Σπάρτη- -Μυστράς. ΚΚΑΟΤΙΚΗ ΚΤΑΙΙ>ΙΑ «ΤΥΠΟ*» ΚΟ*θΚΛΚ«ητχ - ΑΙ»ΙΧΤΚΙΑ«ν Α0ΗΝΑΙ

Transcript

1 Σπάρτη- -Μυστράς ΚΚΑΟΤΙΚΗ ΚΤΑΙΙ>ΙΑ «ΤΥΠΟ*» ΚΟ*θΚΛΚ«ητχ - ΑΙ»ΙΧΤΚΙΑ«ν Α0ΗΝΑΙ

2

3

4 4^ ίι 9 ΣΠΑΡΤΗ-ΜΥΣΤΡΑΣ

5

6 Κ Ω Σ Τ Α Σ Π Α Σ Α Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Σπάρτηυστρας Τ Τ Π Ο Σ..,. Π. Τ Α Γ Κ Ο Π Ο Τ Λ Ο Σ & ΣιΑ ΕΟΦΟΚΛΕΟΥΕ -ΑΡΙΕΤΕΙΑΟΥ ΑΘΗΝ ΑΙ

7 1 '

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Α Ν τραγούδι χαΐ σά ρομάντζο θά διαβαστεί τό βιβλίο τοΰ ποιητή Κώστα Πασαγιάννη: Σπάρτη Μυστράς>. Είναι ενα ξαναζωντάνεμα τής άρχαίας Σπάρτης στην ίδ ια, τήν αθάνατη κοιλάδα, πού τή διατρέχει ό θρυλικός Ευρώτας χαι τής δίνει τό όνειροφ άντοστο φόντο ό «Τιτανικό; Ταΰγετος». Ο ί άνθρω ποι έπερασαν, ή ζωή άλλαξε, μά ή φύση εμεινε αναλλοίωτη. Ό Εύρϋ')τος κυλάει τά ήρεμα νερά του, όπως κα'ι στήν εποχή πού Ιλουζαν σ αύτόν τά λαξεμένα τους κορμιά οΐ Σπαρτιάτες έφηβοι καΐ οΐ ΣπαρτιατοποΟλες τοΰ Λυκούργου κι ο Ταΰγετος, αγέρωχος, σάν αρχαίος Σπαρτιάτης έφορος, έποπτεύει τή σιιμερινή, δπως καί τήν αρχαία Σπάρτη. Ό π ο ιο ς περάσει μια φορά από τήν έλατοβριβή Λαγγάδα δεν ξεχνάει ποτέ. Μένει στή θύμησή του σά μιά όπτοσία παραμυθένια. Κ ι όποιος ανεβεί ίσαμε τό Μυστρά, θά βά?.ει μιάν εΐκόνα ακόμα άσβεστη άπό τό χρόνο στή θύμησή του, Μά όποιος άντικρύσει τόν Ταΰγετο και βρέξει τά χέρια του στα νερά τοΰ Ευρώτα είναι των αδυνάτων άδύ^'ατο νά μήν ξεγελαστεί πώς θά βρει, μπαίνοντας στή σημερινή πόλη, τήν «Εΰανδρον καΐ Δίαν Σπάρτην^. Το βιβλίο τοΰ Πασαγιάννη, στολισμένο και μέ χαρακτηριστικές εικόνες τοΰ 'Ελβετοΰ φωτογράφου Β οϊδεουπε, τά υποβάλλει όλ αυτά, άφοΰ εΐναι γραμμένο άπό ποιητή πού πέρασε τά νιάτα του στά έλατα τοΰ Ταΰγετου κ έλουσε τήν ψυχή του σχά νερά τοΰ Ευρώτα.

9

10 Π Α Ρ Τ Η

11

12 Αφινουμβ στην Τρίπολη ιό τραίνο και μπαίνουμε στο αυτοκίνητο. ΑΓΝΑΝΤΕΜΑ ιλ ' 8- =, ν., Απο οω ω; τη άπαρτη 62 χιλιόμετρα. Ανεβαίνουμε βουνά, ροβολοομε όπό δασωμένες ράχες, περνούμε κατάφυτες κοιλάδες. Καί πάλι ανεβαίνουμε καί πάλι πηδούμε άπό κορφή σε κορφή. Να, τα Αρκαδικά βουνά ιών βουκολικών ειδυλλίων. Τό Μαίναλο, δ Πάρνων, τά βουνά τής Τσακωνιάς. Στο χορο χεροπιασμενα, θάλεγες, γύρω μας, θεμελιώνουν παντού γραφικά τόν ορίζοντα, θεοπλαστο στεφάνι άπό βουνοκορφές χιονισμένες. Περνούμε τή Βλαχοκερασιά. Περνούμε την Κοκκινό?-ου τσα. Άφίνουμε αριστερά τά Πηγαδάκια. Ή μηχανή άγκομαχάει καί βήχει. Βήχει στους ατέλειωτου; άνήφορους. Επειτα κυλάει στόν κατήφορο ξεφρενιοσμένη. "Από τις κορδέλλες τοο ΙΙαλούμπα, στά χιλιόμετρα, στην Κλεισούρα, μιά δνειροφάνταστη εικόνα. Ένα ασύγκριτο όραμα, πού συναρπάζει την ψυχή»ή φαντασία, σάν κάποια μεταφυσική ενατένιση. Ξεδιπλώνεται κάτο) ή κοιλάδα τοϋ θρυλικού Ευρώτα. Κι άπάνω της δεξιά ή χιονισμένη φαντασμαγορία τού τιτανικού Ταΰγετου στο άπειρο.

13 10 Σ η ά ζ Χ ίΐ Οί μυθικοί οΐ κήποι της Άρμίντας, ιά μαγικά τά περιβόλια των παραμυθιών, πού κοιμούνται αΐώ- ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ άμποδεμένα τά ξανθά τά βασιλόπουλα κάτω από τά ανθισμένα δέντρα, θάδιναν ίσως την εικόνα τϊίς ονειρευτής κοιλάδας, πού δροσίζει στά φειδογυρίσμοτά του δ Ευρώτας και παραστέκει απάνω δ θεϊκός δ Ταΰγετος. Δάση από λεύκες πελώριες, λόγγοι από πυκνότατους καλαμιώνες στά παραπόταμα. Δάση από δάφνες. Πλατάνια θεόρατα και παχυσκιες Ιτιές. Απέραντοι ελαιώνες. Κάμποι κατάφυτοι άπό ατελείωτα δάση πορτοκαλιές και νεραντζιές. Αμπέλια. Νερά τρεχούμενα. Πηγές ονειρευτές. Κεφαλάρια, πού θεριεύουν παντού μια τροπική βλάστηση. Κι άποπάνω κρεμαστές οί πανύψηλες χιονισμένες βουνοκορφές τού εξαίσιου Ταΰγετου. Τρυπούν τό γαλάζιο τού ουρανού ψηλά. Απλώνουν δρθόκοφτες, πολύκορφες οτόν αιθέρα. Κυματίζουν κατά τό βορρια πάνω, κατά τή δύση κάτω. Κάστρα θεόχτιστα τής μεγαλόδοξης άρχαίας Σπάρτης καί τού πανένδυξου βυζαντινού Μυστρα. Αφάνταστης μεγαλοπρέπειας και Ιπιβολής, δσο κανένα άλλο ελληνικό βουνό και κανένα άλλο ελληνικό τοπίο. Σωστά τό είπε δ Αμπού «Πρέπει νά εϊτανε πολύ άμορφος και ελκυστικός δ κατεργάρης δ Πάρης, γιά νά άρνηθεΐ ή Ελένη έναν τέτοιον Παράδεισο.> "Οταν πρωτόειδε την αυστηρή λιτότητα στούς ναούς και στά δημόσια χτίρια τής άρχαίας Σπάρ-.ΔΙΑ ΣΠΑΡΤΑ. ^ Θουκυδίδης είχε είπεΐ τότε «Άν καμ μιά φορά ή Σπάρτη Ιρημωθή, θά φανή πολύ κατώτερη, ώς μή χρησαμένη ίεροΐς κατασκευαΐς πολυτελέσιν.» Τώρα ή «δία Σπάρτα» από καιρό ερημώθηκε. Δεν άπόμειναν παρά λίγα άσήμαντα συντρίμματα ά.πό τήν άρχαία της δόξα. Κάποιο θέατρο. "Ενας ναός τής Όρθιας

14 Κ ν ^ '^^ α ς 11 'Αρτέμιδος οτήν άκροποτημιά ιοΰ Ευρώτα. Άδοξα Ιρείπιο. ΚαΙ δμως. Μέ δλη την Ιρήμωση αΐιτή, αρκεί νά άτενίστ} κανείς καΐ σήμερα την απλωμένη άποπάνω μεγαλειώδη δωρική σκηνογραφία του θείου Ταΰ/ετου, για νά αίστανθή ΙΒαθειά τή μυθικήν αλκή, τήν άχαταδάσμαστη δΰναμη, τον ανδρισμό και τή ρώμη, τήν επιβολήν και τήν απλότητα τής ξακουσιής δημοκρατίας τής Σπάρτης. Ά πό τό τέρμα τής όδοΰ Λυκούργου τής νέας Σπάρτης, τό θέαμα συναρπαστικό καθαυτό. Ή βαθειο συγκίνηση πού υποβάλλει, μοιάζει σαν πρωτόγονη θρησκευνική μυστι κοπάθεια. Τά πρώτα κορφοβούνια του ογκωμένα, πλατύστηθα και βαρειά, σαν δωρικά κιονόκρανα, τό ενα κοντά στο άλλο άραδιασμένα, συναρμοσμένα άπάνω σάν άπό μπρούντζινα άετώματα μέ πολύμορφα κοσμογονΐκά συνθέματα, έχουν ιόν άδρόμεστο χαραχτήρα τής άρρε νωπής επιβολής και τής άκατάλυτης ρώμης. Απάνω άπό τή ρωμαλέα αυτή καί βαρυθεμέλιωτη βάση των πρώτων βουνών, πού δρθόκορμα καΐ άπότομα σάν κρεμαστά υψώνονται κάθετα καί σκυθρωπά άπό τήν πρασι νόχσρη κοιλάδα τοΰ Ευρώτα, σέ ένα αρμονικά μεγαλόπρεπο συνταίριασμα, που κάνει άσύγκριτα επιβλητικώτερη τή σοβαρότητα τοΰ μοναδικού δράματος, γιγαντώνονται ρυθμικά στο άπειρο, ξετυλίγονται έντονα ψηλά στό γαλάζιον αιθέρα, τά άργυρά χιονισμένα τόξα τής πολύκορφης, απέραντης οροσειρά:, πού εδώ καί εκεί ξεχωρίζουν και διαγράφονται στον ουρανό πλαστικά, παρθενικοί μαστοί, θάλεγες, τής όρθοβύζας Αρτέμιδος. Στις απάτητε; αυτές κορφές άπάν ω ή άγνή θεά πήρε καί έκρυψε τήν όμορφη κόρη τοΰ Άτλαντος, ΤΑ Υ ΓΕΤΗ,,, Τ ΓΡ - την αγαπημεμη της τήν Ιαυγετη, «εηι τρυγη γάμου». Καί γιά νά τήν κρύψη άπό τό ερωτικό πάθος τοΰ

15 12 Σ ηάρχη γέρο ξελογιασιή, τοϋ Διός, πού την έξετρεχε, μεταμόρφωΰε, τήν Ομορφη ώκεανίδα, οέ αλαφίνα. Επειτα ξανΰγινε κόρη, αφοΰ γλύτωσε, κι αφιέρωσε τήν άλαφίνα στη θεά μέ μίαν επιγραφή στα κέρατά της : «Ταϋγέτη Όρθία Άρτέμιδι». Μά έχει κι άλλο τραγικώτερο τέλος το ειδύλλιο τής ωραίας κόρης. Ό Ψευδοπλούταρχος τό αναφέρει. «Παράκειιαι δ Ευρώτα δρος Ταΰγετον προσονομαζόμενον, τήν προσηγορίαν είληφδς άπό Τσϋγέτης >ύμφης, ήνζέύςβια οάμενος έφθειρεν ή δε λύπη συσχεθεϊσα βρόχφ τόν βίον περιέγραψεν έν άκρωρβία όρους, οπερ άπ αυτής Ταΰγετον προσωνομάσθη.» Οποια άπό τις δυδ κι αν εΐνε ή άληοινή ιστορία τή; αγνής κόρης, πού αιώνισε τδ όνομά της στις χιονισμένες απάτητες κορφές τοϋ θαυμαστού βουνού, σά μια όμορφη γλυφή στα χείλη Ιλληνικοδ άμφορέως, μας είναι συμπαθητική και αγαπημένη, όπως δλοι οί ωραίοι θρύλοι και όλα τά τραγούδια τής Ελληνικής Ψυχής. Έ δώ κάπου, κοντά στά άνασκαμμένα έρείπια του ναού τής Όρθιας Άρτέμιδος, στο πράσινο αυτό ΠΛΑΤΑΝΙΣΤΑΣ ηιήλωμα τής άκροποταμιάς τοϋ Ευρώτα, πού είναι και τώρα κατασκέπαστο άπδ πυκνά πλατάνια εϊτανε δ Πλατανισιδς. Πλστανιστας έλεγόταν τδ περίφημο εργαστήρι, όπου άγρυπνοι οί έφοροι τής άρχαίας Σπάρτης Ιχάλκευαν τά ώραΐα ρωμαλέα κορμιά των έφηβων και τών παρθένων, στά πιδ σκληρά γυμνάσματα καί αγωνίσματα. Σ αυτή τήν ακροποταμιά τήν κατάφυτη, πού δ ιέος βοσκός άνίδεος οδηγεί τώρα τ αρνάκια του στο παχύ χορτάρι, είχε τό μοναδικό της τό γυμναστήριο ή μακάρια Ικείνη Πολιτεία. Κάτω στις Ικβολές τοϋ Ευρώτα, στο "Ελος, ώργωναν κ έσπερναν τή γόνιμη γή πού τήν έπάχαινε δ ποταμός, ο{

16 Χ νοτρα ς Είλωτες. Χιλιάδες δοίίλοι, πού μόνος τους προορισμός εϊταν η αγροτική εργασία χαι ή παραγωγή, γιά νά τρέφωνται οι πολίτες τής Σπάρτης. Ο πολίτης τής Σπάρτης δεν είχε κανένα άλλον προο - ρισμο, παρά πώς μέ την καθημερινή καί άδιάκοπη γύμναση νά γιτη δυνατός και άνίκητος πολεμιστής, για νά υπεράσπιση την Πατρίδα. Σ αυτές τις δμορφες άκροποταμ_ιές, σε χρόνια τόσο μα τ ΑΓΟΡΙΑ περασμένα, έδημιουργήθηκε ή τελειότερη ομαδική ζωή άπό δοες είδε δ κόσμος. Από εφτά χρόνων το παιδί, κόρη ή αγόρι, τό έπαιρνε η Σπάρτη, ή κοινή μητέρα, στη μεγάλη άγκαλιά της, καί εζούσε κάτω ά^^6 τή φροντίδα καί τούς νόμους της. Μόλις ήθελε γεννηθή τό μωρό, ή μάννα του τό παρουσίαζε σχή συνέλευσΐ] άπό έμπειρους γέροντες. Αυτοί τό Ιξέταζαν καΐ αποφάσιζαν αν άξιζε νά ζήση γιά νά γίνη Σπαρτιάτης πολίτης. Ά ν Ιγεννιόταν μέ Ιλάττωμα, τό επετοϋσαν στούς «Άποθέτας», μέ σκληρότητα άκατανόητη γιά σήμερα. Αν οί σοφοί γέροντες άποφάσιζαν δτι είναι άίιο νά ζήση, τό ξανάδιναν στή μάννα του. Αυτή τό ανάτρεφε ιδς τά εφτά του χρόνια, ολόγυμνο, χωρίς σπάργανα καί πουπουλένια κρεβάτια, άπάνω σέ μιά προβιά, κοντά σ*ή φωτογωνιά, ασκέπαστο σαν κουταβάκί, μέ τό ϊδιο της τό γάλα. Καταφρόνια κοινή καί άτψία γιά τή Σπαρτιάτισσα μάννα, αν ετρεφε τό.παιδί της μέ ξένο γάλα. Από εφτά χρόνων τά παιδιά ταπαιρνε καί τά άνάτρεφε χ κο^ινή τους μάννα ή Πολιτεία. Εϊταν τή; Σπάρτης παιδιά. Οί έφοροι είχαν τή φροντίδα καί ιήν επιμέλεια τής άνατροφής των. Ετρωγαν ολα μαζί πολύ άπλή τροφι), πού έμάθαιναν καί την ετοίμαζαν πάντοτε μόνα τους. Έπλάγιαζαν δλα μαζί

17 14 Σ π ά ρ τη οτις άχροποταμιές αυτές τοϋ Ευρώτα, απάνω σε καλάμια, πού έπρεπε νά τα κόψουν μέ τά χέρια τους μόνο, χωρίς νά μεταχειριστούν άλλο όργανο. Και δεν έκαναν κσμμιά άλλη εργασία μέρα νύχτα άπό τά γυμνάσματα. Αυτά οχι γιά τούς εφήβους μόνο. Οί νόμοι τής Σπιίρτης είχαν γιά τι; γυναίκες σκληρότεροι. 'Η ΠΑΡΘΕΝΕΣ Σπαρτιατοπούλα ώς την ήμερα του γάμου της εΐτανε κόρη τής σιδερένιας Δημοκρατίας, Ενα φουστανάκι ώς τά γόνατα κοντό καί άνοιχτο στά πλάγια. Φτιασίδια, στολίδια, άρώματη, μακρυά φορέματα, ή πολυτέλεια, ή πολυσαρκία ακόμη, είχαν σκληρότατη τιμωρία. Ακόμη καί τή φυσική συστολή στή γυναίκα είχε σκοτώσει ή τρομερή Δημοκρατία. Τή σεμνοτυφία, την ψευτοσεμνότητα, δποις τήν Ιννοούμε σήμερα, τήν καταδίκαζε σαν άνηθικότητα. Όλες μαζί οί παρθένες τής Σπάρτης, δπως και τά αγόρια, κατέβαιναν στον Πλατανιστα. Και ολόγυμνες, ατάραχες, Ιμπρδς σ δλον τό λαό, εγυμναζαν τ άλαβάστρινα κορμιά τους στο πήδημα, στο τρέξιμο, στο πάλεμά, στο ακόντιό, στο χορό, στο λιθάρι, στο κυνήγι, σιήν Ιππασία. Ό ταν έπειτα εγίνοντατ-μαννάδες, έστελ.ναν άδάκρυτες στον πόλεμο τά παλληκάρια τους. Τάν ή Ιπί τάς!... Έπειτα άπο τον περίφημον Πλατανιστα, πού στήν Αρχαιότητα εύρισκόταν εμπρός άπό τά προπύ- ΠΑΡΑΠΟΤΑΜΑ Σπάρτης, δ ποταμός κατεβαίνει μεγαλοπρεπής τον κατάφυτον κάμπο τής Αακεδαίμονος και ζωογονεί τήν πιό πυκνή και πλούσια βλάστηση πον μπορεί κανείς νά άπαντήση στήν Ελλάδα. Αριστερά, δπως κατεβαίνει, άφίνέι τά Χρύσαφα, άρχατα Θεράπναι, και δεξιά τό Σκλαβοχώρι, Αρχαία Άμυκλαι, δπου

18 οΐ άρχαιολόνοι δνώσκαψαν πολνημα εδρήματα του όρχαιό τατου πολιτισμού, πού μπορούμε νά τά Ιδοίμε στο Εθνικό μας Μουσείο και μερικά στ6 Μουσείο τής νέας Σπάρτης. Το μέρος αυτό τής κοιλάδας του Ευρώτα πού, πάνω από τά κλασικό ερείπια τής αρχαίας Σπάρτης, ύψώνονται στον όρθοκρέμαστο βράχο τού Μυστρα τά μεσαιωνικά ερείπια τού φραγκικού κάστρου του Γουλιέλμου Βιλλαρδουΐνου καΐ των παλατιών των Βυζαντινών Αύτοκρατόρων, μέ τή μεγαλειώδη κατατομή τοΰ θεογείτονα Ταΰγετου άποπάνω, μέ την άκόλαστη τροπική βλάστηση, πού, θεριεμένη άπό τά τρεχούμενα νερά, κατασκεπάζει τά περίχωρα είναι τοπίο μοναδικό καί άσύγκριιο για δλην την Ελλάδα. Είναι κρίμα, αλήθεια οτι οί καλοί τοπιογράφοι μας ΚΟΙΛΑΔΑ τώρα τον αληθινόν αύτόνπαράδεισο τής κοιλάδας τοΰ Ευρώτα, δπου μπορούσαν νά ευρουν θησαυρούς ατέλειωτους. ίΐ περιοχή ανάμεσα στά χωριά Μαγούλα, Μυστρας, Παρορι, Αγιάννης καΐ Σκλαβοχώρι, είναι ενα σωστό παραμυθένιο περιβόλι. Ωρες ολόκληρες βαδίζει κανείς μέσα σε πυκνά δάση άπο ςτελώριες πορτοκαλιές, λεμονιές, κιτριές, πού κρεμούν τους κλάδους βαρεμένους άπό τό φόρτωμα των χρυσών καρπών κάτω, ώς τό έδαφος. Παντού ρυάκια κρυσταλλένια και ποταμάκια άπό τις κοντινές γάργαρες άνάβρες τού Ταΰγετου τραγουδούν άσώπαστα κάτω απο τα ωραία καρποφόρα δέντρα και τά ζωο γονούν. Πανύψηλες λεύκες λυγερόκορμες, θεριεμένα φουντωτά πλατόνια με κορμούς γιγάντων στούς δρόμους καΐ στις άκροποταμιές, χωρίζουν τά ιεραντζένια, χαριτωμένα δάση.

19 16 Σηάρτη ΠαντοΟ πλάϊ στα αυλάκια καΐ στα ποταμάκια καθρεφτίζει φιλάρεσκη τη ροδόχαρη, γλυκοπράσινη δρο- ΜΑΓΙΑ,,,, σια της η γοητευτική πικροδάφνη. Ή?.υγαριά!δώ θεριεύει. Υψώνει τούς κλώνους της σ ανάστημα βελανιδιάς. Ό ταν άνθίζη μοιάζει τεράστια άνθοδεσμη άπό γιούλια, με τούς πιο απίθανους μώβ χρωματισμούς. 'Αγριόβατοι σμαλτωμένοι, πγουροπράσινοι κισσοί,άσπρολούλουδες άγράμπελες, γαλανωπές κληματίδες άνεβαίνουν από τούς θάμνους τούς πυκνού:, σκαλώνουν στα πανύψηλα τά δέντρα. Απλώνουν παντού χαριτωμένες γιρλάντες και δαντέλλες. Κρέμονται στον αέρα. Σκεπάζουν των χωριάτικων σπιτιών τις πράσινες στέγες. Την άνοιξη εδώ είναι ενα σωστό μαγικό περιβόλι. Όλη ή κοιλάδα τού Ευρώτα μεθάει ΰπό κύματα εύωδιασμένα τής ολάνθιστης νεραντζιάς, πού γεμίζουν τον άέρα. Συναυλία αδιάκοπη άπό χιλιάδες άηδόνια κρυμμένα μέσα στις άνθισμένες κιτριές συμπληρώνουν τή μαγεία και τό όνειρο. Κάτω άπό τό Μυοτρδ, πιό μεσημβρινά λίγο, βρίσκεται τό Παρόρι, κατάφυτο χωριουδάκι, δροσερό, φημισμένο γιά τά άφθονα και κρύα νερά του, πυύ κατεβαίνουν μέσα άπό τά σπλάχνα τού Ταΰγετου. Τό χωριό κατασκέπαστο άπό πορτοκαλιές καΐ λεμονιές, φορτωμένες χρυσούς καρπούς, απλώνεται σύρριζα στην ποδιά τού Ταΰγετου, πού άπότομα υψώνεται άπό την κοιλάδα τού Ευρώτα. Στην άκρη τού χωριού και άπάνω άπό τά τελευταίο του σπιτάκια, ένα τεράστιο χάσμα στο βουνό άνοίγεται. Πανύψηλα, αίματόχρωμα, σκοτεινά βράχια, κρέμονται δεξιά και αριστερά άποπάνω, κάθετα κομμένα στό κενό, ώς τό γαλάζιο τού ουρανού ψηλά. Καί μέσα άπό τό τρομαχτι κό αυτό άνοιγμα, πού σφίγγεται ή ψυχή στό άγνάντεμά

20 1. 'ϋ 1ίύ()ώτα; μοι ό Τ(ΐϊ)γειος. 2 --^Ιτόν ελαιώνα τί)ς ϊπάοέΐ);.

21 ο ['νύι,ιώΐίΐς κ ο ί ή Τ ούρκικη γ ϊφ ν(ΐιί ι

22 Μ ν ο τζα ξ 17 του, πιό άγριο χαι πιο σκοτεινό φαράγγι σπαράζει βαθειά τά σωθικά του βουνοΰ. Ά πό τό τρομερό αυτό το στόμα τής άγριοχαράδρας ενα κεφαλάρι δλόκληρο νεράκι δροσερό και κρουσταλλένιο κατεβαίνει μέσα άπό τό σπαραγμένο τό βουνό και χύνεται στιιν κορφή τοΰ ΙΙσροριοί, στον περίφημο τον Κέραμο. Πολυαυλοι κρουνοί κυλοί5ν ρυθμικά άπό τά γρανιτένια στήθια τοΰ κάθετου βράχου τό νβρένιο τό τρα- ΚΕΡΑΜΟΣ, ^ /.. γουδί τους, ασωπαστα ήμερα και νύχτα, και στό πλάι μια τουρκική βρύση χτίστη με μια «τρίγλυφον» μαρμάρινη ένιειχισμένη, ποιός ζέρει άπό ποιό μνημείο τής άρχαίας Σπάρτης, σά μιά σελίδα σκοτεινή... Νεροχαρίδες πυκνές, σγουρά πολυτρίχια καί άγριοκλήματα, σκεπάζουν διακοσμητικά τή σκληρή μάσκα τοΰ βράχου στο δρόμο του νεροϋ καί ά-ταλαίνονν μέ γλυκούς πράσινος τόνους τήν άγρια του τραχύτητα. "Ενας νερόμυλος κολλημένος σύρριζα στό βράχο, δέχεται άπό ψηλά στό χορταριασμένο του στενόμακρο μυλοβάρελλο τά νερά τοΰ βουνοϋ καί αλέθει, αλέθει. Τό βαθύ ρέκοσμα των λιθαριών τοΰ μύλου, πού αδιάκοπα γυρίζουν, γυρίζουν, σμίγει τό τραγούδι των νερών τό άσώπαστο, κ οί αντίλαλοι τοΰ άγριου φαραγγιού, τό ξαναδίνουν οέ μιά πολύβοη, ξωτική συμφωνία. Πελώρια πλατάνια γύρω άπό τά νερά, γίγαντες φρουροί, πού παραστέκουν τοΰ Κεράμου τίς πολύκρουνες βρύσες, υψώνουν τά τεράστια κλαδιά τους άπάνω, ο)ς τήν άγκαλιά των κρεμάμενων βράχων. Χαριτωμένη πομπή άπό λυγερές χωριατοποΰλες Παρορίτισσες, περνούν μέ τή σειρά, ή μιά πίσω άπό τήν άλλη, στις κρήνες τοΰ Κέραμου καί γεμίζουν τά σταμνιά τους, ή τά κέδρινα αρωματικά βαρέλλια τους. Στό άγριο καί σκοτεινό φαράγγι αυτό τοποθετεί ό 2

23 1 8 Σ ίτά ζτη θρύλος τόν τρομερόν Καιάδα, δπου οί αρχαίοι Σπαρτιάτες έπετοίσαν τους χακουργους. Ό Πλατανιστας, τό περίφημο γυμνασηίριο τής αρχαίας Σπάρτη:, εϊταν Ινα κατάφυτο δφωιια, επί Φ0Ι8ΑΙ0Ν 5. / / «1 '» ' πεοο απανω, στεφ ανωμενο Ολόγυρα αποφηλα, μεγάλα πλατάνια. 'Ο Ευρώτας ατήν πλημμύρα του αγκαλιάζει περίγυρα, το χλοερό υ ψωμα καΐ ό Πλατανιστας γίνεται νησάκι. Γι αυτό στην αρχαιότητα δ Πλατανιστας εϊταν διπλογεφυρωμένος. Ή μία του γέφυρα δδηγοδοε άπό τό πράσινο ποταμονησάκι οτά προπύλαια τής Σπάρτης, από οπού έκατέβαιναν οί έφηβοι στο γυμναστήριο. ΚαΙ ή δεύτερη από τό αντίθετο μέρος τοδ Πλατανιστά οδηγούσε στο Φοι βαιον στήν ανατολική ακροποταμιά, δπου έ/ιερνοΰσαν οί δφηβοι, πριν από τά άγωνίσματα, και έκαναν θυσίες. Τό Φοιβαΐον εΰρισκόταν εξω από τή Σπάρτη. "Οχι πολύ μακρυά από την αρχαία Θεράπνη, στο άντικρυνό μέρος τής διάπλατης κοίτης ιού Ευρώτα, πού σιίμερα είναι κατάφυτο από πελώριες λεύκες και μουριές. Εϊταν Ικεΐ ναός των Διόσκουρων και ιερόν τοΰ Ποσειδώνος τού Γαιαόχου. Τά Σπαρτιατόπουλα, χωρισμένα από τούς Ιφόρους σέ δυό μοίρες, Ικατέβαιναν από την πόλη, Ιπερνοΰσαν τή στοά και τις γέφυρες τού Πλατσνιστα, δπου εϊταν αγάλματα τοΰ 'Ηρακλέονς, τοΰ Άλκίμου κλπ. καί επήγαιναν στο Φοιβαϊον- Έκεΐ κάθε αντίμαχη ομάδα των Ιφήβων εθυσίαζαν άπό ενα κουταβάκι στού Ένυαλίου τό ίεοό. ΣΚΥΛΟΘΥΣΙΕΣ..,., τη νύχτα πάντοτε τήν προηγούμενη τής ψευτομάχης. Τό αρχαιότατο άγαλμα τού Ένυαλίου είχε τά πόδια δεμένα και δεν έφευγε άπό τή Σπάρτη, δπωςή Άπτερη Νίκη των Αθηνών. Έπίστευαν δτι αυτό εϊταν δ άλκιμώτε*

24 Μ να ΐβ ά ; 1 9 ί>ος απ δλους ίου; θεοΰ; καΐ τδ σκυλί τδ άλκιμώτερο απ δλα τά ήμερα ζώα. Ή παράξενη ή θυσία αυτή δεν άναφέρεται νά εγινόταν σέ κανένα άλλο μέρο; καΐ σβ κανένα άλλο θεδ τής άρχαίο; Ελλάδος. Μόνοι πάλι οί Σπαρτιάτες έθυσίαζαν γίδες στην *Ήρα. "Επειτα άπο τή οκυλοθυσία, κάθε αντίμαχη συντροφιά των εφήβων έσυνέβαναν την ίδια νύχτα κ επάλευαν δπό ενα σπιτίσιον ήμερο κάπρο. "Οποιας από τις δυο άντίμαχες ομάδες των εφήβων ενι κυΰσε ό κάπρος εϊιαν «διοσημία», θεϊκδ σημάδι, οτι θά νικήση κ* ή ίδια στην αυριανή τή μάχη, στον Πλατανιστα. Θυσίες πριν άπο τή μάχη άχόμη έκαναν οί έφηβοι καί στο ίερδ του Άχιλλέως. Έπειτα οΐ έφοροι εβαναν κλήρου; ποια από τις δυο συντροφιές θά εμπαιιε πρώτη άπό τή γέφυρα τοΰ Φοι βαίου στον Πλατανιστα, οπού θά έγιιόταν ή μάχη, τήν άλλη ημέρα καί ποιά θά έμπαινε άπό τήν άλλη, τήν αντίθετη γέφυρα. Ό ταν επερνοϋσε ή νύχτα τής παράδοξης θυσίας καί τής καπρομαχίας, πριν τδ μεσημέρι τήν άλλη ήμερα, είσορμούσαν άπό τίς δυό αντίθετες γέφυρες τά Σπαρτιατόπουλα, χ έπετοοκόβονταν οί δυό αντίμαχες ομάδες μεταξύ των, στον περίφημο Πλατανιστα, σά νά εΐταν άληθινοί εχθροί. Επάλευαν άγρια μέ τά χέρια, μέ τά πόδια, μέ τά δόντια, με γροθιές, μέ κλωτσιές. Πολλοί έχαναν τδ μάτι τους οτήν άγρια γροθομαχία. Άλλοι έσπρωχναν στον αγώνα μέ άρμή κ έπετονσαν τούς αντίμαχους σχά νερά τοΰ Ευρώτα. Κοντά στον Πλατανιστα ή αρχαία Σπάρτη είχε σχήση, μαζί μέ άλλα αγάλματα καί ιερά θεών καί άν- ΚΥΝ1ΣΚΑ {)ρά,;ιςΰν, τιμητικόν 'Ηρώον σιή βασιλο.τούλα της, τήν περίφημη τήν Κυνίσκα.

25 20 Σ η ά ρ χη Ή Κυνίσχα είχαν, φαίνεται, ό Ιδανικό; τΰπο; τής Σπαρτιάτισσας άντρογυναίκας. Κόρη του βασιλέα τής Σπάρτης Άρχιδάμου, ποί* επολεμησε εναντίον τόίν Αθηναίων, ίππευε κ έτρεχε μέ τ άλογα, σαν άληθινή Αμαζόνα. Παράβγαινε με τού; άντρες στο κυνήγι, κσΐ πρώτη από τις γυναίκες αυτή, ενίκησε στβύς Όλυμπιακόύς άγώνε; στην «ρματοδρομία, πολλές φορές. Ωραία και πλαστική, σαν έφηβος τού Πραξιτέλη, έπροκαλοϋσε τη ζήλεια και τή μίμηση των θυγατέρων τής Σπάρτης μέ την ορμή, με την αντοχή, με την άποκοτιά της στα πιό δύσκολα αγωνίσματα. Με τό λαμπρό παράδειγμά της πολλές άλλες Σπαρτιάτισσες, έπειτα απ αύιήν, ένίκησαν στους Όλυμπιακόύς άγω νες κ Ιτίμησαν τή Σπάρτη. Άλλα καμμία δέν άξιώθηκε νά ξεπεράσί) την αθάνατη Κυνίσκα, πού εϊταν ΐδια ή Άρτέμιδα, θεόμορφη και πλαστική. Για θύτη μόνο και ό Σιμωνίδης υ ποιητής έγραψε έπίγραμμα στον Τρίποδα αφιερωμένο στους Δελφούς. Τιμή ποί' δέν έγινε σέ κανένα άλλο βασιλικό πρόσωπο τής Σπάρτης. Στα Όλύμπια μάλιστα, για τις πολλές της νίκες, ποί έδόξασαν τόσο τήν πατρίδα της, δεξιά άπο τόν ναό τής 'Ηρσς, κοντά σιόν ανδριάντα του Τρωίλου τοϋ Άλκίνου, μνημείο βλόκληρο είχαν στήση στή Σπαρτιάτισσα Αμαζόνα. Απάνω σέ πέτρινη βάση παράστεκε τό νικηφόρο τό Η ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΑ ηνίοχο μπροστά. Είχαν Ιχεϊ κρεμάσει ώς καί τήν εικόνα τής άθάνατης Κυνίσκας, έργο λαμπρό το5 μεγάλου Άπελλή, καί πολλά επαινετικά επιγράμματα. Απάνω σέ τέτοια μοναδικά, μά δχι και υπεράνθρωπα πρότυπα, έπλαθε τό σώμα καί τήν ψυχή τή; Σπσρτιάτισ-

26 Μ νο ίρ α, 21 σας γυναίχας ή σιδερένια εχείνη ή Δημοχρατία, ποί' άνθιζε μια φορά κ εναν καιρό στην παραδείσια αυτή κοιλάδα τού Ευρώτα, κάτω από τό γαλάζιον ήσκιο του ουρανογείτονα Ταΰγετου. Και αφοϋ εβαψε οέ τέτοιο αδρό ατσάλι τό κορμί, κ επλοσε έτσι μεστή καΐ αλύγιστη την τρυφερή η>υχή τής γυναίκας ή άρχαία Σπάρτη, ώστε νά άντεχη οσο και δ αντρας οέ κάθε ι]>υ)[ΐκόν πόνο, δεν είναι καθόλου άνεξήγητο, πώς ή Σπαρτιάτισσα με τον καιρό έπνιξε μέση της κάθε Ιρωτισμό και κάθε υστερισμό, κάθε άρρωστον ήδονισμό και κάθε παθολογική φιλαρέσκεια, κάθε γυναίκεια ευαισθησία καί κάθε κωμικήν άδυναμία, καί σκληρή, δυνατή, άγέρωχη γιά τί γυμνή της πλαστικότητα, υπερήφανη για την ηθική της γύμνια μέσα στους άντρες, δρθοοτήθα και αγνή σον την άσπιλη Αρτέμιδα, Ιπέραοε και εδημιοΰργησε μοναδικό στον κόσμο και άφταστο πρότυπο γιά δλες τις Ιποχές καΐ γιά σλους τούς αιώνες. Τή Γυναίκα Μητέρα καί τη Γυναίκα Πατρίδα. *0 αρχαίος θρύλος θέλει τή Σπάρτη θυγατέρα άκριβή ΥΑΚΙΝΘΟΣ όμορφη καΐ δυνατή ή Νεροκόρη τού γέρου Ευρώτα Ιπαντρεύιηκε τό Βασιλέα τό Λακεδαίμονα. Αυτός εδοσε τό ωραίο ιδνομα τής γυναίκος του στην ξακουστή τοΰ βασιλείου του τήν πρωτεύουσα, πού τήν έχτισε δ ίδιος. Ό Άμύκλας δ γιος τους εϊταν τό ακριβό τής Σπάρτης βασιλόπουλο. Γιά νά άφήση ί*''ήμη κεχλή στί)ν πατρίδα του, με τό παράδειγμα τού βασίλειά τοΰ πατέρα του, χτίζει καί αυτός κοντά στη Σπάρτη μια άλλη όμορφη χώρα, πού έπήρε τό όνομα του. Τήν Ιστόλισε μέ λαμπρούς ναούς, μέ ιερά καί αγάλματα, καί απάνω άπ* όλα με τον ναό καί τό θρόνο τοΰ Άμυκλαίου Απόλλωνος, πού εϊταν δ λαμπρότε-

27 22 Σ ηάζχΐ] - ρος απ6 τά μνημεία τή; Σπάρτη;, και από τά ωραιότερα δλης της αρχαίας Ελλάδος. Μά με ολα αυτά ό Άμυκλας Ιστάθηκε άτυχος πατέρας. Γιατί τον Υάκινθο τό γιό του, νεώτατο και ωραιότατο παλληχάρι, πού τόσο πολύ τον είχε συμπαθήσει 6 θεός 6 Απόλλων, κατά λάθος τον έσκότωσε δ ίδιος δ θεός. Ό πα* τέρας του, απαρηγόρητος τον έθαψε κάτω άπό τό άγαλμα του Απόλλωνος. *Από τότε δ θεός πικραμένος για '.ον άδικον τό θάνατο τοΰ πάγκαλου εφήβου, έκαμε τον ήλιο νά ΛΟΥΛΟΥΔΙΣΜΑ,.,,, -, ε, άνθιση πάνω απο το μνήμα του τα ολοεύωδσ, σόν αυτόν ώραΐα λουλούδια, πού Ιπήραν τό γλυκό του όνομα. ΚαΙ άπό τότε είναι παύ ή λουλουδένια ή ψυχή τού θεόμορφου Υάκινθου ανθίζει μέ την άνοιξη στις χλοερές τις ακροποταμιές τοίί πάππου του γέρο Ευρώτα, κ ευωδιάζουν μεθυστικά οί πράσινοι οί κάμποι τής Σπάρτης, τής γλυκείας μητέρας του. Ό πικρός ό Άμυκλας έθαψε κάτω άπό τό άγαλμα τοΰ Άπόλλ.ωνος τον αγαπημένο του τον Υάκινθο, και άνοιξε στον τάφο του βωμό, πού έμπαινε κανείς άπό μια χάλκινη θύρα. Και μέσα στον ώραϊον αύτόν βωμό έστησε καθελογής άγάλματα και στολίδια, δπως άξιζε στό ξακουσμένο για τήνάμορφιά του τό παλληκάρι. Έστησε πρώτο εκεί τό άγαλμα τοΰ Βίριδος, τής Αφροδίτης καί τοΰ,,ποσειδώνος. Έπειτα έστησε τό Δία μέ τον Ερμή νά γ?.υκομιλοΰν αναμεταξύ τους. Και κοντά τό Διόνυσο μέ τη μητέρα του τή Σεμέλη νά παραστέκουν. ΚαΙ κοντά πτή Σεμέλη την Ίνώ. Και έπειτα πάλι ιστόρισε άπάνο) οτό βωμό τή Δήμητρα και την κόρη της την Περ σεφόνη και τον άντρα τής Περσεφόνης τόν Πλούχωνα. Έπειτα Μοίρες, "Ωρες, Μοΰσες και μαζί μέ ττήν Άθηνά,. την Αφροδίτη καί την Άρτέμιδα νά άνεβάζουν στον ού

28 ΛΓνστββί 23 ρανό ιδν καλό τον Υάκινθο και την Πολΰβοια την αδερφή του, πού επέθανε κα ι αυτή παρθένα και άνύπαντρη. Κάθε χρόνο από τότε, μαζί με τ'ις θυσίες πού έκαναν στον Απόλλωνα οί Σπαρτιάτες, επανηγύριζαν τά Ύακίνθια κ έκαναν θυσίες για τον ώραΐον τον Υάκινθο. Περιδιαβάζουμε τώρα τά άρχαιότερα ερείπια τοΰ ιερού τής Όρθιας Άρτέμιδος, πού τά άνάσκαν[ιαν ΛΥΓΟΔΕΣΜΑ "Αγγλοι αρχαιολόγοι, στή δεξιά άκροποταμιά, μέσα στή σημερινή κοίτη τοΰ Ευρώτα, κοντά στή μεγάλη_ σιδερένια γέφυρα. Τά ρεποθέμελα τοΰ αρχαίου ναοΰ σώζονται ακέρια σχεδόν. Ανεβαίνοντας με κάποια μυστική συγκίνηση τής τρομερής θεάς τό βωμό, φανταζόμαστε δτι πατούμε αίματα νωπά άπό τις βάρβαρες άνθρωποθυσίες. Μας σφίγγει την ψυχή ενα φρικαλέο συναίσθημα. Κάτι σά νά πατούμε σε τόπο, πού γίνονται ακόμη θανατικές καταδίκες. Κάτι σά νά ανεβήκαμε στον «Κρανίου τόπον* τής Γραφής. Τοΰ ποταμού τά ρεύματα γλυστροΰν στα άνατολιχά τείχη τυΰ ναοΰ. "Οταν πλημμυρή τό χειμώνα, πηδοϋν μέσα στα ερείπια, μέ κίνδυνο νά τά παρασύρουν και νά τ αφανίσουν συθέμελα, άν δέ φροντίση νά τά προστατέψη ή άρχαιολο* γιχή υπηρεσία. Τό μέρος αύτό, πού εύρέθηκε ό ναός τής Όρθιας Ά ρ τέμιδος, ίσως γιατί έλίμισζαν καί τότε γύρω τά νερά τοΰ Ευρώτα, έλεγόταν στην αρχαιότητα «Λιμναΐον». Τό άρχαιότατο τό άγαλμα τής θεάς εΐταν εκείνο, πού έκλεψε άπό τήν Ταυρίδα, ιέρεια τότε τής Άρτέμιδος, ή Ιφιγένεια μαζί με τον τραγικόν αδερφό της, τον Όρέστη, καί τόφεραν στή Σπάρτη, δπου καί πέθανε αυτός. Άλλος άρχαΐος θρύλος μάς βεβαιώνει δτι τό άπαίσιο αύτό άγαλμα τής Άρτέμιδος, πού στήν Ταυρίδα οί βάρβαροι τό είχαν συνηθίσει στίς ανθρωποθυσίες, ή Ιφιγένεια μέ τον

29 2 4 ^ Σ π ά β τη Όρέστη ιοχλεψαν χαι τδφεραν στη Βραυρώνα, στα σημερινά Μεσίγεια της Αττική;, κοντά στο Μαρκόπουλο, δπου είχαν στήσει καΐ ιερό τής Βραυρωνίας 'Αρτέμιδος. Ξεχωριστά Ιλάτρευαν οΐ γυναίκες καΐ τά κορίτσια τό αποτρόπαιο εκείνο ξύλινο άγαλματάκι, πού επινε ανθρώπινο αίμα καΐ ύέν εχόρταινε. Οί Αθηναίοι μάλιστα είχαν στήσει και άπάνω στην "Ακρόπολη ίερό τής Βραυρωνίας Άρτε- ΑΝΘΡΩΠΟΘΥΧΙΕΣ μιδος, δεξιά δπως μπαίνουμε από τά Προπύλαια, άνάμεσα στον Παρθενώνα καί στο ναό τής Άπτέρου Νίκης, μέ άγαλμα τής θεάς, έργο τού μεγάλου Πρα. ξιτέλη, καΐ άλλα αγάλματα τής ^^θηνας, τοϋ Μαρσύα κλπ- Τό ξύλινο άγαλματάκι τής Όρθιας Αρτέμιδος στην αρχαία Σπάρτη Ιπρωτοβρέθηκε απάνω οέ μιά?λγιά. Ό πω ς έμεγάλωσε ή λυγαριά περίπλεξε κ Ιτύλιξε τό άγαλματάκι μέσα στις βέργες της καΐ τό έσήκωσε ψηλά ορθό. Για αυτό την ελεγαν Όρθία. ΚαΙ Λυγοδέσμα, γιά τό δέσιμο τής?%υ γαριας. Τό κακό εΐνε δτι ή καλότυχη αυτή ή θεά δεν είχε λησμονήσει τις παλιές της φρικαλέες συνήθειες στη βάρβαρη Ταυρίδα. Και είχε φέ ρει μαζί της στην άρχαία Σπάρτη δλην την αιμοχαρή δίψα της. Γιά αυτό ο1 πρώτοι Σπαρτιάτες, πού έτυχε νά ευρουν στη λυγαριά τό άγαλμά της έτρελλάδηκαν. Επειτα δταν την έστησαν στό ιερό της, στον Ευρώτα, και την Ιπανηγύριζαν, οΐ Λιμνάτες Σπαρτιάτες, ήρθαν οέ φιλονεικία μέ τούς προσκυνητάδες, πού είχαν κατεβεΐ στη Σπάρτη άπό την Κυνουρία και από τ άλλα γύρω μέρη, Και άλληλοσφάγηκαν άπάνω στό βωμό της, πού πνίγηκε στά ανθρώπινα αϊματα. Αργότερα Ιθυσίαζαν στό βωμό της κάθε χρόνο εναν άνθρωπο μέ κλήρο. Ό Λυκούργος δμως έκατάργησε τό άγριο τό έθιμο τής

30 Μ ν ο τ^ ά ί 25 ι5νθρωποθυσία;. Κ επειδή ή ήχόριαστη ή θεά, έδιψοίίοε Λαντοιε τό άνθρώπινο αίμα, για νά μί) στείλη στδν τόπο κανένα μεγάλο κακό, δπο>; έπίοτευε ό Αδιόρθωτος πάντα κοομάκης, Αναγκάστηκε κ εκαμε νόμο, κ έμαστίγωναν Απάνω στο βωμό της τους εφήβους; Ά πό τά ωραία τά κορμιά των έφηβων έτιναζόταν τό παιδιάτιχο αγνό αίμα κ έκατάβρεχε τό βωμό. ΚαΙ έτσι έξεδιψοϊσε ή καλόβουλη αδιή θεά. Ή Αρχαία Σπάρτη εϊταν ένα σωστά στρατόπεδο. Ό Σπαρτιάτης Από 20 ώς 30 χρόνων υπηρετούσε ΠΕΡΙΟΙΚΟΙ.β ',,,. Λ ί. αδιάκοπα στρατιώτης, κάτω απο μια σιδερένια πειθαρχία. Επειτα Από τά 60 χρόνια μποροίσε νά Εκλέγεται στά δημόσια Αξιώματα των Αρχόντων. Οί άλλοι οί κάτοικοι τής Λακωνικής, εξω άπό τη Σπάρτηι δεν είχαν τά βάσανα καΐ τις σκληρότητες τής Ατέλειωτης στρατιωτικής ζωής, Αλλά δεν είχαν οΰτε τά δικαιώματα και τά προνόμια, πού είχαν πάντοτε οί Σπαρτιάτες. Αυτοί εϊταν οί «περίοικοι» καί οί «εί/.ωτες.» Οί περίοικοι μπορούσαν νά είναι πολίτες ελεύθεροι, μά υχι Σπαρτιάτες. Στρατιώτες υπηρετούσαν, όταν τοίς έκαλούσε ή Σπάρτη, πού είχε την ανώτερη τής χώρας διοίκηση. Άλλα δεν Αποτελούσαν καί μέρος στο στρατόπεδο τής Σπάρτης, πού ύπηρετουσαν μόνο οί Σπαρτιάτες. Ά ν Ινικοΰσαν στούς Αγώνες, τούς Ανακήρυτταν Όλυμπιονΐκες σά Λάκωνες, όχι δμως Σπαρτιάτες. Έ τσι ή πιό παράδοξη αυτή πολιτεία άπό όσες είδε ποτέ ό κόσμος, ένφ μέσα στη Σπάρτη με τά κοινά συσσίτια και τή δημόσια Ανατροφή των πολιτών της παρουσίαζε τή μορφή ιδιότυπης στρατιωτικής δημοκρατίας, Αληθινά δεν ε ίταν παρά μια σκληρότατη ολιγαρχία, πού βασιζόμενη απάνω στη σιδερένια, στρατιωτική πειθαρχία τών πολιτών

31 20 Σ η ά ζ ΐ η στρατιωτών της, εχυριαρχοΰσε και Ικαταδυνάστευε τοί'ς αγρατιχους της πληθυσμούς. Μέ δλα αυτά οί περίοικοι είχαν χαλήτερη θέση ίιπό τούς Ε ίλωιες. Αυτοί είχαν στα χέρια τους τό εμπόριο δπό δλα τά προϊόντα της χώρας. Για αυτό τούς έπεριποιόνταν κάπως οι ΣΙ παρτιατες. Τούς Άμυκλαίους μάλιστα, σά γειτόνους, τούς εκαλόπιαναν περισσότερο, και έλάβαιναν μέρος στις γιορτές και στα πανηγύρια τους, στα 'Υακίνθια, στη λατρεία τοΰ Άμυκλαίου Απόλλωνος κλπ. Έτσι οΐ περίοικοι εϊταν ευχαριστημένοι κ επαρηγοριόνταν για την υποτέλειά τους στους Σπαρτιάτες και για την κατώτερη κοινωνική θέση τους, άπό τις ωφέλειες πού τούς έδινε τό έμπόριο κ έπλούτιζο^ όι-έκαλοζθΰσαν, χωρίς τή σκληραγωγία τής στρατιωτικής σπαρτιάτικης ζωής. β Οι Σπαρτιάτες εϊταν οι αριστοκράτες οί κυρίαρχοι, καΐ οί περίοικοι εϊταν οί νοικοκυραϊοι, οί αστοί. Πολύ κατώτερη εϊταν ή θέση κα ι ή ζωή των Είλώτων, πού συχνότατα οί Σπαρτιάτες τούς εμεταχειρίστηκαν σκληρότατα, μέ άφάνταστην άπανθρωπία και εγκληματική βαρβαρότητα. Οί περίοικοι μέ τό νά έχουν τα κέρδη από δλο τό έμπόριο και νά μήν ύποβάλλωνται στην τρομερή ΚΡνΠΤΕΙΑ., ^...,, τη σκαηραγιογια της άπαρτης, υποι^εραν αγόγγυστα τή βαρεία τήν κυριαρχία τής σιδερένιας πολιτείας και εϊταν συντηρητικοί-σαν αστοί. Οί περισσότεροι δμως άπό τούς αγροτικούς πληθυσμούς, -περισσότεροι καί από δλους τούς κατοίκους τής χώρας, πού αποτελούσαν τήν τρίτη και τήν κατώτερη βαθμίδα τής Λακωνικής συμπολιτείας, μέ τό νά θεωρούνται δούλοι από τούς Σπαρτιάτες, έτρεφαν έχθρα κρυφή καΐ μίσος ακοίμητο Ιναντίον των τυράννων των, Πολλές φορές εσήκωσαν κεφάλι, νά άποηνάξουν τό ζυγό τής δουλείας, και οί

32 β Ινσζράς Σπαρτιάτες είχαν πείρα και ήξεραν καλά πόσο επικίνδυνοι εϊιαν οί Είλωτες-. Για τοΰτο έδυσπιστοΰοαν πάντοτε τούς Είλωτες, καί επειδή εϊταν περισσότεροι, συχνά τούς εδεκάχιζαν μέ χί λιους δυο άποτρόπαιους δολοφονικούς εξαφανισμούς, άπό τό φόβο μην αυξήσουν πολύ καί τούς πνίξουν. Οί νέοι έφοροι κάθε χρόνο, πού άνέβαιναν στην έξουσία, πρώτη φροντίδα είχαν νά κηρύξουν τον πόλεμο Ιναντίο των δυστυχισμένων των Ειλώτων, γιά νάτούς ελαττώσουν. Έπειτα έστελναν τούς νέους ετών γιά νά γυμνάζωνται στά διάφορα μέρη δπου έκατοικοϋσαν οί δυ στυχισμένοι αύτοί γεωργοί, καί τή νίχτα οπλισμένοι μέ απαίσια στυλέτα έπεφταν σά δαίμονες τοϋ σκοταδιού κ έδολοφονοϋσαν ανύποπτους καί ανυπεράσπιστους τούς πιο γενναίους καί πιο ρωμαλέους άπό τούς Είλωτες. Τή θεάρεστη κρεουργία αυτή, πού στή σημερινή άντίληψη ατιμάζει βέβαια τή Σπαρτιατική πολιτεία, τήν έλεγαν «Κρυπτεία,» καί τήν Ιδικαιολογοϋσαν μέ τήν αγριαν ωμότητα τής εποχής, σάν πολεμική τών νέων προγύμναση... Άλλα ως πού έφτανε ή σκληρότητα καί ή αγριότητα τών Σπαρτιατών απέναντι τών δούλων Είλώτιον δείχνει τό περιστατικό, πού θά καταντούσε παραμύθι απίστευτο, άν δεν τό Ιβεβαίωνε δ Θουκυδίδης. Στον Πελοποννησιαχό πόλεμο οί Είλωτες είχαν στρατολογηθεΐ κ είχαν πολεμήσει γενναιότατα ΣΦΑΓΗ ΗΡΩΩΝ μαζί μέ τούς Σπαρτιάτες. Άπάνο) στά όχτ<ι> χρόνια τοϋ πολέμου, τον καιρό πού οί Αθηναίοι καί οί Μεσσήνιοι έχρατοϋσαν τήν Πύλο, οί έφοροι τής Σπάρτης έφοβήθηκαν μήν επαναστατήσουν οί Είλωτες καί άποφάσι σαν νά εξοντώσουν τούς πιο δυνατούς καί γενναίους. Καί εμεταχειρίστηκαν τό πιο απαίσιο καί πιό βδελυρό δολοφονικό τέχνασμα, πού μπορούσε ποτέ νά γέννηση.

33 28,Σπάρζη ιό μαύρο μίσος και ή άπανθρωπή τους ή σκληρότηχα. Έβγαλαν λοιπόν μια προκήρυξη, οιι δσοι από τούς Εϊλ.ωτες Ιπολέμησαν γενναία κ Ιφάνηκαν άξιοι σιόν πόλεμο, νά παρουσιαστούν σχή Σπάρτη, για νά άνακηρυχχοϋν πολίτες Ιλεύθεροι. Οί φτωχοί οί Είλωτες ανύποπτοι χόχαψαν τό άτιμο δόλωμα, κ Ιπαρουσιάστηκαν στη Σπάρτη δυο χιλιάδες, δσοι είχαν πολεμήσει σαν αληθινά παλληκάρια. Οί έφοροι τής Σπάρτης τούς υποδέχτηκαν, έκαμαν γιορτές για τιμή τους, εστεφάνωσαν τά γενναία παλληκάρια, τούς Ιιριγύρισαν στεφανωμένους στα ιερά καί στούς ναούς, άναχήρυξαν τούς Είλωτες ελεύθερους, και τη νύχτα τούς Ισφαξαν...

34 Μγ 2: τ ρ Α :

35 !Γ.-'; -?-# - ''. : ' ^.# ' ' >. ϊ^'- ΐ ' - ''» ΐ ' Η -. Ί Λ ' Λ.». ί ^ Λ. ί, ' ν.,-4..τ ν # κ '^,# ί: ', ψ & Ι ' «- 'ν ^ -I ' ί V ι. ν. <.,> /, ϊ, ;! (,;^., φ ί α» ϊ,. ' '<-ί'^ >τ^ξα ήμ^^άΐ, > ' - ί ϊ ', ',. ν. ϊ ^ ' '.? > ' : &. ^ ',.';/ '* 4 > '.?. ί - ' - ' '; 5ί ν.

36 Άπό τή νέα Σααρτη ώς το χωριό τοΰ Μυστρα, παρακάτω λίγο άπί) τά βυζαντινά ερείπια, χιλιόμετρα 5. Ό δρόμο; κατάφυτος καί χα ΤΑ ΧΑΛΑΣΜΑΤΑ ριτωμένος άκολουθεΐ την ακροποταμιά τοΰ Κνακίωνος, παραπόταμου τοτ5 Ευρώτα. Ό νέος συνοικισμός τοΰ Μυστρα, στη ρίζα τοτ5 βουνον, χωμένος μέσα σέ καταπράσινα μεγάλα δέντρα φορτωμένα χρυσούς καρπούς. Περνούμε τό μονότοξο πέτρινο παλιό γεφύρι, πάνω στην αγρια ρεματιά, πού χωρίζει τό χωριό άπό τον άρχαΐο Μυστρα και μπαίνουμε στά ερείπια. Αριστερά μας άποπάνω, ψηλά στή ράχη, κρέμεται στο ξάγναντο χαριτωμένη ή θηυμαστή ή «Περίβλεπτος» καί πλϋϊ της παραστέκει άγρυπνος φρουρός, ένας ψηλόλυγνος φραγκικός πύργος μονοκόμματος, σά νά βιγλίζη τά μυστικά της περασμέντ]ς δόξας. Μισογκρεμισμένα στέκουν ακόμη δεξιά στο δρόμο μας τά απέραντα, τά αρχοντικά των Κρεβαξάδων, πέρα ώς τη βρύση τη Μαρμάρα. Ανεβαίνουμε άπό λιθόστρωτους παλιούς δρόμους κλιμακωτούς, ανάμεσα σε χτίρια βυζαντινά, πού υψώνονται ακόμη χο)ρίς στέγες, καί σ άλλα πού γέρνουν καί πέφτουν. *Ολη ι') πλαγιά τοΰ βουνού, δσο φτάνει τό μάτι, κατα-

37 32 Σπάρτη σκεπαστή άπό εναν έρμο κόσμο, πού χαλιέται. Παντού χαλάιματα και συντρίμματα. Παντού γΰρω τρανών μεγάλο*.πρέπων όρχοντιχων και παλνοχιών ερείπια τείχη πού γέρνουν στό χαμό. Ανάμεσα από τον κόσμο των σκυθρωπών χαλασμάτων, σέ κάθε γύρισμα και σε κάθε ύψωμα, πανέμορφοι 01 ΝΑΟΙ διαγρ,^φονται στό κενό οί γραφικοί τρούλοι των βυζαντινών εκκλησιών, πού άντέχουν δκόμη στίϊν στοιχείων τις καταδρομέ: καί στα άγριοκαίρια. *Η ΙΤαντάνασσα, τό Αφεντικό, ή Άγια Σόφιά, ό Άγιος Δημήτρης κλπ. Ευγενικά συνθέματα ταιριαστά αρμοσμένα μέ έντονους, γλυκού; καί ηδονικούς χρωματισμού;. Δαντελλωτά ανάγλυφα, μαρμάρινα. Φλωρεντινοί θόλοι πού θυμίζουν τις αρχόντισσες τών Φράγκων μεγιστάνων. Βυζαντινές πολ.ύτο- ες αψίδες πού κρατούν ακόμη τό βάρος τών χλοϊσμένων ηλιακωτόιν, κρεμαστών κήπων, δπου χαμογελάει ψηλά ή άγρια ή ανεμώνη μέσα άπό τά χαλ.άσματα. Περιδιαβάζουμε την ένδοξη νεκρή πολιτεία. Μέσα στον απέραντο κόσμο τών χαλασμάτων, πού γέρνουν καί πέφτουν, υποβλητική μελαγχολία μάς συνεπαίρνει τή φαντασία οτά λαμπερά τά χρόνια τής ακμής καί τής βυζαντινής μεγαλοπρέπειας. Καί ζωντανεύει άξαφνα τούς Παλαιολόγους καΐ τούς Λασκάρηδες, τούς Καντακουζηνούς καί τού; Φραγκόπουλονς, τούς Σοφιανού; και τούς Σγουρομαλλέους και τούς Φοαντζήδες. Συγκίνηση ασυγκράτητη μάς συγκλονίζει δπως μπαίνουμε οτά παλάτια τών Βυζαντινών Αύτοκρα- ΤΑ ΠΑΛΑΤΙΑ Χιέκουν ακόμη πανύψηλα ατό βουνό τά φαντηχτερά τείχη τους μέ τά πολυάριθμα παράθυρα. Σπασμένα κιονόκρανα, θυρών μαρμάρινοι διάγλυφοι παρασχάιες, διακόσμητα υπέρθυρα, δικέφαλοι αετοί, βυζαντινές γλυφές παντού, στολίδια τού χαμού παραδομένα.

38 - Σ χίίοισ μ α γιδιώ ν^ οε μκ'ι πίχιγιιί τοΰ Τ αϋγέχου.

39 -Μ Υ ^ΙΤΓΛ ϋ. Ί Ι Ιΐηνί'^νίΐοοί/.

40 Μ ν α τρ ά ζ Γεννάει μέοα μας βα&ιά, άδοκίμασϊα συναισθήματα τό βντίκρυσμα των αΰτοκρατορικών παλατιών, τό περιδιάβασμα στα απέραντα διαμερίσματα ΚαΙ ή ξαναμμένη πάλι φαντασία ζωντανεύει άξαφνα, στή μακρουλή τοϋ παλοτιοο την πόρτα, τον Αΰτοκράτορα πού προβαίνει επιβλητικός. Φορεϊ στην ιερή κορφή τήν «περιμάργαρον πυραμίδα, εις ήν λίθος υπερκάθεται κόκκινος» καΐ τά κόκκινα σαν* δα'λια στα πόδια. Μέ άγέρωχο περπάτημα διαβαίνει εμπρός μας και χάνεται καπνός μες τά χαλάσματα... Τά βήαατά μας σαστισμένα πάνω στά γλυστερά πλακόστρωτα, γυαλισμένα από των Ζωστών τά χρυσοπέδιλα, ιαράϊτουν βέβηλα τά μυστικά των Ιρειπίων. *Η σαύρα ή πράσινη, περίφοβη στο πέρασμά μας, σέρνεται νά κρυφτή γοργά, πίσω ά.τό ένα συντριμμένον δικέφαλον. $«Αντίλαλοι ξυπνούν παράδοξοι στή νεκρική σιγαλιά των χαλασμάτων. ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ Αρνιών βελάσματα αντηχούν μέσα από τά πολύστοα βιζαντινά παλάτια. Κουδουνίσματα μελφδικά ανεβαίνουν στά υψώματα των ερειπίων άπό τόν κατάφυτον κάμπο τού Εύρώια κάτω. Πουλιών ερωτικά κελαδήσματα αντιλαλούν καΐ πολλαπλασιάζονται φανταστικά μέσα στις, βαθυές πολυθόλωτες στέρνες, σάν ξωτικά άνασιενάγματα. 2 τήν κορφή τού βουνού περνούμε μιά μεγάλη πύλη και άνεβαίνουμε στον πιο ψηλόν προμαχώνα τού φραγκικού κάστρου. Τό άγνάτεμα άπό δώ άπάνω δνειρο σωστό. Προς τή δύση κόβεται ή κορφή κάθετα στο χάος. Ίλιγγος νά σκύψης στην τρομαχτική χαράδρα κάτω, πάνω άπό τά τείχη τού κάστρου, πού κρέμονται στόν άέρα. 3

41 34 η ίρ τη Ά π ό πάνω χιονισμένε, {"ψώνονιαι σκεπασμένες με Ι'λατα οί π?,άγιες τοΐ5 Τανγετου. Κατά τό βοριά, σέ μια από τις χαμηλότερες ράχες τοο Τανγβτου, ξανοίγουμε την Τρύπη. Τό όμορφο τό χωριουδάκι, πού βγήκε ό περίφημος δ Πληθών δ Γεμιστός, δ νεοπλατωνικός φιλόσοφος. Ανατολικά άγναντευουμε τό μαγικό τό όραμα της πράσινης κοιλάδας τοΰ Ευρώτα, στεφανωμένης άπάνω άπό τη χιονισμένη οροσειρά τοΰ Πάρνωνος. ϋτόν Κέραμο, στήν πολυκρουνη τοΰ Παροριοΰ την πανώρια βρύση, πού τά νερά της κρούσταλλα κυλούν άπό τά σπλάχνα τοΰ Ταΰγετου, έρχεται ή κόρη νά γεμίοη τά λαγήνια της σεμνή καί χαμηλοβλεπούσα. Βλέπει τον ξένο, πού άγνωστος ζητάει καταφυγή στορ γεροπλάτανου τή ρίζα. Ξέθαρρη, γλυκομίλητη τόν προσκα λεϊ στό σπίτι της. Κ είναι τό χρέος και τό κάλεσμα ιερό. Όρθόχορμη καί λυγερή βαδίζει εμπρός ή κόρη, τή στάμνα της στον ώμο κρατώντας πλαστικά. Και ακολουθεί δ άγνωστος Ικέτης συγκινημένος τής ξενίας τήν ιέρεια. Στα μέρη αυτά, σέ χρόνια μακρυνά, είχαν ναού; καί Ιλάτρευαν τήν Άθηνα Ξειία.

42 Ε Υ Ρ Ω Τ Α Σ

43

44 Ό Ορυλιχός ποιαμός τής Σπάρτη;, υπου η ηλιογέννητη Βααίλισσα, ποιν νά γραψη την Ίλιάδα κ οι ΚΥΚΝΟΙ I ^ 1»ι I την Όδΰσοεια, επαιζε μέ τούς ιερούς κύκνονς της, και σττιν πράσινη Ακροποταμιά του, κοντά στον ναΐ) τής Όρθιας Άρτέμιδος, αποθέωναν έντονα την πλαστική γυμνότιμα των χάλκινων κορμιών οί κόρες μαζί καΐ τά αγόρια τής Σπάρτης, στην πιο σεμνήν ομαδική συμπαρουσία, δεν παύει νά είναι πάντοτε ένας άπό τούς ώραιό τερους ελληνικοί ; ποταμούς. Ή κοίτη του, δπως ψηλά, Απάνω Από τά βουνά τής Αρκαδίας, ώ; κάτω στα Τρίνησα, στή θάλασσα, Ακολουθεί τήν πολύμορφη κοιλάδα τής Λακεδαίμονος, παράλληλα κλεισμένη Από τον Ταΰγετο δεξιά, πού τελειώνει σιό Ταίναρο και αριστερά από ιόν Πάρνωνα, πού κατεβαίνει όις τον Μαλέα, Απλώνει, οέ κάποια πεδινά μάλιστα μέρη, και παίρνει Αφάνταστο πλάτος. Κάτω Από τά Μενελάϊα, κοντά στή νέα Σπάρτί), Ανεμπόδιστος παίρνει τέτοιο πλάτος, πού στις μεγάλες του πλημμύρες κατεβάζει στόν κάμπο μιά σωστή θάλασσα. Ό ρωμαντικός ποιητής τής περασμένης γενεάς ε'δε μόνο στά θολά ρεύματα τοϋ Ευρώτα νά κυλοϋν «μαραμένα φύλλα του κρύου φθινοπώρου» και έστειλε από μακρυά

45 Σ π ά ρτη τή φαντασία του νοσταλγιχ χρυνής Αγύριστης ζωής. νά θρηνήση το χαμό τής μα* Μά ή ζωή ρέει πολύτροπη χ εΐνε πάντοτε ωραία. ^ Ά ν αλλάζουν οί τρόποι κ οί τόποι και άν ή πλαστική καί ήθοπλαστιχή ζωή τής άρχαίας Σπάρτης άλλαξε τόπο και επέρασε στην Αγγλία, σιή Σουηδία, ή σ άλλες μάκρυνες χώρες, όμως ή ωραία χώρα, δπου Ιγεννήθηκε ή πιό αληθινή δημοκρατία, με τούς σκληρότερους νόμους για τή σωματικήν άρτιότιιτα και τήν ομαδικήν ασκητική λιτότητα, δεν άλλαξε καθόλου. Το ίδιο καΐ σήμερα δ αγέραστος Ταΰγετο:, 3πως και στον καιρό του Λυκούργου τοϋ νομοθέτη, τεντώνει αλύγιστα τ ασημένια τόξα του στα ζαφειρένια πλάτια τοϋ Λακωνικού ούρανοϋ. Τό Ιδιο και δ αθάνατος δ Ευρώτας. "Οπως στην Ιποχή τής θεογέννητης Ελένης, κυλάει τά ρεύματά του στους Ινδοξους κάμπους τής Σπάρτης, και στό τραγούδι των νερών του, πού ά.τόβαθα ζοΰν οί αρχαίοι θρύλοι, δοξάζει την ομορφιά τής νέας ζωής. Θεριεύουν στ'ις άκροποταμιές του και υψώνονται στον ουρανό λαμπαδωτές καΐ λυγερόκορμες οΐ λεύκες, νυφοΰλες των νερών. Δάση από καλάμια πυκνά και άροδάφνες βαθυπράσινες φουντώνουν παντού καί ακολουθούν τό δρόμο του ώς τή θάλασσα κάτω. Δεξιά και αριστερά στην κοίτη του, δπως ακολουθεί τήν κοιλάδα και κατεβαίνει, κοπάδια χωριδάκια όμορφα απλώνονται, που πολλές φορές στ ις μεγάλες του πλημμύρες τά πελαγώνει. Άπό τις πηγές του, -ψηλά άπό τό Χελμόν απάνω και τά Αρκαδικά Βουνά, ώς κάτω στις εκ- ΝΕΡΟΔΡΑΚΟΝΤΑΓ,,,,,,.., ροαες του, αναμεσα στα χωρία Δουραλή καί Λέϊμονα, τά πιό τραγικά θύματά του, δυο μόνο

46 Λ ν β ϊ β δ ί μεγάλες σιδερογεφιιρες, ομοιες τοί3 Αχελώου απόξω οτό *Αγρίνιο, πού Ικόοϊΐσαν χρήμα πολύ και κόπους μακρόχρονους, άλυσοδένουν τήν ακράτητη ορμή και τί ν τρομαχτική μγχνία χοο στοιχειωμένου Ευρώτα τό χειμώνα. Ή μία απόξω από τή Σπάρτη, στον αμαξωτό δρόμο πού κατεβαίνει από τήν Τρίπολη, και ή άλλη κοντά στίς εκβολές του, από τό χωριό Σκάλα, στον αμαξωτό δρόμο πού κατεβαίνει από ιή Σπάρτη στή Μονοβασια καΐ στην Επίδαυρο Λιμηρά. Άδοξο και ταπεινό στην αρχή ποταμάκι, μέσα στήν κατάστενη απάνω τή λαγκαδιά, δσο ροβολάει τον καπίφορο, τόσο περισσότερα ξεροπόταμα δέχεται βουρκωμένα και αυλάκια άπειρα ρουφάει από χΐς ατέλειωτες ρεματιές τοδ Πάρνωνος και τοϋ Ταύ/ετον. Όταν στής',βαρυχειμωνιάς χΐς θολές ημέρες δρμάει ανταριασμένος και κατεβαίνει στους κάμπους αγριεμένος δ Νεροδράκοντας, ένας τρόμος κ^ιι μιά φοβέρα απλώνεται στήν κοιλάδα τής Λακεδαίμονος, πέρα πρόσπερα. Βαρύ ; άδιάκοπο άντι?;αλεΐ τό ρέκασμα τοϋ ποταμού. Τρομερή ή κατεβασιά του γιομίζει φουσκω- ΠΛΗΜΜΥΡΕΣ μένη δλην τήν διάπλατη κοίτη του. Μαυρόθολη κυματίζει αγρια ή πλημμύρα, ολοένα παραδέρνει κ εξογκώνεται. Χυμάει στίς ακροποταμιές, ανεβαίνει σιά γνροπόταμα, χτυπιέται στα βράχια, ξβρριζώνει θεόρατα δέντρα, σέρνει λιθάρια ριζιμισ, ξεχειλάει στ ι σπαρτά, πηδάει στά αμπέλια. Τρυγάει καί θερίζει, νοικοκύρης ακάλεστος, χωρίς νά δργώση καΐ χωρίς νά σπείρη ποτέ του δ Νεροδράκοντας. Βογγάει και τρικυμίζει άσώπαστα τής Σπάρτης δ νερό ποντισμένος κάμπος. Λυναμώνει δ βοριά; και βράζει απειλητική ή πλημμύρα γύρω άπό τά χωριά, πού κατεβασμένα χαμηλά στούς κάμπους γειτονεύουν μέ τον άγριεμένον τον

47 - - Σ π ά ρτη Ευρώτα, και καμμιά άνθ-ρώπινη δΰ\αμη δεν είναι Ικανί) νά σταματΐ)ση την τρομερήν ορμήν του. Έτσι άνεμπόδιστος, δταν ξεχειλάη,.χΰνειαι άκράιητος μέσα στα καμπίσια τα χωρκί. Καταπατάει τά χωράφια τουζ καί τά λειβάδια τουτ, καταλεΐ τά μαντριά, συνεπαίρνει τις καλύβες, άνασκάφτει τά χαμόσπιτα. Και μέσα από τ0 κοσμογονικό γιγαντοπάλεμα υγρών καί στερεών στοιχείων τό άγριο το ρέκασμα τής πλημμύρας, δαιμονική συμφωνία άπό δλους τους γόους καί το»ς βρόντους μιας καταστροφής, σκορπάει τον τρόμο καί τή φρίκη σ ολη την πανέμορφη κοιλάδα τής Λακεδαίμονος. Ή περιοχή τής αρχαίας καί τής νέας Σπάρτης, που ΠΕΡΙΧΩΡΑ ανάμεσα στα τελευταία ριζοβούνια του Ταΰγετου, δπου τά κρεμαστά βουνά τοο Μυστρά, καί στά τελευταία ριζοβούνια τού Πάρνωνος, δπου τά κοκκινόχρωμα τά Μενελάϊα, εΐνε τό πιο στενό μέρος τής κοιλάδας τοϋ Ευρώτα, σχεδόν δσο καί ή κοίτη του. Έπειτα άπό τό Σκλαβοχώρι (Άμύκλαι), ό κάμπο; ανοίγεται λίγο λίγο καί γίνεται πλατύτερος. Πυκνότατοι ωραίοι ελαιώνες καταοκεπα'ζουν τό ξέφωτο διάστημα σ δλο τό μάκρος τοϋ κάμπου, στολισμένου άπό ενα πλήθος χωριά καί χωριδάκια, δεξιά καί αριστερά, πνιγμένα άπό τρεχούμενα νερά καί άφθονη βλάστηση. Δυο ώρες μακρυά άπό τή Σπάρτη βρίσκεται τό δροσερό καί κατάχλωρο τ0 Ξεροκάμπι. Θεαματικώτατος ό άμαξωτός δρόμος κάτω άπό τον ήσκιο τοϋ Ταΰγετου πού κρέμεται δεξιά άποπάνω. 'Π συγκοινωνία τώρα γίνεται καί με αυτοκίνητα. Απέναντι άπό τό Ξεροκάμπι, αριστερά τοϋ αμαξωτού δρόμου δπως κατεβαίνει άπό τή Σπάρτη, χαμηλότερο; κλάδο; τοϋ Ταΰγετου πού αρχίζει άπό τό Λυκοβουνό καί (ίπλώνεται κάτω άπό τά Λεβέτσυβα (άρχαΐα Κροκεαί), ώς

48 Μ νσ χ^ α ς 41. τον Βρονταμα, α,τέναντι στο Γεράκι (αρχαία Γερονθραι), καΐ χωνεύει κάιω στη Σκάλα, χωρίζει τ(1 πλατύτερο μέρος της κοιλάδας τοΐ Ευρώτα, από τον κάμπο του Έλονς οπού ο ποταμός βγαίνει στη θάλασσα τοδ Λακωνικού κόρφου. Χαμηλότερα από το Ξεροκάμπι, στα χάνια τής Τάραψας, μια πλατανοσκέπαστη κατάφυτη ρεματιά άπάνω στον αμαξωτό δρόμο πού κατεβαίνει από τή Σπάρτη στό Γυθειο, αρχίζει άριστερά δπως κατεβαίνουμε δ άλλος αμαξωτός δρόμος, πού οδηγεί άπό τά κοντεινά τα Λεβέτσοβα, στον κάμπο τοϋ Ελους, στή σκάλα του Τρίνασου, και άπό Ικεϊ στούς Μολάους καΐ οτήν.περίφημη τη Μονοβάσια. Ά πό τό ύψωμα των Λεβέτσοβων ύ δρόμος δ άμοξωτύς άρχιζει και κατεβαίνει μέ κορδέλλες τά χαμτ λά αύτάτοΰ κάμπου τής Σπάρτης τά βουτά, ώς πού φτάνει κάτω πολύ χαμηλότερα στό φορδύν κάμπο τοο Έλους, πού βαλτώνει άπό τον Ευρώτα καΐ άπό τιι Βασιλοπόταμο. Ανατολικά από τον άμαξωτό δρόμο αυτόν, πού κατε- ΚΟΙΤΗ ΛΑΞΕΥΤΗ Έλους σ ενα άρ κετό διάστημα άπό χαμηλά πετροβούνια και κλεισορέματα, απλωμένα αναμεταξύ στα Λεβέισοβα καί στην κοίτη τοϋ Ευρώτα πού κατεβαίνει κοντά στόν Βρονταμά για τό Έλος, υπάρχει άρχαιότατο και άξιοσπούδαστο υδραυλικό έργο μεταστροφής τής αρχικής κοίτης τοϋ Ευρώτα. Ίσω ς υϊ αρχαιολόγοι, δσο ξέρω τουλάχιστο, νά μην ιό έχουν προσέξει ώςτώρα. Γιατί τό μέρος αυτό είναι άπόμερο άπό κάθε νεώτερο συνοικισμό. ΚαΙ δ δρό μος, τρεις και περισσότερο ώρες μακρυά άπό τά Λεβέτσοβα, κακόβατες γιδόστρατες και άγρια ρουμάνια, που πρεπει νά άνοιξη τούς πυκνούς άγριόλογκους κανείς για να περάση στό λαγκάδι τής τεχνητής κοίτης. Κάτω άπο μια σπηλιά πού κρέμεται απάνω ψηλά στό βράχο, καΐ μέσα της υπάρχει εριμιοκκλήσι [ΐε βυζαντινές

49 τοιχογραφίες, Ιρείπια μοναστηριοί3 γΰρω και ένας σωρός «πό χωνεμένα <3νθρώπινα κόκκαλα, βρίσκεται ή δρχαιόχατη αυτή διώρυγα, πού καΐ τώρα ακόμη περνάει ό Ευρώτας και στις πιο μεγάλες πλημμύρες του. Στην ερημικήν αυτή έκκλησιά τής σπηλιάς πανηγύρι* ζουν οΐ Βρονχαμΐτες. Σώζεται γύρω στα περίχωρα ή παράδοση ΟΧΙ ο σωρός τά ανθρώπινα κόκκαλα είναι άπδ τα γυναικόπαιδα πού είχαν καταφύγει στο μοναστήρι, στην Επανάσταση. Επειδή οί Τούρκοι δεν μπορούσαν να πατήσουν τό μοναστήρι, ανοιζαν άποπάνω μια τρύπα στο βράχο τής σπηλιάς. Έχυσαν από εκετ θειάφι άισμμένο κ Ισκασαν μέσα ιά γυναικόπαιδα καΐ οί καλόγεροι. Κάιω άπ<3 τό βράχο τής σπηλιάς αυτής, ανάμεσα από δυο πετροβούνια, άνοίγεται ενα φαράγγι κατάστενο. ΚαΙ μέσα από τό φαράγγι αυτό, στενεμένος δεξιά και άριστερά άπδ τά βράχια, περνάει, ποιος ξέρει άπ0 πόσους αίώνες, δ Ευρώτας. Λιξιά και άριστερά, δπως περνούν τά νερά μέσα σχή διώρυγα, τά σκληρά βράχια φαίνονται κανονικά κομμένα και πελεκημένη άπό ανθρώπινα χέρια, γιά νά άνοίξουν τήν κοίτη τού ποταμού, σέ δλο τό φαράγγι. 'ϋ Παυσανίας γράφει «Μύλητος δέ τελευτήσαντος παρέλαβεν ό παΐς Ευρώτας τήν άρχήν. Ούτος τό ύδωρ το λίμναζαν έν τφ πεδίφ διώρυγι κατήγαγεν Ιπΐ θάλασσαν, άπορρυέντος δέ, ήν γάρ δη ιό ύπόλειπον ποταμού ρεύμα, ώνόμασεν Εύρώταν.» Ποιος ξέρει αν δεν είναι αυτή ή διώρυγα ; Στο μέρος, δπου ό Ευρώτας χύνεται στή θάλασσα τού Λακωνικού κόρφου, ένας άπέραντος κάμπος άπλώτεται ολόγυρα, βαλτωμένος σχεδόν πάντοτε άπό τ'ις πλημμύρες τού ποταμού και ακαλλιέργητος. Ό κάμπος αυτό:, πού αν ήθελε άποξεραθή κάποτε, θά μπορούσε νά γίνη ένας άληθινός Παράδεισος, είναι τό Έλος

50 1 ίν σ τ ζ δ.ί της αρχαίας Σπάρτης, δπου κατοικούσαν οί Είλωτες, χαΐ διατήρησε ώς τά σήμερα τ* δνομά του. Τά χωρΐ», πού βρίσκονται στην περιοχή του, υποφέρουν τρομερά από τά Ιλη. Γιατί πλήν τοΰ Ευρώτα, ένας άλλος ποταμός ακόμη, τό Βασιλοπόταμο, σχηματίζεται, άπό τις άφθονες και πολυκρουνες πι^γές, πού Αναβρύζουν στη Σκάλα, τό πιο κεντρικό καΐ πιο μεγάλο χωριό τού Έλους, πλημμυρίζει τον κάμπο, καΐ κατεβαίνει στη θάλασσα, στα Τρίνησα, οπου βρίσκονται καί τά ερείπια τοο ναύσταθμου τής αρχαίας Σπάρτης. Περισσότερο κι από τον Ευρώτα, πού τό καλοκαίρι λιγοστεύουν πολύ τά νερά του, τό Βασιλοπόταμο χειμώνα καλοκαίρι ρέει άφθονα νερά από τις πλούσιες πηγές τής Σκάλας ως τη θάλασσα. 'Η κοίτη του στομωμένη από τά πολλά νερόχορτα και τούς πυκνούς καλαμιώνες, Ιστένεψε τοσο ώστε μόλις μπορεί νά μπή μέσα στό ποτάμι καΐ νά άνεβή ώς τή Σκάλα μιά μικρή βάρκα. Από τά Τρίνησα. Ετσι τα νερά του ξεχειλίζουν καί χύνουνται στον κάμπο καί βαλτώνουν τά περίγυρο όλοχρονίς καί μένουν Ακαλλιέργητοι Απέραντοι γόνιμοι τόποι, πού μπορούσαν νά θρέψουν με την πλούσια τήν παραγωγή τους την Πελοπόννησο δλό κληρη. Αύτόν τον ώραϊον κάμπο κατοικούσαν και καλλιεργούσαν στην Αρχαιότητα οί Ε'ίλωιες καί συντηρούσαν μέ τά προϊόντα του πλουσιοπάροχα τούς αρχαίους Σπαρτιάτες.

51 1 ** ',, ν *»» 'ϊ ' ΐ 'ί.. I ; Λ '^'-?> -,.αί' Μ ' ) ^ ^ -^ίρι$&ν/ ^ ^ ^ '

52 Κ Α 2 Τ Α Ν I Α

53 1 ^ -,

54 Άφίνουμε τά ερείπια της Χαλκιοίκου Άθηνάς τη; όρ- Α Κ Ρ ο η ο τ Α Μ ίε Σ ^π^^ρτης, πάνα) οτόν ξαγνοντο γή- ^ λοφο, και κατηφορίζουμε στην κατάφυτη όχθη του Ευρώτα, βορινά. ^ Βαδίζουμε πεζοί την άριστερή δχθη τοϊ5ποταμοδ προς τις πηγές του, στολισμένη άπό πυκνές καλαμιές καί άροδάφνες. Αριστερά μας^ ύψώνεττίι, κάθετα <5πό την παραδείσια κοιλάδα ^τυΰ Ευρώτα, ψηλά στο γλαυκό τοϋ Ουρανόν, γλαφυρή καί αίοερόγραμμη ή χιονόλευκη οροσειρά του θείου Ταΰγετου, λαμποκοπώντας στον ήλιο. Καί βαδίζουμε ολόχαροι κάτω άπό τήν άφάνταστη, ρ'ι μοναδική αΰτιι σκηνογραφία, μέ τή χιονισμένη άποθέωση στον ήλιο τοΰ Ταΰγετου αριστερά μας, με τά άθόρυβα καί κρυσταλλένια ρεύματα τοο Ευρώτα δεξιά μας, δπου άλλοτε έλουζαν τούς χιονάτους καμαρωτούς λαιμούς οί αγαπημένοι κύκνοι τής Ελένης. ΠροχωροΓμϋ οιήν άρισκρήν ίχροποιαμιό πλμοιβ, προς τις μυστικές πηγές τοΰ θρυλικοί ποταμοί, στην καλαμοσκέπαστη άκροποταμιά του, δπου εγύμναζαν άλλοτε τα χάλκινα στον ήλιο τά κορμιά τά λιτά Σπαρτιατόπουλα μέ τις αμαζόνες Σπαρτιατοποίλες. Αριστερά μας αφινουμε πίσω μας τον κρεμαστόν τό

55 48 Σ η ά ρ τη Μυστρα, το τιτανικό τό χάσμα τής φημισμένης Μεγάλης Λαγκάδας τοί Ταίγετου, και βαδίζουμε κάτω από τά γραφικά και κατάφυτα ριζοβούνια του πάντοτε. Δεξιά και αριστερά οί όχθες τοΰ Ευρώτα, κατάφυτες από θάμνους θαλερούς και δροσόλουστες δάφνες, άκολουθοϋν τά παιγνιδιάρικα φιδογυρισματά του. Και παντού γΰρω λεύκες λυγερές και πανύψηλε; υψώνονται άπό τή διάπλατην κοίτη του στον αιθέρα, θεριεμένες άπό τά νάματά του. ^ Άφίνουμε τώρα τον Ευρώτα δεξιά και άνηφορίζονμε τούς πρώτους γήλοφους προς π^ν Καστανια ΚΑΣΤΑΝΙΑ (χιχιόμετρα 20 περίπου άπό τή Σπάρτη). Ό ταν ξανοίγουμε αριστερά στήν πλαγιά την ομαλή -Ιπλωμένο τό γραφικό τό χωριό τή Βορδόνια, ή οροσειρά τοΰ Ταΰγετου κρέμεται άπάνω άπό τά κεφαλια μας καθετα κοφτή, στον ουρανό κολλημένη. Φ:άνουμε στην Καστανιά. "Υψος 500 μέτρα πάνω άπό τή θάλασσα. Έ να χωριό πράσινο, δροσερό και χαριτωμένο. Τύπος ελληνικού χωριού. Σπίτια μέ μπασιές άρχαϊκές. Αυλές διάπλατες και χλοϊσμένες. Βυζαντινές ξώπορτες και στεγασμένα χαγιάτια ηλιόλουστα, δπου άνθίζουν οί γαρουφαλιές θ αίματοστάλοχτες καΐ ό σγουρός βασιλικός μοσκοβολάει. Όμορφες χωριατοποΰλες ξαφνιομένες προβάλλουν δε^ιλές άπό τούς αυλόγυρους καΐ τά χλοερά κατώφλια στό βέβηλο πέρασμά μας. Παντού στον; πλακόστρωτους δρόμου; τού χωριού κελαηδούν κρυσταλλένια άφθονα ρυάκια. Βρύσες στις^αυλές και στά κοτώφλια. Βρύσες στά σταυροδρόμια και στα τρίστρατα. Βρύσες άκόμη καί στά κεραμίδια... ΚαΙ βλάστηση. ΤΙ βλάστηση! Και ή πέιρα στήν Καστανιά βγάνει χορτάρι. Όλα πρασινυντυμένα καΐ χλοϊσμένα. "Αν καμμιά φορά ή Σπάρτη μέ τήν Τρίπολη ήθελε ενωθεί

56 - Ό π α π α ς τοΰ Μ υοχρά.

57 8. - Μ Υ ^ΙΤ ΙΆ Ι. 'υ 'Ά γ. Λημι'ιτ(>νος.

58 1ίνστρα( 49 με σιδιρόδρομο, ή Κασϊανιά &αι ήιαν ή πώ δροοερή θερινή διαμονή τής Έλλιίδος. Μας φιλοξενοον στον πύργο τοο Τζωρτζιίκη. Έ ναν πα- ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ γέρο-πύργο μέ χορταρισμένες πολεμήστρες, πού κυριαρχεί από τό ύ> )η του καί διηγιέται σιή βουβή τώρα μοναξιά του ίστορικα πολεμικά θυμήματα καΐ θρύλους, γεροπαππούλης τής Καστανιάς. Περνούμε μια νύχτα μέσα σ ενα άρματωλικό μουσείο. Παντού στους τοίχους γύρω κρέμονται καρυοφύλια και τρομπόνια καΐ σκαλιστές άσημοπιστύλες λογής λογιών και σμιλευτά πολύτιμα φυσεκλίκια και μαχαίρια μ Ιλεφαντένιες λαβές, και δαμασκιά σπαθιά σά μισοφέγγαρα, και χαρμπιά μέ χρυσά χερούλια καί τσαπράζια και χαημαλιά και φλάμπουρα καί χρυσομέταξες ζώνες, δλοκέντητες. Άλλα τό πιό πολύτιμο, πού άγιάζει ολα τά ιερά κειμήλια τού παλαιού πύργου, τό πιό ευγενικό καί ατίμητο στο' λίδι του, είναι ή πυργοδέσποινα ή γριά Τζωρτζάκαινα. Ένας τύπος παλιά; αρχόντισσας τοο Μωρία στα χρόνια μας λησμονημένος, καμαρωμένη κόρη τοϋ ξακουσμένου Καπε τάν Κεφάλα του πορθητή τής Τριπολιτσάς. Ή φιλοξενία μας στον Ιστορικό πύργο έχει κάτι από μυσταγωγία άγνωστη καί άσυνήθιστη στα χρόνια μας. *Ολα Ικεϊ μέσα τά έξιδανικεύει ύ ήσκιος τής γηραιός Αρχόντισσας. Καί δλα παίρνουν κάτι οπό την άρματωλική ψυχή της... 'Η τοποθεσία τής δροσερής Καστανιάς είναι στήν ποδιά σύρριζα τού Ταΰγετου, πού δρθώνεται ΑΓΙΟ-ΜΑΜΑΣ απάνω της μεγαλοπρεπής καί υπερήφανος. Κ είναι ένας Ιξώστης θεαματικώτατος, μάλιστα άπό τήν κορφούλα τοΰ Προφηιηλιά, πρός τή διάπλατη κοιλάδα τοο Ευρώτα άποχάτω. Ό 'Αγιομάμας είναι τό στολίδι της. 4