Α. Ο ρόλος της φυλλόσφαιρας στις αλληλεπιδράσεις των καλλιεργούμενων και αυτοφυών φυτών με το βιοτικό περιβάλλον

Transcript

1 Α. Ο ρόλος της φυλλόσφαιρας στις αλληλεπιδράσεις των καλλιεργούμενων και αυτοφυών φυτών με το βιοτικό περιβάλλον Οι αλληλεπιδράσεις φυτών μικροοργανισμών παίζουν κεντρικό ρόλο στη λειτουργία των οικοσυστημάτων της χέρσου. Η κατανόηση της Βιολογίας των φυτών είναι αδιανόητη εάν δεν ληφθούν υπόψη οι αλληλεπιδρόντες μικροοργανισμοί, και αντίστοιχα η Βιολογία των μικροοργανισμών του εδάφους δεν μπορεί να κατανοηθεί εάν δεν ληφθούν υπόψη τα φυτά που διαμορφώνουν τα επί μέρους ενδιαιτήματα. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές δημιουργούν ένα ευρύτατο φάσμα σχέσεων, από αμοιβαία επωφελείς που λαμβάνουν χώρα σε φυτικούς ιστούς (προϊόντα συνεξέλιξης με σημαντική εξειδίκευση σε επίπεδο φυτικών ειδών και μικροοργανισμών) έως παρασιτικές. Η έννοια φυλλόσφαιρα είναι όρος που χρησιμοποιείται κυρίως στη Μικροβιολογία και αναφέρεται στο υπέργειο τμήμα των φυτών ως ενδιαιτήματος το οποίο αποικίζεται από μικροοργανισμούς (επιφυτικοί μικροοργανισμοί). Η έρευνα στο πεδίο αυτό εστιάζεται κυρίως στην εποίκιση των φύλλων, επειδή συνιστούν το κυρίαρχο υπέργειο τμήμα των φυτών και η εποίκισή τους παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι επιφυτικοί μικροοργανισμοί μπορεί να έχουν θετικές, αρνητικές ή ουδέτερες επιδράσεις στο φυτικό οργανισμό. Η έρευνα που αφορά στη μελέτη της μικροχλωρίδας της φυλλόσφαιρας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς εφαρμογής διότι 1. Η κατανόηση των μηχανισμών μέσω των οποίων οι παθογόνοι μικροοργανισμοί επιβιώνουν στο περιβάλλον της φυλλόσφαιρας θα επιτρέψει τον αποτελεσματικότερο έλεγχο της εξάπλωσής τους. 2. Η ύπαρξη ορισμένων μολυσματικών μικροοργανισμών, όπως τα Salmonella και E. Coli, σε νωπά λαχανικά αποτελεί κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Τα δύο αυτά βακτήρια αποικίζουν καλλιεργούμενα φυτά όπως το καλαμπόκι και το φασόλι. 3. Ορισμένοι μικροοργανισμοί που αποικίζουν την επιφάνεια των φύλλων σε χαμηλές θερμοκρασίες δρουν ως πυρήνες κρυστάλλωσης και προκαλούν καταστροφές στις καλλιέργειες. 4. Η κατανόηση των ανταγωνιστικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μικροοργανισμών της φυλλόσφαιρας αποτελεί ένα πολλά υποσχόμενο επιστημονικό πεδίο με εφαρμογές στη βιολογική καταπολέμηση των φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών. Η άφιξη των μικροοργανισμών στην επιφάνεια ενός φύλλου 1. Μέσω του ανέμου 2. Μέσω των σταγόνων της βροχής ή της άρδρευσης

2 3. Μέσω φορέων (έντομα επικονιαστές, φυτοφάγα, γεωργικά εργαλεία) Η φυλλόσφαιρα ως ενδιαίτημα Τα φύλλα θεωρούνται παγίδες σπορίων και αναπαραγωγικών μορφών μικροοργανισμών και η ικανότητα παγίδευσης εξαρτάτα από μια σειρά παράγοντες, όπως 1. Το σχήμα του ελάσματος, διότι επηρεάζει τις αεροδυναμικές ιδιότητες των φύλλων και επομένως τον τρόπο και τόπο απόθεσης των αναπαραγωγικών μορφών. 2. Την ύπαρξη επιδερμικών εξαρτημάτων 3. Τις αλληλεπιδράσεις φυλλικών επιφανειών και εντόμων, διότι πολλά έντομα παίζουν το ρόλο φορέων παθογόνων. Τα φύλλα αντιπροσωπεύουν ένα τεράστιο μικροβιακό ενδιαίτημα (εικόνα 1), αφού υπολογίζεται ότι σε πλανητικό επίπεδο συνιστούν μία τεράστια επιφάνεια εποίκισης, περίπου 6.4 Χ 10 8 km 2. Υπολογίζεται ότι η τεράστια αυτή επιφάνεια φιλοξενεί βακτηριακούς πληθυσμούς της τάξης των κυττάρων. Εικόνα 1. Αποτύπωμα φύλλου σε nutrient agar Οι πληθυσμοί αυτοί είναι επαρκείς ώστε να επηρεάζουν όχι μόνο τη φυσιολογική συμπεριφορά των μεμονωμένων φυτών, αλλά και διαδικασίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ανάπτυξη των επιφυτικών μικροβιακών πληθυσμών εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες όπως 1. Η ποσότητα και η ποιότητα των φυτικών εκπλυμάτων σε ανόργανα θρεπτικά στοιχεία 2. Η ποσότητα και η ποιότητα των φυτικών εκπλυμάτων σε οργανικά συστατικά δηλ. υδατάνθρακες, οργανικά οξέα, αμινοξέα, κλπ. Οι συγκεντρώσεις των συστατικών αυτών στα

3 εκπλύματα επηρεάζονται από το φυτικό είδος, την ηλικία και τη φυσιολογική κατάσταση των φύλλων, καθώς και την ύπαρξη τραυματισμών. Απλά σάκχαρα όπως η γλυκόζη η φρουκτόζη και η σακχαρόζη αποτελούν τις κύριες πηγές άνθρακα των επιφυτικών βακτηρίων μg σακχάρων εκπλένονται από τα φύλλα φασολιού, ποσότητες ικανές να υποστηρίξουν την ανάπτυξη κυττάρων/φύλλο. 3. Οι μικροκλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην επιφάνεια των φύλλων. Η φυλλόσφαιρα αντιπροσωπεύει ένα αφιλόξενο περιβάλλον, κυρίως στη διάρκεια της ημέρας, αφού στην επιφάνεια των φύλλων οι αλλαγές των περιβαλλοντικών συνθηκών είναι συνήθως ραγδαίες. Η θερμοκρασία μπορεί να ξεπερνά τους 50 ο C την ημέρα, με χαμηλές τιμές ΣΥ και υψηλές εντάσεις UV. Κατά τη διάρκεια της νύκτας ωστόσο το μικροπεριβάλλον είναι περισσότερο φιλόξενο με θερμοκρασίες σαφώς χαμηλότερες, ΣΥ υγρασία υψηλότερη και απουσία UV. Το μικροκλίμα που επικρατεί σε διαφορετικές θέσεις ενός φύλλου μπορεί να επιτρέψει την επιβίωση αποικιών. Το οριακό στρώμα που καλύπτει την επιφάνεια ενός φύλλου, παρέχει ικανοποιητικά επίπεδα υγρασίας, ιδιαίτερα πάνω από τα στόματα. Επομένως σε επίπεδο βακτηριακής μικροκλίμακας η επιφάνεια ενός φύλλου παρέχει καταφύγια για μικροβιακούς πληθυσμούς. Η έκπλυση επίσης υδατανθράκων από τα φύλλα και συνεπώς η παροχή θρεπτικών στους επιφυτικούς πληθυσμούς είναι ιδιαίτερα ετερογενής και εντοπισμένη σε τοπική κλίμακα. Επομένως, ενώ η επιφάνεια ενός φύλλου θεωρείται ως ένα ολιγοτροφικό περιβάλλον, ορισμένες περιοχές της αναδεικνύονται σε οάσεις επιβίωσης και ανάπτυξης επιφυτικών μικροοργανισμών (εικόνα 2). Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν αυξημένη έκπλυση και εντοπίζονται σε βάσεις τριχών ή περιοχές τραυμάτων ή μηχανικής φθοράς. Οι διαστάσεις και η εξάπλωση των σταγόνων νερού στην επφάνεια ενός φύλλου παίζει κυρίαρχο ρόλο στην επιβίωση και εξάπλωση των επιφυτικών μικροοργανισμών και εξαρτώνται 1. Από τις χημικές ιδιότητες του υδρόφοβου εφυμενιδικού στρώματος 2 Από την ύπαρξη εσοχών και θηλών λόγω του ιδιαίτερου σχήματος των επιδερμικών κυττάρων. 3. Την ύπαρξη επιδερμικών εξαρτημάτων Η ύπαρξη έντονης UV ακτινοβολίας αποτελεί ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της επιφάνειας των φύλλων που απαιτεί εγκλιματισμό προκειμένου οι επιφυτικοί μικροοργανισμοί να επιβιώσουν. Πράγματι, ένα μεγάλο ποσοστό των επιφυτικών βακτηρίων διαθέτει χρωστικές που παρέχουν προστασία έναντι υψηλής έντασης UV. Επίσης τα ανθεκτικά βακτήρια διαθέτουν μηχανισμούς επιδιόρθωσης των βλαβών που προκαλεί η ακτινοβολία αυτή στο DNA.

4 Ενας σημαντικός παράγοντας που επιτρέπει την επιβίωση των επιφυτικών πληθυσμών βακτηρίων αφορά στην ικανότητά τους να τροποποιούν το μικροπεριβάλλον εποίκισης ώστε να μεγιστοποιήσουν την επάρκεια σε θρεπτικά από τη φυλλόσφαιαρα. Η μείωση της υδροφοβικότητας της εφυμενίδας επιτρέπει την έκπλυση ή διάχυση των συστατικών Εικόνα 2. Μικροφωτογραφία από συνεστιακό μικροσκόπιο. Οι βακτηριακές συναθροίσεις εντοπίζονται στη περιοχή της βάσης (πράσινο βέλος) μιας αδενώδους τρίχας (άσπρο βέλος) ή στις περιοχής επαφής των επιδερμικών κυττάρων και των ηθμαγγειωδών δεσμίδων (μπλε βέλη). Με πορτοκαλί βέλος δείχνεται η υφή ενός μύκητα (Lidow and Brandl 2003). Οι πολυπληθέστεροι εποικιστές των φύλλων είναι τα βακτήρια των οποίων ο πληθυσμός κυμαίνεται συνήθως μεταξύ 10 6 και 10 7 κύτταρα/cm 2 φύλλου. Πολυάριθμα είδη βακτηρίων έχουν απομονωθεί από φυλλικές επιφάνειες, τα οποία μπορεί να δημιουργούν πυκνούς πληθυσμούς, χωρίς ωστόσο να προκαλούν ορατές δυσλειτουργίες στα φύλλα. Ορισμένα είδη ωστόσο είναι παθογόνα και μπορεί να προκαλέσουν ασθένειες. Οσον αφορά τα φυτοπαθογόνα, η φυλλική επιφάνεια αντιπροσωπεύει ένα προσωρινό υπόστρωμα φιλοξενείας, αλλά και ένα φράγμα το οποίο θα πρέπει να παραβιαστεί προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία προσβολής. Επομένως οι φυσικοχημικές ιδιότητες της επιφάνειας παίζουν ρόλο ζωτικής σημασίας που καθορίζει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας προσβολής. Τα χαρακτηριστικά των φυλλικών επιφανειών διαφέρουν μεταξύ 1. Ειδών. Τα ξηροφυτικά είδη διαθέτουν συνήθως ισχυρή και παχιά εφυμενίδα που παρέχει προστασία έναντι των απωλειών νερού, αλλά παράλληλα αποτελεί ισχυρό φράγμα για τη διείσδυση των μικροοργανισμών στο εσωτερικό του φύλλου. Ορισμένα επίσης είδη διαθέτουν πληθώρα επιδερμικών εξαρτημάτων στην επιφάνεια των φύλλων τους που επηρεάζουν την επιφυτική χλωρίδα.

5 2. Ποικιλιών του ίδιου είδους. Η πυκνότητα των επιδερμικών εξαρτημάτων μπορεί να διαφέρει μεταξύ των διαφορετικών ποικιλιών του ίδιου είδους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αμπέλι, ορισμένες ποικιλίες του οποίου διαθέτουν χνοασμό στα φύλλα τους, ενώ άλλες όχι. 3. Φύλλων της ίδιας κόμης. Συνήθως τα φύλλα νότιας έκθεσης διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά έναντι των φύλλων βόρειας έκθεσης. 4. Αποαξονικής και προσαξονικής επιφάνειας του ίδιου φύλλου. Στα υποστοματικά φύλλα στόματα εντοπίζονται μόνο στην αποαξονική (κάτω) επιφάνεια των φύλλων, επομένως οι μικροκλιματικές συνθήκες υγρασίας είναι διαφορετικές μεταξύ των δύο επιφανειών. Εξάλλου οι δύο επιφάνειες των φύλλων δέχονται διαφορετικές εντάσεις UV ακτινοβολίας. Δομές της επιφάνειας που επηρεάζουν την εποίκιση, εξάπλωση και επιβίωση μικροοργανισμών Η εφυμενίδα και οι κηροί Η εφυμενίδα η οποία μαζί με τους κηρούς καλύπτει με τη μορφή ενός συνεχούς στρώματος κάθε υπέργειο φυτικό όργανο εκτός των ξυλωδών βλαστών και τις περιοχές των τραυμάτων, αποτελεί την πρώτη γραμμή άμυνας κάθε φυτού (εικόνες 3 και 4). Λόγω του ισχυρά υδρόφοβου χαρακτήρα των κηρών και της υμενίνης που την απαρτίζουν, περιορίζει την υπερβολική απώλεια νερού. Για τον ίδιο λόγο μειώνει την παραμονή του νερού στις επιφάνειες που καλύπτει επειδή παρεμποδίζει την διάβρεξή τους (εικόνα 5). Με τον μηχανισμό αυτόν περιορίζεται η βλάστηση των σπορίων και η επιβίωση των μικροοργανισμών, η επικάθηση ρυπαντών, σκόνης κλπ. Λόγω της αντοχής της προστατεύει τους ιστούς από μηχανικές καταπονήσεις, ενώ εμποδίζει την εισχώρηση των υφών των μυκήτων και των μυζητήρων των εντόμων. Περιορίζει την είσοδο ακτινοβολίας μέσω ανάκλασης και απορρόφησης. Τέλος λειτουργεί ως μία οριακή επιφάνεια από την οποία τα φυτά αντιλαμβάνονται, μέσω εξειδικευμένων σημάτων, την άφιξη μικροοργανισμών, εντόμων κ. ά. Η υμενίνη είναι ένα ετερογενές πολυμερές το οποίο απαρτίζεται κυρίως από λιπαρά οξέα που συνδέονται μεταξύ τους με εστερικούς δεσμούς. Στο σχηματισμό της υμενίνης συμμετέχουν ως δομικές μονάδες λιπαρά οξέα κυρίως των τύπων 16:0 και 18:1, τα οποία μπορεί να διαθέτουν υδροξυλικές ή εποξυ-ομάδες. Η υμενίνη συνήθως καλύπτεται εξωτερικά ή/και είναι εμποτισμένη από ένα μίγμα μη πολυμερισμένων υδρογονανθράκων των οποίων η αλυσίδα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό ατόμων άνθρακα, τους κηρούς. Οι κηροί (αναφέρονται και ως επιεφυμενιδικά συστατικά) συγκροτούν ένα εξαιρετικά υδρόφοβο στρώμα στο οποίο ενσωματώνονται και άλλα λιπόφιλα συστατικά με αμυντικό προορισμό, όπως στερόλες, μεθυλιωμένα φλαβονοειδή, κ.ά. Η λεπτή δομή του στρώματος των κηρών παρουσιάζει εξαιρετική ποικιλομορφία (εικόνα 6).

6 Εικόνα 3. Εγκάρσια τομή ενός φύλλου ελιάς όπως φαίνεται στο μικροσκόπιο φθορισμού μετά από επαγωγή του φθορισμού με διάλυμα KOH. Διακρίνονται τα επιδερμικά κύτταρα της αποαξονικής επιφάνειας, τα καταφρακτικά κύτταρα (βέλη) και η παχιά εφυμενίδα η οποία εκπέμπει έντονο μπλε φθορισμό λόγω της παρουσίας απλών φαινολικών συστατικών. Μια λεπτή στρώση εφυμενίδας διακρίνεται να περιβάλλει τα καταφρακτικά κύτταρα στην περιοχή του υποστοματικού θαλάμου (κεφαλές βελών). Εικόνα 4. Εγκάρσια τομή ενός φύλλου αριάς όπως φαίνεται στο μικροσκόπιο φθορισμού μετά από επαγωγή του φθορισμού με διάλυμα KOH. Διακρίνονται τα επιδερμικά κύτταρα της προσαξονικής επιφάνειας, η παχιά εφυμενίδα (κιτρινοπράσινος φθορισμός) και οι επιεφυμενικοί κηροί (καφέ φθορισμός), τα κύτταρα του μεσοφύλλου (κόκκινος φθορισμός) και οι προεκτάσεις των δεσμικών κολεών (μπλε φθορισμός).

7 Εικόνα 5. Τα φύλλα της οξαλίδας μετά από βροχή. Τα φύλλα δεν διαβρέχονται λόγω των υδρόφοβων ιδιοτήτων της εφυμενίδας. Εικόνα 6. (Η.Μ.Σ.) Η αποαξονική επιφάνεια βελόνας κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica). Η ασημίζουσα μακροσκοπικά χροιά της επιφάνειας οφείλεται στην εναπόθεση κηρών, οι οποίοι καλύπτουν και τους στοματικούς πόρους (Α). Εάν οι κηροί αφαιρεθούν με οργανικό διαλύτη, τα βυθισμένα στόματα είναι πλέον ορατά (Β). Η κάλυψη των στοματικών πόρων με κηρούς σχετίζεται με τη ελάττωση της διαπνοής. Τα στόματα διατάσσονται σε παράλληλες σειρές. Στην Α διακρίνονται επίσης υφές μυκήτων (βέλη) που προσπαθούν να εισχωρήσουν στο εσωτερικό του φύλλου.

8 Εικόνα 7. (Η.Μ.Σ.). Μορφολογία στομάτων. Στην Α διακρίνονται επίσης υφές μυκήτων που προσπαθούν να εισχωρήσουν στο εσωτερικό του φύλλου. Στόματα Τα στοματικά σύμπλοκα παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλομορφία. Π.χ. μπορεί να είναι υπερυψωμένα, βυθισμένα ή κατά ομάδες μέσα σε κρύπτες οι οποίες συνήθως καλύπτονται από τρίχωμα (εικόνα 7). Εκτοανθικά νεκτάρια, υδατώδη, φακίδια Πρόκειται για δομές της επιφάνειας των φύλλων των οποίων το εσωτερικό δεν προστατεύεται από εφυμενίδα και επομένως αποτελούν εν δυνάμει πύλες εισόδου μικροοργανισμών στο εσωτερικό των φύλλων.

9 Τα επιδερμικά εξαρτήματα Περιλαμβάνουν μεγάλη ποικιλία μορφών, πρόκειται δε για ανατομικούς σχηματισμούς με καθαρά αμυντικό προορισμό. Εξ αυτών ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αδενώδεις τρίχες, οι οποίες απαντώνται σε ένα μεγάλο αριθμό φυτικών ειδών, με χαρακτηριστικούς εκπροσώπους στην οικογένεια Lamiaceae. Η λειτουργία των τριχών αυτών αφορά κυρίως την παραγωγή και απέκκριση δευτερογενών μεταβολιτών οι οποίοι είτε είναι τοξικoί για τα παθογόνα και τα φυτοφάγα, είτε μεσολαβούν στην επικονίαση. Τα προιόντα είναι συνήθως πτητικά μίγματα (ονομάζονται και αιθέρια έλαια) μονοτερπενίων και διτερπενίων τα οποία διαφεύγουν είτε λόγω διαρρήξεως του λεπτού υμενίου της κουτίνης η οποία συνήθως περιβάλλει τα σταγονίδια του εκκρίματος, είτε μέσω πόρων οι οποίοι υπάρχουν στις δομές αυτές. Η μενθόλη (από την μέντα) και το λιμονένιο (από τη λεμονιά) αποτελούν χαρακτηριστικά συστατικά αιθερίων ελαίων. Σε πολλές περιπτώσεις η επιφάνεια των οργάνων καλύπτεται από περισσότερα του ενός είδη επιδερμικών εξαρτημάτων (εικόνα 8), φαίνεται δε ότι κάθε ένα από αυτά έχει έναν ιδιαίτερο αμυντικό προορισμό. Εικόνα 8. Α. Η αποαξονική επιφάνεια φύλλου του φυτού Cistus sp. Οι αστεροειδείς μη αδενώδεις τρίχες συνυπάρχουν με αδενώδεις (Α). Ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρρωσης. Β. Εγκάρσια τομή φύλλου του φυτού Teuctrium sp. μετά από θραύση, όπως φαίνεται στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης. Στην αποαξονική επιφάνεια διακρίνονται αδενώδεις τρίχες (Α) οι οποίες καλύπτονται από το πυκνό στρώμα του μη αδενώδους τριχώματος. Μικροφωτογράφιση: Κ. Φασσέας, εργαστήριο Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας του ΓΠΑ.

10 Ορισμένα επιδερμικά εξαρτήματα (μη αδενώδεις τρίχες), τα οποία κατά τα τελευταία στάδια της ζωής τους συνήθως απονεκρώνονται, μπορεί να έχουν σημαντική συνεισφορά στην άμυνα ενός φυτικού οργανισμού. Στους ιστούς αυτούς κατά τα αρχικά στάδια της ανάπτυξής τους συσσωρεύονται δευτερογενείς μεταβολίτες, συνήθως φαινολικές ουσίες, οι οποίοι προσφέουν προστασία έναντι παθογόνων, αλλά και της υπεριώδους ακτινοβολίας. Επομένως τα στρώματα μη αδενωδών τριχών που καλύπτουν φύλλα, βλαστούς, καρπούς και άλλα όργανα αφενός μεν αποτελούν φράγματα μηχανικής και χημικής προστασίας έναντι εντόμων και παθογόνων, αφετέρου συνιστούν αποτελεσματικά φίλτρα έναντι της υπεριώδους ακτινοβολίας. Το τρίχωμα ως ενδιαίτημα επιφυτικών μικροοργανισμών Ενας ρόλος που μπορεί να αποδοθεί στο τρίχωμα και ο οποίος δεν σχετίζεται άμεσα με την φυσιολογία του φυτού είναι η διαμόρφωση ενός ενδιαιτήματος το οποίο προσφέρει προστασία σε επιφυτικούς μικροοργανισμούς, αλλά και ζωικούς οργανισμούς. Tα χαρακτηριστικά του τριχώματος επηρεάζουν καθοριστικά την βιοποικιλότητα του ενδιαιτήματος που δημιουργείται. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η ύπαρξη τριχώματος σχετίζεται θετικά με την παρουσία οργανισμών και μάλιστα συχνά παρατηρείται εξειδίκευση των οργανισμών που αποικίζουν τα συγκεκριμένα φυτά ξενιστές. Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται στην συνεξέλιξη φυτών και άλλων οργανισμών ενώ υπάρχουν περιπτώσεις όπου θα μπορούσε να σχετίζεται με τη διατήρηση πολυμορφικών, ως προς το τρίχωμα, φυτικών πληθυσμών. Το τρίχωμα είναι δυνατόν να παρέχει προστασία στους οργανισμούς αυτούς έναντι δυσμενών περιβαλλοντικών συνθηκών (έκθεση σε ακτινοβολία, υδατική ή άλλου είδους καταπόνηση) ή/και έναντι βιοτικών παραγόντων (παρασίτων ή θηρευτών) π.χ. μειώνοντας την ανιχνευτική αποτελεσματικότητα των τελευταίων. Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση κατά την οποία λάρβες εντόμων συλλέγουν το τρίχωμα φυτικών οργάνων και το τοποθετούν στην ράχη τους επιτυγχάνοντας έτσι παραλλαγή έναντι των θηρευτών τους (εικόνα 9). Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις παρέχει κατάλληλες συνθήκες για την εναπόθεση σπορίων ή ωών καθώς και για την απόκτηση τροφής ή εξασφάλιση θρεπτικών στοιχείων.

11 Εικόνα 9. α. Λάρβα του εντόμου Ceraeochrysa lineaticornis συλλέγει το τρίχωμα από φύλλα του φυτού Platanus wrightii και το τοποθετεί στην πλάτη της, επιτυγχάνοντας έτσι παραλλαγή (β) έναντι των θηρευτών της (Eisner et al., 2002). Το τρίχωμα ως μέσο προστασίας έναντι παθογόνων Το στρώμα των τριχών αποτελεί ένα μέσο προστασίας των φυτικών οργάνων έναντι φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών, αλλά και ένα οικοσύστημα σε μικρογραφία το οποίο φιλοξενεί πληθώρα επιφυτικών μικροοργανισμών. Η προστατευτική δράση του θεωρείται ότι χαρακτηρίζεται από έλλειψη σχέσης εξειδίκευσης μεταξύ φυτού και παθογόνου οργανισμού. Τόσο τα μορφολογικά και χημικά χαρακτηριστικά του τριχώματος όσο και η πυκνότητα και ο προσανατολισμός του επηρεάζουν την επαφή και παραμονή των επιφυτικών μικροοργανισμών στην επιφάνεια των φυτικών οργάνων, αλλά και την εξέλιξη μιας προσβολής. Σε ορισμένες περιπτώσεις το τρίχωμα λειτουργεί ως ένα παθητικό φράγμα το οποίο καθιστά αδύνατη την προσέγγιση της φυτικής επιφάνειας ή/και των θέσεων εισόδου (όπως στόματα) εντός του φυτικού σώματος από τους μικροοργανισμούς. Ανεξάρτητα αν η προσέγγιση του παθογόνου αποτραπεί ή όχι, το στρώμα των τριχών μπορεί να αποτρέψει την εξέλιξη της διαδικασίας σε προσβολή, τροποποιώντας το μικροπεριβάλλον ανάπτυξης των μικροοργανισμών. Στην περίπτωση αυτή κυρίαρχο ρόλο παίζει η επίδραση του τριχώματος επί του υδατικού μικροπεριβάλλοντος (τόσο στο χρόνο όσο και στο χώρο), η οποία κυρίως εκδηλώνεται με μείωση της διαβρεξιμότητας και μεταβολή του προτύπου κατανομής της υδατικής φάσης επί των φυτικών επιφανειών (εικόνα 10 α και β). Οι παραπάνω παράμετροι είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση των μικροοργανισμών και μειώνουν την πιθανότητα για επιτυχημένη προσβολή δεδομένου ότι η ύπαρξη νερού σχετίζεται με την βιωσιμότητα των μικροβιακών κυττάρων αλλά και με την πρόσβασή τους στους φυτικούς ιστούς (εικόνα 10.γ). Τα παθογόνα επηρεάζονται επίσης και από τις χημικές ενώσεις που παράγονται, εκπλένονται ή εκκρίνονται από το τρίχωμα. Ορισμένες από τις ενώσεις αυτές μπορεί να είναι τοξικές, άλλες να παρεμποδίζουν πλήρως ή/και να καθυστερούν την ανάπτυξη των μικροοργανισμών καθώς και των αναπαραγωγικών τους δομών, ενώ άλλες να προάγουν την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η θετική ή αρνητική επίδραση των ουσιών αυτών εξαρτάται από τη συγκέντρωσή τους. Τέλος, έμμεση προστασία έναντι παθογόνων

12 μπορεί να επιτευχθεί και μέσω της απωθητικής δράσης του τριχώματος έναντι εντόμων, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν φορείς παθογόνων. Εικόνα 10. α, β. Επίδραση του τριχώματος στην διαβρεξιμότητα της φυλλικής επιφάνειας του φυτού Vitis davidii. Διακρίνεται η παραμονή των σταγονιδίων σε απόσταση από την επιφάνεια. Κλίμακες: 100 μm (Kortekamp and Zyprian, 1999). γ. Ο εγκλωβισμός των σποριαγγείων του μύκητα Plasmopara vitivola από το τρίχωμα, αποτρέπει την προσέγγιση της επιφάνειας του φύλλου του φυτού V. davidii από τους βλαστικούς σωλήνες (βέλη) του μύκητα. Κλίμακα: 20 μm (Kortekamp and Zyprian, 1999).

13 Case study: Dittrichia viscosa (L.) Greuter Η ενότητα αυτή αφορά στη συνοπτική παρουσίαση μελέτης η οποία εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Φυσιολογίας Φυτών του ΓΠΑ, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας ΓΠΑ και το Εργαστήριο Φαρμακογνωσίας του Φαρμακευτικού Τμήματος ΕΚΠΑ. Σταυριανάκου Σ Χημική σύσταση του επιεφυμενιδικού εκκρίματος του φυτού Dittrichia viscosa και αξιολόγηση του φυτοπροστατευτικού δυναμικού του έναντο παθογόνων μικροοργανισμών. Διδακτορική διατριβή. ΓΠΑ. Το φυτό Dittrichia viscosa παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον λόγω της πληθώρας των δράσεων των εκχυλισμάτων του. Λόγω της παρουσίας του κολλώδους εκκρίματος στην επιφάνεια των φύλλων του, αποτελεί ένα φυτό μοντέλλο για τη μελέτη των αλληλεπιδράσεων φυτών-μικροοργανισμών στη φυλλόσφαιρα. Και τούτο διότι το έκκριμα μπορεί να εκχυλιστεί είτε σε οργανικούς διαλύτες ή σε νερό με απλή εμβάπτιση των φύλλων και μπορεί κατόπιν να υπολογιστεί η συγκέντρωσή ανά μονάδα επιφάνειας των φύλλων. Στη συνέχεια το έκκριμα μπορεί να εφαρμοστεί in vitro σε συγκεντρώσεις που είναι παρόμοιες με αυτές in planta. Η πρωτοτυπία της μελέτης έγκειται στο γεγονός ότι η δράση εκχυλισμάτων ή εκπλυμάτων στη διεθνή βιβλιογραφία δεν λαμβάνει υπόψη τις φυσιολογικές συγκεντρώσεις. Ως εκ τούτου δεν μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για τις αλληλεπιδράσεις φυλλικών επιφανειώνμικροοργανισμών in planta. Το φυτό Dittrichia viscosa (L.) Greuter, Exs. Genav. fasc. 4: 71 (1973) ανήκει στην οικογένεια Asteraceae. Συνώνυμα: Inula viscosa (L.) Aiton, Hort. Kew. 3: 223 (1789), Erigeron viscosum L., Sp. Pl. ed. 2: 1209 (1763). Αναφέρεται με τα κοινά ονόματα κονυζός, κόνυζα, γκρουζιά, ψυλλίστρα, ψυλλήθρα και στρογγυλόχορτο. Πιθανόν πρόκειται για την κόνυζα την άρρην του Θεόφραστου, καθώς και την κόνυζα την μεγάλη του Διοσκορίδη. Πρόκειται για όρθιο, πολύφυλλο, αειθαλή πολυετή θάμνο, με ιξώδη και κολλώδη υφή και χαρακτηριστική οσμή (εικόνα 11). Τα υπέργεια όργανα του φυτού χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη τριχώματος. Το φυτό D. viscosa απαντάται σε χέρσους, πετρώδεις τόπους σε όλη την Ελλάδα και εξαπλώνεται στη Μεσογειακή Ευρώπη, Ασία και Αφρική. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 παρατηρείται ταχεία εξάπλωση του φυτού στη βορειοδυτική πλευρά της Μεσογειακής λεκάνης, διότι αποτελεί θάμνο ιδιαίτερα επιθετικό στην κατάληψη διαταραγμένων, λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, περιοχών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η γεωγραφική του εξάπλωση να επεκτείνεται ταχύτατα τόσο στην Ευρώπη όσο και σε άλλες ηπείρους (εικόνα 12), διότι οι υποβαθμισμένες αυτές περιοχές διευρύνονται. Η παρουσία του φυτού σε υποβαθμισμένες περιβαλλοντικά περιοχές, σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως

14 σχετίζεται με ανθεκτικότητά του έναντι ρυπαντών. Πειραματικές μετρήσεις σε φυτά που αναπτύσσονται σε επιβαρημένες περιοχές, όπως ορυχεία, αυτοκινητόδρομους και βιομηχανικές ζώνες αλλά και πειράματα σε ελεγχόμενες συνθήκες στο εργαστήριο, έδειξαν ότι η D. viscosa έχει την ικανότητα να συσσωρεύει βαρέα μέταλλα. Επομένως η εξάπλωση του φυτού στις περιοχές αυτές δίνει τη δυνατότητα απομάκρυνσης ορισμένων βαρέων μετάλλων από το έδαφος, αλλά και ως βιοδείκτης παρέχει ενδείξεις μόλυνσης από εδαφικούς αλλά και αέριους ρυπαντές. Το φυτό παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον διότι μπορεί να εξαπλωθεί και σε αμμώδεις παράκτιες περιοχές. Πειράματα έδειξαν ότι εμφανίζει ανθεκτικότητα σε επίπεδα αλατότητας παρόμοια με αυτά του θαλασσινού νερού, μέσω συσσώρευσης του Na στα κατώτερα φύλλα και αποκλεισμού του από τους φωτοσυνθετικά ενεργούς νεαρούς ιστούς Στο φυτό απαντώνται διάφορες τάξεις εντόμων καθώς και ακάρεα και αράχνες, μεταξύ αυτών και αρπακτικά ακάρεα και έντομα ιδιαίτερου γεωπονικού ενδιαφέροντος. Για ορισμένα από αυτά το φυτό αποτελεί τον κύριο ξενιστή στην περιοχή της Μεσογείου συμβάλλοντας στην διατήρηση των πληθυσμών τους, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση του αρπακτικού εντόμου Macrolophus melanotoma και του αρπακτικού ακάρεος Typhloseiella isotricha. Εικόνα 11. Φύλλα, βλαστός και άνθη του φυτού D. viscosa. Ανατομία και εκκριτική λειτουργία του τριχώματος Το D. viscosa ανήκει σε εκείνα τα φυτικά είδη, στα φυτικά όργανα των οποίων συνυπάρχουν αδενώδεις και μη αδενώδεις τρίχες. Οι μη αδενώδεις τρίχες εντοπίζονται στην επιφάνεια των φύλλων και των νεαρών βλαστών του φυτού και παρέχουν μηχανική προστασία. Οι αδενώδεις τρίχες, άμισχες και έμμισχες, διαθέτουν ένα ζεύγος κυττάρων λαιμού και μια

15 αδενώδη κεφαλή. Η εκκριτική λειτουργία των αδενωδών τριχών ξεκινά όταν το φύλλο έχει μήκος περίπου 2 mm και συνεχίζεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Δεν είναι γνωστό εάν οι άμισχες και έμμισχες τρίχες εκκρίνουν τις ίδιες ή διαφορετικές ουσίες. Στην τελευταία περίπτωση οι ουσίες μπορεί να έχουν και διαφορετική λειτουργία. Και στους δύο τύπους τριχών, όλα τα κύτταρα της κεφαλής εκκρίνουν μία ποικιλία λιπόφιλων ενώσεων (λιπίδια, μεταξύ των άλλων), πολυσακχαρίτες και πρωτεΐνες. Μεταξύ των εκκρινόμενων λιπόφιλων συστατικών συμπεριλαμβάνονται ενώσεις της τάξεως των φαινολικών και των τερπενίων. Η έκκριση του λιπόφιλου μίγματος είναι υπεύθυνη για την χαρακτηριστική κολλώδη και ιξώδη υφή των επιφανειών του βλαστού και των φύλλων του φυτού. Το έκκριμα αυτό, όπως και σε παρόμοιες περιπτώσεις άλλων φυτών, αναφέρεται και ως μίγμα επιεφυμενιδικών συστατικών επειδή είναι ενσωματωμένο, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, στην κηρώδη επίστρωση της εφυμενίδας. Με βάση τη σχετική συγκέντρωση των ενώσεων που απορροφούν στην UV-B περιοχή του φάσματος, υπολογίστηκε ότι το επιεφυμενιδικό έκκριμα της D. viscosa είναι υδατοδιαλυτό σε ποσοστό περίπου 75% και παρουσιάζει εποχικές διακυμάνσεις. Η συγκέντρωση των ενώσεων αυτών (φλαβονοειδή και/ή άλλα φαινολικά) στην επιφάνεια των φύλλων παρουσιάζεται υψηλότερη κατά το θέρος και χαμηλότερη κατά την υγρή περίοδο του έτους, ενδεχομένως λόγω της έκπλυσής τους μέσω των σταγόνων της βροχής. Η χημική ανάλυση του λυοφιλιωμένου υδατικού εκπλύματος (Σταυριανάκου 2009) οδήγησε στην απομόνωση εφτά φλαβονοειδών (ισπιντουλίνη, 6-μεθοξυκαιμπφερόλη, 3,7- διμεθυλαιθέρας της 6-υδροξυκαιμπφερόλης, 3,3 -διμεθυλαιθέρας της κερκετίνης, 7- μεθυλαιθέρας της αρωμαδενδρίνης, 3-ακετυλο-αρωμαδενδρίνη και 3-ακετυλο-7- μεθυλαιθέρας της αρωμαδενδρίνης) και οκτώ σεσκιτερπενίων (ιλικικό οξύ, κοστικό οξύ, ισοκοστικό οξύ, 3α-υδροξυ-ευδεσμα-4-εν-12,6β-ολίδιο, ινουβισκολίδιο, 8-επι-ινουβισκολίδιο, τομεντοσίνη και 4Η-τομεντοσίνη). Τα κυρίαρχα συστατικά του εκπλύματος ήταν ο 7- μεθυλαιθέρας της αρωμαδενδρίνης και η τομεντοσίνη

16 Εικόνα 12. Γεωγραφική εξάπλωση του φυτού D. viscosa. Βόρεια Αφρική: Αλγερία, Αίγυπτο, Λιβύη, Μαρόκο, Τυνησία. Δυτική Ασία: Ισραήλ, Ιορδανία, Λίβανο, Συρία, Τουρκία. Ευρώπη: Ελλάδα, Κύπρο, Αλβανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ιταλία (συμπεριλαμβανομένων των νησιών της Σαρδηνίας και της Σικελίας), Ισπανία (συμπεριλαμβανομένων των Καναρίων και Βαλεαρίδων νήσων), Γαλλία (συμπεριλαμβανομένης της Κορσικής), Πορτογαλία, Μάλτα. Τέλος, εντοπίστηκε και εγκλιματίστηκε σε ορισμένες περιοχές της Βρετανίας. Αμερική: Εντοπίστηκε στις πολιτείες της Φλόριντα, Πενσυλβάνια και του Ν. Τζέρσεϊ, χωρίς όμως να έχει εγκλιματιστεί. Αυστραλία: Έχει εισβάλλει σε περιοχές της Αυστραλίας και έχει εγκλιματιστεί. Έχει συμπεριληφθεί στην Εθνική Λίστα μη ιθαγενών φυτών, τα οποία δυνητικά μπορούν να απειλήσουν την βιοποικιλότητα των φυτοκοινωνιών της ηπείρου και γι αυτό έχει απαγορευτεί η εισαγωγή του ενώ συνίσταται η εξόντωσή του (Anonymous, 2004; Glanznig et al., 2004; Groves et al., 2005). Εικόνα 13. Επάνω: Μικρογραφίες ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης από φύλλα του φυτού D. viscosa (Nikolakaki and Christodoulakis, 2004). Επάνω αριστερά: Εγκάρσια τομή φύλλου όπου διακρίνονται οι μη αδενώδεις τρίχες, κυρίως επί του κεντρικού νεύρου. Επάνω δεξιά: Διακρίνεται τμήμα μη αδενώδους τρίχας σε φύλλο, όπου είναι εμφανής η διάταξη των κυττάρων της βάσης σε κύκλο, ο οποίος περιβάλλει τα κύτταρα του κωνικού μίσχου. Κάτω αριστερά: Φωτογραφία από μικροσκόπιο φθορισμού σε εγκάρσια τομή φύλλου του φυτού D. viscosa (Stavrianakou et al., 2006).

17 Διακρίνονται αδενώδεις τρίχες και στις δύο πλευρές του ελάσματος. Φαίνεται καθαρά ο λαμπρός πορτοκαλί φθορισμός του εκκρίματος (κεφαλή βέλους), ένδειξη ύπαρξης φλαβονοειδών που εκκρίνονται από την κεφαλή των τριχών (βέλος). Κάτω δεξιά: Έμμισχη αδενώδης τρίχα (Werker and Fahn, 1981). Διακρίνονται: ένα ζεύγος κυττάρων της κορυφής (S), ένα ζεύγος κυττάρων κάτω από αυτό (B), τρία ζεύγη φωτοσυνθετικών κυττάρων (P), ένα ζεύγος κυττάρων λαιμού (N) και τα κύτταρα του μίσχου (St). Αξιόλογες δράσεις της δρόγης του φυτού Το φυτό χρησιμοποιείται για την πλούσια φαρμακευτική του δράση σε παραμεσόγειες χώρες από τα αρχαία χρόνια. Η συμβολή εκχυλισμάτων του φυτού στην επούλωση πληγών, επιβεβαιώθηκε με in vivo πειράματα, στα οποία επιτεύχθηκε πλήρης ανάπλαση των ιστών της επιδερμίδας. Πειράματα σε ποντίκια επαλήθευσαν ότι εκχυλίσματα του φυτού μπορούν να προκαλέσουν αποβολή. Επίσης, πειράματα σε ποντίκια επιβεβαίωσαν και την υπογλυκαιμική δράση του φυτού, η οποία φαίνεται να είναι ανεξάρτητη από την έκκριση ινσουλίνης, ενώ τέλος δεν επηρεάζει το μεταβολισμό των λιπιδίων, αφού δεν καταγράφηκε αντιϋπερλιπιδαιμική δράση. Επίσης στο φυτό αποδίδονται αντισηπτικές, μυοχαλαρωτικές, αναλγητικές, αντιπυρετικές και αντιφλογιστικές ιδιότητες. Φυτοχημική μελέτη απέδωσε τις μεν αντιφλογιστικές ιδιότητες στην παρουσία αζουλενίων, τις δε αντισηπτικές στην παρουσία ευκαλυπτόλης ενώ πειράματα σε ποντίκια επιβεβαίωσαν την αντιπυρετική και αναλγητική δράση. Στο φυτό έχει επίσης αποδοθεί αντιφλεγμονώδης δράση λόγω των αντιοξειδωτικών ιδιοτήτων των εκχυλισμάτων του φυτού. Εκτός από τη μελέτη της αντιμικροβιακής δράσης των εκχυλισμάτων του φυτού έναντι παθογόνων του ανθρώπου και των ζώων, ορισμένες εργασίες αφορούν και στην αντίστοιχη δράση των αιθέριων ελαίων του. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά και πολλά υποσχόμενα από φαρμακευτικής άποψης, είναι τα πειραματικά αποτελέσματα για τη θεραπεία του μελανώματος, ο οποίος αποτελεί την πιο επιθετική μορφή καρκίνου του δέρματος. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα αυτά αφορούν στην κυτταροτοξική δράση των απομονωμένων από το φυτό σεσκιτερπενικών λακτονών τομεντοσίνη και ινουβισκολίδιο. Παράλληλα υπάρχουν αναφορές ότι προκαλεί αλλεργική δερματίτιδα μέσω των φύλλων και του αδενώδους τριχώματος και η αλλεργιογόνος δράση του αποδίδεται κυρίως στην ύπαρξη σεσκιτερπενικών λακτονών. Το επιεφυμενιδικό έκκριμα του φυτού εμφανίζει αλληλοπαθητική δράση έναντι της βλάστησης των σπερμάτων άλλων φυτών, χωρίς να επηρεάζει τα σπέρματα του μητρικού φυτού Το έκκριμα προκαλεί ποικιλία αναπτυξιακών διαταραχών στις ρίζες μαρουλιού, γεγονός το οποίο μπορεί να αποδοθεί μόνο εν μέρει στην δράση φλαβονοειδών. Επίσης, το επιεφυμενιδικό έκκριμα εμφανίζει αντιδιαπνευστική δράση, περιορίζοντας τις απώλειες του νερού από την εφυμενίδα, όχι όμως και από τα στομάτια. Τέλος, παρόλο που το έκκριμα απορροφά σημαντικά στη UV-B περιοχή του φάσματος, η απομάκρυνσή του δεν αυξάνει την ευαισθησία του φυτού έναντι της UV-B ακτινοβολίας.

18 Το επιστημονικό ενδιαφέρον για το φυτό D. viscosa επεκτείνεται σήμερα και προς το γεωπονικό τομέα, κυρίως όσον αφορά στην φυτοπροστασία. Με βάση τις σύγχρονες αντιλήψεις αναζητούνται φυτοπροστατευτικά σκευάσματα φυτικής προέλευσης προκειμένου να αντιμετωπιστούν προβλήματα όπως η απουσία ανθεκτικών ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτών, η ανάπτυξη ανθεκτικότητας έναντι συνθετικών χημικών σκευασμάτων από τα παθογόνα αλλά και η ύπαρξη διαφόρων παρενεργειών από την χρήση των συνθετικών σκευασμάτων για τον άνθρωπο, τα ζώα και το περιβάλλον.

19 Τα πειράματα της διδακτορικής διατριβής Εικόνα 14. Συγκριτική απεικόνιση της βιολογικής απόκρισης (εκφρασμένη ως % του μάρτυρα) της ανάπτυξης αποικιών φυτοπαθογόνων βακτηρίων σε στερεό θρεπτικό μέσο NA σε συνάρτηση με τη δόση του χλωροφορμικού εκπλύματος του επιεφυμενιδικού υλικού του φυτού D. viscosa στο τέλος κάθε πειράματος. Εικόνα 15. Συγκριτική απεικόνιση της βιολογικής απόκρισης (εκφρασμένη ως % του μάρτυρα) της ανάπτυξης αποικιών φυτοπαθογόνων βακτηρίων σε στερεό θρεπτικό μέσο NA σε συνάρτηση με τη δόση του υδατικού εκπλύματος του επιεφυμενιδικού υλικού του φυτού D. viscosa στο τέλος κάθε πειράματος.

20 Εικόνα 16. Μικροφωτογραφίες από μικροσκόπιο φθορισμού εγκάρσιων τομών νωπών δειγμάτων καρπών αγγουριάς μετά από διέγερση με μπλε φως. Καρπός ψεκασμένος με νερό (α) και καρπός ψεκασμένος με διάλυμα συγκέντρωσης 6 mg ml-1 λυοφιλιωμένου υδατικού εκπλύματος του επιεφυμενιδικου υλικού του υπέργειου τμήματος του φυτού D. viscosa (β). Ο κόκκινος φθορισμός οφείλεται στην χλωροφύλλη των παρεγχυματικών κυττάρων. Στο (β) παρατηρείται έντονος κίτρινος φθορισμός στην επιφάνεια του καρπού και προέρχεται από το ψεκασμένο φυτικό υλικό λόγω της παρουσίας φλαβονοειδών. Κλίμακα: 140 μm. Εικόνα 17. Επίδραση της εφαρμογής του λυοφιλιωμένου υδατικού εκπλύματος του επιεφυμενιδικού

21 υλικού του φυτού D. viscosa συγκέντρωσης 6 mg ml-1 ή του μυκητοκτόνου Teldor ίδιας συγκέντρωσης στην εξέλιξη της προσβολής καρπών του φυτού Cucumis sativus από τον φυτοπαθογόνο μύκητα B. cinerea. Παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικοί καρποί από την έκτη ημέρα του πειράματος. Mo: καρπός μάρτυρας με τραυματισμό, Μ: καρπός μάρτυρας με τραυματισμό, ψεκασμένος με νερό και μολυσμένος με μυκήλιο του μύκητα. D1: καρπός με τραυματισμό, ψεκασμένος με υδατικό έκπλυμα και μολυσμένος με μυκήλιο του μύκητα, D2: καρπός με τραυματισμό, ψεκασμένος με υδατικό έκπλυμα, μολυσμένος με μυκήλιο του μύκητα και επαναψεκασμένος με υδατικό έκπλυμα, Τ1: καρπός με τραυματισμό, ψεκασμένος με μυκητοκτόνο και μολυσμένος με μυκήλιο του μύκητα, Τ2: καρπός με τραυματισμό, ψεκασμένος με μυκητοκτόνο, μολυσμένος με μυκήλιο του μύκητα και επαναψεκασμένος με μυκητοκτόνο. Εικόνα 18. Επίδραση της εφαρμογής του λυοφιλιωμένου υδατικού εκπλύματος του επιεφυμενιδικού υλικού του φυτού D. viscosa συγκέντρωσης 6 mg ml-1 ή του μυκητοκτόνου Teldor ίδιας συγκέντρωσης στην εξέλιξη της προσβολής κοτυληδόνων νεαρών φυτών Cucumis sativus από τον φυτοπαθογόνο μύκητα B. cinerea. Mo: φυτό μάρτυρας με τραυματισμένες κοτυληδόνες, Μ: φυτό μάρτυρας με τραυματισμένες κοτυληδόνες, ψεκασμένες με νερό και μολυσμένες με μυκήλιο του μύκητα. D1: φυτό με τραυματισμένες κοτυληδόνες, ψεκασμένες με υδατικό έκπλυμα και μολυσμένες με μυκήλιο του μύκητα, D2: φυτό με τραυματισμένες κοτυληδόνες, ψεκασμένες με υδατικό έκπλυμα, μολυσμένες με