ιερή Βελανιδιά θα σώσει την Αττική Στην ιστορία πολλών λαών θεωρείται

Transcript

1 Ο πολύτιμος καρπός της βελανιδιάς. ΕΡΕΥΝΑ Η ιερή Βελανιδιά θα σώσει την Αττική Στην ιστορία πολλών λαών θεωρείται ιερή. Σήμερα η βελανιδιά μπορεί να μην θεωρείται ι- ερή ωστόσο ίσως σταθεί σωτήρια, καθώς έχει αποδειχτεί ότι η αναδάσωση καμένων εκτάσεων με βελανιδιές λειτουργεί ευεργετικά στη βελτίωση του μικροκλίματος μιας περιοχής, περιορίζει την εξάπλωση των πυρκαγιών και κάνει ευκολότερο το έργο της πυρόσβεσης. Ίσως λοιπόν η αναγέννηση καμένων περιοχών με βελανιδιές να δώσει μια ανάσα ζωής στην ελληνική επικράτεια αλλά και σε ο- λόκληρη τη νότια Ευρώπη. Της Δώρας Λαβαζού (κείμενο) Βελανιδιά στην Πελοπόννησο. 24 G 12/09

2 ΒΒελανιδιά vs κωνοφόρων Τα περισσότερα είδη βελανιδιάς, πλην της Κοκκοφόρου Δρυός, γνωστής και ως πουρνάρι, καίγονται πιο δύσκολα α- πό τα πεύκα, που επικρατούν στα δάση της Αττικής. Οι αναδασώσεις με κωνοφόρα και ειδικότερα με πεύκα έχει αποδειχτεί ότι οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή ενός οικοσυστήματος, καθώς είναι εύφλεκτα, σε αντίθεση με τη βελανιδιά που είναι πιο βραδυφλεγής. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βελανιδιάς είναι ότι μπορεί να φυτρώσει και να αναπτυχτεί ακόμα και σε βραχώδεις περιοχές του ελλαδικού χώρου, όπως για παράδειγμα στις Κυκλάδες. Χάρη στο τεράστιο ριζικό σύστημα που αναπτύσσει, λειτουργεί σαν τεράστια δεξαμενή νερού. Η διαπνοή των φύλλων της αυξάνει την υγρασία του περιβάλλοντος και παράλληλα ψύχει την ατμόσφαιρα. Αν τα περιαστικά δάση που περικλείουν το λεκανοπέδιο της Αττικής αποτελούνταν από βελανιδιές, θα λειτουργούσαν σαν ένα τεράστιο φυσικό κλιματιστικό. Επίσης, η βιοποικιλότητα που δημιουργείται στα οικοσυστήματα των δρυοδασών είναι μοναδική. Πλούσιες ποικιλίες από φυτά και δέντρα όπως σφενδάμια, κουτσουπιές και φράξοι μπορούν να αναπτυχθούν δίπλα στις βελανιδιές. Αντίθετα, οι πευκώνες καταπνίγουν την ανάπτυξη κάθε άλλου φυτού. Επιπλέον, σε περίπτωση πυρκαγιάς, η βελανιδιά χάρη στο βαθύ ριζικό σύστημά της έχει τη δυνατότητα να βγάζει νέους βλαστούς, ελαχιστοποιώντας έτσι τις ανάγκες για τεχνητή αναδάσωση. Η βελανιδιά έχει τη δική της ιστορία Στην αρχαιότητα οι γεωργικές εκτάσεις χρησιμοποιούνταν κυρίως για την παραγωγή τροφής για τον άνθρωπο παρά για τα ζώα, όπως συνηθίζεται στις μέρες μας. Ελλείψει, λοιπόν, τεχνητών ζωοτροφών η βελανιδιά υπήρξε ένας από τους βασικότερους παράγοντες για τη στήριξη της κτηνοτροφίας. Εκτός από τα φρέσκα φυλλώματα, που αποτελούσαν το κύριο μέρος της διατροφής των ζώων το καλοκαίρι, οι κτηνοτρόφοι αποθήκευαν σε θημωνιές τα κλαδιά της και έτρεφαν τα ζώα τους το χειμώνα. Για πολλούς αιώνες η ήμερη βελανιδιά αποτέλεσε συμπληρωματική γεωργική ασχολία. Σε πολλές περιοχές στην Ελλάδα οι α- γρότες συνέλεγαν τα βελανίδια και τα εξήγαγαν στην Ιταλία, όπου χρησιμοποιούνταν στη βυρσοδεψία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν τα δάση του Ξηρόμερου στην Αιτωλοακαρνανία και της Τζιας, από τα οποία γινόταν συστηματικά εξαγωγή βελανιδιών. Η τανίνη* που υπάρχει στα κύπελλα των βελανιδιών χρησιμοποιούνταν έως το 1970 για την επεξεργασία δερμάτων. Η μεταλλουργία και η υαλουργία στο παρελθόν χρησιμοποιούσαν ως κύρια ύλη καύσης το ξυλοκάρβουνο. Στον ελλαδικό χώρο δεν υπήρχε άλλο μέσο, πλην του ξυλοκάρβουνου, για να τήξουν το χαλκό και μεταγενέστερα το σίδερο και το γυαλί. Ωστόσο δεν είναι κατάλληλες όλες οι ποικιλίες ξύλου για την παραγωγή ξυλοκάρβουνου. H βελανιδιά (quercus) φαίνεται ό- τι υπήρξε το ευρύτερα χρησιμοποιούμενο είδος: σουμεριακά, ακκαδικά και κλασικά κείμενα αναφέρουν ότι το ξυλοκάρβουνο που παράγεται από βελανιδιά είναι το πλέον κατάλληλο για τη χύτευση μεταλλεύματος. Ακόμα και ο χρυσός αιώνας ίσως να μην ήταν τόσο χρυσός, αν δεν υπήρχαν τα δάση βελανιδιάς στην Πάρνηθα. Συγκεκριμένα, εκείνα τα δάση αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για την κατασκευή της τριήρους, του πολεμικού πλοίου που έκανε την Αθήνα παγκόσμια δύναμη. *Φυσικό μείγμα με πολύπλοκη σύσταση. Εμπορικά παρασκευάζεται από βελανίδια ή παρασκευάζεται συνθετικά. Κυρίως χρησιμοποιείται ως πρόσθετο γεύσης στο βούτυρο ή σε προϊόντα καρυδιών. Προϊόντα: Αναψυκτικά και προϊόντα ζαχαροπλαστικής. Ευχαριστούμε τον κ. Βαγγέλη Ευθυμίου, σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ, για το έναυσμα αυτής της έρευνας και για το φωτογραφικό υλικό που ευγενικά μας παραχώρησε. Ο ίδιος πρωτοστατεί στη διάδοση της ιδέας για αναδασώσεις με βελανιδιές. Βελανιδιά στη Νάξο. Κάτω, ώριμα βελανίδια, πηγή φυσικής τανίνης. προταση του geo μια βιωσιμη λυση για τις καμένες περιοχές Στην Ελλάδα υπάρχουν 13 είδη βελανιδιάς, αν εξαιρέσουμε το πουρνάρι, και αποτελούν λύση ακόμη και στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Η λύση είναι απλή αλλά ταυτόχρονα χρονοβόρα. Η φύτευση βελανιδιών από διάφορα είδη θα βοηθήσει στη γρηγορότερη αποκατάσταση και εδαφοκάλυψη των καμένων εκτάσεων. Αρκεί η φύτευση ενός βελανιδιού σε 2 εκατοστά χώματος, για να έχουμε ένα νέο δέντρο. Ο συνεργάτης του GEO, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, Βαγγέλης Ευθυ- Βελανιδιά VS κωνοφόρου. μίου προτείνει τρεις νοητούς άξονες που τέμνονται στην Αττική, με αμιγή δάση βελανιδιάς: ο ένας θα ξεκινάει α- πό την Υλίκη, ο άλλος από το Σούνιο και ο τρίτος από το Λουτράκι, μετατρέποντας τις καμένες και γυμνές εκτάσεις σε δρυοδάση. Ανεξάρτητα από την κατεύθυνση των ανέμων, το λεκανοπέδιο θα εξασφαλίζει χαμηλότερη θερμοκρασία, καθώς οι άνεμοι θα φιλτράρονται σε αυτά τα δάση και συγχρόνως θα ψύχονται πριν εισχωρήσουν στο α- στικό περιβάλλον. Σε βάθος χρόνου τα δρυοδάση μπορούν να αποτελέσουν άξονα ανάπτυξης για τη βιολογική κτηνοτροφία, τη συλλογή μανιταριών, την επιλεκτική υλοτομία. Εξάλλου, πρόσφατες έρευνες έχουν αναδείξει μια ουσία που βρίσκεται κρυμμένη στο βελανίδι, την κερσετίνη, η οποία επεμβαίνει καταλυτικά στη διαδικασία γήρανσης των κυττάρων, υποσχόμενη μια νέα πηγή νεότητας. Μια από τις κυριότερες απειλές για την ανάπτυξη ενός δρυοδάσους είναι η βόσκηση. Για να πετύχει μια αναδάσωση με βάση τη δρυ, απαιτείται απόλυτη προστασία από τα φυτοφάγα θηλαστικά για περίπου μία δεκαετία. Μετά τη δεκαετία, η παρουσία της κτηνοτροφίας σε δάση βελανιδιάς θα είναι ευεργετική, καθώς τα ζώα καθαρίζουν το δάσος από τα χόρτα, μειώνοντας τον κίνδυνο πυρκαγιάς. Ο Νίκος Μπόκαρης, πρόεδρος της Ένωσης Δασολόγων Ελλάδας, μας εξηγεί ότι, για να έχουμε αποτέλεσμα στις αναδασώσεις με βελανιδιά, χρειάζονται στοχευμένες παρεμβάσεις με τη συνεργασία της Διεύθυνσης Αναδασώσεων, σε περιοχές της Αττικής (δήμους και κοινότητες) που εποπτεύονται και ελέγχονται με προσωπικό ειδικευμένο σε θέματα πυρασφάλειας. 26 G 12/09

3 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ συνομιλια με τον καθηγητή Βοτανικής δρ. Erwin Bergmeier σχετικά με το θέμα των πυρκαγιών και της βλάστησης στην Ελλάδα Τα δάση της Αττικής, αλλά και άλλων περιοχών της Ελλάδας, έχουν αλλάξει ριζικά τα τελευταία 150 χρόνια. Κατά τη γνώμη του δρ. Erwin Bergmeier, καθηγητή βοτανικής του Πανεπιστημίου Γκέτινγκεν, ένας ακόμα λόγος για τον οποίο οι πυρκαγιές εξαπλώνονται σε τέτοιο βαθμό σήμερα είναι το είδος των δέντρων που επικρατούν στην περιοχή της Μεσογείου. Ο Γιαν Χούμπελ, αρχισυντάκτης της «Griechenland Zeitung», του έθεσε σχετικά ερωτήματα στη συνέντευξη που ακολουθεί. Δρυοδάση συνθέτουν ένα μαγευτικό τοπίο ύψιστης οικολογικής αξίας και αποτελούν ένα φιλόξενο περιβάλλον για πολλά ζώα και φυτά. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, αλλά κυρίως στη βορειοανατολική Αττική κάηκαν το φετινό καλοκαίρι χιλιάδες στρέμματα δάσους και θαμνότοποι. Πόσο «συνέβαλαν» τα είδη της τοπικής χλωρίδας στις φωτιές; Η Αττική και τα περίχωρα της Αθήνας έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια περισσότερο απ ό,τι μέσα σε χρόνια. Πίνακες του 19ου αιώνα αποτυπώνουν ένα ανοιχτό τοπίο με συστάδες φυλλοβόλων και όχι εκτεταμένα πευκοδάση, τα οποία αναφλέγονται εύκολα εξαιτίας των πολλών χαμόκλαδών τους και του χοντρού στρώματος πευκοβελόνων που σχηματίζουν στο έδαφος. Υπήρχαν πάντα φωτιές στη Μεσόγειο, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι περισσότερες φωτιές οφείλονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες, είτε από πρόθεση είτε από αμέλεια. Σήμερα οι φωτιές ξεκινούν συχνότερα από πυκνοκατοικημένες περιοχές και κατά μήκος των δρόμων. Όταν φυτεύονται πεύκα στα περίχωρα της Αθήνας, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αργά ή γρήγορα θα γίνουν στάχτη. Γιατί είναι τόσο εξαπλωμένα σήμερα τα πεύκα και τα κυπαρίσσια στην Αττική; Η χαλέπιος πεύκη είναι αυτόχθονο είδος στην Αττική και ως ένα βαθμό προσαρμοσμένη στις πυρκαγιές. Μερικά μεγάλα δέντρα επιβιώνουν χάρη στο χοντρό φλοιό τους. Οι κουκουνάρες τους σκάνε με τη ζέστη και το φύτρωμα των σπόρων ευνοείται από τις φωτιές. Τα φιντάνια επιβιώνουν βέβαια μόνο όταν ακολουθήσει μια σειρά από ασυνήθιστα υγρούς χειμώνες, κάτι που δε συνέβη τα τελευταία χρόνια. Η Pinus Ηalepensis είναι σήμερα τόσο εξαπλωμένη στην Αττική, εν μέρει γιατί φυτεύτηκε και εν μέρει γιατί καταφέρνει από λίγα «μητρικά» δέντρα να εξαπλώνεται εύκολα σε χέρσα μέρη. Βέβαια εκτός από πεύκα φυτεύονται συχνά κυπαρίσσια. Τα κυπαρίσσια δεν ανήκουν στη χλωρίδα της Αττικής, αλλά προέρχονται από τα βουνά της Κρήτης, του Ταύρου και της Βόρειας Αφρικής. Και αυτά καίγονται εύκολα και συνήθως δεν επιβιώνουν από τις φωτιές. Σαν γενικό κανόνα μπορούμε να πούμε ότι τα πεύκα και τα κυπαρίσσια είναι πολύ εύφλεκτα. Ποιες εναλλακτικές μέθοδοι αναδάσωσης υπάρχουν και με ποια πλεονεκτήματα συνδέονται ώστε να αποτρέψουν την πιθανότητα πυρκαγιών; Δεν είναι δυνατό να αποφευχθούν πλήρως οι μελλοντικές πυρκαγιές. Πρέπει ωστόσο να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό, για να πολεμήσουμε τις αιτίες των πυρκαγιών και ό- χι να αυξήσουμε τις πιθανότητες κάνοντας ακατάλληλες δεντροφυτεύσεις. Γενικώς τα κωνοφόρα (τα πεύκα και τα κυπαρίσσια) είναι, όπως είπαμε, εύφλεκτα και γι αυτό α- κατάλληλα για αναδασώσεις. Ούτε είναι καλή ιδέα να ε- γκαταλειφθούν οι καμένες εκτάσεις στην τύχη τους, γιατί τότε γεννιούνται από μόνοι τους πυκνοί, χαμηλοί θάμνοι ή πευκάκια, τα οποία σχηματίζουν πάλι μια εύφλεκτη φυτοκοινωνία. Πιο κατάλληλα δέντρα για την Αττική είναι τα φυλλοβόλα, π.χ. οι βελανιδιές, οι οποίες είναι δύσφλεκτες, ενώ αν τύχει και καούν, αναβλασταίνουν από παραφυάδες στη βάση της. Σε έρευνες στη βόρεια Αττική βρήκαμε μια μικρή έκταση με πεύκα και βελανιδιές, η οποία είχε καεί προ μερικών ετών. Όσα πεύκα κάηκαν είχαν πεθάνει, ενώ οι βελανιδιές ξαναφύτρωσαν και είχαν φτάσει ήδη σε ύψος μερικών μέτρων. Από πότε υπάρχει αυτό το είδος βελανιδιών στην Ελλάδα και ποιο ρόλο έπαιζαν στο παρελθόν; Προφανώς στην αρχαιότητα η ήμερη βελανιδιά (Q. Ithaburensis ssp. Macrolepis) είχε πολύ μεγαλύτερη εξάπλωση από ό,τι σήμερα. Ο Θεόφραστος, ο πρώτος συστηματικός βοτανολόγος της αρχαιότητας, τις ανέφερε ως «άγριες» βελανιδιές. Μέχρι και τον 20ό αιώνα προωθήθηκαν σε μερικά μέρη, γιατί παράγουν βελανίδια για την πάχυνση γουρουνιών ελευθέρας βοσκής και τανίνη για τη βυρσοδεψία. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν εκτεταμένα δάση ήμερης βελανιδιάς ή μεμονωμένα δέντρα και συστάδες σαν κατάλοιπα τέτοιων δασολίβαδων σε πολλά νησιά του Αιγαίου και στη δυτική και νότια Ελλάδα. Συνήθως είναι πολύ α- ραιά δάση και για αυτόν το λόγο δεν είναι πολύ εύφλεκτα. Την άνοιξη του 2009 ερευνήσαμε την εξάπλωση της ήμερης βελανιδιάς στην Αττική και βρήκαμε σχεδόν μόνο μεμονωμένα δέντρα σε αρκετά μεγάλο αριθμό. Σε κάθε περίπτωση, η ήμερη βελανιδιά είναι ιδανική για περιοχές που απειλούνται από πυρκαγιές. Πού υπάρχουν ακόμα στην Ελλάδα μεγάλες εκτάσεις με βελανιδιές; Η ήμερη βελανιδιά φύεται σε διάφορα εδάφη και πετρώματα. Αποτελεί για τη νότια και κεντρική Ελλάδα ένα ιδανικό είδος δέντρου, ειδικά για πυρόπληκτες περιοχές χαμηλών υψομέτρων. Επιπλέον, χάρη στο ανοιχτοπράσινο φύλλωμα, τη φαρδιά απλωμένη κόμη, το ρυτιδωμένο κορμό αποτελεί ένα πολύ όμορφο δέντρο. Στην Κέα οι κάτοικοι αγωνίζονται εδώ και χρόνια για να προστατεύσουν τα δάση του νησιού, ώστε να εξαπλωθούν και πάλι. Τα δάση ήμερης βελανιδιάς της Κέας, του Ξηρόμερου (Αιτωλοακαρνανία) και της Στροφυλιάς (νοτιοδυτικά της Πάτρας) ανήκουν στα πιο όμορφα δάση των πεδινών περιοχών της Ελλάδας. Οι Έλληνες δίκαια μπορούν να υπερηφανεύονται γι αυτά. Δάση με αιωνόβιες βελανιδιές είναι αποδεδειγμένα βιότοποι με εξαιρετική βιοποικιλότητα, καθώς ζει εκεί μια μεγάλη ποικιλία πουλιών, νυχτερίδων, πεταλούδων, σκαθαριών και άλλων εντόμων, χορταριών, βοτάνων, μανιταριών κ.λπ. Εξάλλου, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, τα υπάρχοντα δάση ήμερης βελανιδιάς είναι προστατευόμενοι βιότοποι. Συνεπώς, αφού η Ελλάδα είναι μια από τις τέσσερις μόνο χώρες με ήμερες βελανιδιές (οι άλλες είναι η Ιταλία, η Αλβανία και η Τουρκία), έχει ιδιαίτερη ευθύνη για τη διατήρησή τους. Το μεγάλο μειονέκτημα της βελανιδιάς είναι ότι πρέπει να τη σπείρουμε. Τα «μητρικά δέντρα», αυτά που φέρνουν το σπόρο δηλαδή, απέχουν πολύ από αναδασωτέες εκτάσεις. Μέχρι τώρα ούτε δασολόγοι ούτε κηποτέχνες έχουν ασχοληθεί με το είδος και έτσι υπάρχουν μόνο λίγες εμπειρίες σχετικά με τις συνθήκες βλάστησης και περιποίησης των δενδρυλλίων. Πρώτα απ ό- λα θα έπρεπε να μαζευτούν κατάλληλα βελανίδια από τα υπάρχοντα δάση στην Κεντρική Ελλάδα και να προετοιμαστούν για σπορά. Οι επιστήμονες τονίζουν ότι λόγω των πυρκαγιών και την καταστροφή τόσων δέντρων το τοπικό κλίμα γύρω από την Αθήνα θα γίνει ακόμα πιο ζεστό και ξηρό. Θα μπορούσαν οι δραστικές δεντροφυτεύσεις να επιφέρουν γρήγορα λύση στο πρόβλημα; Βραχυπρόθεσμα δεν υπάρχουν κάποια μέτρα που μπορούν να παρθούν εναντίον της πιθανής αύξησης της θερμοκρασίας. Μεσομακροπρόθεσμα η λύση είναι δάση μακρόβιων δέντρων της ήμερης βελανιδιάς, τα οποία κρατάνε και ε- μπλουτίζουν το έδαφος, ενώ σταθεροποιούν τον υδροφόρο ορίζοντα. Συγχρόνως, δεσμεύουν το διοξείδιο του άνθρακα και έτσι συμβάλλουν στην αποτροπή της αλλαγής του κλίματος. Αυτό όμως από μόνο του δε φτάνει. Τα δάση χρειάζονται τη θεσμική προστασία του κράτους. Ποιες περαιτέρω συμβουλές θα δίνατε για να μην καίγονται τα δάση ξανά και ξανά; Από μόνες τους οι αναδασώσεις, ακόμα και με τα πρόσφορα δέντρα της βελανιδιάς, δε θα έχουν αποτέλεσμα, εάν δε βελτιωθεί το θεσμικό πλαίσιο που ορίζει τι είναι δάσος. Αυτό συμπεριλαμβάνει μια σειρά από μέτρα: δασολόγιο, αποτροπή της άναρχης δόμησης, καλά εκπαιδευμένη εθελοντική τοπική δασοπυρόσβεση, περιβαλλοντική συνείδηση των πολιτών, υποστήριξη των ΜΚΟ που ασχολούνται με το περιβάλλον και τη φύση, κονδύλια για την έρευνα της βιοποικιλότητας και της οικολογίας στην Ελλάδα κ.λπ. Όλα αυτά μαζί θα φέρουν αποτέλεσμα. Οι λειχήνες των δρυοδέντρων (ψηλά) δεν είναι παράσιτα και δεν τρέφονται από αυτά, απλά τα χρησιμοποιούν ως σπίτι τους. Ο καρπός της βελανιδιάς (πάνω) είναι πολύ καλή και εύπεπτη τροφή για τα άγρια και οικόσιτα ζώα. Ο καθηγητής δρ Er w i n Be r g m e i e r γεννήθηκε το Από το 2003 είναι καθηγητής Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, ειδικός στη φυτοποικιλότητα και οικολογία της βλάστησης της κεντρικής Ευρώπης και της Μεσογείου. Από το 1984 ερευνά τη χλωρίδα της Ελλάδας, ενώ το 2009 ερεύνησε τη βλάστηση σε διάφορα δάση ήμερης βελανιδιάς στη χώρα μας. 28 G 12/09 12/09 O 29

4 Τριήρεις: το σκαρί τους ήταν αριστοτεχνικά κατασκευασμένο από βελανιδιά. Η ιερή Φυγός ή Δρυς, στην αρχαία Δωδώνη. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με σκαρί από ξυλο βελανιδιάσ... Στην αρχαιότητα τα σκληρά μέρη των πλοίων (τριήρεις,) κατασκευάζονταν κυρίως από βελανιδιές ή βουνοκυπάρισσα. Η σκληρότητα και η ανθεκτικότητα της βελανιδιάς έκαναν το ξύλο της κύριο υλικό και στις κατασκευές σπιτιών (ξυροδεσιές των τοίχων), ξεκινώντας από τη μυκηναϊκή εποχή μέχρι και λίγο πριν από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν έκανε την εμφάνισή του το τσιμέντο. Τα όρθια μέρη των στεγών, οι εσωτερικές και εξωτερικές κολόνες των σπιτιών, τα περίφημα και ανθεκτικά δρύινα πατώματα, όπως επίσης και τα ξακουστά δρύινα έπιπλα κατασκευάζονταν όλα από βελανιδιές. εναλλακτικεσ χρησεισ Ο κ. Απόστολος Τζογάνης, μέλος του συλλόγου «Φίλοι της Βελανιδιάς-Αμαδρυάδα», αναλύει στο Geo τις ε- ναλλακτικές χρήσεις της βελανιδιάς. «Σήμερα, παρ ότι το εκχύλισμα των κυπέλλων της ήμερης βελανιδιάς στο διεθνές εμπόριο των δεψικών εκχυλισμάτων κατέχει μια εξέχουσα θέση, με κύρια εξαγωγική χώρα την Τουρκία, στη χώρα μας τα κύπελλα αυτά είναι τελείως απαξιωμένα και αφήνονται κάθε φθινόπωρο να σαπίζουν μέσα στο δάσος, εκτός από μια μικρή ποσότητα, δέκα τόνων περίπου, που χρησιμοποιείται σε ένα παραδοσιακό βυρσοδεψείο για παραγωγή δερ- Καρποί χνοώδους βελανιδιάς. μάτων βιβλιοδεσίας και τουριστικών ειδών. Ο σπόρος της βελανιδιάς δια- κινείται επίσης διεθνώς για διάφορες εναλλακτικές χρήσεις. Ενδεικτικά, αναφέρεται ως υποκατάστατο του καφέ, ως άλευρο σε ανάμειξη με σιτάλευρο και άλλα άλευρα για παραγωγή τροφίμων, ως βιολογική ζωοτροφή για πολλά ζώα, ως πρώτη ύλη για παραγωγή πρόσθετων για τα τρόφιμα, ενώ εμείς τον χρησιμοποιούμε μόνο ως τροφή για τους χοίρους. Το βελανιδοδάσος στη σύγχρονη εποχή μπορεί να χαρακτηριστεί κιβωτός άγριων σπόρων, κυρίως της ήμερης βελανιδιάς, που είναι το κυρίαρχο είδος, και της χνοώδους βελανιδιάς, που είναι δευτερεύον είδος κιβωτός γεύσεων και φαρμακευτικών ουσιών, με κορυφαίο προϊόν την άγρια τρούφα πάρκο βιολογικής και καθαρής κτηνοτροφίας για την παραγωγή επώνυμων και ποιοτικών προϊόντων. Μαζί με τις λίμνες Οζερό και Αμβρακία και το βελανιδοδάσος του Πεταλά, όπου διαβιούν ελεύθερα τετρακόσια και πλέον άλογα, είναι κατά την άποψή μου ένα ενιαίο φυσικό πάρκο με τεράστια δυναμική, το οποίο αποκτά πρόσθετη αξία, γιατί γειτονεύει με άλλες οικολογικές περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας (Τριχωνίδα, Ακαρνανικά όρη, Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, Αμβρακικό κ.λπ.) και γιατί είναι εύκολα προσβάσιμο. Ο αγροτουρισμός και ο οικοτουρισμός είναι το φυσικό επακόλουθο όλων όσων περιέγραψα επιγραμματικά, αρκεί να υ- πάρξει πολιτική βούληση». Η ιερή δρυς, οικία τησ γαιασ και του Δία Η ιστορία του περίφημου μαντείου της Δωδώνης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βελανιδιά. Στους πρώτους χρόνους το μαντείο ήταν υπαίθριο, με μια βελανιδιά γύρω από την οποία υπήρχαν χάλκινοι λέβητες. Οι ήχοι που έκαναν όταν χτυπούσαν μεταξύ τους αλλά και σε συνδυασμό με το θρόισμα των φύλλων του δέντρου και άλλους ήχους (περιστέρια, πηγή κ.λπ.) έδιναν τους χρησμούς, τους οποίους ερμήνευαν οι ιερείς. Οι ιερείς δεν έπλεναν ποτέ τα πόδια τους και σέρνονταν στο χώμα, για να έχουν επαφή με τη γη. Στις ρίζες της βελανιδιάς, αρχικά πίστευαν ότι κατοικούσε η Γαία, αλλά με το Δωδεκάθεο αντικαταστάθηκε από το Δία και τη γυναίκα του, τη Διώνη. Λεγόταν και Νάιος Δίας από το αρχαιοελληνικό «ναίω» (=κατοικώ), γι αυτό και οι αγώνες που διεξάγονταν προς τιμήν του κάθε τέσσερα χρόνια στο κοντινό στάδιο λέγονταν Νάια. Στο τέλος του 5ου αιώνα χτίστηκε ένας μικρός ναός, όπου φυλάγονταν τα αφιερώματα των προσκυνητών. Οι προσκυνητές έδιναν την ερώτησή τους γραμμένη σε ένα έλασμα (φύλλο μαλακού μετάλλου, συνήθως μολύβδου), αλλά η απάντηση συνήθως τους δίνονταν προφορικά. Στα μέσα του 4ου αι. π.χ., ο περίβολος με τους λέβητες αντικαταστάθηκε από έναν πιο ευρύχωρο χαμηλό πέτρινο περίβολο. Εφόσον εκεί κατοικούσε ο Δίας και το σύνολο έμοιαζε με σπίτι, ο χώρος ονομάστηκε Ι- ερά οικία. Στα χρόνια του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου ( π.χ.) χτίστηκαν στοές γύρω-γύρω, εκτός από την πλευρά της βελανιδιάς. Στο ναό και στις στοές φυλάγονταν τα αφιερώματα των πιστών. Εκείνη την εποχή χτίστηκαν και πολλά άλλα κτίρια: βουλευτήριο, πρυτανείο, θέατρο κ.λπ., και η Δωδώνη έγινε για ένα διάστημα πρωτεύουσα των Ηπειρωτών. 30 G 12/09 12/09 O 31

5 1 3 2 SOS εκπεμπει το βελανιδοδάσος στο Εξτρεμαδούρα της δυτικής Ισπανίας είναι μια περιοχή Η που περιλαμβάνει τεράστια δάση από βελανιδιές, τα οποία δημιουργούν ένα απαράμιλλης ομορφιάς βιότοπο. Θεωρείται ένα από τα τελευταία μέρη της Ευρώπης όπου η φύση, τα ζώα και ο άνθρωπος συνυπάρχουν σε απόλυτη αρμονία. Από την άλλη, στην Ελλάδα κάποια βελανιδοδάση, όπως αυτό στο Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας, που είναι και το μεγαλύτερο δάσος στην πατρίδα μας, έχουν αφεθεί στο έλεος της παράνομης εκμετάλλευσης και της αδιαφορίας. Βρίσκεται στους νότιους λόφους των Ακαρνανικών Όρεων της δυτικής Ελλάδας, περίπου 30 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Μεσολογγίου. Η περιοχή βρίσκεται μεταξύ της λίμνης Οζερού, του ποταμού Αχελώου και των ακτών του Ιονίου, κοντά στο λιμάνι του Αστακού. Το πυκνό και πανάρχαιο δάσος της βελανιδιάς καλύπτει συνολικά περίπου στρέμματα. Δέκα μικρά χωριά βρίσκονται στην περιοχή του δάσους. Στο παρελθόν η οικονομία των χωριών βασιζόταν στην εξαγωγή φυσικής τανίνης που συλλεγόταν από τα βελανίδια. Από το 1970 η φυσική τανίνη έχει αντικατασταθεί από συνθετικές χημικές ουσίες, ενώ η συλλογή των βελανιδιών έχει σταματήσει και τα χωριά έχουν υποβαθμιστεί. Η παράνομη ξύλευση είναι δύσκολο να σταματήσει κι αυτό έχει δημιουργήσει έντονο τοπικό ενδιαφέρον για την προστασία του εναπομείναντος δάσους στο Ξηρόμερο. Η ομάδα έρευνας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με την υποστήριξη της ομάδας προστασίας της φύσης της περιοχής με την ονομασία «Φίλοι της Βελανιδιάς-Αμαδρυάδα» έχει αρχίσει έρευνα πάνω στο θέμα 1 Σπόρος από τη βασίλισσα των φυτών Παιωνία. 2 Κρόκοι ή σαφράνι στο Ξηρόμερο. 3 «Έκπτωτη» και παράνομα τοποθετημένη ταμπέλα σήμανσης. 4 Άποψη από τη Λίμνη Οζερός στην Αιτωλοακαρνανία. 5 Νάρκισσοι στο δρυοδάσος του Ξηρόμερου. Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας της παράνομης ξύλευσης στην περιοχή και τη σπουδαιότητα της αξίας του δάσους. Περίπου 256 γηγενή φυτά, 127 είδη πουλιών, σημαντικός αριθμός δέντρων μεγάλης ηλικίας, θηλαστικά και άλλες μικρές ομάδες ζώων έχουν καταγραφεί στην περιοχή κατά το διάστημα μιας και μόνης έρευνας της χλωρίδας. Το βελανιδοδάσος στο Ξηρόμερο θεωρείται ακόμα terra incognita, όσον αφορά το μέγεθος της βιοποικιλότητας που συντηρεί, ωστόσο δεν περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα Natura 2000! 4 5 Ευχαριστούμε την κα Ίριδα Θεοδωρίδου, βοτανολόγο, και τον κ. Απόστολο Τζογάνη, μέλος του Φυσιολατρικού και Αθλητικού Συλλόγου Παιωνία, για την προσφορά τους στην έρευνα, καθώς επίσης και για το φωτογραφικό υλικό που αφορά στο Βελανιδοδάσος του Ξηρόμερου Αιτωλοακαρνανίας. Κίσσα (Garrulus glandarius), ένα ενδημικό είδος πουλιού με εξαιρετικά α- νεπτυγμένη νοημοσύνη. Κίσσα, η πρώτη εθελόντρια αναδάσωσης με βελανιδιές! Ηκίσσα παίζει σημαντικό ρόλο στην αναδάσωση των βελανιδιών. Ο σπόρος της βελανιδιάς είναι βαρύς και δεν μπορεί να μετακινηθεί από τον αέρα (όπως μετακινείται ο σπόρος των πεύκων). Πέφτοντας, λοιπόν, κάτω από τη σκιά του δέντρου, δεν μπορεί να αναπτυχθεί ε- παρκώς. Εδώ, λοιπόν, έρχεται η φύση να προνοήσει μέσω της κίσσας. Πώς; Το πουλί αυτό δημιουργεί «αποθήκες» με σπόρους για τους χειμερινούς μήνες. Κάθε φορά παίρνει μια «δόση» βελανιδιών και πετάει μέχρι και 4 χιλιόμετρα μακριά, για να βρει ένα μέρος ανοιχτό με μαλακό έ- δαφος, για να θάψει τα βελανίδια. Προτιμά τα ανοιχτά μέρη, για να μπορεί να ε- λέγχει την περιοχή την ώρα που τα θάβει ή όταν τα βγάζει αργότερα, ώστε να μην πέσει στα δόντια κάποιου αρπακτικού, όπως είναι η αλεπού. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το φθινόπωρο η κίσσα πραγματοποιεί καθημερινά μέχρι και 60 τέτοια «ταξίδια»! Όταν έρθει ο χειμώνας, θυμάται πού τα έχει βάλει και τα βρίσκει ακόμα και κάτω από βαθύ χιόνι. Με αυτόν τον τρόπο, η κίσσα φτιάχνει άπειρες τέτοιες αποθήκες, περισσότερες από όσες τελικά χρησιμοποιεί. Το αποτέλεσμα είναι να «ξεφεύγουν» αρκετοί σπόροι οι οποίοι, καθώς είναι τοποθετημένοι στα ιδανικά για την ανάπτυξή τους μέρη, φυτρώνουν και αναπτύσσονται με ευκολία. 32 G 12/09 12/09 O 33