ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ & ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ & ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΤΙΤΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥΣ. «Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΓΓΙΤΣΙΟΥ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ» ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι. ΜΠΑΤΣΙΟΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ Α.Π.Θ. ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Παναγιώτα Σεργάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Σχολής Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2014

2 Εξεταστική Επιτροπή: Παναγιώτα Σεργάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Σχολής Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ, Επιβλέπουσα Αναστάσιος Μιχαηλίδης, Επίκουρος Καθηγητής, Σχολής Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ Μαρία Παρταλίδου, Λέκτορας, Σχολής Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ i

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή εστιάζει στην συμβολή του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των μελών. Αρχικά, γίνεται ιστορική αναδρομή στο θεσμό του συνεργατισμού και παρουσίαση των συνεταιριστικών αρχών. Επίσης, αναλύονται λεπτομερώς το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο για τους συνεταιρισμούς και άλλες μορφές συλλογικής δράσης στον αγροτικό χώρο. Ακολουθεί λεπτομερής παρουσίαση της λειτουργίας και των δραστηριοτήτων του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής, ενώ στη συνέχεια γίνεται βιβλιογραφική ανασκόπηση της έννοιας της ποιότητας ζωής και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των μελών περιλαμβάνει όλες τις πτυχές μιας οργανωμένης κοινωνίας, πιο αναλυτικά την οικονομική, την κοινωνική, την πνευματική και την πολιτιστική. Η περίπτωση του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής και τη συμβολή του στην ποιότητα ζωής έγινε μέσα από την διερεύνηση στοιχείων και απόψεων των ίδιων των μελών του συνεταιρισμού. Ειδικότερα, εξετάστηκε μέσω ποσοτικής έρευνας με τη χρήση ερωτηματολογίου που συμπληρώθηκε από τα ενεργά μέλη του συνεταιρισμού. Από την ανάλυση των ευρημάτων της έρευνας προκύπτει ότι όλοι οι παράγοντες βελτίωσης της ποιότητας ζωής είναι πολύ σημαντικοί για όλα τα μέλη του συνεταιρισμού. Επίσης, ο συνεταιρισμός συνέβαλε στην βελτίωση της ποιότητας της ζωής όλων των μελών του σε ατομικό και οικογενειακό επίπεδο, αλλά και στην αναβάθμιση της τοπικής κοινωνίας. Η βελτίωση της οικονομικής θέσης των μελών του συνεταιρισμού αποτελεί τον κύριο σκοπό δημιουργίας των συνεταιρισμών, καθώς μέσω της συνένωσής τους οι γεωργοί αποκτούν μεγαλύτερη διαπραγματευτική δύναμη και μπορούν να διαθέτουν τα προϊόντα τους στην αγορά. Ωστόσο, η λειτουργία των συνεταιρισμών αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, πολλά εκ των οποίων οφείλονται στο νομοθετικό πλαίσιο που τους διέπει. Σε κάθε περίπτωση, όμως, παρά τα σοβαρά προβλήματα, η δημιουργία και η λειτουργία συνεταιρισμών αποτελεί σημαντική λύση ιδιαίτερα για τους κατοίκους της υπαίθρου, που μαστίζεται απ την ανεργία. Ως παράδειγμα ii

4 τέτοιου συνεταιρισμού εξετάζεται η περίπτωση του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής και ειδικότερα ερευνάται η γνώμη των μελών του συνεταιρισμού σχετικά με την συμβολή που έχει ο τελευταίος στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους. Η έρευνα έγινε μέσω ερωτηματολογίου που συμπληρώθηκε από τα ενεργά μέλη του συνεταιρισμού. iii

5 Abstract: The aim of this master thesis is to focus on the role and the contribution of the Agricultural Cooperative of Metaggitsi in Halkidiki to the improvement of the quality of life of its members. In the beginning of the thesis, there is a flashback of the concept of Cooperative Movement and a presentation of the cooperative values. In addition, there is a detailed analysis of the current legal framework of cooperatives and other types of collective action in the agricultural field. There is a presentation of the function and the activities of the Agricultural Cooperative of Metaggitsi in Halkidiki and a bibliographical research of the concept of Quality of Life and the factors that influence it. The improvement of the quality of life contains all the aspects of an organized society, such as the economical, the social, the spiritual and the cultural aspect. The case of the Agricultural Cooperative of Metaggitsi in Halkidiki and its contribution to the improvement of the quality of life was examined through a research on facts and opinions of its own members. In particular, it was carried out through the method of quantitive research by the use of a questionnaire which was fulfilled by active members of the cooperative. The analysis of all the facts of the research shows that all the factors of the improvement of the quality of life are very important for all the members of the cooperative. Moreover, the cooperative contributed to the improvement of quality of life both in a personal and a family level, and furthermore to the improvement of the local society. The improvement of the economical condition of the members constitutes the major reason of the creation of cooperatives, since the farmers, by uniting their powers, succeed to acquire higher bargaining power and in this way, they are able to dispose their products to the market. However, the function of the cooperative confronts a lot of problems, many of which are caused by the current legal framework. In any case, despite the problems, the creation and function of cooperatives constitute an important solution for the habitants of the countryside, since unemployment rates are very high. As an example of such areas, the thesis examines the case of the Agricultural Cooperative of Metaggitsi in Halkidiki and in particular there is a research on the opinion of the members of this cooperative to the contribution that the latter has on the improvement of quality of their life. The research was carried out by a questionnaire which was fulfilled by active members of the cooperative. iv

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το αντικείμενο και ο σκοπός της έρευνας Οι υποθέσεις της έρευνας Η δομή της διατριβής 3 Κεφάλαιο 2 ο : Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ Η έννοια της Ποιότητας Ζωής Η ποιότητα ζωής στην ύπαιθρο και η σχέσης της με τις Συλλογικές Δράσεις Γενικά στοιχεία για τις Συλλογικές Δράσεις Οι Συλλογικές Δράσεις στον αγροτικό χώρο Η λειτουργία των αγροτικών συνεταιρισμών μέσω παραδειγμάτων 27 Κεφάλαιο 3 ο : ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ιστορική Αναδρομή Η ελληνική νομοθεσία για τους συνεταιρισμούς μέχρι το Ο νέος νόμος για τους συνεταιρισμούς (Ν.4015/2011) 42 Κεφάλαιο 4 ο : Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΓΓΙΤΣΙΟΥ Η περιοχή του Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής Η ίδρυση και η δραστηριότητα του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής 50 v

7 4.3 Η ποικιλία «Γαλανή» Τα προϊόντα του αγροτικού συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Οι συνεργασίες του αγροτικού συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Οι Καινοτομίες του Συνεταιρισμού - Η Βιολογική γεωργία και η ολοκληρωμένη διαχείριση 56 Κεφάλαιο 5 ο : ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δείγμα Συλλογή Στοιχείων 58 Κεφάλαιο 6 ο : ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα αποτελέσματα της έρευνας 61 Κεφάλαιο 7 ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I 87 vi

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1: Οι δείκτες ποιότητας ζωής των Jongudomkarn και Camfield (2006) 9 Πίνακας 2.2: Οι δείκτες ποιότητας ζωής του El-Osta (2008) 10 Πίνακας 5.1: Το Δείγμα της έρευνας 59 Πίνακας 6.1: Οι λόγοι ένταξης στο συνεταιρισμό 61 Πίνακας 6.2: Η συμβολή του συνεταιρισμού στο εισόδημα 62 Πίνακας 6.3: Συνεταιρισμός ή ιδιωτική επιχείρηση 63 Πίνακας 6.4: Η επιλογή της ιδιωτικής επιχείρησης 64 Πίνακας 6.5: Τα προβλήματα του συνεταιρισμού 64 Πίνακας 6.6: Οι λύσεις των προβλημάτων 65 Πίνακας 6.7: Η ικανοποίηση των μελών 66 Πίνακας 6.8: Η εμπιστοσύνη των μελών 67 Πίνακας 6.9: Η συμμετοχή των μελών 68 Πίνακας 6.10: Η συμμετοχή των μελών στις αποφάσεις 68 Πίνακας 6.11: Η άποψη των μελών για τις αποφάσεις 69 Πίνακας 6.12: Η βελτίωση της θέσης των μελών 70 Πίνακας 6.13: Η λειτουργία του συνεταιρισμού 71 vii

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 2.1: Οι παράγοντες που εξετάστηκαν για τα Αγροτικά Περιβαλλοντικά Προγράμματα ως προς το κοινωνικό τους αντίκτυπο 15 Χάρτης 1: Η περιοχή του Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής 49 viii

10 Ευχαριστίες Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια, κα Σεργάκη Παναγιώτα, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τις χρήσιμες συμβουλές της και την καθοδήγησή της. Επίσης, θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω την κα Κασάπη Παυλίνα, Τεχνολόγο Γεωπόνο και Διευθύνων Σύμβουλο & Διεύθυνση Μάρκετινγκ του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής για το υλικό που μου προσέφερε απ το προσωπικό της αρχείο και για την συμβολή της στην επικοινωνία μου με τα μέλη του συνεταιρισμού. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής, τα οποία πρόθυμα συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια στα οποία βασίστηκε η παρούσα διατριβή, καθώς χωρίς τη συμμετοχή τους, θα ήταν αδύνατη η πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. ix

11 Κεφάλαιο 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Το αντικείμενο και ο σκοπός της έρευνας Η οικονομική δυσπραγία, λόγω των μεγάλων εταιριών και του μονοπωλίου που επικρατούσε στην αγορά τη δεκαετία του 70, οδήγησε στην ανάδυση μίας νέας οικονομικής δραστηριότητας που στηρίχθηκε στην κοινωνική οικονομία. Η τάση αυτή ξεκίνησε από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής με την εμφάνιση των συλλογικών επιχειρήσεων, οι οποίες λειτουργούν με τη νομική μορφή του συνεταιρισμού (Ηogeland, 2006). Ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας εμφανίζεται συνήθως σε προηγμένες χώρες αλλά και σε αναπτυσσόμενες οικονομικά χώρες με τη μορφή συνεταιριστικών επιχειρήσεων. Μέσω της συλλογικής δραστηριότητας, οι κάτοικοι της υπαίθρου κατορθώνουν να προωθήσουν τα προϊόντα τους στις διεθνείς αγορές, να ενσωματώσουν τις νέες τεχνολογίες και να γίνουν πιο ανταγωνιστικοί, αναπτύσσοντας κατ αυτόν τον τρόπο την οικονομία τους και βελτιώνοντας γενικότερα την ποιότητα της ζωής τους (πηγή: IFAD, 2011). Σύμφωνα με τη Διεθνή Συνεταιριστική Συμμαχία (International Co-operative Alliance I.C.A.) oι αγροτικοί συνεταιρισμοί, οι οποίοι σε ολόκληρη την Ευρώπη υπερβαίνουν σε αριθμό τους , συμβάλλουν καθοριστικά στη σταθεροποίηση των αγροτικών περιοχών και την περαιτέρω ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας στην ύπαιθρο. Εξετάζονται οι μορφές συλλογικής δράσης στον αγροτικό χώρο και ο τρόπος που αυτές συνδέονται με την βελτίωση της ποιότητας ζωής των μελών τους και των κατοίκων της υπαίθρου. Η αναβάθμιση αυτή περιλαμβάνει όλες τις πτυχές μιας οργανωμένης κοινωνίας, πιο αναλυτικά την οικονομική, την κοινωνική, την πνευματική και την πολιτιστική. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να εξεταστεί η γνώμη των μελών του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής σχετικά με την συμβολή που έχει ο συνεταιρισμός στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους. Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής είναι ένας απ τους παλαιότερους στην Ελλάδα και αποτελεί χαρακτηριστικό και επιτυχημένο παράδειγμα πρωτοβάθμιου 1

12 συνεταιρισμού που αξιοποίησε τους τοπικούς πόρους και έδωσε επαγγελματική πνοή στους κατοίκους της περιοχής, η οποία είχε υψηλά ποσοστά ανεργίας. Η περίπτωση του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής εξετάστηκε μέσω ερωτηματολογίου που συμπληρώθηκε από τα ενεργά μέλη του συνεταιρισμού και αφορά στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής τους. 1.2 Οι υποθέσεις της έρευνας οι εξής: Οι υποθέσεις της έρευνας, που διατυπώνονται με βάση το σκοπό της, είναι - Η συμμετοχή των μελών στον συνεταιρισμό έχει θετική επίδραση στην οικονομική κατάσταση των μελών του (Jongudomkarn και Camfield, 2006). - Τα μέλη του συνεταιρισμού νιώθουν ασφάλεια λόγω της συμμετοχής τους σ αυτόν (Mills, 2012). - Τα μέλη δείχνουν αρνητική διάθεση προς την ιδιωτική πρωτοβουλία (El- Osta, 2008). - Τα μέλη του συνεταιρισμού πιστεύουν ότι αντιμετωπίζουν με πιο αποτελεσματικό τρόπο τα προβλήματά τους μέσω της συμμετοχής τους στον συνεταιρισμό (Schafer και Illge, 2007). - Υπάρχει εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών του συνεταιρισμού (Carballo et al., 2012). - Υπάρχει διάθεση για συμμετοχή στη διοίκηση και στη λήψη αποφάσεων για το συνεταιρισμό (Sønderskov, 2009). 2

13 - Τα μέλη του συνεταιρισμού πιστεύουν ότι η ποιότητα της ζωής τους και των μελών της οικογένειάς τους αναβαθμίζεται λόγω της συμμετοχής τους σ αυτόν (Jongudomkarn και Camfield, 2006). - Ο αντίκτυπος της δράσης του συνεταιρισμού στην τοπική κοινωνία κρίνεται θετικός (Azzam και Anderson, 2007). - Ο συνεταιρισμός αποτελεί λόγο ίδρυσης νέων επιχειρήσεων στην περιοχή (El-Osta, 2008). - Ο συνεταιρισμός είναι κίνητρο για τους νέους για να παραμείνουν στον τόπο τους (McManus et al., 2012). 1.3 Η δομή της διατριβής Η δομή της διατριβής έχει ως ακολούθως: Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται μια προσπάθεια οριοθέτησης της έννοιας της ποιότητας ζωής. Όπως, έχει ήδη επισημανθεί, σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να εξεταστεί η γνώμη των μελών του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής ως προς τη συμβολή του συνεταιρισμού στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους. Επομένως, γίνεται μια προσπάθεια σύνδεσης των αγροτικών συνεταιρισμών και των μορφών συλλογικής δράσης με την ποιότητα ζωής των μελών τους και γενικότερα την ποιότητα της ζωής στην ύπαιθρο. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση των μορφών της συλλογικής δράσης στον αγροτικό χώρο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην τροποποίηση του μέχρι πρότινος ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου, καθώς ο νέος νόμος για τους συνεταιρισμούς (Ν.4015/2011) επέφερε σημαντικές αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία τους. Στη συνέχεια της διατριβής παρουσιάζεται η δραστηριότητα του Αγροτικού Συνεταιρισμού Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής, ο οποίος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα σοβαρής προσπάθειας. 3

14 Στο πέμπτο κεφάλαιο αναπτύσσεται η μεθοδολογία της έρευνας που ακολουθήθηκε για την περίπτωση των μελών του συνεταιρισμού, ενώ ακολουθούν τα αποτελέσματα που εξήχθησαν απ το σύνολο του δείγματος. Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των συμπερασμάτων της διατριβής και με τη διατύπωση κάποιων προτάσεων για την βελτίωση της κατάστασης των αγροτικών συνεταιρισμών, που θα οδηγήσει συνακόλουθα στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των μελών τους και στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. παράρτημα. Τέλος, παρατίθεται η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε και το 4

15 Κεφάλαιο 2 ο : Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ 2.1 Η έννοια της Ποιότητας Ζωής Ο ορισμός, που δόθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) για την ερμηνεία του όρου «ποιότητα ζωής», είναι πως αυτή προκύπτει απ τον συνδυασμό του αποτελέσματος μιας σειράς παραγόντων, όπως εκείνων που επηρεάζουν την υγεία, την ευτυχία, την εκπαίδευση, την κοινωνική καταξίωση, τα πνευματικά επιτεύγματα, την ελευθερία δράσης, τη δικαιοσύνη και την ελευθερία από κάθε είδους καταπίεση. Πολύ συχνά στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία χρησιμοποιείται ο όρος well being για να αποδώσει την έννοια της ποιότητα ζωής. Αν κάποιος τοποθετήσει στην μηχανή αναζήτησης (google scholar) τις δυο αυτές λέξεις, θα διαπιστώσει πως προσφέρει μια σειρά από επιλογές, προκειμένου να κάνει πιο συγκεκριμένη την αναζήτηση του. Οι επιλογές είναι αυτές που αναφέρονται στη λίστα που ακολουθεί: 1. emotional well being (συναισθηματικά) 2. social well being (κοινωνικά) 3. psychological well being (ψυχολογικά) 4. mental well being (πνευματικά - νοητικά) 5. spiritual well being (ψυχικά, πνευματικά θρησκευτικά) 6. physical well being (σωματικά) 7. economic well being (οικονομικά) Κάτι ακόμη εξίσου σημαντικό που καταδεικνύει την δυσκολία του να ορίσει κάποιος την έννοια της ποιότητας ζωής φαίνεται από την απάντηση που έδωσε μια εξηντάχρονη απ την νότια Ταϋλάνδη στην εργασία των Jongudomkarn και Camfield (2006): «η ευτυχία είναι κάτι προσωπικό. Ο κάθε ένας μέσα του γνωρίζει το νόημα της δικής του ευτυχίας. Ο κόσμος μπορεί να θεωρεί κάποιον ευτυχισμένο και αυτός κατά βάθος να μην είναι καθόλου». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Mattarita 5

16 Cascante (2009), η ποιότητα ζωής είναι μια έννοια που ορίζει την ένταση μιας κατάστασης της ανθρώπινης ζωής σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Ακριβώς, λοιπόν, γι αυτό το λόγο σχετίζεται με μια μεγάλη ποικιλία τομέων της ανθρώπινης ζωής. Η επιστημονική προσέγγιση του τρόπου, με τον οποίο αντιλαμβάνονται τα μέλη μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας ανθρώπων την ποιότητα ζωής, μπορεί να διακριθεί στην μελέτη των ποιοτικών χαρακτηριστικών και σ αυτήν των ποσοτικών. Σε ό,τι αφορά την πρώτη, σύμφωνα με την Camfield et al. (2008), η έρευνα θα πρέπει να συντάσσεται από πολύ έμπειρους ερευνητές, οι οποίοι θα πρέπει να γνωρίζουν πολύ καλά την γλώσσα αυτών των οποίων θα εξετάσουν. Επιπλέον, οι συγκεκριμένες εργασίες απαιτούν περισσότερο χρόνο, ενέργεια και ευαισθησία. Τα οφέλη από αυτού του τύπου των ερευνών μπορούν να γίνουν κατανοητά βάσει εμπειριών σχετικά με το τι θεωρεί κάποιος ως ποιότητα ζωής. Αντίθετα, οι ποσοτικές προσεγγίσεις αναφέρονται για παράδειγμα στο κατά κεφαλήν εισόδημα, γενικά στα οικονομικά στοιχεία του ατόμου και της κοινωνίας (πληθωρισμός, εξωτερικό χρέος), στους ρυθμούς αύξησης της εγκληματικότητας, στο μέσο προσδόκιμο όριο ζωής, στον αριθμό των διαζυγίων και γενικά σε οτιδήποτε μπορεί να είναι μετρήσιμο (Mattarita Cascante, 2009). Λόγω του ότι η ποιότητα ζωής μπορεί να υπολογιστεί σε εθνικό επίπεδο, πέραν του ατομικού ή αυτού της κοινωνικής ομάδας ή της τοπικής κοινωνίας, πολλές φορές δημιουργείται σύγχυση και θεωρούνται ταυτόσημες έννοιες: αυτή της ικανοποίησης της κοινωνίας μ αυτήν της ποιότητα ζωής. Η πρώτη αφορά μια αξιολόγηση των αναγκών ενός κοινωνικού συνόλου, ενώ η δεύτερη φέρνει στο φως μια ευρύτερη κατάσταση στο σύνολο της ανθρώπινης ζωής (Mattarita Cascante, 2009). 2.2 Η ποιότητα ζωής στην ύπαιθρο και η σχέσης της με τις Συλλογικές δράσεις Η ποιότητα ζωής στις αγροτικές περιοχές σύμφωνα με τους Hayati et al. (2006) έχει τα ίδια χαρακτηριστικά σε όλα τα μέρη της Γης. Οι όποιες μικρές 6

17 διαφορές προέρχονται κυρίως από τις πολιτισμικές αντιστοιχίες και μπορούν να αφορούν τις προτιμήσεις στον ρουχισμό, τον τύπο της κατοικίας και τα προτιμώμενα τρόφιμα. Στην εργασία τους οι Jongudomkarn και Camfield (2006), μελέτησαν τις αντιλήψεις των κατοίκων από διάφορα μέρη της Ταϋλάνδης σχετικά με το τι θεωρούν ότι επηρεάζει την ποιότητα ζωής τους. Όλοι οι ερωτηθέντες δήλωσαν αγρότες (ακριβώς γι αυτό το λόγο, η αναφορά στην συγκεκριμένη εργασία είναι κάπως πιο εκτενής) ενώ στο δείγμα περιλαμβάνονταν Βουδιστές και Μουσουλμάνοι. Ο πρώτος παράγοντας που ανέφεραν ήταν οι σχέσεις εντός της οικογένειας. Οι μουσουλμάνες γυναίκες απέφευγαν να σχολιάσουν τους συζύγους τους στις συνεντεύξεις, σε αντίθεση με τις βουδίστριες που έθιξαν το θέμα του αλκοολισμού των αντρών τους ως πολύ σοβαρό πρόβλημα. Οι δε άντρες μουσουλμάνοι, όταν αναφέρονταν στα παιδιά τους, τα συνέδεαν με την θρησκεία τους, ενώ οι βουδιστές έκαναν πιο γενικά σχόλια χωρίς να αναφέρονται στο θρησκευτικό θέμα. Δεύτερος παράγοντας ήταν η υγεία. Μάλιστα αναφέρεται χαρακτηριστικά πως υπάρχει και σχετική παροιμία στην εν λόγω χώρα, που εξυψώνει την υγεία πιο πάνω από τον πλούτο. Η διαφοροποίηση σ αυτόν τον παράγοντα δεν προέκυπτε απ την θρησκεία, όπως προηγουμένως, αλλά απ την ηλικία του ερωτώμενου. Συγκεκριμένα, στα θέματα υγείας αναφέρονταν όσοι ήταν από την ηλικία των 30 και άνω, παρά οι νεαρότεροι. Γενική ομοφωνία υπήρξε στο θέμα των χρημάτων και του πλούτου. Στο ζήτημα αυτό, συμφωνούσαν όλοι όσοι ερωτήθηκαν ότι η ποιότητα ζωής συνδέεται άμεσα με την οικονομική τους δύναμη. Επόμενος παράγοντας ήταν η εργασία, η οποία είχε δυο ερμηνείες: τόσο αυτήν της ενασχόλησης όσο και αυτήν της κοινωνικοοικονομικής καταξίωσης. Χαρακτηριστικά η νέα γενιά δεν ήθελε να συνεχίσει το επάγγελμα των γονιών, ενώ και οι γονείς δεν ένιωθαν καθόλου καλά με το γεγονός ότι έπρεπε να εργάζονται παρά το προχωρημένο της ηλικίας τους. Οι εργασίες, που θεωρούνταν απ την πλευρά των συμμετεχόντων ότι προσφέρουν 7

18 καλύτερη ποιότητα ζωής, ήταν αυτές με εξουσία και με την παρουσία κλιματισμού στο χώρο εργασίας. Στην συνέχεια, αναφέρθηκαν η στέγαση και η διατροφή. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, σύμφωνα με την κυβέρνηση της Ταϋλάνδης, αποτελούν τις δυο απ τις τέσσερις βασικές ανάγκες του ανθρώπου. Οι υπόλοιπες δυο είναι η ένδυση και η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Για όλους τους ερωτώμενους, ήταν σημάδι ευμάρειας το να έχει κάποιος το δικό του σπίτι και όλοι θα επιθυμούσαν να έχουν μεγάλο σπίτι. Σε ό,τι αφορά τη διατροφή, αυτή είναι σημαντική ιδίως σε περιόδους θρησκευτικών εορτών, οπότε γίνεται μεγάλη κατανάλωση κρέατος. Για τους νεότερους το σημαντικό είναι να μπορούν να καταναλώσουν όσα ήθελαν ενώ για τους γηραιότερους να μπορούσε το κράτος να παρέχει στα σχολεία καθαρό νερό και τροφή στους μαθητές, ιδίως την περίοδο της ξηρασίας. Η κατοχή ιδιόκτητης γης ήταν ο επόμενος παράγοντας. Με δεδομένο ότι οι ερωτηθέντες ήταν όλοι αγρότες, θεωρούν το συγκεκριμένο παράγοντα πολύ σημαντικό για την ευημερία των ίδιων και των οικογενειών τους. Σε χειρότερη μοίρα βρίσκονται όσοι δεν διαθέτουν καθόλου δική τους γη αλλά αναγκάζονται να νοικιάσουν. Ένα ζητούμενο των αγροτών είναι να βελτιωθούν οι υποδομές που αφορούν την καλλιέργεια της γης από το κράτος. Ένας ακόμη παράγοντας ήταν τα «αγαθά της διαβίωσης» (materials of living). Σ αυτήν την κατηγορία, ανήκουν όλες εκείνες οι συσκευές που κάνουν την καθημερινότητα των ανθρώπων ευκολότερη, όπως είναι για παράδειγμα το ψυγείο ή το όχημα μεταφοράς (δίκυκλο ή αυτοκίνητο). Όσοι δεν διαθέτουν αυτά τα αντικείμενα θεωρούνται φτωχοί και είναι πολύ συχνό φαινόμενο τα παιδιά αυτών των οικογενειών να αναπτύσσουν αισθήματα κατωτερότητας. Κάτι πολύ σημαντικό, που ανέδειξε η εν λόγω έρευνα, ήταν πως στην ερώτηση σχετικά με το ποιο είναι το χειρότερο πράγμα στη ζωή, η απάντηση που έδωσαν σχεδόν ομόφωνα οι ερωτηθέντες ήταν το να έχει κάποιος χρέη. 8

19 Η θρησκεία και η πνευματικότητα επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητα των ανθρώπων, καθώς τους προσφέρει μια αίσθηση εσωτερικής γαλήνης και σύνδεσης με κάτι ανώτερο. Αντίθετα, δεν αντιλαμβάνονταν την εκπαίδευση όλοι ως κάτι σημαντικό και καθοριστικό για την δική τους ποιότητα ζωής ή γι αυτή των παιδιών τους. Άλλοι τομείς που αναφέρθηκαν απ τους συμμετέχοντες αγρότες ήταν οι υποδομές στο μέρος που ζούσαν, η ατομική εμφάνιση και οι τοπικοί κυβερνήτες. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στην εν λόγω εργασία για τον υπολογισμό της φτώχειας και κατ επέκταση της ποιότητας ζωής. Αμέσως μετά, ακολουθεί ο πίνακας που δείχνει τους δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό της ποιότητας ζωής στην εργασία του El-Osta (2008). Πιν. 2.1 Οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία των Jongudomkarn και Camfield (2006) (σελ. 16). Τομείς (Α) Κοινωνική θέση (Β) Εισόδημα (Γ) Περιουσιακά στοιχεία Παράγοντες (1) Η συμμετοχή στα κοινά (2) Το επίπεδο εκπαίδευσης της οικογένειας (3) Η χρήση πίστωσης (4) Η πρόσληψη εργατών στην καλλιέργεια (5) Το ετήσιο κατά κεφαλήν οικογενειακό εισόδημα από αγροτικές ή μη αγροτικές πηγές (6) Η κατοχή γης (7) Η κατοχή ζώων (8) Αγροτικά μηχανήματα και εξοπλισμός 9

20 (9) Η κατοικία και ο εξοπλισμός (10) Το αυτοκίνητο και τα άλλα μεταφορικά μέσα (Δ) Διατροφή (11) Η ποιότητα και η ποσότητα της διατροφής της οικογένειας (Ε) Ένδυση (12) Το ετήσιο κόστος ένδυσης της οικογένειας (ΣΤ) Κατοικία (13) Η ποιότητα και η ποσότητα κατοικίας (Ζ) Κοινωνική ασφάλεια (14) Η χρήση ιατρικής και φαρμακευτικής περίθαλψης και άλλα Πιν. 2.2 Οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία του El-Osta (2008) (σελ. 4). Παράγοντες Α. Η κατάσταση της αγοράς εργασίας 1. Η διαθεσιμότητα των ευκαιριών για απασχόληση εκτός της καλλιέργειας Β. Η ποιότητα της γειτονιάς 2. Οι υπαίθριες ψυχαγωγικές ευκαιρίες Ερώτηση έρευνας για τον παράγοντα Για κάθε ένα απ τα δέκα χαρακτηριστικά στην αριστερή στήλη που σχετίζονται με το τόπο κατοικίας του υπεύθυνου της καλλιέργειας, Ο υπεύθυνος ερωτάται να απαντήσει αν το χαρακτηριστικό είναι: Έλλειμμα (=Dj, όπου j= 10) Για κάθε απ τα δέκα χαρακτηριστικά, η απάντηση κρίνει ένα έλλειμμα αν η απάντηση που δίνεται είναι είτε το 1 είτε το 2. Dj=1 αλλιώς Dj = 0 10

21 3. Η πρόσβαση στην αγορά 4. Η πρόσβαση στην ψυχαγωγία 5. Η εγκληματικότητα Γ. Οι δημόσιες και οι ιδιωτικές υπηρεσίες 6. Η πρόσβαση στην εκπαίδευση 7. Η ποιότητα της εκπαίδευσης 8. Η πρόσβαση στην υγεία 9. Η πρόσβαση στο αεροδρόμιο Δ. Η κοινωνική αλληλεπίδραση 10. Η Πρόσβαση στην οικογένεια και στους φίλους Μεγάλο πρόβλημα = 1 Μικρό πρόβλημα = 2 Δεν είναι πρόβλημα = 3 Στην εργασία των Schafer και Illge (2007), παρουσιάζονται οι γενικοί στόχοι αλλά και οι επιμέρους ειδικοί ανά κατηγορία που πρέπει να επιδιώκουν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, όπως είναι οι συνεταιρισμοί, ώστε να αυξάνεται ο «κοινωνικός πλούτος» και άρα να εξασφαλίζεται ένα πολύ καλό επίπεδο ποιότητας ζωής για τους κατοίκους στο χώρο δραστηριοποίησης της εκάστοτε μικρομεσαίας επιχείρησης. Οι γενικοί στόχοι που προτείνονται είναι εξής: 1. Η εξασφάλιση της ανθρώπινης ύπαρξης. 2. Η διατήρηση του δυναμικού ικανού για παραγωγή και αναπαραγωγή. 3. Η διατήρηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης. 11

22 Για κάθε έναν απ αυτούς τους γενικούς στόχους, τέθηκαν επιμέρους ειδικότεροι. Πιο συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά την εξασφάλιση της ανθρώπινης υγείας τέθηκαν τα εξής: 1. Η προστασία της ανθρώπινης υγείας. 2. Η εξασφάλιση της ικανοποίησης των βασικών αναγκών. 3. Η αυτονομία στην αυτό-υποστήριξη του κάθε μέλους της κοινωνίας. 4. Προσπάθεια μετριασμού των μεγάλων ανισοτήτων σε θέματα εισοδήματος και πλούτου. Για την διατήρηση του δυναμικού ως ικανού για παραγωγή, οι επιμέρους στόχοι που ορίστηκαν ήταν οι ακόλουθοι: 1. Χρήση των ανανεώσιμων πόρων με βάση την αρχή της αειφορίας. 2. Βιώσιμη χρήση των μη-ανανεώσιμων πόρων. 3. Αειφορική διαχείριση του περιβάλλοντος 4.Προστασία και υποστήριξη των οργανισμών προκειμένου να μπορούν να αναπαραχθούν. 5. Αποφυγή χρήσης τεχνικών μέσων όπου αυτή δεν μπορεί να αιτιολογηθεί επαρκώς. 6. Βιώσιμη ανάπτυξη των υλικών, ώστε να ευνοηθεί η παραγωγή και αναπαραγωγή στο φυσικό περιβάλλον. 7. Βελτίωση της γνώσης των ανθρώπων σε θέματα παραγωγής και αναπαραγωγής στο φυσικό περιβάλλον. Τέλος, σχετικά με την διατήρηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης, ορίστηκαν οι εξής: 1. Εξασφάλιση ίσων δυνατοτήτων πρόσβασης στην εκπαίδευση, την ιδιοκτησία και την πληροφόρηση. 2. Παροχή της δυνατότητας να συμμετάσχει ο πολίτης στην λήψη αποφάσεων που αφορούν την κοινωνία. 3. Διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς και ιδιαιτερότητας. 4. Διατήρηση των πολιτιστικών λειτουργιών της φύσης. 5. Διατήρηση των κοινωνικών πόρων. 12

23 Ακολουθούν οι τέσσερις ερωτήσεις που έκαναν οι προαναφερθέντες ερευνητές σε άτομα που απασχολούνται στον αγροδιατροφικό τομέα της βιολογικής γεωργίας (σε επίπεδο μικρομεσαίων επιχειρήσεων) στην περιοχή του Βρανδεμβούργου Βερολίνου. 1. Διατηρείται και αυξάνεται η γνώση σε θέματα που άπτονται της φύσης και της ανθρώπινης υγείας με βιώσιμο τρόπο (ανθρώπινο δυναμικό). 2. Διατηρείται και αυξάνεται το κοινωνικό δυναμικό και οι κοινωνικοί πόροι. 3. Διατηρούνται και αυξάνονται τα ηθικά στοιχεία που αφορούν την ποιότητα ζωής. 4. Στοχεύει προς την κατεύθυνση της προστασίας του περιβάλλοντος και της αισθητικής του τοπίου. Τα αποτελέσματά τους έδειξαν πως ο συγκεκριμένος τομέας μπορεί να συνεισφέρει θετικά και στους τέσσερις τομείς που εξετάστηκαν (και αντιστοιχούν στις τέσσερις ερωτήσεις που προαναφέρθηκαν). Απλώς δεν είναι ομοιογενείς και δεν συνεισφέρουν όλες οι εταιρείες με τον ίδιο τρόπο και σ όλους τους τομείς. Σε μια άλλη έρευνα που συντάχθηκε από τους McManus et al. (2012), εξετάστηκαν μέσω προσωπικών συνεντεύξεων όλα εκείνα τα στοιχεία που κάνουν τους κατοίκους της υπαίθρου και επαγγελματίες αγρότες, να παραμείνουν στον τόπο τους και να μην φύγουν απ αυτόν. Ακολουθεί η λίστα με τους παράγοντες που έπρεπε να βαθμολογήσουν οι συμμετέχοντες: 1. Εκπαίδευση 2. Διάθεση κατοικιών 3. Παροχές υγείας 4. Ευκαιρίες εργασίας 5. Εγκληματικότητα 6. Το αίσθημα του ότι ανήκει στο κοινωνικό σύνολο 7. Ο αριθμός καταστημάτων 8. Εγκαταστάσεις για ψυχαγωγία 9. Περιβαλλοντικές συνθή Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η δυνατότητα εύρεσης εργασίας και η κατάσταση της τοπικής οικονομίας αποτελούσαν βασικές παραμέτρους για να 13

24 επιλέξει κάποιος αγρότης να μην φύγει από την μικρή επαρχιακή πόλη που γεννήθηκε. Άλλος παράγοντας, εξίσου ισχυρός, είναι το αίσθημα ότι αποτελεί μέρος του κοινωνικού συνόλου. Στο τέλος, παρουσιάζεται μια εργασία που συνδέει την ποιότητα ζωής με τις συλλογικές δράσεις, που αποτελεί και το θέμα του επόμενου υποκεφαλαίου. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία της Mills (2012), εξετάζει τον κοινωνικό αντίκτυπο τα αγροτικά περιβαλλοντικά προγράμματα (Agri-environment schemes). Τα συγκεκριμένα προγράμματα είναι βασικά για την Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1992 και το 68% της αγροτικής γης το 2012 στην Αγγλία διαχειριζόταν με βάση τα κριτήρια των αγροτικών περιβαλλοντικών προγραμμάτων. Η ερευνήτρια αναφέρει τα κριτήρια που προτείνει η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2002 για τον υπολογισμό του κοινωνικού αντίκτυπου των προγραμμάτων. «Κοινωνικές επιπτώσεις: επιπτώσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο, αντίκτυπος στα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, συμβατότητα με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλαγές στα επίπεδα της απασχόλησης ή την ποιότητα των θέσεων εργασίας, αλλαγές που επηρεάζουν την ισότητα των φύλων, τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια, επιπτώσεις στην υγεία, την ασφάλεια, τα δικαιώματα των καταναλωτών, το κοινωνικό κεφάλαιο, την ασφάλεια (συμπεριλαμβανομένου του εγκλήματος και της τρομοκρατίας), την εκπαίδευση, την κατάρτιση και τον πολιτισμό, καθώς και διανεμητικές επιπτώσεις όπως συνέπειες για το εισόδημα συγκεκριμένων κλάδων, ομάδων καταναλωτών ή εργαζομένων, κ.τ.λ.». Διαβάζοντας τα κάποιος, αμέσως καταλαβαίνει ότι κάλλιστα θα μπορούσαν να οριστούν και ως παράμετροι της ποιότητας ζωής. Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνονται οι τέσσερις παράγοντες βάσει των οποίων εξετάστηκαν τα AES ως προς το κοινωνικό τους αντίκτυπο. 14

25 Εικ. 2.1 Oι τέσσερις παράγοντες βάσει των οποίων εξετάστηκαν τα Αγροτικά Περιβαλλοντικά Προγράμματα ως προς το κοινωνικό τους αντίκτυπο (πηγή: Mills, 2012, σελ. 2). Πλαίσιο αγροτικού περιβάλλοντος Η απασχόληση στη καλλιέργεια Η ασφάλεια εισοδήματος Ο κοινωνικός αντίκτυπος στις αγροτικές κοινωνίες Η ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου Η ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου Τα αποτελέσματα έδειξαν πως τα συγκεκριμένα προγράμματα δεν έχουν σκοπό να αυξήσουν το κοινωνικό ή το ιδιωτικό κεφάλαιο, αλλά να προστατέψουν το περιβάλλον. Ο βαθμός, όμως, επιτυχίας τους εξαρτάται απ τον κοινωνικό αντίκτυπο που προκαλούν στις αγροτικές οικογένειες. 15

26 2.3 Γενικά στοιχεία για τις Συλλογικές Δράσεις Ξεκινώντας, θα πρέπει να δοθεί κάποιος ορισμός για την έννοια των συλλογικών δράσεων. Στην εργασία τους ο Faysse et al. (2012), αποδέχονται τον ορισμό που έδωσαν στο βιβλίο τους οι Scott και Marshall (2009, p. 96). Πιο συγκεκριμένα, συλλογική δράση νοείται κάθε «ομάδα μέτρων που ελήφθησαν από μια ομάδα (είτε απευθείας από την ομάδα, είτε για λογαριασμό της μέσω ενός οργανισμού) και βασίζονται στην επιδίωξη των μελών της να επιτευχθούν όλα εκείνα που εκλαμβάνονται ως κοινά συμφέροντα». Προσεγγίζοντας το θέμα των συλλογικών δράσεων και των συνεργατικών συμπεριφορών, όπως αναφέρει ο Carballo et al. (2012), υπάρχουν δυο βασικές προσεγγίσεις. Η πρώτη έγινε από τον Hobbes (1958), η γνώμη του οποίου ήταν πως η ανταγωνιστική φύση του ανθρώπου υπόκειται σε μια καταναγκαστική δύναμη που οδηγεί το ατομικό ενδιαφέρον του κάθε μεμονωμένου ανθρώπου για επιβίωση στην οργάνωση από κοινού άμυνας. Η δεύτερη προσέγγιση ήταν αυτή του Rousseau (1984). Ο συγκεκριμένος προσέγγισε το θέμα των συλλογικών δράσεων από μια διαφορετική οπτική γωνία. Πιο αναλυτικά, έθεσε την έννοια του κοινού συμφέροντος σε μια πιο ευρεία διάσταση και από το να επιδιώκει ο κάθε ένας άνθρωπος έναν μικρό ατομικό στόχο περνά στο δεδομένο ότι περισσότεροι άνθρωποι ενώνουν τις δυνάμεις τους για να κυνηγήσουν έναν, αλλά πολύ μεγαλύτερο στόχο. Σε ένα άλλο σημείο της εργασίας των Carballo et al. (2012), τονίζεται ότι υπάρχουν δυο ειδών προσεγγίσεις. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν οι εργασίες που μελετούν το θέμα των συλλογικών εταιρειών και πιο συγκεκριμένα των μηχανισμών εξέλιξής τους. Αυτές προσεγγίζουν το θέμα ως εξής: αναλύουν μικρές ομάδες, κινούνται πιο θεωρητικά, ενώ οι ερμηνείες που δίνουν είναι γενικόλογες. Οι δε αναλύσεις τους γίνονται με την εφαρμογή μικρού εύρους πειραμάτων, τα οποία συνδέονται σε πολύ μικρό βαθμό με αρχαιολογικά και εθνογραφικά στοιχεία. Οι εργασίες, που ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, εξετάζουν τις συλλογικές δράσεις, που αφορούν μεγαλύτερες πληθυσμιακά ομάδες, λαμβάνουν υπόψη τους 16

27 πολιτιστικές και ιστορικές διαφορές ή ομοιότητες και τέλος κινούνται εμπειρικά σε θέματα εθνογραφικών και αρχαιολογικών καταγραφών (η μετάβαση στην αστική ζωή και η οργάνωση πόλεων είναι μια συλλογική δράση). Συνεχίζοντας απ την ίδια βιβλιογραφική πηγή, με τις συλλογικές δράσεις ασχολήθηκαν αρχικά οι επιστήμες της ανθρωπολογίας και της αρχαιολογίας. Ο κλάδος της πολιτιστικής ανθρωπολογίας πρόσφερε τρεις θεωρίες για τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται οι άνθρωποι για να πράξουν συλλογικά. Στην πρώτη περίπτωση, οι άνθρωποι ένωσαν τις δυνάμεις τους, προκειμένου να εκμεταλλευθούν καλύτερα κάποιο αγαθό ή φυσικό πόρο. Στη δεύτερη θεωρία, το «αγαθό» προς εκμετάλλευση ήταν άλλοι άνθρωποι. Η τρίτη αφορά τον συνδυασμό των δυο προηγούμενων θεωριών. Η κριτική που έχει ασκηθεί σ αυτές τις προσεγγίσεις είναι ισχυρή, ενώ παράλληλα πρέπει να επισημανθεί πως δεν απαντούν πλήρως στο ερώτημα «γιατί οι άνθρωποι συνεργάζονται;». Αυτό συμβαίνει, διότι στην πρώτη θεώρηση, οι άνθρωποι «παραδίδονται» σε ένα κοινό πολιτικό κέντρο, ενώ στην δεύτερη, η συγκολλητική ουσία είναι η ισχύς. Φυσικά, σε κάθε τέτοιο ενδεχόμενο δημιουργείται δυσαρέσκεια εντός των μελών. Ένα σημείο που αναφέρεται από όλους τους ερευνητές που προσπαθούν να ερμηνεύσουν την τάση των ανθρώπων να συνεργάζονται, είναι το γνωστό ως 4 r, Αντιστοιχεί σε τέσσερις λέξεις, που στην αγγλική γλώσσα ξεκινούν με το γράμμα r και αντιστοιχούν σε συμπεριφορές των ανθρώπων που προάγουν την συνεργασία. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για τις λέξεις: reciprocity = αμοιβαιότητα, reputation = φήμη/υπόληψη, retribution = τιμωρία, rewards = ανταμοιβή (Carballo et al., 2012). Στο βιβλίο των Feinman και Price (2008), γίνεται μια προσέγγιση στο θέμα των συλλογικών δράσεων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αυτό που επισημαίνουν είναι πως οι συλλογικές δράσεις υπάρχουν από τα αρχικά στάδια της ανθρωπότητας και δεν είναι κάτι μοντέρνο. Στις σελίδες του προαναφερθέντος βιβλίου, οι συγγραφείς παρουσιάζουν μια λίστα με στρατηγικές που ενισχύουν την σταθερή εθελοντική συμμόρφωση των συμμετεχόντων σε μια συλλογική δράση. Οι στρατηγικές που αναφέρουν είναι οι εξής: 17

28 1. Η παροχή των δημόσιων αγαθών. Τα δημόσια αγαθά είναι σημείο κλειδί για κάθε συλλογική δράση. Είναι αναμενόμενο και προσδοκώμενο απ τους συμμετέχοντες ότι τα δημόσια αγαθά θα διανεμηθούν σταθερά και ομοιόμορφα. 2. Ο έλεγχος του οργανισμού. Για να υπάρξει διαρκής συμμετοχή στον οργανισμό, απαιτείται να υπάρχει μια σειρά από κανόνες αλλά και ηθικούς κώδικες, που αποσκοπούν στην ρύθμιση των ενεργειών του οργανισμού, των σχέσεων μεταξύ των μελών και των σχέσεων με τους τρίτους. 3. Για να υπάρξει ένα συνεργατικό σχήμα είναι προαπαιτούμενο να υπάρχει μια καλά οργανωμένη και θεσμικά αναπτυγμένη επίσημη διακυβέρνηση. 4. Η ύπαρξη εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας. Πέρα από συναισθηματισμούς, πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη μεταξύ των συμμετεχόντων και ειδικότερα μ αυτούς που θα τοποθετηθούν στις διευθυντικές θέσεις. Οι τελευταίοι οφείλουν να αποδειχθούν αξιόπιστοι. Οι συλλογικές δράσεις στη σημερινή εποχή μπορούν να επηρεαστούν τόσο από «μάκρο-περιβαλλοντικούς» παράγοντες, όπως οι κυβερνητικές πολιτικές και οι διεθνείς αγορές (Moran 2006, Poteete et al. 2010, από Biedenweg & Monroe, 2012) όσο και από «μικρο-περιβαλλοντικούς», όπως τα δικαιώματα στη γη που ασκείται η εκμετάλλευση από μέρους των μελών της ομάδας, η ευχέρεια στην επικοινωνία μεταξύ των μελών, ο τρόπος που θεσμοθετούν εντός του συνεταιρισμού, η ικανότητα να εποπτεύουν την δράση των μελών και τον ίδιο το φυσικό πόρο που εκμεταλλεύονται, ο τρόπος με τον οποίο επιλύονται οι διαφορές μεταξύ των μελών και τέλος η σχέση κέρδους ζημιών (Ostrom 1990 & 2010, από Biedenweg & Monroe, 2012). 18

29 Όπως επισημαίνουν ο Carballo et al. (2012), οι λόγοι για τους οποίους η προσπάθεια συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων αποτυγχάνει ή επιτυγχάνει εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρουν ότι η συνεργασία μπορεί να επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή, την καταστροφή των πυρηνικών οπλοστασίων, την σταθερότητα των αγορών αλλά και από άλλους παράγοντες που σχετίζονται με την παγκόσμια σταθεροποίηση και τις διεθνείς συνεργασίες. Στην εργασία τους οι Biedenweg και Monroe (2012), μελέτησαν το βαθμό, κατά τον οποίο, η «κοινωνική εκπαίδευση» μπορεί να επηρεάσει την διάθεση των μελών μιας ομάδας που προωθούν μια κοινή δράση, στο να μοιράζονται τις γνώσεις τους, τις ατομικές τους δεξιότητες, να δείχνουν εμπιστοσύνη στα υπόλοιπα μέλη αλλά και να λαμβάνουν με δημοκρατικό τρόπο τις αποφάσεις. Το δείγμα, που χρησιμοποίησαν, ήταν μέλη δασικών συνεταιρισμών προερχόμενα από δυο περιοχές της Βολιβίας. Οι εκπαιδευτές, που έκαναν την αποκαλούμενη «κοινωνική εκπαίδευση», ήταν δασολόγοι ή οικονομολόγοι. Όπως διαπίστωσαν, όλοι οι υπό εξέταση παράγοντες επηρεάστηκαν θετικά απ το πρόγραμμα «κοινωνικής εκπαίδευσης». Αυτό, όμως, που αποδείχτηκε περίτρανα από την έρευνα τους, ήταν κάτι που, όπως αναφέρουν και οι ίδιοι, προκύπτει σ όλες τις μελέτες που εξετάζουν μέλη συλλογικών δράσεων: αυτό που επηρεάζει καθοριστικά οτιδήποτε αφορά τις συλλογικές δράσεις είναι ο βαθμός εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών. Το αντικείμενο της εργασίας του Sønderskov (2009), είναι η σχέση της κοινωνικής εμπιστοσύνης και το πώς αυτό το αίσθημα συνδέεται με την αποδοχή των συλλογικών δράσεων απ τους ανθρώπους. Η βασική θεώρηση του ερευνητή είναι πως οι άνθρωποι έχουν έμφυτη την τάση να συνεργαστούν, όταν νιώθουν πως κάτι τέτοιο συμβαίνει και από την πλευρά του ατόμου που έχουν απέναντι τους. Συνέκρινε την αποδοχή που είχαν δυο είδη συλλογικών δράσεων και πιο συγκεκριμένα, αυτό της ανακύκλωσης και αυτό της κατανάλωσης οργανικών βιολογικών τροφίμων. Η διαφορά μεταξύ των δυο αυτών προτεινόμενων συλλογικών δράσεων, είναι πως στην αντίληψη της κοινωνίας το όφελος από την ανακύκλωση είναι καθαρά δημόσιο, ενώ στην δεύτερη περίπτωση, το όφελος δεν 19

30 είναι αμιγώς δημόσιο, αλλά και ιδιωτικό. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όσο πιο πολύ θεωρείται το όφελος δημόσιο τόσο μεγαλύτερη είναι και η διάθεση για συμμετοχή. Οι Pileggi et al. (2012), παρουσιάζουν την περίπτωση μιας κοινότητας στην Καλιφόρνια, που οι κάτοικοί της, αν και είχαν μεγάλο ιστορικό διενέξεων μεταξύ των διάφορων επαγγελματικών κλάδων (π.χ. ψαράδες με αγρότες), αναγνωρίζοντας την σημασία της διατήρησης και της σωστής διαχείρισης των υδατικών πόρων, δημιούργησαν ένα συμβούλιο που περιλαμβάνει εκπροσώπους απ όλους τους κλάδους. Τα συμπεράσματα απ την συγκεκριμένη περίπτωση ήταν πως οι συλλογικές δράσεις μπορούν να είναι ιδιαίτερα απαιτητικές από άποψη χρόνου και πως τα ιδιωτικά συμφέροντα κάποιων μπορούν να τους εμποδίζουν απ το να δουν κάποια θέματα με πιο ευρεία αντίληψη Οι Συλλογικές δράσεις στον αγροτικό χώρο Μια βασική ερώτηση που μπορεί να γίνει, είναι από πότε υπάρχουν συλλογικές δράσεις στην γεωργία. Η απάντηση είναι πως στην ουσία η μετάβαση του ανθρώπου από την κατηγορία του τροφοσυλλέκτη και του κυνηγού, που ζει με λίγους άλλους ανθρώπους, με τους οποίους συνδέεται συγγενικά εξ αίματος, στην κατηγορία του γεωργού που καλλιεργεί τη γη και υποχρεώνεται να έρθει σε επαφή με πολλές άλλες ομάδες ανθρώπων, σηματοδοτεί την απαρχή της κοινωνικοποίησης των ανθρώπων αλλά και των συλλογικών δράσεων στην γεωργία (Gowdy & Krall, 2013). Ένα άλλο εύλογο ερώτημα είναι το εξής «Τι είναι η συλλογική δράση στον αγροτικό χώρο;» Η απάντηση προέρχεται από την εργασία των Emery και Franks (2012) και αναφέρει ότι σίγουρα απαιτείται συνεργασία μεταξύ των αγροτών. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως απλά εξυπηρετεί ο ένας τον άλλο, με την έννοια πως μπορεί για παράδειγμα ο ένας να οργώσει το χωράφι του δεύτερου και ο δεύτερος να θερίσει κατόπιν το χωράφι του πρώτου. Αυτό που εννοείται ως συλλογική δράση στον αγροτικό χώρο είναι να εργαστούν από κοινού οι παραγωγοί 20

31 για την επίτευξη ενός ή περισσοτέρων στόχων, παράλληλα δε τα οφέλη σχετίζονται με την επιτυχή ολοκλήρωση του ή των επιδιωκόμενων στόχων. Στο δεύτερο τμήμα της εργασίας τους οι Carballo et al. (2012), αναλύουν τα ευρήματα άλλων ερευνητών σχετικά με την εξέλιξη της συνεργατικότητας και των συλλογικών δράσεων κατά την αρχαιότητα στις αγροτικές περιοχές του Κεντρικού Μεξικού και τα συγκρίνουν με τα δικά τους. Η γενική θεωρία υποστηρίζει πως οι κάτοικοι αυτών των περιοχών λειτουργούσαν κάτω από ένα ενιαίο πολιτικό κέντρο, το οποίο διαχειριζόταν το νερό που προοριζόταν για την άρδευση. Μόνο στην κοιλάδα του Τεοτιχουακάν τα νερά των πηγών μπορούσαν να τροφοδοτήσουν στρ. γης και να την μετατρέψουν σε ποτιστική. Οι Carballo et al. (2012) τονίζουν πως η ιστορική έρευνα αποδεικνύει πως πέρα από την κεντρική διοίκηση, υπήρχαν μορφές συνεργασίας μεταξύ των κατοίκων σε καθαρά τοπικό επίπεδο προκειμένου να διαχειριστούν το νερό. Σκοπός των ερευνητών στην συγκεκριμένη εργασία, είναι να καταδείξουν πως, προκειμένου να μελετηθούν και να κατανοηθούν καλύτερα οι μηχανισμοί που οδηγούν τους ανθρώπους στην απόφαση της συνεργασίας, πρέπει να προσεγγίζονται και με αρχαιολογικά, εθνοιστορικά στοιχεία. Τέλος, επισημαίνουν πως η γνώση της πολιτιστικής εξέλιξης ενός τόπου, μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων αυτών που μελετούν την εξέλιξη των συνεργασιών είτε πρόκειται για μικρή οργάνωση είτε για πολύ μεγάλη. Στην εργασία των Faysse et al. (2012) εξετάστηκε το κατά πόσον οι αφηγηματικές ιστορίες επιτυχημένων ή αποτυχημένων συλλογικών δράσεων στον αγροτικό χώρο μπορούν να επηρεάσουν την διάθεση άλλων αγροτών να λάβουν μέρος σε καινούργιες συλλογικές δράσεις. Η ερευνά τους έλαβε χώρα κατά την διάρκεια δύο πολύ μεγάλων προγραμμάτων που αφορούσαν την διαχείριση του νερού, το οποίο προοριζόταν για άρδευση στην χώρα του Μαρόκου. Τα προγράμματα ήταν διεθνή και εφαρμόζονταν παράλληλα στην Γαλλία, την Αλγερία και την Τυνησία. 21

32 Τα υλικά που χρησιμοποίησαν ήταν προβολές βίντεο στους αγρότες. Τα αποτελέσματα της έρευνας τους κατέδειξαν δυο βασικά συμπεράσματα. Πρώτον, ότι οι αγρότες είναι πολύ πραγματιστές και μόνο αν πείθονταν ότι θα είχε πρακτικό όφελος μια συλλογική δράση την αποδέχονταν και την επεδίωκαν. Δεύτερον, ότι υπήρχε πολύ σημαντική βελτίωση στην λειτουργία των συλλογικών οργανώσεων και στην διάθεση για ανάληψη συλλογικών δράσεων, όταν μέσω εκπαίδευσης οι αγρότες μάθαιναν διαδικασίες εσωτερικού ελέγχου και ισορροπιών στις συναλλαγές μεταξύ των μελών, αλλά και το πώς να αλληλεπιδρούν με εξωτερικούς συνεργάτες (π.χ. επιχειρήσεις, κυβερνητικές υπηρεσίες). Το θέμα της κατάρτισης αυτών που διαχειρίζονται τις τύχες των συνεταιρισμών στην Κίνα αποτέλεσε το αντικείμενο της εργασίας του Huan (2012). Πιο συγκεκριμένα, μετά τον ειδικό νόμο του 2007 γνωστό και ως «Farmer s Specialized Cooperatives Law», ακολούθησε μια σειρά από νόμους με σκοπό να καθορίσουν τα θέματα των συνεταιρισμών στην Κίνα. Όλο αυτό το νέο νομικό σύστημα οδήγησε τους συνεταιρισμούς στην Κίνα να μετατραπούν από απλές οργανώσεις σε σύγχρονες επιχειρηματικές οντότητες. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν είναι η έλλειψη της στελέχωσής τους με ικανούς μάνατζερς/διαχειριστές. Μεγάλη ευθύνη, σύμφωνα με τον ερευνητή, γι αυτή την έλλειψη, έχει ο τρόπος εκπαίδευσης των φοιτητών γεωπονίας στην εν λόγω χώρα. Είναι σαφές πως η ανάληψη συλλογικών δράσεων απ τους συνεταιρισμούς οποιασδήποτε χώρας απαιτεί να υπάρχουν ικανά στελέχη και σωστά καταρτισμένα στις θέσεις των διαχειριστών και των καθοδηγητών. Οι προτάσεις του συγκεκριμένου ερευνητή για την Κίνα συνοψίζονται στα ακόλουθα σημεία: η εκπαίδευση αυτών των στελεχών πρέπει να καθορίζεται σύμφωνα με την εθνική στρατηγική, την σύμπραξη ενός αναθεωρημένου εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος και την ενεργή συμμετοχή των εταιρειών. Στην εργασία των Fischer και Qaim (2012), το αντικείμενο μελέτης ήταν το πώς έχει επηρεάσει η επικράτηση των ανδρών έναντι των γυναικών στους συνεταιρισμούς που δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια σε περιοχές που καλλιεργείται η μπανάνα στην Κένυα. Η συγκεκριμένη καλλιέργεια στην εν λόγω 22

33 χώρα ήταν πάντοτε χώρος δράσης των γυναικών. Ωστόσο, η εμποροποίηση της καλλιέργειας οδήγησε στην ίδρυση συνεταιριστικών οργανώσεων στις οποίες, λόγω του γεγονότος ότι το χρήμα ως συνήθως στην συγκεκριμένη κοινωνία βρίσκεται στα χέρια των ανδρών, οδήγησε στην απώλεια του ελέγχου της καλλιέργειας απ τις γυναίκες. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο μελέτησαν και ερμηνεύουν, είναι ότι η μείωση της πρόσληψης θρεπτικών στοιχείων από την τροφή οφείλεται στην απομάκρυνση των γυναικών από την καλλιέργεια και την απόκτηση εισοδήματος. Ειδικότερα, η ερμηνεία είναι πως οι γυναίκες διαχειρίζονται το εισόδημα που λαμβάνουν περισσότερο προς όφελος της οικογένειας, ενώ οι άντρες, αν και μπορεί να πετυχαίνουν μεγαλύτερες προσόδους λόγω των κοινών δράσεων μέσω των συνεταιρισμών, δεν διαθέτουν σημαντικό ποσό για τις διατροφικές ανάγκες της οικογένειάς τους. Ένα άλλο σημαντικό σημείο που τονίζουν είναι πως οι συλλογικές δράσεις μπορούν να είναι πολύ χρονοβόρες, γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη για την παρουσία των γυναικών, καθώς ο ρόλος των γυναικών δεν περιορίζεται μόνο στην απόκτηση εισοδήματος. Στην δεύτερη εργασία των ίδιων ερευνητών, εξετάστηκε το οικονομικό όφελος που είχαν οι μικροπαραγωγοί μπανάνας απ τη σύνδεσή τους με τις αγορές μέσω της σύστασης συνεταιριστικών οργανώσεων. Οι απαιτήσεις από την πλευρά των συμμετεχόντων, σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι η καταβολή συνδρομής, ο χρόνος που απαιτείται για τη συμμετοχή και το μεταφορικό κόστος, προκειμένου να γίνει η παράδοση των φρούτων. Αντίστοιχα τα οφέλη είναι η τεχνολογική πρόοδος, η καλύτερη πρόσβαση στις αγορές και η καλύτερη πληροφόρηση στα θέματα της καλλιέργειας. Μέσω της κατάρτισης ειδικού ερωτηματολογίου, προσπάθησαν να διαπιστώσουν ποιοι παράγοντες επιδρούν θετικά ή αρνητικά στην απόφαση κάποιου μικροπαραγωγού να επιλέξει να συμμετέχει σε κάποιο συνεταιρισμό. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η κατοχή από μέρους του παραγωγού ιδιόκτητης γης, αγροτικού κεφαλαίου και πρόσβασης σε χρηματοδότηση λειτουργούν θετικά. Συμπληρωματικά, η πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες και η 23

34 ικανότητα χρήσης τους επιδρούν θετικά. Άλλος παράγοντας που επηρεάζει το όφελος του παραγωγού απ τη συμμετοχή του είναι, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνητών, ο βαθμός της συμμετοχής τους. Όσο περισσότερο συμμετέχουν, τόσο μεγαλύτερη είναι η ωφέλεια. Ο βαθμός, όμως, συμμετοχής επηρεάζεται απ τα αποτελέσματα που φέρνουν άλλες συλλογικές δράσεις του συνεταιρισμού, όπως είναι η εφαρμογή κάποιας καινούργιας τεχνολογίας, αλλά και απ την ευχέρεια που μπορεί να έχει ο παραγωγός να διαθέσει μόνος του την παραγωγή του σε ικανοποιητικές τιμές. Ένα ακόμη παράδειγμα του τρόπου, με τον οποίο οι γυναίκες αντιλαμβάνονται διαφορετικά την επιχειρηματικότητα μέσω των συνεταιριστικών οργανώσεων, προσφέρει η εργασία της Anthopoulou (2010). Συγκεκριμένα μελέτησε τις μικρές επιχειρήσεις που δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα κυρίως μέσω της χρηματοδότησης που προσέφεραν προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι επιχειρήσεις αυτές λειτουργούν ως συνεταιριστικές οργανώσεις και αξιοποιούν τους τοπικούς πόρους και τις παραδοσιακές συνταγές, προκειμένου να παράγουν τρόφιμα ξεχωριστής ποιότητας. Τα αποτελέσματα της έρευνας στην περιοχή της Πελοποννήσου, όπου διεξήχθη, έδειξαν ότι ειδικά οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας ήταν χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, γεγονός όμως που δεν τις εμπόδισε να συμμετέχουν στις επιχειρήσεις, διότι τις θεωρούν «προέκταση της κουζίνας τους». Ο βασικός λόγος που τις ώθησε να συμμετέχουν σ αυτά τα συνεργατικά σχήματα ήταν ότι επιθυμούσαν να βοηθήσουν οικονομικά τις οικογένειές τους. Οι συνεταιρισμοί ως έκφραση μιας συλλογικής δράσης απαρτίζονται από μέλη και, όπως είναι φυσικό, υπάρχει πάντοτε ένας μικρός ή μεγάλος βαθμός ετερογένειας μεταξύ τους. Ο Jones (2004), μελέτησε το κατά πόσον η διαφορά στον οικονομικό τομέα μεταξύ των μελών (πλούσια μέλη και φτωχά) ενός συνεταιρισμού μπορεί να επηρεάσει την διαπροσωπική εμπιστοσύνη και άρα τον βαθμό επιτυχίας του συνεταιρισμού. Τα αποτελέσματα της έρευνάς του ήταν πως ο ατομικός πλούτος προκαλεί ένα αίσθημα εμπιστοσύνης αρχικά, αλλά για να καταστεί ο συνεταιρισμός πετυχημένος, απαιτούνται εσωτερικοί κανόνες λειτουργίας, 24

35 διαπροσωπική επαφή και επιτυχημένη δράση εντός του συνεργατισμού. Ακόμη ένα στοιχείο που αναφέρει ο ερευνητής, είναι πως ένας πλούσιος συνεταιρισμός εμπνέει εμπιστοσύνη και ευνοεί την προσέλκυση νέων μελών. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι η επιτυχημένη δράση ευνοεί την εμπιστοσύνη και ταυτόχρονα η εμπιστοσύνη ευνοεί την επιτυχία. Σε μια άλλη περίπτωση που παρουσιάζεται στην εργασία των Matsuno et al. (2012), οι αγρότες σε μια περιοχή της Μιανμάρ που ασχολούνται με την καλλιέργεια ρυζιού, αποδέχτηκαν κατόπιν συνεννοήσεων να αναλάβουν συλλογική δράση, προκειμένου να βοηθήσουν στην έλλειψη άρδευσης που αντιμετώπιζαν ορισμένα τμήματα της αρδευόμενης έκτασης λόγω κάποιων προβλημάτων στο αρδευτικό σύστημα της περιοχής. Η εργασία που προσέφεραν οι αγρότες δεν πληρώθηκε, απλώς κατανόησαν ότι ήταν προς όφελός τους να πράξουν κατά αυτόν τον τρόπο. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά, καθώς περισσότερα χωράφια δέχονταν ικανοποιητικές ποσότητες νερού και η παραγωγή αυξήθηκε. Εκτιμώντας τα αποτελέσματα, οι αγρότες έγιναν πιο δεκτικοί στα θέματα που αφορούν την διαχείριση των υδάτινων πόρων. Ο Ravenscroft et al. (2013) στην εργασία τους εξετάζουν ένα άλλο είδος συλλογικής δράσης που παρατηρείται στην Αγγλία τα τελευταία χρόνια. Πρόκειται για τους CSAs (Community Supported Agriculture), οι οποίοι είναι οργανώσεις που αριθμούν από 100 έως 500 άτομα και πολλές φορές συμβαίνει να διαχειρίζονται μεγάλες αγροτικές εκτάσεις. Ιστορικά αναπτύχθηκαν τα τελευταία 40 χρόνια από άτομα που ήθελαν να μοιραστούν το ρίσκο της παραγωγής και διανομής τροφίμων με παραγωγούς. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι ερευνητές, αφορούσε άτομα που δεν ήθελαν απλώς να κάνουν μια βόλτα στη φύση αλλά να έχουν μεγαλύτερη τριβή με τη γη και κατ επέκταση με την παραγωγή τροφίμων. Αυτό που μελετήθηκε στην συγκεκριμένη περίπτωση ήταν ο λόγος για τον οποίο κάποια αρχικά μέλη αποφάσισαν να απομακρυνθούν αλλά και ο λόγος που δεν πηγαίνουν πολλά νέα μέλη. Θα πρέπει να τονιστεί πως τα μέλη του CSAs, τα 25