ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Μεταπτυχιακή Εργασία Ο Ντίνος Δημόπουλος ως συγγραφέας για παιδιά και σκηνοθέτης της ταινίας «Τα Δελφινάκια του Αμβρακικού» της Ιωάννας Κωστάκη Α.Μ. 423Μ/ Επιβλέπων καθηγητής: Ιωάννης Παπαδόπουλος Ρόδος, 2008

2 Σε κάθε αναγνώστη που πίσω από τις λέξεις βλέπει εικόνες ή ολόκληρες ταινίες...

3

4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Ο ΝΤΙΝΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΩΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΟΥ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ Πρόλογος... 2 Α. Γνωριμία με το συγγραφέα- η στροφή του στο βιβλίο... 4 Α.1 Ο Δημόπουλος ως συγγραφέας που απευθύνεται σε παιδιά: μια πρώτη παρουσίαση των έργων του... 7 Β. Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου, Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού, Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα: Μια περιληπτική παρουσίαση των έργων... 8 Β.1. Το θαλασσινό τοπίο ως σκηνικό Β.1.1 Το θαλασσινό τοπίο στην ελληνική και ξένη λογοτεχνία Β.1.2 Λειτουργίες του θαλασσινού τοπίου στα έργα: Ο Μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Ο Μαστρο-Πολύξερος κι η μαγική βάρκα και Το Γειτονόπουλο του καλοκαιριού Β.2. Ο ρόλος των εγκιβωτισμένων αφηγήσεων Β.2.1 Ο μύθος του δράκου και της γοργόνας: ανάμεσα στο πραγματικό και το μυθικό Β Αποτίμηση της λειτουργίας του μύθου Β.2.2 Οι εγκιβωτισμοί στο Γειτονόπουλο του καλοκαιριού Β.3. Ανίχνευση της ιστορικότητας... 22

6 Β.3.1. Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου: μια γενική εκτίμηση του έργου Β Η ιστορία σε πρώτο πλάνο: η ανάδυση της ιστορικότητας μέσα από την περιπέτεια του ήρωα Β Τα ιστορικά γεγονότα υπό το παιδικό βλέμμα Β.3.2 Ιστορικότητα και αυτοβιογραφικότητα Β.3.3 Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα: Ένα ταξίδι στην ιστορία- μυθιστόρημα φαντασίας ή βιβλίο γνώσεων; Γ. Ο Βάνκα και τ αδέσποτα: Μια πρώτη παρουσίαση του έργου Γ.1 Ο Βάνκα και τ αδέσποτα: Ένα μυθιστόρημα βίαιης ενηλικίωσης Γ.2 Η ιστορία σε δεύτερο πλάνο: η πρόθεση του συγγραφέα για αφύπνιση και κοινωνικό προβληματισμό του αναγνώστη Γ.3 Η εικόνα ενός χαρισματικού παιδιού πίσω από το τραγικό πρόσωπο του ήρωα Δ. Τα διηγήματα του Ντίνου Δημόπουλου Δ.1.1 Τέσσερα Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα: Το σκηνικό του πολέμου Δ.1.2 Συμπεράσματα Δ.2 Γράμμα στο Θεό. Τέσσερα πασχαλινά διηγήματα Δ.3.1 Τα εφτά χρώματα του παραμυθιού: Επτά έντεχνα παραμύθιασυμβολισμοί και διακειμενικά στοιχεία Δ.3.2 Συμπεράσματα Επίλογος... 49

7 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ Η ΤΑΙΝΙΑ ΤΑ ΔΕΛΦΙΝΑΚΙΑ ΤΟΥ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ: ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Πρόλογος Α. Το ζήτημα της μεταφοράς και η σχέση λογοτεχνίας και κινηματογράφου Α.1. Μεθοδολογικά εργαλεία Β. Τα δελφινάκια του Αμβρακικού: το μυθιστόρημα και η ταινία: η αντιμετώπισή τους από την κριτική Β.1. Αφηγηματικές και δομικές σχέσεις της ταινίας Τα δελφινάκια του Αμβρακικού με το μυθιστόρημα Β.2. Συγκριτική ανάλυση της ταινίας κα του μυθιστορήματος Β.3. Συμπεράσματα Γ. Το θαλασσινό τοπίο στα Δελφινάκια του Αμβρακικού: Χρήσεις και λειτουργίες Δ. Τα δελφινάκια του Αμβρακικού: η αναπαράσταση μιας εξιδανικευμένης παιδικής ηλικίας Επίλογος Ε. Βιβλιογραφία... 80

8

9 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ο Ντίνος Δημόπουλος ως συγγραφέας που απευθύνεται σε παιδιά

10 Πρόλογος Ο Ντίνος Δημόπουλος είναι γνωστός στο ευρύ κοινό περισσότερο σαν σκηνοθέτης του παλιού ελληνικού κινηματογράφου και του θεάτρου, λιγότερο σαν ηθοποιός και ακόμα λιγότερο σαν συγγραφέας μυθιστορημάτων και διηγημάτων για παιδιά και νέους. Τα κείμενα που έχουν γραφτεί γι αυτόν εστιάζουν στο σκηνοθετικό του έργο, καθώς αυτό προηγείται χρονικά και είναι μεγαλύτερο σε έκταση από το συγγραφικό. Ακόμα και ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Ένας σκηνοθέτης θυμάται, όπως γίνεται φανερό και από τον τίτλο του, μιλάει για την πορεία του πρώτα στο θέατρο και έπειτα στον κινηματογράφο, κάνοντας ελάχιστες αναφορές στην ενασχόληση του με το βιβλίο. 1 Βασικό στοιχείο για την ανακάλυψη του συγγραφέα Ντίνου Δημόπουλου αποτελεί η πολυβραβευμένη σε ελληνικά και ξένα διεθνή φεστιβάλ ταινία του, Τα Δελφινάκια του Αμβρακικού. Με αφορμή την παραπάνω ταινία ανακαλύψαμε ότι πίσω από αυτή βρίσκεται το ομότιτλο μυθιστόρημα του ίδιου. Πρόκειται λοιπόν για μια μεταφορά του μυθιστορήματος στη μεγάλη οθόνη. Έτσι, ξεκινώντας από την ταινία και το μυθιστόρημα ξετυλίγεται το κουβάρι της συγγραφικής του δραστηριότητας στο χώρο του παιδικού βιβλίου. 2 Ένας σύντομος απολογισμός μας δίνει έξι μυθιστορήματα και τρεις συλλογές διηγημάτων, αριθμός ικανός, για να ανιχνεύσουμε το συγγραφικό του ύφος και την πορεία του στο παιδικό βιβλίο. Στις σελίδες που ακολουθούν θα έχουμε τη δυνατότητα να μιλήσουμε εκτενώς τόσο για αυτά όσο και για την ταινία και τη σχέση της με το μυθιστόρημα. Στο εισαγωγικό μέρος της παρούσας μελέτης επιχειρείται μια πρώτη γνωριμία με το συγγραφέα βασισμένη κυρίως στις συνεντεύξεις του σε εφημερίδες και περιοδικά αλλά και στα όσα ο ίδιος εξομολογείται στο προαναφερόμενο έργο Ένας σκηνοθέτης θυμάται. Ανιχνεύονται οι σκέψεις του γύρω από το παιδί και το βιβλίο, οι λόγοι που τον έστρεψαν να ασχοληθεί με αυτό, η παιδαγωγική λογοκρισία και αυτολογοκρισία του και οι προοπτικές που θεωρεί ότι έχει ο χώρος της παιδικής λογοτεχνίας στο παρόν και άμεσο μέλλον. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται και μελετώνται διεξοδικά τα μυθιστορήματα και διηγήματα του με βάση συγκεκριμένους άξονες και μεθόδους ανάλυσης και ανιχνεύονται τα κεντρικά μηνύματα που θέλει να περάσει ο συγγραφέας στο παιδικό και νεανικό κοινό, μηνύματα που απορρέουν από την ιδεολογία του και γενικότερα την κοσμοθεωρία του, όπως αυτή σκιαγραφείται 1 Βλ. Ντίνος Δημόπουλος, Ένας σκηνοθέτης θυμάται, Προσκήνιο, Αθήνα, Ενημερωτικά αναφέρεται ότι ο Ν. Δημόπουλος έγραψε και βιβλία για ενήλικες καθώς και θεατρικά έργα, όμως η αναφορά σε αυτά ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας μελέτης. 2

11 στο εισαγωγικό κομμάτι της μελέτης. Στο δεύτερο μέρος σχολιάζεται τόσο το μυθιστόρημα Τα δελφινάκια του Αμβρακικού όσο και η ομότιτλη ταινία, ανιχνεύονται οι μεταξύ τους σχέσεις και διαφορές με μεθοδολογικό εργαλείο τη θεωρία της κινηματογραφικής μεταφοράς και γενικότερα τις σκέψεις των θεωρητικών (είτε του κινηματογράφου είτε της λογοτεχνίας) γύρω από τη σχέση λογοτεχνίας και κινηματογράφου. Κατά τη διάρκεια συγγραφής της εργασίας μου, διαπίστωσα ότι η συγκριτική μελέτη μυθιστορήματος και ταινίας είναι ελάχιστα γνωστή στην Ελλάδα σε σχέση με το εξωτερικό, παρόλο που η μελέτη αυτή, όπως μας πληροφορεί η Δέσποινα Κακλαμανίδου αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο των κινηματογραφικών σπουδών, τις τελευταίες δύο δεκαετίες στα περισσότερα πανεπιστημιακά ιδρύματα ανά τον κόσμο. 3 Ο χώρος της παιδικής λογοτεχνίας έχει προσφέρει πολλά έργα που διασκευάστηκαν και μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη, είτε κλασικά είτε σύγχρονα, 4 ενώ οι θεωρητικές μελέτες γύρω από το ζήτημα της κινηματογραφικής μεταφοράς παιδικών βιβλίων είναι πάρα πολλές και προέρχονται κυρίως από τον αγγλοσαξονικό χώρο. 5 Μια ανάλογη ωστόσο συζήτηση και έρευνα λείπει από την ελληνική παιδική λογοτεχνία, καθώς τόσο ο ελληνικός παιδικός κινηματογράφος είναι ελάχιστα αναπτυγμένος όσο και τα έργα για παιδιά ελάχιστα έχουν εμπνεύσει σεναριογράφους και σκηνοθέτες. Έτσι θεωρώ ότι Τα δελφινάκια του Αμβρακικού είναι η απαρχή της σχέσης παιδικής λογοτεχνίας και παιδικού κινηματογράφου στην Ελλάδα και θα ήταν ενδιαφέρον για εκείνους που αγαπούν το σινεμά και την παιδική λογοτεχνία ταυτόχρονα να απολαύσουν το πάντρεμα των δύο αυτών τεχνών στο μέλλον. Κλείνοντας το προλογικό αυτό μέρος, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όσους και όσες συνέβαλαν στη συγγραφή και ολοκλήρωσή της εργασίας μου. Καταρχήν, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά την ομάδα του Νεανικού Πλάνου, η οποία μου παρείχε σημαντικό υλικό γύρω από τον παιδικό κινηματογράφο και την ταινία Τα Δελφινάκια του Αμβρακικού. Ειδικότερα, ευχαριστώ το σκηνοθέτη και πρόεδρό του, Δημήτρη Σπύρου για τη συνέντευξη που μου παραχώρησε, αλλά και για την ενημέρωση και διαφώτιση που μου παρείχε πάνω σε θέματα του κινηματογράφου (κυρίως του παιδικού) και της σχέσης του με τη λογοτεχνία. Επίσης, ευχαριστώ 3 Δέσποινα Κακλαμανίδου, Όταν το μυθιστόρημα συνάντησε τον κινηματογράφο, Αιγόκερως, Αθήνα, 2006, σ Χαρακτηριστικό και γνωστότατο παράδειγμα, η μεταφορά κλασικών παραμυθιών στην οθόνη από τον Ντίσνευ και η κινηματογράφηση των βιβλίων με ήρωα το Χάρι Πότερ. 5 Ενδεικτικά αναφέρεται η μελέτη του Jack Jipes, Towards a Theory of Fairy- Tale Film: the Case of Pinocchio, περ. The Lion and the Unicorn, vol. 20, num. 1, Ιούνιος

12 θερμά τον καθηγητή μου, Παναγιώτη Δόικο, ο οποίος μου υπέδειξε τη βασική βιβλιογραφία για τον Ντίνο Δημόπουλο και μου έδωσε τη βασική κατεύθυνση στην οποία έπρεπε να κινηθώ. Ανάλογες ευχαριστίες αξίζουν σε όλους τους καθηγητές μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Παιδικού Βιβλίου και Παιδαγωγικού Υλικού για τη σημαντική καθοδήγησή τους. Ένα μεγάλο ευχαριστώ απευθύνω ακόμα σε όλα τα φιλικά μου πρόσωπα που με βοήθησαν να βρω την πραγματικά δυσεύρετη ταινία της μελέτης μου, μου υπέδειξαν παρατηρήσεις και μου έδωσαν πολύτιμες συμβουλές κατά τη συγγραφή. Χωρίς την προθυμία και το μεράκι τους, είναι αμφίβολο αν θα ολοκλήρωνα το έργο μου. Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς μου για την υποστήριξή τους, υλική και ηθική. A. Γνωριμία με το συγγραφέα- η στροφή του στο βιβλίο Γιατί ήταν έτσι εκείνοι οι καιροί κι αλλιώς μαθημένοι οι άνθρωποι, να μη γνοιάζονται και πολύ για τα δικά τους, τα προσωπικά. Τα άλλα ήταν που τους τραβούσαν, τα μεγάλα. Της σκλαβιάς και της επιβίωσης. Ντίνος Δημόπουλος, Ένας σκηνοθέτης θυμάται, σ. 85 Πόλεμος, κατοχή, αντίσταση είναι οι λέξεις που καταγράφονται συνέχεια στο αυτοβιογραφικό κείμενο του συγγραφέα Ένας σκηνοθέτης θυμάται, δηλώνοντας άμεσα το σκληρό και αντίξοο κλίμα στο οποίο έζησε τα νεανικά του χρόνια. Έπειτα η φυματίωση από την οποία προσβλήθηκε στα χρόνια της κατοχής, η παραμονή του στο σανατόριο, ο αγώνας της επιβίωσης σε μια Αθήνα που μετρούσε χιλιάδες νεκρούς από την πείνα μετά τη γερμανική εισβολή. Γεννημένος το 1921, έζησε όλα τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη νεότερη Ελλάδα: τον εμφύλιο, τη δικτατορία, κατά την οποία φυλακίστηκε λόγω των αριστερών πολιτικών του πεποιθήσεων, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Όμως η μεγαλύτερη πληγή για τον Ντίνο Δημόπουλο σαν δημιουργό, ήταν που τότε δεν μπορούσε να μιλήσει για τίποτα από τα παραπάνω μέσα από τις ταινίες και τα σενάρια του, καθώς η λογοκρισία της εποχής εκείνης ήταν δριμύτατη. Ο παραγωγός σαν κύριος εντολοδόχος του κράτους, εξοβέλιζε ο, τιδήποτε μπορούσε να αφυπνίσει τον Έλληνα και να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά. Το αποτέλεσμα; ταινίες μελό, επιφανειακές, με ένα μόνιμο happy end. 6 Όπως εξηγεί και ο ίδιος σε συνέντευξή του στον Ι. Τριανταφφυλίδη: 6 Βλ. Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Ντίνος Δημόπουλος, (επιμ. Γιάννης Σολδάτος), Αιγόκερως, Αθήνα, 2001, σσ Για την καταλυτική επίδραση του παραγωγού πάνω στο σενάριο βλ. Ντίνος Δημόπουλος, Ένας σκηνοθέτης θυμάται, σ

13 εκείνη την εποχή στην Ελλάδα συνέβαιναν κορυφαία γεγονότα. Συνέβαιναν κοσμογονικές αλλαγές και ο κινηματογράφος ήταν απ έξω. Γιατί εκείνη την εποχή υπήρχε λογοκρισία. Οτιδήποτε μπορούσε να περάσει σε μια δριμύτερη, σε μια γνησιότερη καταγραφή του κοινωνικού γίγνεσθαι ήταν απαγορευμένο, δεν επέτρεπαν την κυκλοφορία του. 7 Ο Δημόπουλος αποκαλεί σε άλλη συνέντευξη του τη λογοκρισία πληγή κακοφορμισμένη για τη γενιά του, 8 δίνοντας μας έτσι τις μεγάλες διαστάσεις που είχε λάβει στα χρόνια του. Από το αδιέξοδο αυτό ήρθε να τον βγάλει μετά τη μεταπολίτευση το βιβλίο. Όσα δεν μπόρεσε να εκφράσει μέσα από τις ταινίες του εξαιτίας της λογοκρισίας, διοχετεύτηκαν στο γραπτό λόγο. Τη στροφή του στο βιβλίο ο ίδιος την εξηγεί ως εξής: το βιβλίο (...) ήταν πιο ελεύθερο, επειδή δεν είχε τόσο στενή επιτήρηση, καθώς αυτούς του κυρίους, τους απανταχού λογοκριτές, δεν τους ενδιαφέρουν οι λίγες φωνές, αλλά η πλατιά μάζα. 9 Και συνεχίζει λέγοντας: τότε δεν είχα καμία πίεση και επέμβαση από κανέναν, ούτε από το λεγόμενο παραγωγό, τον εκδότη δηλαδή, ούτε φυσικά από κανένα κρατικό όργανο. 10 Η λογοκρισία, λοιπόν, κατά το Δημόπουλο, είναι περιορισμένη στο γραπτό λόγο σε σχέση με τον κινηματογράφο, γιατί ο δεύτερος αποτελεί μια μαζική κουλτούρα και λόγω των εκφραστικών του μέσων (εικόνα, ήχος, λόγος) μπορεί περισσότερο ακάλυπτα να μεταδώσει τα μηνύματα που θέλει. Έτσι το 1985 δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα για παιδιά με τίτλο Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του. 11 Από το 85 και έπειτα δημοσιεύει τακτικά και ένα νέο μυθιστόρημα. Τη στροφή του στο παιδικό βιβλίο την εξηγεί ο ίδιος σε συνέντευξη του στο Έθνος το Αναφέρει ότι τα παιδιά έχουν ανάγκη από αληθινά βιβλία και όχι από έντυπα και κόμικς, όπως ο σούπερμαν και ο Ράμπο, που φέρνουν τον ιμπεριαλισμό μέσα στο σπίτι τους. Έχουν ανάγκη από βιβλία που να μιλούν για την Ελλάδα και τα ιστορικά της γεγονότα, όπως Τον καιρό του βουλγαροκτόνου της Π. Δέλτα. Θεωρεί λοιπόν χρέος του, μια και ο ίδιος έζησε την Ελλάδα στις πιο δύσκολες στιγμές της και πονάει αυτόν τον τόπο, να μεταδώσει αυτά τα συλλογικά βιώματα στη νέα γενιά, να της διδάξει την ιστορία του τόπου της, της φυλής της, που όπως αναφέρει με αρκετή απαισιοδοξία: είναι μερικές φορές που 7 Βλ. Ιάσων Τριανταφυλλίδης, Στο τέλος μιλάει το πανί, Άμμος, 1997, σ Βλ. Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Ντίνος Δημόπουλος, (επιμ. Γιάννης Σολδάτος), Αιγόκερως, Αθήνα, 2001, σ ό.π., σ ό.π., σ Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Καστανιώτης, Αθήνα, Χρήστος Σιάφκος, Ο Ντίνος Δημόπουλος εξηγεί τη στροφή του στο παιδικό βιβλίο, εφημερίδα Το Έθνος, 26 Απριλίου 1987, σ

14 σκέφτομαι αν θα τα καταφέρει αυτή η κακομοίρα φυλή να επιβιώσει. Το καλό παιδικό βιβλίο, τονίζει σε άλλη του συνέντευξη στο περιοδικό Διαδρομές, 13 είναι το όπλο ενάντια στην κακή τηλεόραση. Μετά από τα παραπάνω δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τα θέματα που κυριαρχούν στα βιβλία του και τα οποία δεν μπόρεσε να διοχετεύσει στις ταινίες του την εποχή που συνέβαιναν όλα αυτά τα ιστορικά γεγονότα: πόλεμος, εμφύλιος, αντίσταση, φασισμός, δικτατορία, κυπριακή τραγωδία. Σε κανένα έργο του, ακόμα και αν δεν πραγματεύεται άμεσα ένα από τα παραπάνω θέματα, δεν παραλείπει να μιλήσει για κάποιο προσωπικό του βίωμα ή ιστορικό γεγονός. Φανερός λοιπόν και δικαιολογημένος ο έντονος διδακτισμός του, ακόμα και αν σήμερα, είκοσι περίπου χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου του βιβλίου για παιδιά, ηχεί κάπως μελοδραματικός και υπερβολικός, όταν αναπτύσσεται εις βάρος της πλοκής. Εκτός όμως από τον παιδαγωγικό σκοπό και τον πατριωτισμό του, στο παιδικό βιβλίο τον ώθησε και η αγάπη για τα παιδιά. Όπως εξομολογείται στην ίδια συνέντευξη, αφορμή για να γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα ήταν μια παρέα παιδιών που έπαιζε τα καλοκαίρια έξω από το εξοχικό του και δεν τον άφηνε να συγκεντρωθεί στα γραπτά του. Εκείνος στην αρχή τα αντιπαθούσε, γιατί του χαλούσαν την ηρεμία και αφού προσπάθησε να τα διώξει δίχως επιτυχία, τελικά συμφιλιώθηκε μαζί τους. Τα παιδιά του έδωσαν μάλιστα την έμπνευση να σκαρώσει το πρώτο του βιβλίο. 14 Την αγάπη του για το παιδί τη συμπληρώνει ή καλύτερα την ακολουθεί πάντα η παιδαγωγική λογοκρισία και αυτολογοκρισία του, καθώς τονίζει ότι όταν γράφεις για παιδιά δεν αρκεί μόνο το ταλέντο και η αγάπη, αλλά χρειάζεσαι γνώση και περίσκεψη, γνώση για την ψυχολογία του παιδιού, περίσκεψη για το πώς θα ρθεις σε επαφή μ αυτή την ψυχολογία. 15 Αλλού αναφέρει ότι η ψυχή του παιδιού είναι χώρος ιερός και δεν μπορούμε να παίξουμε μαζί της. Αν το κάνουμε παίζουμε με την ίδια την ψυχή του μέλλοντος, με την ίδια την ψυχή της φυλής μας. 16 Τέλος, ένας άλλος πρακτικής φύσεως λόγος τον ώθησε στη στο 13 Βλ. συνέντευξη του Ντίνου Δημόπουλου στην Αγγελική Βαρελά, περ. Διαδρομές, τ.χ. 3, 2001, σ ό.π., σ. 247 & Ντίνος Δημόπουλος, Ένας σκηνοθέτης θυμάται, Προσκήνιο, Αθήνα, 1998, σ ό.π., σ Χρήστος Σιάφκος, Ο Ντίνος Δημόπουλος εξηγεί τη στροφή του στο παιδικό βιβλίο, εφημερίδα Το Έθνος, 26 Απριλίου 1987, σ. 39. Ανάλογες διατυπώσεις ακούμε συχνά από συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας, οι οποίοι πάντα προσπαθούν να ταιριάξουν το ταλέντο με το παιδαγωγικά ωφέλιμο και κατάλληλο για την παιδική ψυχή, δίχως βέβαια πάντα να καταφέρνουν την επιθυμητή λογοτεχνικότητα των έργων τους. βλ. σχετικά Μάνος Κοντολέων, Οι ενήλικες εμμονές ενός συγγραφέα βιβλίων για παιδιά και νέους, στο συλλογικό τόμο Η συγγραφή και η εικονογράφηση, ((επιμ. Μαρία-Μάγδα Τζαφεροπούλου), τόμος Α, Καστανιώτης-Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, 2001, σσ & στον ίδιο τόμο, Νένα Πάτρα, Αυτοπεριορισμοί του συγγραφέα στη λογοτεχνία για παιδιά και 6

15 βιβλίο. Για τον Δημόπουλο η δουλειά του σκηνοθέτη είναι βαριά και απαιτεί πολύ κόπο, ενώ η δουλειά του συγγραφέα είναι άνετη, 17 απαιτεί λιγότερο χρόνο και είναι προσωπική. Σου δίνει τη χαρά της προσωπικής δημιουργίας. Χαρακτηριστικά λέει: Σε κάθε σελίδα που γράφω, χορεύω. 18 Στο εισαγωγικό αυτό μέρος επιχειρήσαμε μια πρώτη και σύντομη γνωριμία με το συγγραφέα μας, η οποία στηρίχτηκε τόσο στις προσωπικές του μαρτυρίες, όπως τις καταγράφει στο βιβλίο του Ένας σκηνοθέτης θυμάται, όσο και στις συνεντεύξεις που έδωσε σε περιοδικά, εφημερίδες και αφιερώματα για το έργο του. Είδαμε την καταλυτική επίδραση που άσκησε πάνω του η λογοκρισία της εποχής και την ανάγκη έκφρασης των συλλογικών βιωμάτων και ιστορικών γεγονότων που τελικά διοχετεύτηκαν στο χαρτί και όχι στο πανί. Ας σημειωθεί ότι η παρουσίαση αυτή δεν ήταν εξαντλητική, καθώς σκοπός μας ήταν να πάρουμε μια πρώτη γεύση για τη ζωή και το συγγραφικό του έργο και να ανιχνεύσουμε τους λόγους που τον έστρεψαν στο βιβλίο για παιδιά. Το παζλ τόσο της προσωπικότητας όσο και της δουλειάς του θα συμπληρωθεί στα επόμενα μέρη της μελέτης. Α.1. Ο Δημόπουλος ως συγγραφέας που απευθύνεται σε παιδιά: μια πρώτη παρουσίαση των έργων του Όπως είδαμε και στο εισαγωγικό μέρος, ο Δημόπουλος έγραψε το πρώτο του μυθιστόρημα για παιδιά το 1985, με τίτλο Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του. Ακολουθούν χρονολογικά τα εξής μυθιστορήματα: Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου (1987), 19 το οποίο την ίδια χρονιά πήρε το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, Τα δελφινάκια του Αμβρακικού (1988), 20 επίσης βραβευμένο τον επόμενο χρόνο από τη Διεθνή Κριτική Επιτροπή του Πανεπιστημίου της Πάντοβα, Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα (1992), 21 Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού (1996), 22 Ο Βάνκα και τ αδέσποτα (2000), 23 βραβευμένο το 2001 με το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου. Το έργο του περιλαμβάνει επίσης τρεις συλλογές διηγημάτων: νέους, σσ Βλ. επίσης Αλεξάνδρα Ζερβού, Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων, Οδυσσέας, Αθήνα, 1992, (Δ έκδοση 1999), σσ Βλ. Ο Ντίνος Δημόπουλος συζητά με την Αγγελική Βαρελά, περ. Διαδρομές, τ.χ. 3, 2001, σ Βλ. Ιάσων Τριανταφυλλίδης, Στο τέλος μιλάει το πανί, Άμμος, Αθήνα, 1997, σ Ντίνος Δημόπουλος, Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου, Καστανιώτης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Τα δελφινάκια του Αμβρακικού, Καστανιώτης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο- Πολύξερος κι η μαγική βάρκα, Καστανιώτης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού, Πατάκης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Ο Βάνκα και τ αδέσποτα, Καστανιώτης, Αθήνα,

16 Τέσσερα Χριστουγεννιάτικα διηγήματα (1996), 24 Γράμμα στο Θεό (2001) 25 και Τα εφτά χρώματα του παραμυθιού (2007). 26 Καθώς αρκετά από αυτά παρουσιάζουν ομοιότητες στην πλοκή, τους ήρωες, το σκηνικό, τα μοτίβα ακόμα και το θέμα, θεωρήθηκε σκόπιμο να οργανωθούν και να μελετηθούν ανά ομάδες για λόγους μεθοδολογικούς αλλά και για να αποφευχθεί η επανάληψη θεμάτων, η οποία είναι άσκοπη και θα κούραζε τον αναγνώστη. Έτσι, στο πρώτο μέρος της μελέτης τα μυθιστορήματα, Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα, Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού και Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου προσεγγίζονται με βάση τους ίδιους άξονες ανάλυσης, αφού η πλοκή του ενός αποτελεί την εξέλιξη της πλοκής του άλλου, οι ήρωες και οι πρωταγωνιστές είναι οι ίδιοι, το ίδιο και το σκηνικό. Μόνο το κεντρικό θέμα παρουσιάζει διαφορές. Οι τρεις συλλογές διηγημάτων αποτελούν ενιαία ενότητα, καθώς ανήκουν στο ίδιο είδος, ενώ το μυθιστόρημα Ο Βάνκα και τ αδέσποτα εξετάζεται χωριστά, γιατί αποτελεί ένα ανεξάρτητο έργο, που δεν παρουσιάζει καμιά ομοιότητα με τα προηγούμενα. Β. Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου, Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού, Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα- Μια περιληπτική παρουσίαση των έργων 1. Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του Η ιστορία εκτυλίσσεται στην Αρμυρή, ένα μικρό ψαροχώρι του Σαρωνικού, όπου ο κεντρικός ήρωας, Ο Μαστρο-Πολύξερος, αγοράζει ένα κτήμα από ένα γέρο κάτοικο του χωριού, τον μπάρμπα Ανθέμιο και αποφασίζει να ζήσει εκεί. Η καλοσύνη και η ζεστασιά του προσελκύει τα παιδιά του χωριού, που τον επισκέπτονται συχνά, τον βοηθούν στις δουλειές και σκαρώνουν μαζί του πολλά παιχνίδια. Εκείνος τους διηγείται ένα μυστήριο μύθο, που για χρόνια προβληματίζει το χωριό, έτσι όπως τον άκουσε από το στόμα του μπάρμπα Ανθέμιου. Πρόκειται για το βυζαντινό μύθο του δράκου και της γοργόνας, του Τιμόθεου και της Μυρίνης Πορφυρογένη. Τα παιδιά τον ακούν με έκπληξη και προσοχή και αναρωτιούνται αν υπάρχει ή όχι δράκος. Εκτός από το μύθο μαθαίνουν και άλλα πολλά από το αυτόν, γι αυτό και του έδωσαν το παρατσούκλι μαστρο-πολύξερος. Ο ίδιος τους δίνει ακόμα μαθήματα συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, καθώς γράφει ένα θεατρικό έργο για να το 24 Ντίνος Δημόπουλος, Τέσσερα χριστουγεννιάτικα διηγήματα, Πατάκης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Γράμμα στο Θεό, Καστανιώτης, Αθήνα, Ντίνος Δημόπουλος, Τα εφτά χρώματα του παραμυθιού, Πατάκης, Αθήνα, Το τελευταίο αυτό βιβλίο εκδόθηκε μετά το θάνατο του συγγραφέα το

17 ανεβάσουν στη γιορτή της Παναγίας, αλλά και οικολογικής συνείδησης, αφού με τη βοήθεια του καθαρίζουν το βρώμικο ποτάμι του χωριού. Το έργο τελειώνει με ένα μυστήριο που παραμένει άλυτο: ο νομάρχης της περιοχής και η κόρη του έχουν τα ίδια ονόματα με το δράκο και τη γοργόνα του μύθου. Πρόκειται για μια απλή συνωνυμία ή αυτά τα δύο πρόσωπα έχουν άμεση σχέση με το μύθο; Η απάντηση στο μυστήριο δίνεται στο επόμενο μυθιστόρημα Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου. 2. Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου Η ιστορία ξεκινάει, όπως και στο προηγούμενο έργο, στην Αρμυρή, στο κτήμα του μαστρο-πολύξερου. Εκεί τον επισκέπτεται ο νομάρχης, Τιμόθεος Πορφυρογένης, με αφορμή μια χάρη που θέλει να του ζητήσει. Οι δυο άντρες πιάνουν την κουβέντα και σιγά σιγά ξετυλίγεται το κουβάρι του μυστηρίου για τη σχέση του νομάρχη με το μύθο του δράκου. Από το στόμα του ακούμε τη δεύτερη εγκιβωτισμένη ιστορία για τις περιπέτειές του (έχει προηγηθεί η αφήγηση του μύθου από τον τριτοπρόσωπο αφηγητή), οι οποίες κορυφώνονται με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Τα τραγικά γεγονότα της Κύπρου συνδέουν τους δύο άντρες, καθώς και ο μαστρο-πολύξερος τα έζησε από κοντά, τραυματίστηκε και έχασε την οικογένειά του. Από εδώ ξεκινάει η τρίτη εγκιβωτισμένη αφήγηση, που είναι ουσιαστικά η αληθινή ιστορία του κεντρικού ήρωα. Η αφήγηση αυτή καλύπτει τη μεγαλύτερη έκταση του βιβλίου και ξετυλίγει όλο το κουβάρι της τραγικής ζωής του. Ο αναγνώστης παρακολουθώντας τις περιπέτειες του πληροφορείται ταυτόχρονα τα ιστορικά γεγονότα, τη δικτατορία στην Ελλάδα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το Ο συγγραφέας με την τεχνική των εγιβωτισμένων αφηγήσεων και της λεπτομερειακής περιγραφής του σκηνικού (σαν να διαβάζουμε σενάριο από ταινία), κατασκευάζει ένα άρτια δομημένο ιστορικό μυθιστόρημα με δράση, ένταση, κορύφωση και λύση. Η λύση αν και είναι ουτοπική και εντάσσεται στη σφαίρα του ονείρου, χαρίζει ποιητικότητα και αισιοδοξία στο έργο, στο οποίο το μυθικό μπλέκεται με το πραγματικό και το ονειρικό με το αληθινό. 3. Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού Σε αυτό το μυθιστόρημα, όπως και στα δύο προηγούμενα, η ιστορία λαμβάνει χώρα στο κτήμα του μαστρο-πολύξερου στην Αρμυρή. Αυτή τη φορά ο ήρωας μας δέχεται την επίσκεψη ενός μυστήριου και παράξενου παιδιού, του Πέτρου. Ο Πέτρος δεν τον αφήνει σε ησυχία με τις απανωτές ερωτήσεις για το παρελθόν του, οι οποίες του 9

18 δίνουν αφορμή να ανατρέξει σ αυτό. Έτσι τα διακειμενικά στοιχεία από τα προηγούμενα βιβλία και κυρίως από το μυθιστόρημα Τα δελφινάκια του Αμβρακικού βοηθούν τον αναγνώστη που δεν τα έχει διαβάσει να γνωρίσει τον ήρωα και τη ζωή του, αποκαλύπτοντας όλα τα πρόσωπα και τα προσωπεία του. Ωστόσο το μυστήριο με το παράξενο παιδί παραμένει άλυτο, καθώς με την τεχνική της εξωτερικής εστίασης, ο ήρωας και συνάμα ο αναγνώστης γνωρίζει λιγότερα από όσα ξέρουν τα άλλα πρόσωπα, στην περίπτωση μας το αινιγματικό παιδί. Τελικά οι δυο τους γίνονται φίλοι και ο μαστρο-πολύξερος δέχεται την πρόταση του Πέτρου, να του διηγείται ιστορίες με αντάλλαγμα ο μικρός επισκέπτης να τον βοηθά στις δουλειές. Έτσι, λοιπόν, ξεκινά τις ιστορίες του, ιστορίες φανταστικές, που μοιάζουν με παραμύθι και δεν τους λείπει το διδακτικό περιεχόμενο. Συναντάμε ξανά τη γνώριμη τεχνική των εγκιβωτισμένων αφηγήσεων, οι οποίες διακόπτονται απότομα με το χτύπημα του κουδουνιού και την ταυτόχρονη εξαφάνιση στου Πέτρου. Στην εξώπορτα του σπιτιού εμφανίζονται δύο άγνωστοι άνθρωποι, ένας άντρας και μια γυναίκα στην ίδια ηλικία με το μαστρο-πολύξερο. Εκείνος τους δέχεται στο σπίτι του και πάνω στη συζήτηση του αποκαλύπτουν πως είναι η Ανθούλα και ο Πάνος, οι παιδικοί του φίλοι από το Κοχύλι και οι ήρωες του μυθιστορήματος Τα Δελφινάκια του Αμβρακικού. Η συγκίνηση και η χαρά δεν περιγράφεται στα πρόσωπά τους, ενώ συνεχίζονται οι αναδρομικές αφηγήσεις στα παιδικά τους χρόνια και στο μετέπειτα παρελθόν τους. Ο μαστρο-πολύξερος είναι λοιπόν ο Πέτρος, ο ήρωας του άλλου μυθιστορήματος. Την αποκάλυψη του αινιγματικού παιδιού, τη δίνει ο Πάνος, ο οποίος του εξηγεί ότι το παιδί αυτό είναι ο ίδιος όταν ήταν μικρός και ότι τον ζωντάνεψε η φαντασία του, γιατί ένιωθε μοναξιά σε αυτό το έρημο μέρος. Ο απρόσκλητος επισκέπτης λοιπόν, είναι το alter ego του ήρωα όταν ήταν παιδί. Είναι η επιστροφή του σε εποχές ανέμελες και στα όμορφα παιδικά χρόνια. 4. Ο μαστρο- Πολύξερος κι η μαγική βάρκα Αυτή τη φορά ξαναβρίσκουμε το μαστρο Πολύξερο στο κτήμα του μετά από αρκετά χρόνια. Η πρώτη παρέα του, όπως τη συναντήσαμε στο πρώτο μυθιστόρημα, έχει πια μεγαλώσει και μια νέα με τέσσερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια την έχει αντικαταστήσει. Η παρέα ξεκινά για νέες περιπέτειες. Στη σπηλιά, όπου σύμφωνα με το μύθο ξεκουράζεται ο δράκος, βρίσκουν μια παράξενη βάρκα και ετοιμάζονται να ταξιδέψουν μ αυτήν στα απέναντι νησάκια. Όμως η βάρκα αποδεικνύεται μαγική και έχει διαφορετικό προορισμό. Τους ταξιδεύει στο παρελθόν και το μέλλον. Έτσι, 10

19 τα παιδιά ταξιδεύουν στο χρόνο και συναντώνται με ήρωες του μύθου και της ιστορίας. Πρώτος τους προορισμός είναι η μυθική Κολχίδα, όπου βοηθούν τον Ιάσωνα να κλέψει το χρυσόμμαλο δέρας, με ένα πρωτότυπο τρόπο. Δεύτερος σταθμός είναι η αρχαία Ελλάδα κατά τη διάρκεια των περσικών πολέμων. Συμμετέχουν στη μάχη του Μαραθώνα, μπαίνουν στην περσική τριήρη που μεταφέρει εκατό Ελληνόπουλα και τα ελευθερώνουν. Στη συνέχεια βλέπουν από ψηλά τη μάχη της Ισσού, τη στάση του Σπάρτακου και την εξέγερση των δούλων, τη Σταύρωση του Χριστού, το όραμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου και φτάνουν ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το Εκεί κατεβαίνουν για να βοηθήσουν, προσπαθούν να αρπάξουν Το Μωάμεθ τον Πορθητή, χωρίς όμως να τα καταφέρνουν. Έτσι συνεχίζουν το ταξίδι τους στην ιστορία με προορισμό το Μεσολόγγι τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας του. Και πάλι προσπαθούν να βοηθήσουν αλλά μάταια. Βγάζουν λοιπόν το συμπέρασμα ότι η ιστορία έχει πια γραφτεί και δεν αλλάζει. Τελευταίος τους προορισμός είναι το μέλλον, ο πλανήτης Νεφέλη. Εκεί τους υποδέχονται με χαρά οχτώ παιδιά και τους ξεναγούν στον πλανήτη τους. Τα παιδιά μιλούν το καθένα για τον τόπο τους, βρίσκοντας πολλές διαφορές της Γης με τον παράξενο αυτό πλανήτη, όπου δεν γίνεται ποτέ πόλεμος, δεν υπάρχουν κλέφτες, τεμπέληδες, φτωχοί και όλοι είναι ίσοι. Ο συγγραφέας μεταφέρει στον αναγνώστη πως φαντάζεται μια κοινωνία χωρίς δεινά. Στο τέλος του έργου με έκπληξη συνειδητοποιούμε ότι όλο αυτό το ταξίδι συνέβη στο όνειρο της Ντοματούλας, μιας από τις μικρές ηρωίδες. Το πραγματικό ταξίδι ξεκινά με καπετάνιο το Μάστρο-Πολύξερο. Η φανταστική περιπλάνηση των παιδιών μέσα στο χρόνο ήταν μια επινόηση του συγγραφέα για να φέρει σε επαφή τον αναγνώστη- παιδί με τα πιο σημαντικά γεγονότα της ιστορίας και του Ελληνισμού ειδικότερα. Γι αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί και βιβλίο γνώσεων ντυμένο με τη μορφή ενός μυθιστορήματος περιπέτειας και φαντασίας. Β. 1. Το θαλασσινό τοπίο ως σκηνικό Ο θαλάσσιος χώρος εντοπίζεται στα τρία από τα τέσσερα μυθιστορήματα ως ο βασικός τόπος δράσης των ηρώων αλλά και των προσώπων του μύθου. Γενικότερα η θάλασσα αποτελεί ένα από τα βασικά σκηνικά στην ελληνική και ξένη λογοτεχνία γι αυτό θα παρακολουθήσουμε σύντομα την παρουσία της, πριν διερευνήσουμε το ρόλο του θαλασσινού τοπίου στα συγκεκριμένα έργα. 11

20 Β.1.1 Το θαλασσινό τοπίο στην ελληνική και ξένη λογοτεχνία Η θάλασσα, τόσο ως χώρος υπερπόντιων ταξιδιών όσο ως τοπίο, αποτυπώνεται σε ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας. 27 Αναζητώντας την πρωταρχική εμφάνισή της, την ανιχνεύουμε στην ελληνική μυθολογία, η οποία είναι γεμάτη με θαλασσινούς θεούς καθώς επίσης και στα έπη του Ομήρου, 28 όπου εξιστορείται το θαλασσινό ταξίδι του πολύπαθου και πολυταξιδεμένου ήρωα, Οδυσσέα. 29 Τον 18ο αιώνα εγκαινιάζεται σε όλη την Ευρώπη η μόδα της απαγγελίας θαλασσινών περιπετειών. Το 1699 γράφεται ο Τηλέμαχος του Φενελόν για το γιο του Δούκα της Βουργουνδίας, το 1719 ο Ντεφόε συγγράφει το πασίγνωστο μυθιστόρημα του με τις περιπέτειες του Ροβινσώνα και επτά χρόνια αργότερα ακολουθεί ο Σουίφτ με τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ. Τον αιώνα αυτό η επιτυχία της θαλασσινής λογοτεχνίας οφείλεται στη σχέση της με τη ρομαντική τάση για τη θεοποίηση των ηρώων. Το 19ο αιώνα η λογοτεχνία της θάλασσας αλλάζει ύφος, γίνεται διδακτική, για να ανταποκριθεί σε ένα κοινό που διψάει για γνώση. Την εποχή αυτή συγγράφουν τα έργα τους οι γνωστότατοι Β. Ουγκό, Ι. Βερν και Μichelet. 30 Στην ελληνική λογοτεχνία η θάλασσα κατέχει σημαντική θέση στο έργο ποιητών και συγγραφέων και αυτό οφείλεται στη γεωγραφική θέση της Ελλάδας, χώρας κατεξοχήν θαλασσινής. Ενδεικτικά αναφέρουμε το έργο των ποιητών Καββαδία και Αντωνίου, οι οποίοι υπήρξαν ναυτικοί και αποτυπώνουν στο έργο τους τις εμπειρίες τους από τα θαλασσινά ταξίδια. Επίσης η ποίηση του Ελύτη είναι γεμάτη από θαλασσινές εικόνες. Το έργο του Καρκαβίτσα περιλαμβάνει πλήθος θαλασσινών διηγημάτων ενώ ο Παπαδιαμάντης μας δίνει αρκετές περιγραφές του θαλασσινού τοπίου. 31 Β.1.2 Λειτουργίες του θαλασσινού τοπίου στα έργα: Ο Μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Ο Μαστρο-Πολύξερος κι η μαγική βάρκα και Το Γειτονόπουλο του καλοκαιριού 27 Βλ. Michel Mollat Du Jourdin, Η Ευρώπη και η Θάλασσα, Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ Βλ. Μάριος Πλωρίτης, Θάλασσα-μοίρα των Ελλήνων, περ. Η Λέξη, τ.χ , Μάιος- Αύγουστος 1998, σσ Βλ. Αλεξάνδρα Ζερβού, Το θαλασσινό τοπίο στις οδυσσειακές διασκευές και σε (άλλα) κλασικά κείμενα για παιδιά. Συγκρίσεις και λειτουργίες, στο συλλογικό τόμο Τόπος αλλού: Θαλάσσιοι τόποι στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους, (επιμ. Μ. Μαμαλίγκα), Πατάκης, 2003, σσ Michel Mollat Du Jourdin, Η Ευρώπη και η Θάλασσα, Ελληνικά Γράμματα, 1998, σσ Γιώργος Θεοτοκάς, Ποιητές της θάλασσας, περ. Η Λέξη, τ.χ , Μάιος-Αύγουστος 1998 σσ & Γιώργος Χειμωνάς, Η θάλασσα στην ελληνική λογοτεχνία, περ. Η Λέξη, τ.χ , Μάιος-Αύγουστος 1998, σσ

21 Τόπος της ιστορίας και στα τρία έργα είναι η Αρμυρή, ένα μικρό θαλασσοχώρι κάπου στις νότιες παραλίες του Σαρωνικού, όπως αναφέρει ο παντογνώστης αφηγητής στην αρχή κάθε έργου. Ήδη λοιπόν από την αρχή ο αναγνώστης παίρνει την πρώτη θαλασσινή γεύση, καθώς το όνομα Αρμυρή παραπέμπει στη θάλασσα. Η Αρμυρή είναι ο χώρος εξόρμησης για το φανταστικό ταξίδι των παιδιών με τη μαγική βάρκα και ο χώρος όπου ο Μαστρο-Πολύξερος αφηγείται στα παιδιά το βυζαντινό μύθο του σοφού επιστήμονα Πορφυρογένη και της κόρης του Μυρίνης. Σ αυτό το μύθο η θάλασσα λαμβάνει επικίνδυνες διαστάσεις, καθώς το θαλασσινό νερό ορμά σα θεριό μέσα στο εργαστήρι να πνίξει τα πάντα 32 και χωρίζει βίαια πατέρα και κόρη. Η θάλασσα λειτουργεί λοιπόν ως χώρος απομόνωσης για τα πρόσωπα του μύθου, καθώς η απεραντοσύνη της εμποδίζει την επανένωσή τους. Είναι όμως ταυτόχρονα και χώρος αναζήτησης, αφού ο πατέρας μεταμορφωμένος σε δράκο γυρεύει την κόρη του, η οποία έχει γίνει γοργόνα, για να του δώσει το φάρμακο και να ξαναγίνουν άνθρωποι. Η επικινδυνότητα της θάλασσας διακρίνεται και σε άλλα σημεία. Για παράδειγμα, στο ίδιο έργο (Ο μαστρο- Πολύξερος κι η μαγική βάρκα), όταν τα παιδιά βρίσκονται μέσα στη σπηλιά, ξαφνικά η γη τραντάζεται και σηκώνεται ένα θεόρατο κύμα. Εκείνα τρομάζουν, όμως μόλις κοπάζει το κύμα εμφανίζεται μπροστά τους η μαγική βάρκα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το κύμα παίρνει το ρόλο του ταχυδακτυλουργού, του μέσου που φέρνει στα παιδιά τη βάρκα για το φανταστικό τους ταξίδι μέσα στο χρόνο και έτσι ελαττώνεται ο επικίνδυνος ρόλος του. Στο Μαστρο-Πολύξερο και την παλιοπαρέα του η θάλασσα γίνεται πραγματικά επικίνδυνη και προκαλεί μεγάλες καταστροφές στο μικρό θαλασσοχώρι (σ.28), ενώ στο Γειτονόπουλο του καλοκαιριού τα ορμητικά νερά της καλύπτουν τα πάντα και πνίγουν τα ζώα των κατοίκων (σ.12). Άλλοτε πάλι φουρτουνιασμένη απειλεί το ταξίδι των παιδιών με τη μαγική βάρκα: Η μαγική βάρκα άρχισε με πολύ κόπο να προσπαθεί να ξεγλιστρήσει από τούτο το θανάσιμο αγκάλιασμα των δύο τρομερών στοιχείων, της φουρτούνας και της θύελλας... κατάφερε να ελευθερωθεί από τα τρομερά πλοκάμια της θάλασσας και ν ανυψωθεί προς τον ουρανό (Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα, σσ ). Οι φράσεις τρομερά πλοκάμια και θεόρατα κύματα έσπαγαν τα βράχια (σ. 55) απεικονίζουν την αγριότητα και τη μανία της θάλασσας. Γενικά οι άνθρωποι από πολύ νωρίς χαρακτήριζαν τη θάλασσα βασίλειο του κακού και της κακοδαιμονίας Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα, Καστανιώτης, 1992, σσ Michel Mollat Du Jourdin, Η Ευρώπη και η Θάλασσα, Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ

22 Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία αποτυπώνει το φόβο που αποπνέει το θαλασσινό στοιχείο μέσα από αληθινές εμπειρίες συγγραφέων που υπήρξαν ναυτικοί(όπως οι Μπάιρον και Cooper). 34 Παρόμοια παραδείγματα βρίσκει κανείς και στην ελληνική λογοτεχνία. 35 Ξαναγυρίζοντας τώρα στα έργα, διαπιστώνουμε ότι η θάλασσα δεν παρουσιάζεται μόνο φουρτουνιασμένη και επικίνδυνη. Αντιθέτως, όταν είναι ήρεμη και γαλήνια προσφέρει χαρά και ένα σωρό απολαύσεις στους ήρωες. Έτσι γίνεται χώρος ηρεμίας και ξεκούρασης για το Μαστρο-Πολύξερο, ο οποίος γύρω από αυτήν οργανώνει τη ζωή του, διηγείται στα παιδιά ιστορίες, τα συμβουλεύει για το πώς θα διεκπεραιώσουν τις θαλασσινές εργασίες. Επίσης, γίνεται μέσο πλουτισμού για τους κατοίκους της Αρμυρής, καθώς άρχισαν να χτίζουν τα σπίτια της κοντά της, ενώ ανοίχτηκαν δρόμοι και χτίστηκαν μαγαζιά (Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, σ. 48). Επίσης, προσελκύει πλήθος ξένων και τουριστών που έρχονται στο χωριό για να απολαύσουν τα καθαρά νερά της. Για τους μικρούς ήρωες η θάλασσα εκτός από χώρος χαράς, παιχνιδιού και ξενοιασιάς μετατρέπεται και σε χώρο κοινής εργασίας και μύησης στις ναυτικές δουλειές, καθώς μαθαίνουν να κουμαντάρουν τη βάρκα, τραβώντας άλλος κουπί, άλλος ρίχνοντας την άγκυρα, ενώ άλλοι βοηθούν στο τράβηγμα των διχτυών. Τα παιδιά λοιπόν μέσα από την επαφή τους με το θαλασσινό στοιχείο μαθαίνουν να συνεργάζονται αρμονικά για έναν κοινό σκοπό και έτσι αναπτύσσουν στοιχεία της προσωπικότητάς τους. 36 Η λειτουργία της θάλασσας ως χώρος ταξιδιού είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική και πρωταρχική στη θαλασσινή λογοτεχνία. Στο βιβλίο Ο Μαστρο- Πολύξερος κι η μαγική βάρκα τα παιδιά ετοιμάζουν μια μυστική εκστρατεία στα μυστηριώδη νησιά που βρίσκονται απέναντι από την Αρμυρή, το Σκορπιό και τη Δράκαινα. Παρά τις αντιδράσεις και τους φόβους τους, αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν αυτό το ταξίδι γιατί αλλιώς θα είναι δειλοί και φοβητσιάρηδες. Ο Κουρσάρος, το παιδί που αναλαμβάνει την αρχηγία, για να τους ενθαρρύνει τους υπενθυμίζει ότι ανήκουν σε ναυτική φυλή. Ο λόγος του είναι γεμάτος πάθος και πείσμα:... επειδή μας χωρίζουν λίγα μίλια θάλασσα; Μα τι ναυτικός λαός είμαστε τότε; Ο Οδυσσέας πλανήθηκε...πίσω; (σ. 30). Το παράδειγμα του Οδυσσέα προβάλλει ως ατράνταχτο επιχείρημα υπέρ του ταξιδιού και φανερώνει την 34 ό.π., σσ Όπως για παράδειγμα η συλλογή διηγημάτων του Α. Καρκαβίτσα, Λόγια της Πλώρης. 36 Βλ. Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Καστανιώτης, 1985, 6 ο κεφάλαιο Επιχείρηση Πάστρα, σσ

23 εξοικείωση των παιδιών με το μύθο του Ομήρου. 37 Το θαλασσινό ταξίδι γίνεται λοιπόν αφορμή για περιπέτεια και δράση και είναι ένας τρόπος μύησης μέσα στο μύθο, στο παραμύθι και σε κάθε λογοτεχνικό είδος. 38 Το ταξίδι των παιδιών στο συγκεκριμένο έργο ξεκινά με εξόρμηση τη θάλασσα, συνεχίζει την πορεία του στον ουρανό και στο τέλος αποδεικνύεται ένα ταξίδι στο παρελθόν, στην ελληνική μυθολογία και ιστορία. Χαρακτηριστικό είναι το θαλασσινό τραγούδι των παιδιών πριν από την αρχή του μαγικού ταξιδιού τους: Και βίρα- μόλα μην το πούμε κανενού, βάζουμε πλώρη στην καρδιά του ωκεανού, κι όρτσα πανιά για το μεγάλο μας ταξίδι (σ. 49). Τα θαλασσινά πουλιά και ζώα τους ξεπροβοδίζουν, σ ένα τρελό και ατελείωτο χορό χαράς και κεφιού. Ο αφηγητής μεταδίδει αυτή την οπτική και ακουστική εικόνα με αμεσότητα και ζωντάνια ενεργοποιώντας τη φαντασία του αναγνώστη (σ. 49). Το γεγονός ότι τα παιδιά έχουν ξετρελαθεί, θέλουν να γίνουν γλάροι και δελφίνια και να βουτήξουν στη θάλασσα δηλώνει την ένταση της χαράς που προκαλεί το θαλάσσιο αυτό θέαμα. Βλέπουμε λοιπόν ότι η θάλασσα έχει γίνει σύμμαχος στο ταξίδι τους, καθώς τους προσφέρει ένα φανταστικό και απίθανο θέαμα, τους γεμίζει με χαρά και αισιοδοξία, ενώ ο επικίνδυνος ρόλος της έχει εξαφανιστεί ολοκληρωτικά. Μια εξίσου μαγευτική και σαγηνευτική εικόνα μας δίνει ο τριτοπρόσωπος αφηγητής όταν περιγράφει το βυθό της θάλασσας, τον αποκαλεί «λαμπερό δάσος από γιγάντια κοράλλια (σ. 132). Ο βυθός προκαλεί στα παιδιά θαυμασμό και τα κάνει να ξεχάσουν τις προηγούμενες περιπέτειες που συνάντησαν στο ταξίδι τους πίσω στο χρόνο. Η θάλασσα έτσι για άλλη μια φορά γίνεται χώρος γαλήνης και ηρεμίας για τους μικρούς ταξιδευτές. Β. 2. Ο ρόλος των εγκιβωτισμένων αφηγήσεων Β.2.1 Ο μύθος του δράκου και της γοργόνας: ανάμεσα στο πραγματικό και το μυθικό Ο μύθος του δράκου ανιχνεύεται και στα τέσσερα μυθιστορήματα ως εγκιβωτισμένη αφήγηση, άλλοτε παίζοντας σημαντικό ρόλο στην πλοκή, καθώς ο δράκος σημαδεύει τη ζωή των κατοίκων του χωριού και περισσότερο τη ζωή ενός 37 Για τη σχέση μύθου και παιδικού βιβλίου δες: Α. Ζερβού Μύθος, αρχαιότητα και κλασικό παιδικό βιβλίο, στο ηλ. Περιοδικό keimena.ece.uth.gr, τ.χ. 4, Βλ. Γ.Μ. Μερακλής, Το ταξίδι στο μύθο και το παραμύθι, περ. Διαβάζω (Το ταξίδι στη λογοτεχνία- Αφιέρωμα), τ.χ. 465, 2006, σσ

24 μυστήριου και παράξενου γέρου, του μπάρμπα-ανθέμιου και άλλοτε χάνοντας τη δύναμή του, για να μετατραπεί σε ένα ευχάριστο παραμύθι για τα παιδιά, τα οποία περιμένουν ανυπόμονα το μαστρο-πολύξερο να τους το διηγηθεί.. 39 Για πρώτη φορά ο κεντρικός ήρωας και ταυτόχρονα ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τον αινιγματικό αυτό μύθο στο πρώτο μυθιστόρημα Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, όταν συναντά τον μπάρμπα-ανθέμιο για να αγοράσει το κτήμα του. Παραξενεύεται όμως από τη συχνή αναφορά του γέρου σε έναν εκείνον, που όπως λέει χαρακτηριστικά διαφεντεύει τη ζωή του (σ. 18) και έρχεται να ξεκουραστεί στη σπηλιά που βρίσκεται δίπλα στο κτήμα του. Ρωτώντας τους χωριανούς του γέρου μαθαίνει ότι είναι απόγονος των Χρυσολωράδων, ότι έχασε τους γονείς του σε πολύ μικρή ηλικία από ένα σεισμό και από τότε, όπως του λένε χαρακτηριστικά: σάλεψαν τα λογικά του παιδιού. Πεταγόταν τις νύχτες και φώναζε: - Ο δράκος!... Τον είδα... Ήρθε απ τη θάλασσα... Τον είδα... Γκρέμισε το σπίτι και πήρε τη μάνα μου και τον Πατέρα! (σ. 28). Η δυστυχία του μπάρμπα-ανθέμιου ολοκληρώθηκε όταν έχασε τη γυναίκα του μια μέρα που ταξίδευαν με τη βάρκα τους και έπιασε θαλασσοταραχή. Και πάλι ο μπάρμπα-ανθέμιος θεώρησε το δράκο υπεύθυνο. Μα και οι χωριανοί άρχισαν να πιστεύουν πως υπάρχει και πως αυτός του κατάστρεψε τη ζωή: - Ο δράκος είπαν στο χωριό. Ο δράκος! (σ. 32). Ακόμα και λίγο πριν πεθάνει ο μπάρμπα-ανθέμιος είπε στο μαστρο-πολύξερο πως έρχεται εκείνος να τον πάρει: [...] Η θάλασσα σείστηκε από τρομερή βροντή κι αστροπελέκι μέγα φώτισε τη νύχτα. Έρχεται! [...] Ποιος; ρώτησε ο μαστρο- Πολύξερος. Εκείνος! Έρχεται να με πάρει... Καιρός ήταν. Με το καλό να ορίσει!. Έγειρε το κεφάλι του και ξεψύχησε (σ. 33). Ολόκληρη η μικρή κοινωνία του χωριού πιστεύει στην ύπαρξη του δράκου και έχει μεταδώσει το μύθο στις επόμενες γενιές. Ακόμα και η μετέπειτα παρέα παιδιών, στο μυθιστόρημα Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα, που απέχει από την προηγούμενη αρκετά χρόνια, γνωρίζει το μύθο. Φανερή είναι λοιπόν εδώ η αναγνωρισιμότητα του μύθου, 40 η ικανότητά του δηλαδή να παραμένει αναγνωρίσιμος από όλες τις γενιές, μικρούς και μεγάλους, ενώ αναλλοίωτα παραμένουν και τα βασικά χαρακτηριστικά του: είναι ένας δράκος που περιπλανιέται στη θάλασσα ψάχνοντας να βρει την κόρη του τη γοργόνα. Τα παιδιά 39 Για την έκπτωση της αλήθειας του μύθου, βλ. Α. Ζερβού, Βιβλία παιδιών, μύθοι και κώδικες ενηλίκων, στο συλλογικό τόμο, Από το παραμύθι στα κόμικς, (επιμ. Ε. Αυδίκος), Οδυσσέας, Αθήνα, 1996, σ ό.π., σσ και Αλεξάνδρα Ζερβού, Μύθος, αρχαιότητα και κλασικό παιδικό βιβλίο, στο ηλ. Περιοδικό keimena.ece.uth.gr, τ.χ. 4,

25 αναρωτιούνται αν υπάρχει ή όχι και κάθε φορά που ξεσπά θαλασσοταραχή ή καταιγίδα, τις αποδίδουν στο δράκο: -Ο δράκος!... Έρχεται ο δράκος!... (σ. 57). Εδώ βλέπουμε το πραγματικό να περιπλέκεται με το μυθικό: η σπηλιά όντως υπάρχει και όταν την επισκέφτηκε ο ήρωας είδε ένα μεγάλο βαθούλωμα σαν να χε αφήσει τα χνάρια του ένα πελώριο σώμα και στα χέρια του μπερδεύτηκαν κάτι τεράστια γκριζογάλανα λέπια, λεπτά και διάφανα [...] (σ. 22). Ακόμα ο μπάρμπα-ανθέμιος επιμένει ότι είδε το δράκο. Στο δεύτερο μυθιστόρημα Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο, καθώς ο νομάρχης όχι μόνο έχει το ίδιο όνομα με το δράκο, αλλά και έζησε ένα μυστήριο περιστατικό στη σπηλιά του, που τον έκανε να θυμηθεί μια επιγραφή πάνω σε μια ταφόπλακα που έγραφε ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΗΣ-ΔΡΑΚΟΣ ΑΠΕΒΙΩΣΕ ΤΟ 1853 ΜΥΡΙΝΗ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΗ-ΓΟΡ (σ. 37). Τα παιδιά στο μυθιστόρημα Ο μαστρο-πολύξερος κι η μαγική βάρκα, βέβαια, διόλου δεν πιστεύουν στο μύθο, αν και τους αρέσει να τον ακούν σαν παραμύθι. Που τελειώνει λοιπόν η αλήθεια και που αρχίζει ο μύθος; Αυτή δεν είναι όμως η σημασία του μύθου; Ένα είδος γλώσσας που επινόησε ο άνθρωπος για να ερμηνεύσει την πραγματικότητα. 41 Ο μύθος έκανε την εμφάνισή του σε μια εποχή που οι άνθρωποι στο χωριό ήταν αγράμματοι, όπως ο μπάρμπα-ανθέμιος και οι χωριανοί του, οπλισμένοι όχι με τη λογική αλλά με προλήψεις και δεισιδαιμονίες και ο, τιδήποτε δεν μπορούσαν να εξηγήσουν, όπως τα φυσικά φαινόμενα, τα απέδιδαν σε υπερφυσικά όντα ή σε στοιχειά. 42 Μια τέτοια εξήγηση δίνει και ο ήρωας: ό, τι δε μπορούσε να εξηγήσει ο μπάρμπα-ανθέμιος, το απέδιδε στο δράκο. 43 Για τα παιδιά η ιστορία με το δράκο δεν είναι τίποτε παραπάνω από ένα παραμύθι, που ανυπομονούν να το ακούσουν από το στόμα του μαστρο-πολύξερου. Είναι γνωστό άλλωστε πόσο αρέσει στα παιδιά να ακούν ιστορίες για υπερφυσικά όντα 44 και να τα πλάθουν με τη φαντασία τους. Αυτό το παραδέχεται και ο ήρωας, γι αυτό δέχεται να τους πει την ιστορία, ακόμα και αν ο ίδιος καθόλου δεν την πιστεύει: Τι να πει στα παιδιά για το δράκο; Πως δεν τον είδε ποτέ; Πως το θεόρατο κρεβάτι του δεν ήταν παρά ένας ορθογώνιος βράχος και τα τεράστια λέπια του 41 Για έναν ορισμό του μύθου, βλ. Γρηγόρης Καραφύλλης, Από το μύθο στο λόγο. Μυθικές και λογικές εξηγήσεις του κόσμου, στο συλλογικό τόμο Από το παραμύθι στα κόμικς, (επιμ. Ε. Αυδίκος), Οδυσσέας, Αθήνα, 1996, σσ & Παρόμοια παραδείγματα βρίσκουμε χιλιάδες στην προφορική μας παράδοση, σε θρύλους και παραδόσεις κάθε τόπου, στα δημοτικά τραγούδια, στη λαϊκή λογοτεχνία και αλλού. 43 Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Καστανιώτης, Αθήνα, 1985, σ Βλ. Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος, Τέχνη και τεχνική του παραμυθιού, Καστανιώτης, Αθήνα, 1997, σσ

26 καβούκια από πεταλίδες που τις έχει φάει ο χρόνος και το κύμα; Μα τα παιδιά είναι πάντα παιδιά [...] και πάντα θέλουν ν ακούνε για παραμύθια με δράκους, με μάγισσες και γοργόνες. Έχει το δικαίωμα τάχα αυτός να μην τους μιλήσει; ( Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, σ. 47). Έτσι ακούν με ανοιχτό στόμα το παραμύθι, το οποίο με λίγα λόγια είναι το εξής: μια φορά, πριν πεντακόσια χρόνια, ζούσε στην αυλή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ένας σοφός επιστήμονας, ο Τιμόθεος Πορφυρογένης. Είχε το εργαστήριο του στο υπόγειο του παλατιού και μαζί με την κόρη του, τη Μυρίνη, έκαναν πειράματα, προσπαθώντας να βρουν ένα φίλτρο, για να μπορεί να ζει ο άνθρωπος και μέσα στο νερό. Και λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης κατάφεραν να το ανακαλύψουν. Μόλις ο εχθρός εισέβαλε στο εργαστήριό τους, εκείνοι δεν έχασαν την ευκαιρία, ήπιαν λίγο από το φίλτρο, ενώ η κόρη του κρατούσε το αντίδοτο. Όσο όμως και αν κρατιόνταν σφιχτά, ένας τρομερός σεισμός τάραξε το υπόγειο, το οποίο γέμισε νερά και τους παρέσερνε προς τη θάλασσα. Το κύμα τους χώρισε. Ο πατέρας μεταμορφώθηκε σε δράκο και η κόρη του σε γοργόνα. Και από τότε την ψάχνει σε θάλασσες και ωκεανούς για να του δώσει το αντίδοτο και να ξαναγίνουν άνθρωποι. Μετά το τέλος της αφήγησης τα παιδιά τον ρωτάνε αν υπάρχει ή όχι δράκος και γοργόνα. Η απάντηση του είναι δεν ξέρω και προσπαθεί με παραδείγματα μέσα από την ελληνική μυθολογία να τους πει ότι, όπως όλα αυτά δεν είναι αληθινά έτσι και το παραμύθι με το δράκο δε μπορεί να είναι αληθινό. Όταν όμως τα βλέπει λυπημένα, σωπαίνει και στενοχωριέται που κινδύνεψε να τους σκοτώσει το όνειρο, γιατί κάθε παιδί έχει την ανάγκη και το δικαίωμα να ταξιδεύει στους δικούς του κόσμους, στους κόσμους της φαντασίας και του παραμυθιού (σ. 113). Ωστόσο η περιέργεια τους έχει ικανοποιηθεί, αφού άκουσαν επιτέλους την αληθινή ιστορία και έτσι δεν πολυασχολούνται πια με το δράκο, όπως οι γέροι κάτοικοι του χωριού. Μόλις ο μαστρο-πολύξερος τους δίνει την ιδέα να ανεβάσουν μια θεατρική παράσταση, ενθουσιάζονται, ξεχνούν δράκους και γοργόνες και ρίχνονται με τα μούτρα στη δουλειά. Ο μύθος λοιπόν, τον οποίο τόσο πίστευε ο μπάρμπα-ανθέμιος και οι χωριανοί του, γίνεται ένα γλυκό και ευχάριστο παραμύθι για τα παιδιά. Γι αυτά πρωταρχικό ρόλο παίζει η ευχαρίστηση και η χαρά που τους προσφέρει η προφορική αφήγηση και όχι η εξήγηση των φυσικών φαινομένων σύμφωνα με αυτό. Ο μαστρο-πολύξερος από την άλλη αντιπροσωπεύει τον ενήλικα και στέκεται κριτικά απέναντι σε κάθε μύθο. Δίνει μάλιστα μια εξήγηση για το δράκο, που εμάς τους ενηλίκους μας βρίσκει 18

27 σύμφωνους. Ο δράκος είναι ο φόβος μας για πράγματα, τα οποία δεν μπορούμε να καταλάβουμε, ούτε ξέρουμε γιατί γίνονται και ο μόνος τρόπος για να τον διώξουμε είναι η γνώση και η επιστήμη. 45 Στο μυθιστόρημα όμως αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου ο ήρωας εκφράζει μια άποψη περισσότερο ευαίσθητη και νοσταλγική παρά ορθολογική. Όταν του διηγείται ο νομάρχης το επεισόδιο με την επιγραφή της ταφόπλακας, που είδαμε παραπάνω, ο μαστρο-πολύξερος συμπεραίνει ότι ο δράκος βρήκε την κόρη του τη γοργόνα, ήπιαν το αντίδοτο, έγιναν άνθρωποι ξανά και κάποια στιγμή πέθαναν. Όμως εκείνος θα προτιμούσε να πιστεύει πως ήταν ζωντανοί και έψαχναν ακόμα ο ένας τον άλλο, παρά να τους νιώθει πεθαμένους για πάντα. Η ιστορία τους είτε πραγματική είτε αληθινή, τον συγκινούσε. Χαρακτηριστικά λέει: Τους αγάπησα αυτούς τους δύο. Πατέρα και κόρη. Δέθηκα μαζί τους. Και μου άρεσε να πιστεύω πως υπήρξαν κάποτε. Πως έζησαν (σ. 41). Στο τέλος αναφέρει ότι δέθηκε με το δράκο, γιατί ψάχνει και εκείνος να βρει την κόρη του, που την έχασε κατά την εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο το 74: -Γι αυτό τον συμπονάω το συνονόματό σου, Τιμόθεε, το δράκο. Γιατί τον καταλαβαίνω. Έχω τη μοίρα του. Ψάχνω κι εγώ, όπως κι εκείνος για τη χαμένη μου κόρη (σ. 171). Βλέπουμε λοιπόν ότι ακόμα και οι ενήλικοι έχουν ανάγκη τους μύθους και τα παραμύθια και στηρίζουν τις ελπίδες τους σ αυτά. Β Αποτίμηση της λειτουργίας του μύθου Σχετικά με τη λειτουργία του μύθου έχουμε να παρατηρήσουμε ότι αυτός αποτελεί μια επινόηση του συγγραφέα με σκοπό την πρόκληση περιέργειας στον αναγνώστη και τη δημιουργία μιας μυστηριακής ατμόσφαιρας στο έργο Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του. Γι αυτό άλλωστε τον τοποθετεί στην αρχή, δίνοντας μας τα πρώτα σημάδια του. Μας τον αποκαλύπτει στη μέση περίπου της ιστορίας, όταν η περιέργεια των παιδιών έχει φουντώσει τόσο πολύ που δε χωρεί άλλη αναβολή για την αφήγηση του. Με αυτόν τον τρόπο η περιέργεια του αναγνώστη ταυτίζεται με την περιέργεια των παιδιών. Μάλιστα, όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας σε συνέντευξη του, επινόησε την ιστορία του δράκου, για να φοβίσει τα παιδιά που έρχονταν στο εξοχικό του και τον ενοχλούσαν. Όμως εκείνα αντί να τρομάξουν έρχονταν κάθε μέρα για να ακούσουν τη συνέχεια της ιστορίας: Την άλλη μέρα γέμισε η παραλία από πιτσιρικάδες που ρωτούσαν περίεργοι για το στόμα του, την 45 Ντίνος Δημόπουλος, Ο μαστρο-πολύξερος κι η παλιοπαρέα του, Καστανιώτης, Αθήνα, 1985, σ

28 ουρά του, για το πώς βρέθηκε στην Αρμυρή, για τη φωλιά του, για το ποιος τον ταΐζει, τι τρώει Έτσι δε βρήκε άλλη λύση παρά να συμφιλιώσει το δράκο με την περιέργειά τους, γι αυτό και σκάρωσε το πρώτο μεγάλο παραμύθι, Ο μαστρο- Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του. 47 Στα επόμενα έργα, ο μύθος βρίσκεται στο εξωδιηγητικό επίπεδο, ο συγγραφέας τον γνωστοποιεί στους αναγνώστες που δεν έτυχε να διαβάσουν το πρώτο βιβλίο του και δε γνωρίζουν τον ήρωα και το σκηνικό. Από την άλλη, όσον αφορά τη λειτουργία του μύθου στην εξέλιξη της πλοκής και τη διαγραφή των προσώπων, αυτός λειτουργεί σαν συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις γενιές του χωριού, συγκροτεί ένα κώδικα επικοινωνίας που μικροί και μεγάλοι γνωρίζουν λόγω της διαχρονικότητάς του. Η τεράστια επίδραση που ασκεί όμως στους γεροντότερους του χωριού και κυρίως στο μπάρμπα-ανθέμιο, χάνει τη δύναμη της, όταν ο μύθος απευθύνεται στα παιδιά. Τότε γίνεται ένα γλυκό και ευχάριστο παραμύθι. Γενικότερα, πάντως, ο μύθος λειτουργεί καθαρκτικά και ευεργετικά στην ψυχή του κεντρικού ήρωα και των παιδιών. Ταυτίζεται με την ανάγκη που έχουν οι άνθρωποι στο όνειρο, τη φαντασία και την αιώνια αναζήτηση του καλού. Και καθώς κάθε μύθος κρύβει μέσα του ένα ηθικό δίδαγμα, λειτουργεί σαν άλλοθι του συγγραφέα, για να μιλήσει έμμεσα στα παιδιά για το μυθικό και το πραγματικό, για να έρθει περισσότερο κοντά τους με την ιδιότητα του αφηγητή. Κάθε άλλος τρόπος προσέγγισης θα ηχούσε έντονα πεζός και διδακτικός. Β.2.2 Οι εγκιβωτισμοί στο Γειτονόπουλο του καλοκαιριού Όπως είδαμε παραπάνω, η αφήγηση του μύθου αποτελεί μια εγκιβωτισμένη αφήγηση, μια μεταδιήγηση στο κύριο σώμα της ιστορίας. Ο συγγραφέας καταφεύγει συχνά σε αυτή την αφηγηματική τεχνική, για να μεταδώσει στον αναγνώστη συγκεκριμένα μηνύματα και πιστεύω του. Ο μύθος δίνει ευκαιρία στον ήρωα και έμμεσα το συγγραφέα να διοχετεύσει το διδακτισμό του, o οποίος εδώ είναι έμμεσος, χωρίς να αναπτύσσεται σε βάρος της αφήγησης. Εκτός από αυτήν, ανιχνεύουμε και άλλες παρόμοιες αφηγήσεις στο μυθιστόρημα Το γειτονόπουλο του καλοκαιριού. Στο συγκεκριμένο έργο η παρουσία τους είναι εντονότερη, καθώς αυτές καταλαμβάνουν τη μεγαλύτερη έκταση στην πλοκή. Αφορμή για να τις διηγηθεί ο ήρωας στον 46 Βλ. Ο Ντίνος Δημόπουλος συζητά με την Αγγελική Βαρελά, περ. Διαδρομές, τ.χ. 3, 2001, σσ Δεν είναι λίγες οι φορές που ο/η συγγραφέας επινοεί την ιστορία του με τη βοήθεια ή την παρότρυνση συγκεκριμένων παιδιών. Βλ. σχετικά Αλεξάνδρα Ζερβού, Στη χώρα των Θαυμάτων. Το παιδικό βιβλίο ως σημείο συνάντησης παιδιών-ενηλίκων, Δ έκδοση, Πατάκης, Αθήνα, 1999, σ