρακτικών µέτρων έχει µέχρι στιγµής δοθεί περιορισµένη προσοχή Παραδείγµατα µέτρων προσαρµογής Στην ενότητα αυτή, γίνεται αναφορά σε µια σειρά από επιλογές προσαρµογής ενάντια στις επώδυνες επιπτώσεις που επιφέρει η κλιµατική αλλαγή. Πιο συγκεκριµένα: Οι παράκτιες ζώνες: Μια σειρά από επιλογές προσαρµογής είναι διαθέσιµες για τις παράκτιες περιοχές, συµπεριλαµβανοµένου του σχεδιασµού και της άµυνας για την άνοδο της στάθµης της θάλασσας από την κατασκευή και την ενίσχυση των παράκτιων ή ποτάµιων πληµµυρών, καθώς και την προστασία και ενίσχυση της φυσικής άµυνας. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι το συνολικό κόστος της προστασίας των ακτών της Ευρώπης εκτιµάται να ανέλθει στα 15,8 δις. για την περίοδο 1998 έως 2015 και διαπιστώθηκε ότι το 85% του συνόλου της προστασίας των ακτών σε δαπάνες θα καλυφθεί από πέντε χώρες οι οποίες είναι η Γερµανία, η Ιταλία, οι Κάτω Χώρες, η Ισπανία και το Ηνωµένο Βασίλειο. Αρδευόµενη γεωργία: Οι γενικές επιλογές προσαρµογής περιλαµβάνουν τοπική συλλογή και χρήση του νερού της βροχής µε τον όρο ότι αυτό δεν ενοχλεί την αύξηση της αποτελεσµατικότητας σε άρδευση, την αρδευόµενη καλλιεργήσιµη γη, και τις εισαγωγές γεωργικών προϊόντων (Gerten, 2009). Οι επιλογές προσαρµογής θεωρούνται ότι δε χρειάζονται ούτε την εγκατάσταση µεγάλων αρδευτικών συστηµάτων ούτε την επέκταση των αρδευόµενων καλλιεργειών. Ένα από τα σενάρια προσαρµογής προτείνει πιθανές καλλιέργειες που να αυξάνουν την παραγωγή περισσότερο από 10% σε µεγάλα τµήµατα της Ευρώπης (σχήµα 4.4). Η αύξηση της παραγωγικότητας δύναται να είναι µικρή στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη και σε µεγάλα ύψη, επειδή οι καλλιέργειες στις περιοχές αυτές περιορίζονται κυρίως από τη θερµοκρασία και την ηλιακή ακτινοβολία και όχι από το νερό (Gerten et al., 2007). Σε µεµονωµένες περιοχές όπως η νότια Ευρώπη, τα µέτρα προσαρµογής, πιθανόν να είναι ανεπαρκή για την άµβλυνση της κλιµατικής αλλαγής που προκαλείται σε ξηρές περιόδους, µε αποτέλεσµα την πτώση της σοδιάς (Rost et al., 2009). 79

90 Κεφάλαιο 4 Σχήµα 4.4: Πιθανή αύξηση της παραγωγής των καλλιεργειών σύµφωνα µε το σενάριο προσαρµογής. (Πηγή: Gerten, 2009). Αστικό περιβάλλον: Μια βασική διάσταση της προσαρµογής των πόλεων στην κλιµατική αλλαγή είναι το πώς θα διασφαλιστεί η λειτουργία των βασικών υποδοµών για την παροχή ενέργειας, ηλεκτρικού ρεύµατος, θέρµανσης, ύδρευσης, συλλογής και επεξεργασίας λυµάτων, µεταφορών και υπηρεσιών υγείας αποφεύγοντας ταυτόχρονα την απώλεια της βιοποικιλότητας. Οι ευάλωτες πόλεις σε ξηρασία ή σε υπερβολικές βροχοπτώσεις πρέπει να ενεργήσουν από κοινού για την αύξηση της αποθήκευσης νερού, τη βελτίωση των συστηµάτων αποχέτευσης και την ανάπτυξη στρατηγικών για την εφαρµογή πράσινων στεγών τα οποία λειτουργούν ως µετριασµός εκδήλωσης ισχυρών βροχοπτώσεων, περιορίζοντας τις επιφανειακές απορροές και τα φαινόµενα θερµικής νησίδας (Μουσιόπουλος, 1997). Άλλες πόλεις θα χρειαστεί να προσαρµοστούν στην άνοδο της στάθµης της θάλασσας χτίζοντας αναχώµατα από κοινού µε άλλες προσεγγίσεις, όπως τη χρήση χώρων πρασίνου για την αποθήκευση του νερού από τις πληµµύρες. Επίσης, ενδιαφέρουσα είναι η κατασκευή νέων κτιρίων, µε ευέλικτο σχεδιασµό που να µπορούν να προσαρµοσθούν σταδιακά στις διαφορετικές συνθήκες κατά τις προσεχείς δεκαετίες. Η προσαρµογή στον τοµέα της υγείας ενδέχεται να περιλαµβάνει την ευαισθητοποίηση και την καλύτερη µεταχείριση των ευάλωτων οµάδων µαζί µε βελτιωµένα συστήµατα διαχείρισης έγκαιρης προειδοποίησης. Είναι σηµαντικό να αναγνωριστεί η σχέση µεταξύ µεγάλης κλίµακας στρατηγικών σχεδίων προσαρµογής στα αστικά κέντρα όπως είναι τα δίκτυα των ανοιχτών χώρων, και µικρότερης κλίµακας επιλογές, συµπεριλαµβανοµένης του προσανατολισµού µεµονωµένων κτιρίων. Η υψηλότερη πυκνότητα στις αστικές περιοχές θα 80

91 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής επιδεινώσει κάποιους κλιµατικούς κινδύνους, συµπεριλαµβανοµένων της θερµικής δυσφορίας, αλλά αυτοί οι κίνδυνοι θα δηµιουργήσουν ευκαιρίες µε την επισήµανση της ανάγκης για υψηλής ποιότητας χώρων πρασίνου. Προαστιακές περιοχές που χαρακτηρίζονται από µικρότερη πυκνότητα προσφέρουν πιο ευέλικτους χώρους για την ανάπτυξη λύσεων και προσαρµογής. Οι αγροτικές και αστικές περιοχές, όπου η πυκνότητα είναι πιθανό να είναι µικρή, προσφέρει χώρο για µεγάλης κλίµακας στρατηγικές όπως αποτελούν οι πράσινες υποδοµές. Οικολογική καινοτοµία: Η προσαρµογή απαιτεί χρόνο και µια καινοτόµο νοοτροπία στον τοµέα της τεχνολογίας. Η οικολογική καινοτοµία ορίζεται ως προϊόν, ή διεργασία που συµβάλλει στους οικονοµικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς πυλώνες της βιωσιµότητας. Η κλιµατική αλλαγή δύναται να δηµιουργήσει ευκαιρίες για οικολογική καινοτοµία και εφαρµογή νέων τεχνολογιών προσαρµογής που θα συµβάλουν στην περαιτέρω στήριξη των τοπικών, περιφερειακών, και εθνικών οικονοµικών δραστηριοτήτων. Η προσαρµογή και η καινοτοµία στα πλαίσια πολιτικής πρέπει να συντονιστούν για να παρέχουν τις απαραίτητες συνθήκες για να βελτιωθεί η πρόληψη των υψηλής και χαµηλής τεχνολογίας επιλογών προσαρµογής. Οι τεχνολογίες υποδοµών προσφέρουν επίσης δυνατότητες προσαρµογής σε πόλεις που λαµβάνει επαρκώς µακροπρόθεσµο χωροταξικό σχεδιασµό. Οι συνέργειες µεταξύ της προσαρµογής και του µετριασµού µπορούν επίσης να συνυπάρξουν, για την πρόληψη της διάβρωσης του εδάφους στη διαχείριση της γης. Ο πολεοδοµικός σχεδιασµός πρέπει να γίνει εκ νέου, ιδίως όσον αφορά στην ενέργεια, στις µεταφορές, στα κτίρια, στην αστική ανάπτυξη και στον αστικό τρόπο ζωής, όπως η βελτίωση της διαχείρισης των λυµάτων, ο διαχωρισµός και η αποστράγγιση αυτών. Μια πιθανή επιλογή προσαρµογής περιλαµβάνει τη βελτίωση και τον έλεγχο των υδάτων απορροής µέσω καινοτοµιών όπως η συγκοµιδή βρόχινου νερού, τα διαπερατά και πορώδες πεζοδρόµια, οι πράσινες στέγες οι οποίες συγκρατούν το νερό µε αποτελέσµατα τον περιορισµό της αστικής θερµικής νησίδας (Μουσιόπουλος, 1997), και τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα και η επαναχρησιµοποίηση του νερού. Σχετικά µε το κόστος και τα οφέλη της παγκόσµιας προσαρµογής (Watkiss and Hunt, 2010), υπογραµµίζεται ότι οι εκτιµήσεις είναι εξαιρετικά δύσκολες, δεδοµένου ότι συνεπάγονται πολύ υψηλό συνυπολογισµό και πολλές άλλες παραδοχές. Για τις αναπτυσσόµενες χώρες, οι µελέτες δείχνουν ότι συνολικά το κόστος της προσαρµογής θα φτάσει µέχρι και τα 100 δις. $ ετησίως για το έτος 2030 σε τρέχουσες τιµές και σε παγκόσµιο επίπεδο το κόστος τείνει να ανέλθει σε εκατοντάδες δις. ανά έτος έως το Μια σειρά παγκόσµιων µελετών, µε βάση την παγκόσµια οικονοµία, αναφέρει ότι η προσαρµογή είναι πολύ αποτελεσµατική, µε υψηλά οφέλη, σε σύγκριση µε το κόστος. Όλα αυτά θα συµβάλουν στη δηµιουργία βάσης στοιχείων και θα επιτρέψει µια πιο λεπτοµερή εκτίµηση ώστε να επικυρωθούν οι πιθανές τάξης µεγέθους του παγκόσµιου κόστους προσαρµογής και τα σχετικά οφέλη. 81

92 Κεφάλαιο Οικονοµικά της προσαρµογής Yπολειµµατικό κόστος και οφέλη Η προσαρµογή είναι ζωτικής σηµασίας για την αντιµετώπιση των αναπόφευκτων επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής, αποτελεί µέσο-κλειδί προκειµένου να µειωθεί η ευπάθεια στην κλιµατική αλλαγή και είναι ιδιαίτερα σηµαντική για τις αναπτυσσόµενες χώρες οι οποίες θα «πληγούν» πιο πολύ και πιο σύντοµα από αυτή. Η προσαρµογή µπορεί να αποσιωπήσει τα (αρνητικά) αποτελέσµατά της ωστόσο δεν µπορεί από µόνη της να λύσει το πρόβληµα της κλιµατικής αλλαγής. Παρόλα αυτά, ακόµα και µε την προσαρµογή, θα υπάρχει κάποιο υπολειµµατικό κόστος, όπως για παράδειγµα, αν οι αγρότες αλλάξουν τη σοδειά τους σε µια σοδειά που αντιστέκεται στο κλίµα, είναι δυνατόν να έχει χαµηλότερη απόδοση. Καθώς το µέγεθος και η ταχύτητα των επιπτώσεων της κλιµατικής αλλαγής αυξάνεται, η σχετική αποτελεσµατικότητα της προσαρµογής µειώνεται. Στη φύση, υπάρχουν ξεκάθαρα όρια στην ταχύτητα µε την οποία τα είδη και τα οικοσυστήµατα µπορούν να προσαρµοστούν. Χωρίς δυναµικό και πρώιµο µετριασµό της κατάστασης, τα φυσικά όρια και το κόστος της προσαρµογής θα µεταβληθούν γρήγορα. Η προσαρµογή στις περισσότερες περιπτώσεις παρέχει τοπικά οφέλη χωρίς καθυστερήσεις, σε αντίθεση µε το µετριασµό, εντούτοις είναι περίπλοκη και πρέπει να ξεπεραστούν πολλά εµπόδια. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να παίξουν το ρόλο τους και να ξεκινήσουν την προσαρµογή άµεσα, παρέχοντας τις κατευθυντήριες γραµµές για την τακτική που θα ακολουθηθεί και την οικονοµική στήριξη στον ιδιωτικό και δηµόσιο τοµέα. Άλλες πλευρές της προσαρµογής, όπως σηµαντικές αποφάσεις για τις υποδοµές, απαιτούν µεγαλύτερη προνοητικότητα και σχεδιασµό, ενώ άλλες όπως η γνώση και η τεχνολογία, θα έχουν παγκόσµια οφέλη. Μελέτες, σε τοµείς που είναι ευαισθητοποιηµένοι µε το κλίµα, επιδεικνύουν πολλές επιλογές προσαρµογής που θα αποφέρουν περισσότερα οφέλη παρά δαπάνες. Όµως οι ποσοτικές πληροφορίες για τις δαπάνες και τα οφέλη της προσαρµογής είναι περιορισµένες ακόµα. Αν οι εκποµπές συνεχίζουν να αυξάνονται, µέχρι το τέλος του αιώνα η θερµοκρασία θα αυξηθεί αρκετούς βαθµούς. Όµως η προσαρµογή δεν είναι µια εύκολη επιλογή χωρίς κόστος και δεν µπορεί να µειώσει το καθαρό κόστος της κλιµατικής αλλαγής στο µηδέν, καθότι υπάρχουν περιορισµοί. Απαιτούνται τακτικές για να ξεπεραστούν τα εµπόδια και οι περιορισµοί των δράσεων προσαρµογής, και µ ένα συγκεκριµένο πλαίσιο τακτικών, θα διαµορφωθούν τα όρια και οι δαπάνες της προσαρµογής τόσο για τους πιο ευπαθείς, στα µεσαία επίπεδα της αύξησης της θερµοκρασίας (π.χ. οικοσυστήµατα, φτωχότερες περιοχές) όσο και για τα υπόλοιπα µέρη του κόσµου, µε υψηλά ποσοστά επίδρασης της κλιµατικής αλλαγής (4 C ή 5 C αύξηση της θερµοκρασίας). Ο αντικειµενικός στόχος της προσαρµογής είναι να µειώσει την ευαισθησία στην κλιµατική αλλαγή, να µειώσει τα αρνητικά αποτελέσµατά της και να αυξήσει τα θετικά, ωστόσο πάντα 82

93 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής θα υπάρχει κάποια ζηµιά ή/και απώλεια. Το καθαρό όφελος της προσαρµογής είναι η ζηµιά που αποφεύγεται, χωρίς το κόστος της προσαρµογής. Το υπολειµµατικό κόστος της κλιµατικής αλλαγής συν το κόστος της προσαρµογής αποτελούν το κόστος της κλιµατικής αλλαγής, µετά την προσαρµογή. Χάρη ευκολίας, οι σχέσεις ανάµεσα στις αυξανόµενες θερµοκρασίες και το διαφορετικό κόστος της κλιµατικής αλλαγής και της προσαρµογής παρουσιάζονται γραµµικές. Στην πραγµατικότητα, το κόστος της κλιµατικής αλλαγής πιθανόν να επιταχυνθεί µε την αυξανόµενη θερµοκρασία, ενώ το καθαρό όφελος της προσαρµογής να µειωθεί ανάλογα µε το κόστος της κλιµατικής αλλαγής. Η προσαρµογή µπορεί να λειτουργήσει σε δύο επίπεδα: Χτίζοντας την ικανότητα προσαρµογής, δηµιουργώντας πληροφορίες και συνθήκες (ρυθµιστικές, θεσµικές, τεχνοκρατικές) που χρειάζονται για να στηρίξουν την προσαρµογή. Τα µέτρα για να «δοµήσουν» την ικανότητα προσαρµογής ποικίλουν, από την κατανόηση των πιθανών αποτελεσµάτων της κλιµατικής αλλαγής και τις επιλογές για προσαρµογή (π.χ. να αναλάβουν µελέτες για τα αποτελέσµατα και να αναγνωρίσουν τις αδυναµίες), µέχρι την έναρξη συγκεκριµένων δράσεων και συλλογή των πόρων που είναι απαραίτητοι για να εφαρµοστούν οι δράσεις. Πραγµατοποιώντας δράσεις προσαρµογής, κάνοντας βήµατα που θα βοηθήσουν να µειωθεί η ευαισθησία στον κίνδυνο της αλλαγής του κλίµατος. Παραδείγµατα αποτελούν η καλλιέργεια διαφορετικών σοδιών και η αλλαγή στο χρόνο καλλιέργειας, η επένδυση σε φυσικές υποδοµές ενάντια σε συγκεκριµένους κλιµατολογικούς κινδύνους, όπως άµυνα κατά της πληµµύρας ή καινούριες δεξαµενές αποθήκευσης Προσχεδιασµένη και αυτόνοµη προσαρµογή Η προσαρµογή µαζί µε το µετριασµό, αποτελούν σηµαντικές στρατηγικές αντιµετώπισης της κλιµατικής αλλαγής. Χωρίς πρώιµο και ισχυρό µετριασµό, το κόστος της προσαρµογής θα αυξηθεί και θα περιορίσει την ικανότητα των χωρών και των ατόµων να προσαρµοστούν αποτελεσµατικά. Άλλες πλευρές (του προβλήµατος) δύναται να απαιτήσουν µεγαλύτερη προνοητικότητα και σχεδιασµό όπως είναι µεγάλες αποφάσεις για τις υποδοµές. Η προσαρµογή διαφέρει από το µετριασµό διότι: 1) στις περισσότερες περιπτώσεις παρέχει τοπικά οφέλη και 2) τα οφέλη αυτά θα φανούν χωρίς καθυστέρηση. Πολλές δράσεις προσαρµογής γίνονται από ιδιώτες, όπως άτοµα, νοικοκυριά και επιχειρήσεις ως αντίδραση στην πραγµατική ή αναµενόµενη κλιµατική αλλαγή, χωρίς την ενεργή παρέµβαση κάποιας τακτικής. Αυτό είναι γνωστό ως «αυτόνοµη» προσαρµογή. Από την άλλη, υπάρχει η προσαρµογή που προέρχεται από κάποια τακτική, και αναφέρεται ως «προσχεδιασµένη» προσαρµογή.την «αυτόνοµη» προσαρµογή την αναλαµβάνει κυρίως ο ιδιωτικός τοµέας, ενώ η προσαρµογή τακτικής σχετίζεται µε το δηµόσιο τοµέα (πίνακας 4.1) θέτοντας τακτικές για 83

94 Κεφάλαιο 4 να ενθαρρύνουν και να πληροφορήσουν για την προσαρµογή ή αναλαµβάνοντας δράση, όπως οι δηµόσιες επενδύσεις. Πίνακας 4.1: Παραδείγµατα προσαρµογής στην πράξη. (Πηγή: Stern, 2007). Είδος Αντίδρασης στην κλιµατική αλλαγή Βραχυπρόθεσµη Μακροπρόθεσµη Αυτόνοµη προσαρµογή Κάνοντας βραχυπρόθεσµες προσαρµογές π.χ. αλλάζοντας την ηµεροµηνία φύτευσης της σοδειάς. Εξαπλώνοντας την απώλεια π.χ. συνενώνοντας το ρίσκο µέσα από την ασφάλεια. Επενδύοντας στην κλιµατική ανθεκτικότητα αν τα µελλοντικά αποτελέσµατα είναι κατανοητά και τα οφέλη χειροπιαστά π.χ. τοπικό αρδευτικό σύστηµα στα αγροκτήµατα. Προσαρµογή Τακτικής Αναπτύσσοντας καλύτερη κατανόηση των κλιµατικών κινδύνων π.χ. ερευνώντας τα ρίσκα και κάνοντας µια αξιολόγηση της ευαισθησίας (στο κλίµα). Βελτιώνοντας την επείγουσα αντίδραση π.χ. συστήµατα που προειδοποιούν εγκαίρως. Επενδύοντας στη δηµιουργία ή στην τροποποίηση µεγάλων υποδοµών π.χ. µεγαλύτερη αποθήκευση στις δεξαµενές, αυξηµένη ικανότητα αποστράγγισης, ψηλότερα θαλάσσια τείχη. Αποφεύγοντας τα αποτελέσµατα π.χ. χρήση της γης, σχεδιάζοντας τον περιορισµό της ανάπτυξης σε πεδιάδες που πληµµυρίζουν ή σε περιοχές µε αυξανόµενη ανυδρία. Ο βαθµός στον οποίο η κοινωνία µπορεί να βασιστεί στην «αυτόνοµη» προσαρµογή για να µειώσει το κόστος της κλιµατικής αλλαγής ουσιαστικά ορίζει την ανάγκη για περαιτέρω τακτική. Σε µερικές περιπτώσεις, το κόστος µπορεί να είναι χαµηλότερο αν η δράση είναι σχεδιασµένη και συντονισµένη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται η τοποθέτηση µίας µόνο δεξαµενής συγκοµιδής νερού για ένα ποταµό παρά η συγκοµιδή νερού από ατοµικά νοικοκυριά. Ο διαχωρισµός ανάµεσα στη βραχυπρόθεσµη και µακροπρόθεσµη προσαρµογή συνδέεται µε τον κατάλληλο ρυθµό και την ευελιξία των επιλογών προσαρµογής. Για παράδειγµα, ένας αγρότης µπορεί να αλλάξει τη σοδειά και να την αναβάλει ή να φέρει ηµεροµηνίες καλλιέργειας σύµφωνα µε την πρόβλεψη του καιρού για την επερχόµενη καλλιεργητική περίοδο, όµως από την άλλη πλευρά, µεγάλες επενδύσεις στις αρδευτικές υποδοµές δεν µπορούν να γίνουν σ ένα τέτοιο χρονικό διάστηµα. Πολλές αποφάσεις για 84

95 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής προσαρµογή γίνονται αυτόµατα, µέσα στις κοινότητες, στις αγορές και σ άλλα κανονιστικά πλαίσια, έχοντας σηµαντικές συνέπειες για τον τρόπο µε τον οποίο οι οικονοµολόγοι κατανοούν και εκτιµούν την τακτική προσαρµογής. Ο τρόπος που βιώνεται η κλιµατική αλλαγή προκαλεί την ανάγκη για προσαρµογή. Η ποικιλία του κλίµατος και πιο συγκεκριµένα, τα ακραία καιρικά φαινόµενα όπως καύσωνες ή καταιγίδες πιθανόν αποτελούν σηµαντικά σηµάδια, µαζί µε τη διάδοση γνώσεων και πληροφοριών. Καθότι η ικανότητα προσαρµογής σχετίζεται µε το εισόδηµα και τις δεξιότητες, οι πιο ευάλωτοι θα βιώσουν τα ίδια αρνητικά αποτελέσµατα αλλά µε µεγαλύτερη έκταση. Ο πίνακας 4.2 παρουσιάζει ένα απλό πλαίσιο σκέψης που αφόρα στα οφέλη και στο κόστος της προσαρµογής (Fankhauser, 1997; Callaway, 2004). Οι στήλες παρουσιάζουν δύο κλιµατικά σενάρια, το ένα µε και το άλλο χωρίς την κλιµατική αλλαγή (Τ ο και Τ 1 αντίστοιχα). Οι δύο σειρές αντιπροσωπεύουν δύο επιλογές προσαρµογής, η µία χωρίς κλιµατική αλλαγή και η άλλη µε την κλιµατική αλλαγή (Α ο και Α 1 αντίστοιχα). Το πεδίο (1) αντιπροσωπεύει την αρχική κατάσταση, όπου η κοινωνία προσαρµόζεται στο υπάρχον κλίµα (Τ ο, Α ο ). Το πεδίο (4) αντιπροσωπεύει µια κατάσταση όπου η κοινωνία προσαρµόζεται (Α ο ως Α 1 ) σε µια αλλαγή κλίµατος από το Τ ο στο Τ 1. Το πεδίο (2) αντιπροσωπεύει µια κατάσταση όπου η κοινωνία δεν προσαρµόζεται στην κλιµατική αλλαγή, ενώ το πεδίο (3) αντιπροσωπεύει µια κατάσταση αντίθετη µε την πραγµατικότητα, όπου η κοινωνία προσαρµόζεται (Α ο ως Α 1 ) αλλά το κλίµα τελικά δεν αλλάζει. Πίνακας 4.2: Πλαίσιο προσαρµογής. (Πηγή: Frankhauser, 1997; Callaway, 2004). Είδος Προσαρµογής Υπάρχον κλίµα (Το) Τροποποιηµένο κλίµα (Τ1) Προσαρµογή στο υπάρχον κλίµα (Α ο ) Προσαρµογή σε τροποποιηµένο κλίµα (Α 1 ) 1. Η κοινωνία προσαρµόζεται στο υπάρχον κλίµα: (Τ ο, Α ο ), ή βασική (αρχική) περίπτωση 3. Η κοινωνία προσαρµόζεται στο τροποποιηµένο κλίµα: (Τ ο, Α 1 ) 2. Η κοινωνία προσαρµόζεται στο υπάρχον κλίµα: (Τ 1, Α ο ) 4. Η κοινωνία προσαρµόζεται στο τροποποιηµένο κλίµα: (Τ 1, Α 1 ) Προκειµένου να γίνουν κατανοητά οι δαπάνες και τα οφέλη της προσαρµογής στην κλιµατική αλλαγή αναφέρονται τα εξής: Η ζηµιά από την κλιµατική αλλαγή είναι η έλλειψη ευηµερίας (W) που σχετίζεται µε την αλλαγή από το βασικό κλίµα σ ένα τροποποιηµένο κλίµα χωρίς προσαρµογή (W(Τ 1, Α ο ) W(Τ ο, Α ο )). Τα καθαρά οφέλη της προσαρµογής είναι η µείωση της ζηµιάς που επιταχύνεται µε την προσαρµογή σ ένα τροποποιηµένο κλίµα (καθαρές δαπάνες), (W(Τ 1, Α 1 ) W(Τ 1, Α ο )). 85

96 Κεφάλαιο 4 Η ζηµιά της κλιµατικής αλλαγής µετά την προσαρµογή είναι η διαφορά ανάµεσα στην κοινωνική ευηµερία, (W(Τ 1, Α 1 ) W(Τ ο, Α ο )). Σ αυτό το πλαίσιο είναι φανερή η αβεβαιότητα για τη φύση µιας µελλοντικής κλιµατικής αλλαγής. Ο πίνακας 4.3 τροποποιεί το πλαίσιο και απεικονίζει αυτά που αντιµετωπίζουν όσοι σχεδιάζουν την προσαρµογή µε αβεβαιότητα (Callaway and Hellmuth, 2006). Στην απόφαση να εφαρµοστεί µια στρατηγική προσαρµογής, πρέπει να ληφθεί υπ όψη η ισορροπία ανάµεσα στους κινδύνους (ρίσκο) και στις δαπάνες του σχεδιασµού για την κλιµατική αλλαγή που δε συµβαίνει ή το αντίστροφο. Όταν οι δαπάνες του σχεδιασµού για την κλιµατική αλλαγή είναι χαµηλές, αλλά οι κίνδυνοι της κλιµατικής αλλαγής είναι υψηλοί, υπάρχει µια συγκριτικά σαφής ανάγκη προσαρµογής. Αντίθετα, όταν οι δαπάνες της προσαρµογής είναι υψηλές αλλά οι κίνδυνοι της κλιµατικής αλλαγής είναι χαµηλοί, οι προτάσεις προσαρµογής µπορεί να είναι δυσανάλογες µε τους κινδύνους που υπάρχουν. Στην περίπτωση όπου οι δαπάνες του σχεδιασµού της κλιµατικής αλλαγής και οι κίνδυνοι της κλιµατικής αλλαγής, είναι και οι δύο χαµηλοί, υπάρχει µικρότερος κίνδυνος στην κατάσταση και οι συνέπειες είναι µικρές, ανεξάρτητα απ οποιαδήποτε επιλογή. Αντίθετα, όταν οι δαπάνες και από τα δύο είναι υψηλές, οι κίνδυνοι είναι πολύ υψηλοί γι αυτόν που αναλαµβάνει το σχεδιασµό. Πίνακας 4.3: απάνες σχεδιασµού και κίνδυνοι κλιµατικής αλλαγής. (Πηγή: Callaway and Hellmuth, 2006). Κίνδυνοι της κλιµατικής αλλαγής απάνες σχεδιασµού της κλιµατικής αλλαγής Χαµηλές Υψηλές Χαµηλός Χαµηλός κίνδυνος Κανένας σχεδιασµός για την κλιµατική αλλαγή Υψηλός Σχεδιασµός για την κλιµατική αλλαγή Υψηλός κίνδυνος Σε συνέχεια των παραπάνω, αδιαµφισβήτητα απαιτούνται περισσότερο ποσοτικές πληροφορίες για τις δαπάνες και τα οφέλη της οικονοµικής προσαρµογής. Η προσαρµογή είναι ένα συστατικό των µοντέλων αξιολόγησης που υπολογίζουν τις οικονοµικές δαπάνες της κλιµατικής αλλαγής σε τοπικό και σε παγκόσµιο επίπεδο. Όµως αυτά τα µοντέλα προς το παρόν έχουν περιορισµένη χρήση στο να υπολογίζουν τις δαπάνες και τα οφέλη της προσαρµογής, καθότι οι υποθέσεις για την προσαρµογή είναι απεριόριστες. Για κάποιους συγκεκριµένους τοµείς όπως είναι η προστασία των ακτών και η γεωργία, υπάρχουν µελέτες που δείχνουν ότι η επαρκής προσαρµογή θα µπορούσε να µειώσει ουσιαστικά τις επικίνδυνες επιπτώσεις στο κλίµα. Για την προστασία των ακτών, οι ζηµιές που αποφεύγονται από την 86

97 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής κλιµατική αλλαγή µπορούν να υπολογιστούν από την αξία της γης, των υποδοµών, και των δραστηριοτήτων ενώ το κόστος των θαλάσσιων φραγµάτων µπορεί να υπολογιστεί ξεκινώντας από το µηχανολογικό εξοπλισµό του κόστους κατασκευής. Η προστασία των ακτών θεωρητικά θα έπρεπε να συµβαίνει µέχρι το σηµείο όπου το κόστος της επόµενης προστασίας είναι ίσο µε τα οφέλη. Σύµφωνα µε πρόσφατη ανάλυση, η αποτελεσµατικότητα της προσαρµογής µειώνεται µε την αύξηση της στάθµης της θάλασσας, και στην ανάλυση βρέθηκε ότι για κάθε 0,5 m της αύξησης της στάθµης της θάλασσας, οι δαπάνες από τις ζηµιές µειώνονται κατά 80% έως 90% όταν η προστασία των ακτών είναι αυξηµένη. Στη γεωργία, οι αντιδράσεις της προσαρµογής θα µπορούσαν να είναι ποικίλες και να κυµαίνονται από δράσεις σε επίπεδο αγροκτήµατος µε χαµηλό κόστος όπως η επιλογή για την ποικιλία της σοδειάς, αλλαγές στην ηµεροµηνία καλλιέργειας και την τοπική άρδευση µέχρι προσαρµογές σε επίπεδο οικονοµίας, περιλαµβάνοντας διαθεσιµότητα σε καινούριους καλλιεργητές, µεγάλη επέκταση της άρδευσης σε περιοχές που προηγουµένως τροφοδοτούνταν µόνο από τη βροχή, ευρεία χρήση λιπασµάτων, και τοπικές/εθνικές αλλαγές στην ηµεροµηνία καλλιέργειας. Μερικές µελέτες υποστηρίζουν ότι σχετικά απλά και χαµηλού κόστους προσαρµοστικά µέτρα, όπως η αλλαγή στην ηµεροµηνία καλλιέργειας και η αυξηµένη άρδευση, θα µπορούσαν να µειώσουν τα ελλείµµατα από την παραγωγή τουλάχιστον κατά 30% έως 60% σε σύγκριση µε την έλλειψη λήψης οποιουδήποτε µέτρου προσαρµογής. Όµως τα κέρδη από την προσαρµογή θα πραγµατοποιηθούν µόνο σε άτοµα και οικονοµίες που µπορούν να αναλάβουν τέτοιες προσαρµογές, αν και οι δαπάνες της προσαρµογής και συγκεκριµένα οι δαπάνες της µετάβασης και της εκµάθησης που σχετίζονται µε τις αλλαγές στη γεωργία, δεν έχουν υπολογιστεί ξεκάθαρα Εµπόδια και όρια στην προσαρµογή Σε πολλές περιπτώσεις, οι δυνάµεις της αγοράς είναι ιδιαίτερα δύσκολο να οδηγήσουν σε επαρκή προσαρµογή. Υπάρχουν τρεις λόγοι γι αυτό: Αβεβαιότητες και ασαφείς πληροφορίες: Με την αύξηση της παγκόσµιας θερµοκρασίας, η κλιµατική αλλαγή θα επιφέρει αύξηση στις τοπικές θερµοκρασίες, αλλαγές στην κατακρήµνιση, αύξηση της στάθµης της θάλασσας και ακραία καιρικά φαινόµενα (καύσωνες, ξηρασίες, πληµµύρες, θύελλες). Η υψηλής ποιότητας πληροφορίες για τη µελλοντική αλλαγή, σε τοπικό επίπεδο, είναι σηµαντικές για ένα µηχανισµό που βασίζεται στις αγορές και οδηγεί σε µια πετυχηµένη προσαρµογή. Συγκεκριµένα, οι πληροφορίες για τις αγορές είναι απαραίτητες για να λειτουργούν επαρκώς. Χωρίς την κατανόηση των πιθανών συνεπειών της κλιµατικής αλλαγής, είναι δύσκολο να αξιολογηθούν οι δαπάνες και τα οφέλη της επένδυσης στην προσαρµογή τόσο από άτοµα ή όσο κι από εταιρείες. Η αβεβαιότητα είναι µια σταθερή παράµετρος, ωστόσο θα έπρεπε να περιοριστεί καθώς βελτιώνεται η κατανόηση του συστήµατος. Όσο 87

98 Κεφάλαιο 4 αυτή η κατανόηση βελτιώνεται και αναπτύσσεται, ίσως υπάρχει κι ένας ρόλος των αγορών στο να παρέχουν στα άτοµα πληροφορίες. Για παράδειγµα, οι καλύτερα αναπτυγµένες αγορές θα µπορούσαν να δηµιουργήσουν ξεκάθαρα µηνύµατα τιµών π.χ. µέσα από διαφοροποιηµένα ασφάλιστρα για τους κινδύνους που σχετίζονται µε την κλιµατική αλλαγή. Έτσι τα ασφάλιστρα σε κτίρια που βρίσκονται σε περιοχές µε υψηλό κίνδυνο πληµµύρας θα µπορούσαν να είναι υψηλότερα από τα ασφάλιστρα σε κτίρια που ανήκουν σε λιγότερο ευπαθείς περιοχές. Αγορές που χάνονται συµπεριλαµβάνοντας τα δηµόσια αγαθά: Η «αυτόνοµη» προσαρµογή είναι πιθανότερη όταν τα οφέλη προκύπτουν µόνο ή κυρίως απ αυτούς που επενδύουν στην προσαρµογή. Η αποτελεσµατική προσαρµογή των µακροπρόθεσµων επενδύσεων θα µπορούσε να αποδειχθεί «ελκυστική» για τις ιδιωτικές αγορές. Ακόµα κι αν τα οφέλη της προσαρµογής µπορούν να φανούν σ ένα σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα, θα υπάρχει εµπόδιο στην προσαρµογή αν αυτοί που πληρώνουν τις δαπάνες δεν αποκοµίζουν πλήρως τα οφέλη. Για παράδειγµα, θα υπάρχει µικρό οικονοµικό κίνητρο στους επενδυτές για να αυξήσουν την ανθεκτικότητα των νέων κτιρίων αν οι αγοραστές γης δεν κάνουν το διαχωρισµό (ανάµεσα) στη γη ανάλογα µε το πόσο ευπαθής είναι στο µελλοντικό κλίµα. Στοιχεία από τις Η.Π.Α. µαρτυρούν ότι οι καταναλωτές συχνά δεν υιοθετούν ακόµα και χαµηλού κόστους µέτρα προστασίας ενάντια στους κινδύνους των νέων καιρικών συνθηκών. Μερικές αντιδράσεις προσαρµογής δεν παρέχουν οφέλη ιδιωτικά µόνο σ αυτούς που τις πληρώνουν, αλλά και στην ευρύτερη οικονοµία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο ιδιωτικός τοµέας δεν µπορεί να επενδύσει στην προσαρµογή µέχρι το κοινωνικά επιθυµητό επίπεδο, γιατί δεν µπορούν να αποκοµίσουν τα πλήρη οφέλη της επένδυσης. Σε άλλες περιπτώσεις, µπορεί να υπάρχει µικρή ή και καθόλου ιδιωτική προσαρµογή επειδή η απαραίτητη προσαρµογή είναι «ένα δηµόσιο αγαθό» µε την τεχνική οικονοµική έννοια (Samuelson, 1954). Στην περίπτωση της κλιµατικής αλλαγής, σχετικά δηµόσια αγαθά περιλαµβάνουν την έρευνα, την καλύτερη κατανόηση της κλιµατικής αλλαγής και των αποτελεσµάτων της, την προστασία των ακτών και το σχεδιασµό για τις επείγουσες καταστάσεις. Οικονοµικοί περιορισµοί και κατανοµή των επιπτώσεων: Η επένδυση στην ικανότητα και στις δράσεις προσαρµογής ενέχουν οικονοµικούς περιορισµούς γι αυτούς που έχουν χαµηλό εισόδηµα. Σε πολλές αναπτυσσόµενες χώρες, οι οικονοµικές πηγές ήδη είναι πολύ περιορισµένες, και η φτώχεια ήδη περιορίζει την ικανότητα να αντιµετωπιστούν και να ξεπεραστούν οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής. Ισοδύναµα, σ όλες τις χώρες, οι φτωχότεροι της κοινωνίας θα έχουν τη µικρότερη δυνατότητα να προσαρµοστούν. Έτσι, τα αποτελέσµατα της κλιµατικής αλλαγής θα µπορούσαν να επιδεινώσουν τις υπάρχουσες ανισότητες, περιορίζοντας τη δυνατότητα των φτωχών να ανταπεξέλθουν στην ασφαλιστική κάλυψη ή να πληρώσουν για δράσεις άµυνας. Στο σηµείο αυτό, τα κοινωνικά δίκτυα ασφάλειας που λειτουργούν σε επείγουσες περιπτώσεις θα µπορούσαν 88

99 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής να είναι σηµαντικά. Ακόµη και µ ένα κατάλληλο πλαίσιο πολιτικής, η προσαρµογή θα έχει σαν εµπόδια την αβεβαιότητα και τα τεχνικά όρια της προσαρµογής. Μια έµφυτη δυσκολία για µακροπρόθεσµη προσαρµογή είναι η αβεβαιότητα εξαιτίας των περιορισµών επιστηµονικών γνώσεων ενός περίπλοκου κλιµατικού συστήµατος και των πιθανών αποτελεσµάτων που το διαταράσσουν. Ακόµα κι όταν βελτιωθεί η κατανόηση γύρω από τα θέµατα αυτά πάντα θα υπάρχει µια αβεβαιότητα, καθώς το µέγεθος των αποτελεσµάτων εξαρτάται από τις παγκόσµιες προσπάθειες να ελέγξουν τις εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου. Η αποτελεσµατική προσαρµογή αφορά σε αποφάσεις που είναι «γενναίες» για ένα εύλογο µέλλον και είναι ευέλικτες έτσι ώστε να µπορούν να τροποποιηθούν σχετικά εύκολα. Εντούτοις, υπάρχουν ξεκάθαρα όρια στην προσαρµογή σε φυσικά οικοσυστήµατα. Ακόµα και µικρές αλλαγές στο κλίµα µπορεί να αποβούν καταστροφικές για κάποια οικοσυστήµατα (π.χ. κοραλλιογενείς ύφαλοι, βάλτοι) και θα επιδεινωθούν από ήδη υπάρχοντα στρες, όπως η ρύπανση. Πέρα απ όλα, τα φυσικά οικοσυστήµατα ίσως να µην µπορούν καθόλου να προσαρµοστούν, όπως τα ορεινά φυσικά περιβάλλοντα όπου τα ζωϊκά είδη δεν έχουν τόπο να µεταναστεύσουν. Όµως, ακόµη και για την ανθρώπινη κοινωνία, υπάρχουν τεχνικά όρια στην ικανότητα να προσαρµοστούν σε µια απότοµη και µεγάλη κλιµατική αλλαγή. Τα απότοµα και δυνατά αποτελέσµατα που οφείλονται στην αύξηση της θερµοκρασίας θα µπορούσαν να δοκιµάσουν τα όρια προσαρµογής των ανθρώπινων συστηµάτων. Πολύ υψηλές θερµοκρασίες θα µπορούσαν να αποβούν µοιραίες, καθώς η έλλειψη νερού υπονοµεύει την ανθρώπινη δυνατότητα να επιβιώσει σε συγκεκριµένες περιοχές. Η αύξηση της στάθµης της θάλασσας, που θα επηρεάσει σοβαρά την επιβίωση των χωρών που είναι σε χαµηλό υψόµετρο και των περιοχών όπως οι Μαλβίδες ή τα Νησιά του Ειρηνικού, θα µπορούσε να έχει σαν αποτέλεσµα την εγκατάλειψη πυκνοκατοικηµένων παράκτιων περιοχών, συµπεριλαµβάνοντας και µερικές Ευρωπαϊκές µεγαλουπόλεις (Tol et al., 2006). 4.5 Προσαρµογή στον αναπτυσσόµενο κόσµο Γενικά Οι αναπτυσσόµενες χώρες, και ειδικά αυτές µε χαµηλό εισόδηµα σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές, αναµένεται να υποφέρουν περισσότερο, και το συντοµότερο, από την κλιµατική αλλαγή. Είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής, λόγω της υπάρχουσας έκθεσής τους σε ένα ήδη εύθραυστο περιβάλλον και της οικονοµικής και κοινωνικής ευαισθησίας τους στην αλλαγή του κλίµατος. Η προσαρµογή στις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι ουσιαστικής σηµασίας και η ανάπτυξη είναι το κλειδί για την προσαρµογή, η οποία θα πρέπει να στοχεύει σε µια σειρά πρακτικών ανάπτυξης και µείωσης της ευπάθειας µέσω: 89

100 Κεφάλαιο 4 Της προώθησης της ανάπτυξης και της διαφοροποίησης της οικονοµικής δραστηριότητας. Της επένδυσης στον τοµέα της υγείας και της εκπαίδευσης. Της αύξησης της προσαρµοστικότητας στις καταστροφές και της βελτίωσης της διαχείρισης των καταστροφών. Της προώθησης του κινδύνου συγκέντρωσης, συµπεριλαµβανοµένων των δικτύων κοινωνικής προστασίας για τους φτωχότερους. Τα µέτρα προσαρµογής θα πρέπει να ενσωµατωθούν στην πολιτική ανάπτυξης και σχεδιασµού σε κάθε επίπεδο, επιβαρύνοντας µ ένα πρόσθετο κόστος τα σχέδια εκείνα που αγνοούν την κλιµατική αλλαγή. Όµως, αγνοώντας την αλλαγή του κλίµατος δεν αποτελεί µια βιώσιµη επιλογή και θα είναι πολύ πιο δαπανηρή από την προσαρµογή, ένα κόστος δύσκολο να εκτιµηθεί, λόγω της αβεβαιότητας σχετικά µε τις ακριβείς επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής. Αυτό συνεπώς καθιστά ακόµη πιο σηµαντικό το ρόλο των αναπτυγµένων χωρών να τηρήσουν τις δεσµεύσεις τους για αύξηση της βοήθειας προς τις φτωχότερες χώρες του κόσµου ώστε να προσαρµοστούν. Υπογραµµίζεται ότι, χωρίς παγκόσµια δράση για την άµβλυνση της κλιµατικής αλλαγής, τόσο οι επιπτώσεις όσο και το κόστος προσαρµογής θα είναι πολύ µεγαλύτερα. Οι κυβερνήσεις θα έχουν επίσης ένα ειδικό ρόλο για τον καθορισµό των πλαισίων πολιτικής για την ενθάρρυνση της προσαρµογής των ιδιωτών και των επιχειρήσεων, ιδίως για την αντιµετώπιση των αβεβαιοτήτων που ενέχουν οι πληροφορίες, τη διασφάλιση της διαφάνειας των συναλλαγών, και την αντιµετώπιση οικονοµικών και µη-οικονοµικών περιορισµών που θα µειώσουν την ικανότητα προσαρµογής. Τρία ζητήµατα θα είναι ιδιαίτερα σηµαντικά για τις εκάστοτε κυβερνήσεις: Η παροχή πληροφοριών υψηλής ποιότητας. Ο αποτελεσµατικός σχεδιασµός της χρήσης γης και τα πρότυπα επιδόσεων. Η εξασφάλιση ότι οι µεγάλες επενδυτικές αποφάσεις λαµβάνουν υπόψη την αλλαγή του κλίµατος Προοπτικές προσαρµογής και επενδύσεις στον αναπτυσσόµενο κόσµο Για να ξεπεράσουν τα εµπόδια και να αυξηθεί η προσαρµοστική ικανότητα θα χρειαστεί υποστήριξη από τις κυβερνήσεις προκειµένου να παρέχουν ισχυρότερα κίνητρα ώστε άνθρωποι και τοπικές επιχειρήσεις να ενεργήσουν. Ωστόσο, οι φτωχοί άνθρωποι αντιµετωπίζουν µια πληθώρα περιορισµών που συνδέονται κυρίως µε το χαµηλό εισόδηµα, και τα επίπεδα φτώχειας που περιορίζουν τη δυνατότητά τους να αντιδρούν αυτόνοµα στην αλλαγή του κλίµατος. Στο σηµείο αυτό οι κυβερνήσεις έχουν ένα σηµαντικό δυναµικό ρόλο, 90

101 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής να βοηθήσουν τους ανθρώπους να οικοδοµήσουν την ικανότητα προσαρµογής τους, µέσω της ορθής ανάπτυξης. Επιπλέον, έχουν ουσιαστικό ρόλο στην παροχή πληροφοριών, αναγκαίων υποδοµών και δηµοσίων υπηρεσιών. Ορισµένα µέτρα για την ενίσχυση της προσαρµογής είναι η ίδια η ανάπτυξη καθότι είναι ο πιο αποτελεσµατικός τρόπος για να προωθηθεί η προσαρµογή ενάντια στην αλλαγή του κλίµατος, αυξάνοντας την αντοχή και µειώνοντας τα ευπαθή σηµεία. Ορισµένα από τα απαιτούµενα µέτρα για την ενίσχυση της προσαρµογής περιλαµβάνουν τα εξής: Εξασφάλιση της πρόσβασης σε υψηλής ποιότητας πληροφορίες σχετικά µε τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίµατος. Ενίσχυση της προσαρµοστικότητας των µέσων συντήρησης και υποδοµής. Βελτίωση της διακυβέρνησης, συµπεριλαµβανοµένης της διαφανούς και υπεύθυνης πολιτικής και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και µιας ενεργής κοινωνίας πολιτών. Ενδυνάµωση των κοινωνιών, έτσι ώστε να συµµετέχουν στις αξιολογήσεις και να χρησιµοποιούν τις γνώσεις τους στη διαδικασία σε κρίσιµα σηµεία. Ενσωµάτωση των επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος σ όλα τα θέµατα σχεδιασµού και των µακροοικονοµικών προβλέψεων. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά σε µια σειρά επενδύσεων που δύναται να συµβάλλουν στην ικανότητα προσαρµογής. Αυτά είναι: Ενθάρρυνση της µεταφοράς της τεχνολογίας και υποστήριξη των ροών της γνώσης: Οι κυβερνήσεις µπορούν να παρέχουν καλύτερες προβλέψεις του κλίµατος, και να µεταφέρουν πληροφορίες για το κλίµα, για ανθεκτικές ποικιλίες καλλιεργειών και συστηµάτων άρδευσης και για την καθοδήγηση σχετικά µε τις πιθανότητες των βροχοπτώσεων σε γεωργούς στην Αφρική και στη νότια Αµερική. Το ανθρώπινο κεφάλαιο: Η επένδυση στην υγεία και στην εκπαίδευση αυξάνει την αποτελεσµατικότητα της εξήγησης στις κοινότητες για ότι το κλίµα αλλάζει, και για το λόγο για τον οποίο πρέπει να προσαρµόζονται µε τρόπους που ενσωµατώνουν αποτελεσµατικά τους κινδύνους του κλίµατος στην αναπτυξιακή διαδικασία. Υλικό κεφάλαιο: Οι κυβερνήσεις µπορούν να κάνουν µακροπρόθεσµο σχεδιασµό υποδοµών, οι οποίες είναι πιο ανθεκτικές στην αλλαγή του κλίµατος µέσω των οικοδοµικών κανονισµών, των χρήσεων γης, της διαχείρισης ποταµών, και των συστηµάτων προειδοποίησης (Burton and van Aalst, 1999), µε ορισµένες προσαρµογές ενδέχεται να απαιτήσουν την αύξηση του κόστους συντήρησης βασικών υποδοµών. Κοινωνικό κεφάλαιο: Στήριξη των κοινωνικών δικτύων, και των θεσµών καθώς και οργανωτικές ρυθµίσεις για την ενίσχυση των δικτύων ασφαλείας για τους φτωχούς ανθρώπους ενάντια στην αντιµετώπιση φυσικών καταστροφών. 91

102 Κεφάλαιο 4 Φυσικό κεφάλαιο: Οι κυβερνήσεις µπορούν να βοηθήσουν στην προστασία της ανθεκτικότητας των φυσικών συστηµάτων µε στόχο την υποστήριξη της διαβίωσης των φτωχών ανθρώπων. 4.6 Προσαρµογή στον αναπτυγµένο κόσµο Γενικά Στις αναπτυγµένες χώρες, η προσαρµογή είναι απαραίτητη για να µειωθούν το κόστος και τα προβλήµατα που προκαλούνται από την κλιµατική αλλαγή αν και η πρόοδος σχετικά µε την προσαρµογή βρίσκεται ακόµη σε πρώιµο στάδιο, παρόλο που οι δοµές της αγοράς είναι αρκετά αναπτυγµένες και η ικανότητα προσαρµογής είναι σχετικά υψηλή. Οι δυνάµεις της αγοράς από µόνες τους είναι απίθανο να αποφέρουν την πλήρη ανταπόκριση που είναι αναγκαία για την αντιµετώπιση των σοβαρών κινδύνων από την κλιµατική αλλαγή. Η κυβέρνηση έχει ένα ρόλο στην παροχή ενός σαφούς πλαισίου πολιτικής που να µεθοδεύει την αποτελεσµατική προσαρµογή από τους πολίτες και τις επιχειρήσεις τόσο µεσοπρόθεσµα όσο και µακροπρόθεσµα. Υπάρχουν τέσσερις βασικοί τοµείς: Η υψηλής ποιότητας πληροφόρηση για το κλίµα θα βοηθήσει να προωθηθεί η αποτελεσµατικότητα των αγορών. Η βελτίωση των περιφερειακών κλιµατικών προβλέψεων θα είναι κρίσιµης σηµασίας, ιδιαίτερα για τις βροχοπτώσεις και τα µοτίβα των καταιγίδων. Ο σχεδιασµός της χρήσης γης και τα πρότυπα απόδοσης θα πρέπει να ενθαρρύνουν τόσο τις ιδιωτικές όσο και τις δηµόσιες επενδύσεις σε κτίρια, και υποδοµές, λαµβάνοντας υπόψη την κλιµατική αλλαγή. Η κυβέρνηση µπορεί να συµβάλλει, µέσω µακροπρόθεσµων πολιτικών, για τα δηµόσια αγαθά µε ευαισθησία προς το κλίµα, όπως την προστασία των φυσικών πόρων, την προστασία των ακτών, και την ετοιµότητα έκτακτης ανάγκης. Ένα οικονοµικό δίχτυ ασφαλείας δύναται να είναι αναγκαίο για να βοηθήσει τους φτωχότερους της κοινωνίας που είναι πιο ευάλωτοι και λιγότερο ικανοί να φέρουν εις πέρας τα βάρη της προστασίας (συµπεριλαµβανοµένης της ασφάλισης) Κόστος προσαρµογής και προοπτικές στον αναπτυγµένο κόσµο Στον ανεπτυγµένο κόσµο, ορισµένοι κλάδοι ενδέχεται να αντιµετωπίσουν οφέλη από την αλλαγή του κλίµατος, για µια µικρή αύξηση της θερµοκρασίας κατά 2 C µε 3 C. Οι αγρότες θα µπορούσαν να στραφούν σε καλλιέργειες περισσότερο κατάλληλες για θερµότερα κλίµατα, ενώ ορισµένες περιοχές µπορεί να είναι σε θέση να αναπτύξουν τις βιοµηχανίες τους 92

103 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής για τον καλοκαιρινό τουρισµό. Από την άλλη, οι αρνητικές επιπτώσεις θα γίνουν όλο και πιο σοβαρές µε την άνοδο της θερµοκρασίας και τον αυξανόµενο κίνδυνο των απότοµων και µεγάλων αλλαγών. Η αυξανόµενη έλλειψη νερού σε περιοχές µε ήδη ξηρό µεσογειακό κλίµα (νότια Ευρώπη, Καλιφόρνια, Αυστραλία) θα απαιτήσει δαπανηρές επενδύσεις στις δεξαµενές και σ άλλα µέτρα για τη διαχείριση της λειψυδρίας. Για αύξηση της θερµοκρασίας κατά 3 C µε 4 C, οι υπολογισµοί του κόστους προσαρµογής είναι πιθανό να αυξηθούν αλλά το κόστος θα αυξηθεί ακόµα πιο πολύ αν η θερµοκρασία αυξηθεί περαιτέρω σε 5 C µε 6 C, όπως αναµένεται, εφόσον οι εκποµπές συνεχίσουν να αυξάνονται και οι ανατροφοδοτήσεις ενισχύσουν την αρχική επίδραση της αύξησης της θερµοκρασίας. Η προσαρµογή είναι πιο αποδεκτή στα µηνύµατα της αγοράς σε τοµείς που κυριαρχούνται από εµπορεύσιµα αγαθά, όπως η γεωργία, η ξυλεία και η ενέργεια. Η δράση της κυβέρνησης µπορεί να είναι αναγκαία για τη δηµιουργία αποτελεσµατικότερων µηχανισµών τιµολόγησης για την ενθάρρυνση της αποδοτικότερης χρήσης των αγαθών, όπως το νερό, όπου τα δικαιώµατα ιδιοκτησίας συχνά ορίζονται ανεπαρκώς (Mendelsohn, 2006). Η ασφάλιση αποτελεί έναν άλλο σηµαντικό µηχανισµό µέσω του οποίου τα µηνύµατα της αγοράς µπορούν να οδηγήσουν στην προσαρµογή. Με την ακριβή µέτρηση και τιµολόγηση των κλιµατικών κινδύνων σήµερα, η ασφάλιση µπορεί να βοηθήσει να δοθούν κίνητρα για τα πρώτα βήµατα προς την κατεύθυνση της προσαρµογής. Εντούτοις, το επιπλέον κόστος της ασφάλισης µπορεί να λειτουργήσει ως αντικίνητρο για την οικοδόµηση σε περιοχές µε πληµµύρες υψηλού κινδύνου. Η ενθάρρυνση ενεργειών που βελτιώνουν την προσαρµογή της κοινωνίας στο παρόν σηµερινό κλίµα θα πρέπει να βελτιώσει την αντοχή στην κλιµατική αλλαγή του µέλλοντος. Οι δυνάµεις της αγοράς από µόνες τους είναι απίθανο να ανταποκριθούν πλήρως στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής, και αυτό σηµαίνει ότι η κυβέρνηση θα πρέπει να διαχειρίζεται κάθε ανταπόκριση στις µεταβολές του κλίµατος µεµονωµένα. Πολλές αναπτυγµένες χώρες έχουν πραγµατοποιήσει λεπτοµερείς µελέτες για τις προβλεπόµενες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής και την ευπάθεια σε τοµείς-κλειδιά, αλλά λίγες κυβερνήσεις κινούνται προς την εφαρµογή των πρωτοβουλιών της προσαρµογής (Gagnon-Lebrun and Agrawala, 2005). Αξίζει στο σηµείο αυτό να γίνει αναφορά σε µερικά παραδείγµατα προσαρµογής στο δηµόσιο τοµέα: Η επαρχία της Μανιτόµπα χρησιµοποιεί δρόµους το χειµώνα κατασκευασµένους από χιόνι και πάγο για τη µεταφορά βασικών αγαθών, και έχοντας εντοπίσει διαδροµές στη στεριά, µετατόπισε τα κύρια σηµεία πρόσβασης βορειότερα, και εγκατέστησε µόνιµες γέφυρες πάνω από κρίσιµες διασταυρώσεις ποταµών (Manitoba Transportation and Government Services, 2006). Η κλιµατική αλλαγή θα θέσει το Λονδίνο σε µεγαλύτερο κίνδυνο στο µέλλον λόγω πληµµυρών, προκαλώντας τεράστια αναστάτωση στις εµπορικές δραστηριότητες και αυξάνοντας το κόστος συντήρησης των αντιπληµµυρικών έργων στον Τάµεση. Η Υπηρεσία Περιβάλλοντος έχει δηµιουργήσει το σχέδιο «Εκβολή του Τάµεση 2100» για 93

104 Κεφάλαιο 4 την ανάπτυξη στρατηγικής µε σκοπό τη διαχείριση των κινδύνων από πληµµύρες για τα επόµενα 100 χρόνια. Η συχνότητα εµφάνισης πληµµυρών στη Βενετία έχει αυξηθεί καθ όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Για την προστασία της πόλης από τις ανοδικές παλίρροιες, εγκρίθηκε σύστηµα που αποτελείται από 78 µεταλλικές πύλες τοποθετηµένες στις τρεις κύριες εισόδους της λιµνοθάλασσας, οι οποίες µπορούν να υψωθούν πριν από ένα µεγάλο κύµα για να διαχωρίσουν την πόλη από τη θάλασσα. Εκτός από την αντιµετώπιση της αύξησης της στάθµης της θάλασσας, οι επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στις πόλεις επιδεινώνεται από το αστικό φαινόµενο των θερµικών νησίδων. Αρκετοί διεθνείς οργανισµοί συνεργάζονται για την προώθηση της ορθής πρακτικής σε συστήµατα προειδοποίησης που ασχολούνται µε τις επιπτώσεις της υπερβολικής ζέστης στην ανθρώπινη υγεία. Μερικά παραδείγµατα είναι: Το σχέδιο καύσωνα της Γαλλίας, που αποτελείται από τέσσερα διαφορετικά επίπεδα παρέµβασης: 1. Επαγρύπνηση. 2. Συναγερµός. 3. Ιατρική και κοινωνική παρέµβαση. 4. Ενίσχυση των υφιστάµενων σχεδίων και εφαρµογή έκτακτων µέτρων. Σύστηµα Θερµικής Προειδοποίησης για την Υγεία (Φιλαδέλφεια). Το σύστηµα προβλέπει περιόδους έως και δύο ηµέρες νωρίτερα, όταν υπάρχει υψηλός κίνδυνος υψηλών θερµοκρασιών, θέτοντας σε εφαρµογή µια σειρά δράσεων (τηλεόραση, ραδιοφωνικοί σταθµοί, εφηµερίδες) που περιλαµβάνουν: 1. ηµοσιοποίηση των προσεχών συνθηκών. 2. Κινητές µονάδες του τοµέα ηµόσιας Υγείας. 3. Υπηρεσίες Έκτακτης Ανάγκης για την αύξηση των επιπέδων στελέχωσής τους. 4.7 Ευκαιρίες και οφέλη από τη λήψη µέτρων για το κλίµα Εισαγωγή Η µετάβαση στην παγκόσµια οικονοµία χαµηλών εκποµπών ρύπων, θα δηµιουργήσει πολλές νέες ευκαιρίες σ ένα µεγάλο φάσµα βιοµηχανιών και υπηρεσιών. Οι χρηµατιστηριακές αγορές θα έχουν µεγάλες ευκαιρίες για την ανάπτυξη νέων µεθόδων συναλλαγών, όπως το εµπόριο ρύπων, η χρηµατοδότηση καθαρών µορφών ενέργειας, και η µεγαλύτερη ενεργειακή απόδοση. Ακόµα, οι πολιτικές για το κλίµα µπορούν να βοηθήσουν και στην επίτευξη άλλων 94

105 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής στόχων, όπως η ενεργειακή ασφάλεια και η προστασία του περιβάλλοντος. Αυτά τα πρόσθετα οφέλη δύναται να µειώσουν σηµαντικά το συνολικό κόστος και την επιβάρυνση στην οικονοµία, συµβάλλοντας έτσι και στη µείωση των αερίων του θερµοκηπίου. Οι πολιτικές για το κλίµα µπορούν να συνεισφέρουν στους στόχους των ενεργειακών πολιτικών, όπως µεγαλύτερη ενεργειακή ασφάλεια και χαµηλότερη ατµοσφαιρική ρύπανση. Η διεύρυνση χρήσης ΑΠΕ, µπορεί να µειώσει τον κίνδυνο των οικονοµιών απέναντι σε υψηλές τιµές καυσίµων καθώς και να µειωθεί η εξάρτηση από τις εισαγωγές. Το κάρβουνο είναι µια σηµαντική εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα, καθώς έχει µεγαλύτερη συγκέντρωση σε άνθρακα από άλλα ορυκτά καύσιµα (η καύση του κάρβουνου εκπέµπει σχεδόν διπλάσιο CO 2 ανά µονάδα ενέργειας σε σχέση µε το φυσικό αέριο και το αντίστοιχο ποσό για το αργό πετρέλαιο βρίσκεται ανάµεσα στο κάρβουνο και το φυσικό αέριο) (Energy Information Administration, 1993). Πολλές χώρες, οι οποίες είναι µεγάλοι ενεργειακοί καταναλωτές, έχουν µεγάλα αποθέµατα σε κάρβουνο, και βλέπουν το κάρβουνο ως προστάτη της ενεργειακής ασφάλειάς τους όπως για παράδειγµα, η Κίνα η οποία είναι ο µεγαλύτερος παραγωγός κάρβουνου του πλανήτη και ενδέχεται η κατανάλωση να διπλασιαστεί από το 2000 έως το 2020 (Chinese Academy of Social Sciences, 2006). Η πρόσβαση στην ενέργεια είναι προτεραιότητα για την οικονοµική ανάπτυξη. Σήµερα υπάρχουν 1,6 δις. άνθρωποι στον πλανήτη χωρίς πρόσβαση στις σύγχρονες υπηρεσίες ενέργειας (World Bank, 2006). Αυτό περιορίζει τόσο την ποιότητα ζωής τους όσο και την ικανότητά τους να είναι οικονοµικά παραγωγικοί. Παρέχοντας στους φτωχούς ανθρώπους πρόσβαση στην ενέργεια αποτελεί υψηλή προτεραιότητα για πολλές αναπτυσσόµενες χώρες, και µπορεί να έχει σηµαντικά επιπλέον οφέλη για τη µείωση της τοπικής ρύπανσης. Ωστόσο, αυξάνοντας τον αριθµό των ενεργειακών καταναλωτών και παρέχοντας πρόσβαση στην ενέργεια, είναι πολύ πιθανό να αυξηθούν οι εκποµπές. Νέες ανανεώσιµες τεχνολογίες, που αναπτύχθηκαν µε στόχο την κάλυψη των κλιµατικών πολιτικών, και τεχνολογίες όπως τα φωτοβολταϊκά, αφαιρούν την ανάγκη διασύνδεσης στο δίκτυο και βοηθούν στην αύξηση της διαθεσιµότητας, µειώνοντας το κόστος ηλεκτροδότησης στις επαρχιακές περιοχές. Εκτός από την πρόσβαση, µεγάλη σηµασία έχει να είναι προσιτά, τόσο στις ανεπτυγµένες, όσο και στις αναπτυσσόµενες χώρες. Οι τιµές της ενέργειας είναι σηµαντικός παράγοντας, µαζί µε την τροφή και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Για να επιτευχθεί η αποτελεσµατικότερη και άµεση αντιµετώπιση των προβληµάτων διανοµής του πλούτου υπάρχουν διάφοροι τρόποι, ένας εκ των οποίων είναι η οικονοµική ενίσχυση των φτωχότερων µε βάση τις καταναλωτικές τους συνήθειες. Άλλοι, πιο άµεσοι, είναι οι ειδικές προσφορές σε αυτούς µε ειδικές ενεργειακές ανάγκες, όπως οι γηραιότεροι και η χρήση κάποιων οριακών τιµών κατανάλωσης, κάτω από τις οποίες γίνεται µεγάλη έκπτωση. Οι πολιτικές για το κλίµα µπορούν να βοηθήσουν στη µείωση της τοπικής ατµοσφαιρικής ρύπανσης, µε σηµαντικά οφέλη στην υγεία. Μέτρα για τη µείωση της ενεργειακής χρήσης και 95

106 Κεφάλαιο 4 τη µείωση των καυσίµων που περιέχουν άνθρακα, µπορεί να έχει οφέλη στην τοπική ποιότητα του αέρα. Προφανώς, η µεταβολή από τα ορυκτά καύσιµα σε ΑΠΕ, ή από το κάρβουνο στο φυσικό αέριο, µπορεί να µειώσει σηµαντικά τα επίπεδα ατµοσφαιρικής ρύπανσης από τα ορυκτά καύσιµα. Μια πρόσφατη µελέτη από την Ευρωπαϊκή Περιβαλλοντική Υπηρεσία έδειξε ότι τα επιπλέον οφέλη ενός σεναρίου στοχευµένου στον περιορισµό της αύξησης παγκόσµιας µέσης θερµοκρασίας κατά 2 ο C θα οδηγούσε σε εξοικονόµηση, από την εφαρµογή των υπαρχόντων µέτρων ελέγχου της ατµοσφαιρικής ρύπανσης, 10 εκατ. $ το χρόνο στην Ευρώπη και επιπλέον θα περιορίζονταν τα κόστη από την υγεία µεταξύ δις. $ το χρόνο. Η ατµοσφαιρική ρύπανση έχει σοβαρές συνέπειες στη δηµόσια υγεία και την ποιότητα ζωής, µε τις επιπτώσεις να είναι ιδιαίτερα καταστροφικές στις αναπτυσσόµενες χώρες, όπου µόνο η κακή διατροφή, τα µεταδιδόµενα νοσήµατα και η έλλειψη καθαρού νερού και επαρκούς καθαριότητας, είναι οι µεγαλύτεροι κίνδυνοι για την υγεία από την ενδοοικιακή ατµοσφαιρική ρύπανση (WHO, 2006). Στην Κίνα, µια πρόσφατη µελέτη (Aunan et al., 2006) έδειξε ότι για µείωση του CO 2 κατά 10% - 20%, τα οφέλη στην ατµοσφαιρική ρύπανση είναι µεγαλύτερα σε σχέση µε το κόστος της δράσης Ευκαιρίες για τις αναπτυσσόµενες αγορές Οι αγορές για πηγές ενέργειας χαµηλές σε άνθρακα αναπτύσσονται ραγδαία. Ενώ κάποιες δραστηριότητες που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα άνθρακα θα τεθούν υπό δοκιµασία από την αλλαγή στην οικονοµία χαµηλού άνθρακα, υπάρχουν άλλες οι οποίες θα ωφεληθούν, µέσα από τεράστιες επενδύσεις σ εναλλακτικές τεχνολογίες και διαδικασίες. Ο εφοδιασµός αυτών θα δηµιουργήσει νέες, γρήγορα αναπτυσσόµενες αγορές, που αποτελούν πιθανές πηγές ανάπτυξης για εταιρείες, διάφορους κλάδους και χώρες. Το τρέχον µέγεθος της αγοράς των ανανεώσιµων προϊόντων παραγωγής ενέργειας εκτιµάται στα 38 δις. $, παρέχοντας ευκαιρίες απασχόλησης για περίπου 1,7 εκατ. ανθρώπους. Είναι µια ραγδαία αναπτυσσόµενη αγορά, οδηγούµενη από ένα συνδυασµό υψηλών τιµών ορυκτών καυσίµων και αυστηρές κυβερνητικές πολιτικές για τις επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής και την ανανεώσιµη ενέργεια. Ο παγκόσµιος αριθµός εγκατεστηµένων φωτοβολταϊκών πάνελ αυξήθηκε κατά 55% το 2005, καθοδηγούµενο από ισχυρές επικουρικές κυβερνητικές πολιτικές στη Γερµανία, στην Ιαπωνία και σε άλλες χώρες, και η αγορά των αιολικών αυξήθηκε σχεδόν κατά 50% (Clean Edge, 2006). Η κεφαλαιοποίηση των εταιρειών φωτοβολταϊκών αυξήθηκε 38 φορές φτάνοντας τα 27 δις. $ σε 12 µήνες τον Αύγουστο του 2006, σύµφωνα µε την Credit Suisse. Η ανάπτυξη των βιοκαυσίµων δεν ήταν τόσο έντονη, αλλά υπήρξε αύξηση κατά 15% το 2005, µε την αξία της αγοράς να είναι συνολικά πάνω από 15 δις. $. Οι ρυθµοί ανάπτυξης σε αυτές τις αγορές θα συνεχίσουν να είναι µεγάλοι, δηµιουργώντας ευκαιρίες για επιχειρήσεις και ευκαιρίες απασχόλησης. 96

107 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Κατά συνέπεια, οι πολιτικές περιορισµού της κλιµατικής αλλαγής θα είναι οδηγός για µια παρατεταµένη περίοδο ισχυρής ανάπτυξης σε αγορές τεχνολογίας, εξοπλισµού και κατασκευών χαµηλού άνθρακα. Το γεγονός ότι και οι κυβερνήσεις σε πολλές χώρες προωθούν αυτές τις νέες βιοµηχανίες για λόγους ενεργειακής ασφάλειας θα ενισχύσει το γεγονός αυτό. Μια εκτίµηση των µελλοντικών αγορών για ενεργειακές τεχνολογίες χαµηλού άνθρακα, µπορεί να προκύψει από την έκθεση για τις τεχνολογικές και ενεργειακές προοπτικές της IEA. Αυτή εκτιµά τη συνολική επένδυση που απαιτείται σε τεχνολογίες χαµηλού άνθρακα για την παραγωγή ενέργειας, µε βάση ένα σενάριο όπου οι συνολικοί ενεργειακοί ρύποι επανέρχονται στα σηµερινά επίπεδα το Προκύπτει λοιπόν ότι η συνολική επένδυση σε αυτές τις τεχνολογίες µέχρι το 2050 θα είναι πάνω από 13 τρις. $, αντιστοιχώντας σε πάνω από το 60% της συνολικής παραγωγής, µε τη µαζική αυτή µεταβολή προς τεχνολογίες χαµηλού άνθρακα να συνοδεύεται από µεταβολές στις εργασιακές σχέσεις, και αν υποτεθεί ότι οι θέσεις εργασίας αυξάνονται γραµµικά σε σχέση µε τις επενδύσεις, πάνω από 25 εκατ. άνθρωποι θα δουλεύουν σε αυτούς τους κλάδους το 2050, από 1,7 εκατ. που είναι σήµερα. Ακόµα, η κλιµατική αλλαγή δηµιουργεί ευκαιρίες για τις χρηµατιστηριακές αγορές. Οι κεφαλαιακές αγορές, οι τράπεζες και άλλα πιστωτικά ιδρύµατα θα έχουν ζωτικό ρόλο στην ανεύρεση και τον καταµερισµό των χρηµάτων που απαιτούνται για τη χρηµατοδότηση επενδύσεων σε τεχνολογίες χαµηλού άνθρακα και των εταιρειών που παράγουν τις νέες τεχνολογίες. Οι εταιρείες ηλεκτρισµού θα απαιτήσουν πρόσβαση σε µεγάλα, µακροπρόθεσµα κεφάλαια για τη χρηµατοδότηση της προσαρµογής σε νέες τεχνολογίες και µεθόδους, για την προσαρµογή σε νέες νοµοθεσίες χαµηλού άνθρακα και για ικανοποίηση της αυξανόµενης παγκόσµιας ενεργειακής ζήτησης από τους αυξανόµενους πληθυσµούς που απολαµβάνουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Οι νέες βιοµηχανίες ενδέχεται να δηµιουργήσουν νέες ευκαιρίες για µικρές και µεσαίες εταιρείες (Shell Springboard, 2006), καθώς και για µεγάλες πολυεθνικές όπως ειδικά κεφάλαια µε στόχο τις επενδύσεις σε καθαρές µορφές ενέργειας και σ εξειδικευµένες υπηρεσίες µηχανικών, έρευνας και µάρκετινγκ. Οι επενδύσεις σε καθαρές τεχνολογίες δε θεωρούνται εναλλακτικές, αλλά συµβατικές. Ο ασφαλιστικός τοµέας ενώ θα αντιµετωπίσει µεγαλύτερους κινδύνους αλλά και ευκαιρίες, θα απαιτήσει µεγαλύτερη πρόσβαση σε µακροχρόνια δάνεια για να είναι δυνατόν να υποσκελιστούν οι αυξηµένοι κίνδυνοι και τα κόστη των ακραίων καιρικών φαινοµένων (Salmon and Weston, 2006). Υψηλότεροι κίνδυνοι απαιτούν µεγαλύτερα ποσά ασφαλιστικής κάλυψης και αναγκάζουν τις ασφαλιστικές εταιρείες να εξετάσουν προσεκτικά τις τιµές των ασφαλιστικών προϊόντων τους που θα έχουν µεγαλύτερο εύρος, συµπεριλαµβάνοντας προϊόντα (Ceres, 2006) σχετικά µε το κλίµα. Η ανάπτυξη αγορών εµπορίας ρύπων είναι µια ακόµα µεγάλη ευκαιρία. Η πώληση ρύπων στις αγορές αξίζει πάνω από 10 δις. $ ετησίως, µε το EU ETS (European Trading System) να αντιστοιχεί σε 8 δις. $ εξ αυτών (World Bank, 2006). Η επέκταση του EU ETS σε νέους 97

108 Κεφάλαιο 4 τοµείς και η πιθανή καθιέρωση προτύπων συναλλαγών σε άλλες χώρες και περιοχές, αναµένεται να οδηγήσει σε µεγάλη ανάπτυξη σε αυτές τις αγορές. Η µετάβαση σε οικονοµίες χαµηλού άνθρακα δηµιουργεί ευκαιρίες και νέες αγορές για τους οικονοµικούς διαµεσολαβητές. Το εµπόριο ρύπων συγκεκριµένα, απαιτεί ένα πλήθος από οικονοµικούς, νοµικούς, τεχνικούς και επαγγελµατικούς διαµεσολαβητές για την υποστήριξη της ρευστής αγοράς, συµπεριλαµβάνοντας: Χρηµατοδότηση έργων και επιχειρήσεων: Τρισεκατοµµύρια δολάρια θα απαιτηθούν τις επόµενες δεκαετίες για τη χρηµατοδότηση επενδύσεων για ανάπτυξη και εφαρµογή νέων τεχνολογιών. Νέες δηµιουργικές µέθοδοι χρηµατοδότησης θα χρειαστούν για τη χρηµατοδότηση έργων µείωσης των ρύπων στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Ακόµα και η συναλλαγή ρύπων θα απαιτήσει την ανάπτυξη υπηρεσιών απαραίτητων για τη διαχείριση της προσαρµογής. Υπηρεσίες ΠΑΕ (Παρακολούθηση, Αναφορά, Επαλήθευση): Αποτελούν τα κύρια µεγέθη για τη µέτρηση και την έγκριση των ρύπων. Οι υπηρεσίες ΠΑΕ είναι απαραίτητες για τη διασφάλιση ότι ένας τόνος άνθρακα που εκλύεται ή ελαττώνεται σ ένα µέρος είναι αντίστοιχος µ έναν τόνο άνθρακα που εκλύεται ή ελαττώνεται σε κάποιο άλλο. Χρηµατιστές: Είναι απαραίτητοι για να πράξουν τη συναλλαγή µεταξύ ανεξάρτητων εταιρειών µ ένα καθορισµένο τρόπο, παρέχοντας υπηρεσίες που δεν καλύπτονται από το πρότυπο και µπορούν να πουλήσουν ρύπους από τα έργα τους. ιαχείριση άνθρακα και στρατηγική: Η µείωση του άνθρακα µπορεί να επιβάλει σύνθετες διεργασίες και πολύπλοκους τρόπους εργασίας σε επιχειρησιακό επίπεδο. Νέες ευκαιρίες θα αναδυθούν για συµβουλευτικές υπηρεσίες για να βοηθηθούν οι εταιρίες στη διαχείριση αυτών των διεργασιών. Νοµικές και Εµπορικές υπηρεσίες: Είναι απαραίτητες για τη διαχείριση των σχέσεων συµβολαίων που εµπλέκονται στις αγοραπωλησίες και σε άλλα πρότυπα. Η µετάβαση σε οικονοµία χαµηλού άνθρακα προσφέρει αυξανόµενες ευκαιρίες για εµπορικές συναλλαγές πάσης φύσεως, συµπεριλαµβάνοντας µελλοντικές συναλλαγές και την ανάπτυξη νέων αγορών χρηµατιστηριακών παραγώγων. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι πολιτικές για το κλίµα δεν µπορεί να είναι ασύνδετες µε τις πολιτικές σε άλλους τοµείς, όπως τις ενεργειακές πολιτικές. Όπου µπορούν να βρεθούν σχέσεις µεταξύ τους µπορεί να µειωθεί σηµαντικά το πραγµατικό κόστος της µείωσης των εκποµπών, και εάν οι πολιτικές είναι σωστά σχεδιασµένες, τα επιπλέον οφέλη τείνουν να υπερσκελίσουν τις συγκρούσεις. Η ενεργειακή ασφάλεια είναι κύριος στόχος των πολιτικών τόσο για τις αναπτυσσόµενες όσο και τις αναπτυγµένες χώρες. Η ενεργειακή απόδοση είναι ένας τρόπος για την επίτευξη των στόχων αντιµετώπισης της κλιµατικής αλλαγής και της ενεργειακή ασφάλειας, ταυτόχρονα. Περισσότερο αποδοτική χρήση της ενέργειας µειώνει τις ενεργειακές απαιτήσεις και µειώνει τις ανάγκες εισαγωγών ενέργειας και καυσίµων. 98

109 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής Συγκεκριµένα για τις αναπτυσσόµενες χώρες, που συχνά έχουν µικρή ενεργειακή απόδοση, αυτή είναι µια ελκυστική επιλογή και έµµεσα, ο συνδυασµός των πολιτικών για το κλίµα και την ενέργεια συµβάλλει στον περιορισµό της ατµοσφαιρικής ρύπανσης Τιµολογήσεις και αλλαγές κανονισµών στις ενεργειακές αγορές Οι τιµολογήσεις και οι αλλαγές στους κανονισµούς των ενεργειακών αγορών είναι σηµαντικές για να είναι αποτελεσµατικές οι πολιτικές για το κλίµα και για µακροχρόνια παραγωγικότητα και αποδοτικότητα. Πολλές χώρες έχουν µακρά ιστορία στη διασφάλιση συγκεκριµένων καυσίµων όπως το κάρβουνο, το πετρέλαιο, τα πυρηνικά, τον ηλεκτρισµό και πιο πρόσφατα τις ΑΠΕ. Με εξαίρεση τους µηχανισµούς στήριξης στην Έρευνα και Ανάπτυξη (R&D) και στην καινοτοµία, αυτές είναι πηγές δαπανών και οικονοµικών διαταραχών. Επιπλέον υπάρχει µακροχρόνια σταθερότητα στα καύσιµα που ρυπαίνουν περισσότερο. Η απελευθέρωση των ενεργειακών αγορών που ξεκίνησε να συµβαίνει σε πολλές χώρες στα τέλη του 1980 και στις αρχές του 1990, θεωρήθηκε από πολλούς µέσο για τη µείωση αυτών των προβληµάτων, που σε ορισµένες περιπτώσεις είχαν πάρει ακραίες διαστάσεις. Με τη µορφή φορολογικών απαλλαγών και κινήτρων για την καινοτοµία, οι επιδοτήσεις εξυπηρετούν έναν οικονοµικό σκοπό. Οι ανεπάρκειες που συσχετίζονται µε τις επιδοτήσεις έχουν εξεταστεί από οικονοµολόγους πολλές φορές τις τελευταίες δεκαετίες και είναι οι εξής: Προκαλούν άσκοπη κατανάλωση και γενικότερα είναι πηγή οικονοµικής αναποτελεσµατικότητας µε την έννοια ότι η χαµηλή τιµή σχετίζεται µε χαµηλά περιθώρια κέρδους. Τείνουν να ωφελούν τα µεσαία και υψηλά εισοδηµατικά στρώµατα, µε αποτέλεσµα την αρνητική επίδραση στην κατανοµή του πλούτου, ειδικά στις αναπτυσσόµενες χώρες όπου οι φτωχοί άνθρωποι δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στην ενέργεια. Μεγαλώνει η δυναµικότητα των επιχειρήσεων που µειώνει τις τιµές λόγω οικονοµιών κλίµακας και διευκολύνει την επέκτασή τους. Όταν οι επιδοτήσεις εφαρµόζονται σε ορυκτά καύσιµα, αποθαρρύνουν την ανάπτυξη και τις επενδύσεις σε εναλλακτικές χαµηλού άνθρακα, συµπεριλαµβάνοντας επενδύσεις σε τεχνολογίες δέσµευσης και αποθήκευσης του άνθρακα. Στο βαθµό που οι πολιτικές κλιµατικές προκαλέσουν ευρύτερες ενεργειακές µεταρρυθµίσεις, θα υπάρξουν σπουδαία επικουρικά οφέλη, εφόσον γίνει σωστή διαχείριση της µετάβασης και για να είναι ορθές οι τιµές του άνθρακα, είναι απαραίτητο να δουλέψει σωστά η ενεργειακή αγορά. 99

110 Κεφάλαιο Σχολιασµός Τόσο η επιστήµη όσο και η οικονοµία από κοινού προτείνουν ότι µία κοινή διεθνής κατανόηση των στόχων της πολιτικής για την κλιµατική αλλαγή θα είναι µια πολύτιµη βάση για δράση. Κάθε µακροπρόθεσµος στόχος, θα πρέπει να επανεξετάζεται και να προσαρµόζεται µε βάση την επιστηµονική και οικονοµική κατανόηση. Είναι σηµαντικό να χρησιµοποιηθούν εξίσου η επιστήµη και τα οικονοµικά. Η επιστήµη αποκαλύπτει τη φύση των κινδύνων και παρέχει τα θεµέλια για τις τεχνολογίες που µπορούν να επιτρέψουν στον κόσµο την αποφυγή τους, ενώ η οικονοµία προσφέρει ένα πλαίσιο που µπορεί να βοηθήσει τους υπεύθυνους χάραξης της πολιτικής να αποφασίσει πόσα µέτρα πρέπει να ληφθούν, και µε ποια µέσα πολιτικής. Η τεχνολογία και η καινοτοµία µπορεί να βοηθήσει στην χαλιναγώγηση των εκποµπών µέσα στο χρόνο και να φέρει σε ένα τέλµα τις ανθρωπογενείς επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής. Ωστόσο, η πρώτη βασική απόφαση, που πρέπει να ληφθεί το συντοµότερο δυνατόν, είναι ότι ισχυρή δράση είναι πράγµατι αναγκαία και επείγουσα. Η περίπτωση ανάληψης έντονης δράσης µπορεί να εξεταστεί µε τους εξής τρόπους: 1) συγκρίνοντας τις εκτιµήσεις των επιζήµιων επιπτώσεων από την ανεξέλεγκτη αλλαγή του κλίµατος µε το κόστος συγκεκριµένων στρατηγικών για τον περιορισµό και 2) λαµβάνοντας υπόψη τις αλληλεπιδράσεις στο κλιµατικό σύστηµα και την παγκόσµια οικονοµία. Εάν οι παγκόσµιες θερµοκρασίες συνεχίσουν να αυξάνονται, θα υπάρξουν αυξανόµενοι κίνδυνοι που θα προκαλέσουν σοβαρές βλάβες στις οικονοµίες, στις κοινωνίες και στα οικοσυστήµατα, µε τη µεσολάβηση πολλών και ποικίλων αλλαγών στο τοπικό κλίµα. Αν δεν αναληφθεί δράση, οι εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου θα εξακολουθήσουν να αυξάνονται, και οι κίνδυνοι θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Εντούτοις, είναι δυνατόν να εντοπιστούν τεχνολογικές λύσεις για τη σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων του θερµοκηπίου στην ατµόσφαιρα, που θα κόστιζε περίπου το 1% του ΑΕΠ, ποσοστό πιο χαµηλό σε σύγκριση µε το υψηλό κόστος των ενδεχόµενων επιπτώσεων. Οι επιλογές αυτές δεν είναι οι µόνοι τρόποι επίλυσης του προβλήµατος, και ούτε απαραίτητα οι καλύτερες, αλλά αποδεικνύουν ότι το πρόβληµα µπορεί να αντιµετωπιστεί. Έχοντας επισηµάνει την ανάγκη αποφασιστικής δράσης, εξακολουθεί να υπάρχει η πρόκληση της διαµόρφωσης πιο συγκεκριµένων στόχων, ώστε η ανθρωπογενής κλιµατική αλλαγή να επιβραδυνθεί και να ανακοπεί, χωρίς περιττά έξοδα. Οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής αυτής, στις διάφορες χώρες, δεν µπορούν να επιλέξουν το δικό τους παγκόσµιο κλίµα, και η κατανοµή των προσπαθειών για τη µείωση των εκποµπών θα πρέπει να είναι αποτελεσµατική και δίκαιη. Τα οφέλη µιας συλλογικής αντίληψης περιλαµβάνουν τη δηµιουργία συναίνεσης σχετικά µε την κλίµακα του προβλήµατος και µιας κοινής εκτίµησης του µεγέθους της πρόκλησης, τόσο για το µετριασµό όσο και για την προσαρµογή. Ο απώτερος στόχος του περιορισµού της ανθρωπογενούς επίδρασης στην κλιµατική αλλαγή µπορεί να µεταφραστεί 100

111 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής σ ένα εύρος πιθανών µακροπρόθεσµων παγκόσµιων στόχων για τη σωστή καθοδήγηση σχετικά µε την ισχύ των µέτρων που απαιτούνται. Η ΕΕ έχει καθορίσει τη θερµοκρασία των 2 C ως κατώφλι της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας σε σχέση µε τα προβιοµηχανικά επίπεδα. Ο στόχος αυτός επιτρέπει στους φορείς τη χάραξη πολιτικής και στο κοινό τη δυνατότητα να συζητήσει το επίπεδο των αποδεκτών επιπτώσεων. Όταν οι στόχοι είναι σαφείς, απλοί και συγκεκριµένοι είναι επιθυµητό να είναι δυνατό να χρησιµοποιούνται επικαιροποιηµένες πληροφορίες σε τακτική βάση, προκειµένου να ελέγχεται αν οι πρόσφατες παρατηρήσεις είναι συνεπείς ως προς την εκπλήρωση του στόχου. Οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής θα πρέπει να διαθέτουν ορισµένα µέσα και πόρους ώστε να γίνεται προσαρµογή των ρυθµίσεων της πολιτικής και να υπάρχει ευελιξία, καθώς επίσης στην προσαρµογή των ρυθµίσεων πολιτικής, για να κρατήσουν τους επιδιωκόµενους σκοπούς τους εντός στόχου θα πρέπει να βασιστούν στην αξιοπιστία των πολιτικών για την κλιµατική αλλαγή. Μετρώντας και συγκρίνοντας τα αναµενόµενα οφέλη και τα κόστη που σχετίζονται µε τα διαφορετικά επίπεδα σταθεροποίησης, αυτά µπορούν να παρέχουν την καθοδήγηση για να βοηθήσουν στο να ληφθεί η απόφαση για το πώς να υλοποιηθεί κάτι και πόσο γρήγορα. Χρειάζεται ακόµα να ληφθούν υπόψη εκτιµήσεις για τις µεγάλες αβεβαιότητες όσο αναφορά στις ζηµιές της κλιµατικής αλλαγής και στο κόστος του µετριασµού, που παραµένουν ακόµη και αν ληφθεί υπόψη ένα συγκεκριµένο επίπεδο σταθεροποίησης, λαµβάνοντας υπόψη και τη διάσταση του χρόνου. Στην πορεία προς τη σταθεροποίηση ο κίνδυνος θα αυξηθεί και δεν µπορεί να εξηγηθεί απλώς και µόνο µε την σύγκριση των επιπέδων της τελικής σταθεροποίησης. Απαιτείται να ληφθούν αποφάσεις σχετικά µε το πώς επηρεάζεται η ευηµερία από τον κίνδυνο, την αβεβαιότητα και την κατανοµή των επιπτώσεων της αλλαγής του κλίµατος µεταξύ των ατόµων και των κοινωνιών. Όταν τα αντικειµενικά αποδεικτικά στοιχεία σχετικά µε τους κινδύνους περιορίζονται, ιδιαίτερα εκείνα που σχετίζονται µε πιο ακραίες κλιµατολογικές αλλαγές, τότε απαιτούνται υποκειµενικές εκτιµήσεις. Οι εκτιµήσεις αυτές θα πρέπει να υιοθετήσουν µια πιο συνεκτική προσέγγιση έναντι των κινδύνων και της αβεβαιότητας, αντικατοπτρίζοντας το βαθµό του κινδύνου και του ρίσκου αποστροφής των ανθρώπων που αποφασίζουν και πρέπει να ληφθεί υπόψη σε αυτή τη ρύθµιση. Οι αναµενόµενες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής αυξάνονται µε την ατµοσφαιρική συγκέντρωση των αερίων του θερµοκηπίου, και τα στοιχεία δείχνουν έντονα ότι τα 550 ppm του CO 2 e θα µπορούσαν να αποδειχτούν επικίνδυνα, µε σηµαντικούς οικονοµικούς κινδύνους που θα προκαλούσαν πολύ δυσάρεστα αποτελέσµατα. Οι κίνδυνοι από κάποια εξωτερικά επικίνδυνα φαινόµενα, γίνονται ιδιαίτερα σηµαντικοί και κάποια από αυτά είναι: Ανεπανόρθωτες ζηµίες των οικοσυστηµάτων και η εξαφάνιση ενός σηµαντικού µέρους των ειδών. Οι θάνατοι εκατοντάδων εκατ. ανθρώπων λόγω διατροφής και έλλειψης νερού, 101

112 Κεφάλαιο 4 ασθένειας ή ακραίων καιρικών φαινοµένων. Κοινωνική αναταραχή, µεγάλης κλίµακας σύγκρουση και πληθυσµιακές µετακινήσεις, που ενδεχοµένως προκλήθηκαν από πολύ σοβαρές µειώσεις στην παραγωγή τροφίµων και νερού (παγκοσµίως ή σε µεγάλες ευπαθείς περιοχές), από τις µαζικές παράκτιες πληµµύρες (λόγω της κατάρρευσης των πάγων) και από τα ακραία καιρικά φαινόµενα. Σηµαντικές, αµετάκλητες αλλαγές στο σύστηµα της γης, όπως η κατάρρευση της κυκλοφορίας των θαλάσσιων ρευµάτων του Ατλαντικού και η επιτάχυνση της κλιµατικής αλλαγής εξαιτίας της ανατροφοδότησης του κύκλου του άνθρακα (όπως η εξασθένιση της απορρόφησης του CO 2 και της απελευθέρωσης µεγάλων ποσοτήτων CH 4 ) σε υψηλές θερµοκρασίες. Στις περιπτώσεις αυτές η σταθεροποίηση µπορεί να αποδειχθεί πιο δύσκολη, ή ακόµα και αδύνατη, επειδή οι ανατροφοδοτήσεις µπορεί να προκαλέσουν στον κόσµο αµετάκλητες ανατροπές. Οι αναµενόµενες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην ευηµερία είναι πιθανό να επιταχυνθούν όσο η συγκέντρωση των αερίων του θερµοκηπίου αυξάνεται, ενώ τα αναµενόµενα οφέλη από τη µείωση θα αυξηθούν µε το επίπεδο σταθεροποίησης, για τέσσερις κυρίως λόγους: Καθώς η µέση τιµή της θερµοκρασίας αυξάνεται, αρκετές επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής είναι πιθανό να αυξηθούν περισσότερο και πιο γρήγορα. ιαφορετικά στοιχεία του κλιµατικού συστήµατος µπορούν να αλληλεπιδράσουν µε τέτοιο τρόπο ώστε οι συνδυασµένες επιπτώσεις να αυξηθούν όλο και πιο γρήγορα µε τη θερµοκρασία. Καθώς η µέση τιµή της θερµοκρασίας αυξάνεται αρκετούς βαθµούς πάνω από τα προβιοµηχανικά επίπεδα, οι υπάρχουσες δυνάµεις θα είναι όλο και πιο πιθανό να προκαλέσουν σοβαρότερες επιπτώσεις στην αλλαγή του κλίµατος που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση µε τις κοινωνίες, τις κινήσεις και συγκεκριµένα µε την κοινωνική αναταραχή, µε µεγάλης κλίµακας σύγκρουση και µετακινήσεις πληθυσµών. Καθώς η µέση τιµή της θερµοκρασίας αυξάνεται, το ίδιο κάνει και ο κίνδυνος της θετικής ανατροφοδότησης στο σύστηµα του κλίµατος, όπως το λιώσιµο των µόνιµων στρωµάτων πάγου και η αποδυνάµωση της αποθήκευσης του άνθρακα. Οι αβεβαιότητες σχετικά µε τις επιπτώσεις είναι αδύνατον να µετρηθούν επακριβώς, ενώ οι οριακές επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής αυξάνονται απότοµα. Ωστόσο, πέρα από το τρέχον σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων, δύο κατά προσέγγιση παγκόσµια σηµεία καµπής φαίνεται να υπάρχουν, και συγκεκριµένα µεταξύ 2 C έως 3 C και 4 C έως 5 C πάνω από τα προβιοµηχανικά επίπεδα: Αύξηση κατά 2 C έως 3 C πάνω από τα προβιοµηχανικά επίπεδα, σηµατοδοτεί ένα 102

113 Προσαρµογή και Μετριασµός της κλιµατικής αλλαγής σηµαντικό µέρος των ειδών να πρέπει να υπερβαίνει την προσαρµοστική του ικανότητα και ως εκ τούτου, τα ποσοστά εξαφάνισης θα αυξηθούν. Αυτό σχετίζεται ακόµα και µε µία απότοµη µείωση των αποδόσεων των καλλιεργειών στις αναπτυσσόµενες χώρες (και ενδεχοµένως αναπτυγµένες χώρες), καθώς και ορισµένες από τις πρώτες σηµαντικές αλλαγές σε φυσικά συστήµατα, όπως για παράδειγµα, ορισµένα τροπικά δάση θα γίνουν βιώσιµα και δύναται να επέλθει οριστική τήξη των πάγων στη Γροιλανδία, µε σηµαντικές αλλαγές στον παγκόσµιο κύκλο του άνθρακα (επιταχύνοντας της συσσώρευση των αερίων του θερµοκηπίου). Αύξηση κατά 4 C µε 5 C πάνω από τα προβιοµηχανικά επίπεδα, ο κίνδυνος µεγάλων απότοµων µεταβολών στο σύστηµα του κλίµατος θα αυξηθεί σηµαντικά. Σε αυτό το επίπεδο, η παγκόσµια παραγωγή τροφίµων είναι πιθανό να µειωθεί σηµαντικά (ακόµα και στις πιο αισιόδοξες προβλέψεις), καθώς οι αποδόσεις των καλλιεργειών θα µειωθούν στις ανεπτυγµένες χώρες. Το σχήµα 4.5 που ακολουθεί, απεικονίζει τα είδη των επιπτώσεων που θα µπορούσαν να πραγµατοποιηθούν, καθώς ο κόσµος έρχεται σε ισορροπία µε υψηλότερα επίπεδα αερίων του θερµοκηπίου. Το πάνω µέρος του σχήµατος δείχνει το εύρος των θερµοκρασιών που εκτιµώνται σε επίπεδα σταθεροποίησης µεταξύ 400 ppm και 750 ppm CO 2 e. Οι συνεχείς οριζόντιες γραµµές υποδηλώνουν το εύρος 5% έως 95% µε βάση τις εκτιµήσεις ευαισθησίας του κλίµατος από το IPCC TAR 2001 (Wigley and Raper, 2001) και την πρόσφατη µελέτη του Hadley Centre (Murphy et al., 2004), ενώ οι διακεκοµµένες γραµµές δείχνουν και πάλι το εύρος 5% µε 95% βασιζόµενο σε έντεκα πρόσφατες µελέτες (Meinshausen, 2006). Το κάτω µέρος του σχήµατος απεικονίζει το εύρος των επιπτώσεων που αναµένονται σε διαφορετικά επίπεδα υπερθέρµανσης, βασισµένα στην τρέχουσα επιστηµονική βιβλιογραφία. Η σχέση µεταξύ των µέσων παγκόσµιων θερµοκρασιακών αλλαγών και των τοπικών της αλλαγής του κλίµατος είναι πολύ αβέβαιη, ειδικά όσον αφορά σε αλλαγές στη βροχόπτωση. Με βάση την τρέχουσα επιστηµονική γνώση, δεν είναι πλέον δυνατό να αποφευχθούν όλοι οι κίνδυνοι από την κλιµατική αλλαγή. Ο κίνδυνος υπέρβασης των θερµοκρασιακών ορίων αυξάνει τα επίπεδα σταθεροποίησης των 450, 550, 650 και 750 ppm CO 2 e κάτι που σηµαίνει: Ακόµη και αν ο κόσµος ήταν σε θέση να σταθεροποιηθεί στις τρέχουσες συγκεντρώσεις, είναι ήδη πιθανό η απόλυτη µέση παγκόσµια αύξηση της θερµοκρασίας να υπερβεί τους 2 C. Στα 450 ppm CO 2 e, υπάρχει µια πιθανότητα 18% να υπάρχει υπέρβαση των 3 C, αλλά πολύ µεγάλη πιθανότητα να παραµείνει κάτω από τους 4 C. Με 550 ppm CO 2 e, υπάρχει µε πιθανότητα 24% οι θερµοκρασίες θα υπερβούν τους 4 C, αλλά λιγότερο από 10% οι θερµοκρασίες θα υπερβούν τους 5 C. 103

114 Κεφάλαιο 4 Σχήµα 4.5: Επίπεδα σταθεροποίησης των εκποµπών και διαστήµατα πιθανοτήτων για αυξήσεις της θερµοκρασίας. (Πηγή: Stern, 2007). Όσο χαµηλότερο είναι το επίπεδο σταθεροποίησης που έχει επιλεγεί, τόσο πιο γρήγορα θα πρέπει να εφαρµοστούν οι τεχνολογικές αλλαγές που απαιτούνται για να δηµιουργηθεί µια κοινωνία µε χαµηλές εκποµπές άνθρακα. Η σταθεροποίηση κοντά στο σηµερινό επίπεδο συγκέντρωσης αερίων του θερµοκηπίου θα απαιτήσει απίστευτα ταχεία µείωση των εκποµπών, καθότι οι τεχνολογίες που διατίθενται σήµερα για την επίτευξη των µειώσεων είναι ακόµα πολύ ακριβές και οι κατάλληλες δοµές, εγκαταστάσεων και εξοπλισµού δεν είναι ακόµη σε ισχύ. Για παράδειγµα, ο στόχος των 450 ppm CO 2 e φαίνεται πολύ δύσκολο να επιτευχθεί µε τις τρέχουσες και προβλεπόµενες τεχνολογίες. Αυτό θα απαιτούσε ταχύτατη 104