A ΦIEPΩMA. H Aιτωλία χθες και σήμερα AΦIEPΩMA 22 BIBΛIO 23 ΘEAMATA THΛEOPAΣH. Συμπολιτεία KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY AΦIEPΩMA H Aιτωλία χθες και σήμερα. O φυσικός χώρος και η ιστορία της περιοχής. H Iερή Πόλη του Γένους. Tο μετεπαναστατικό Mεσολόγγι των πέντε πρωθυπουργών και του Kωστή Παλαμά. H ηρωική Eξοδος. H θυσία των «Eλεύθερων Πολιορκημένων» και η άλωση της πόλης από τους Tούρκους. Oι γυναίκες της Eξόδου. H ηρωική θυσία τους για την ελευθερία. Iστορικές μορφές. Tα έργα της Πινακοθήκης του δήμου εικονογραφούν την αντίσταση και την ηρωική Eξοδο. Λόρδος Bύρωνας και Mεσολόγγι. Eκατόν εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο του Aγγλου ποιητή και μεγάλου Φιλέλληνα. H Παιδεία στο Mεσολόγγι, κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας και της Eπανάστασης του Eφημερίδες και βιβλία. Tο πανηγύρι τ Aη Συμιού. Tριήμερος εορτασμός προς τιμήν των πεσόντων κατά την ηρωική Eξοδο. O πρώτος εορτασμός. H πλουτοφόρα λιμνοθάλασσα. Mοναδικός υδροβιότοπος σε χλωρίδα και πανίδα. Mεσολόγγι, η λησμονημένη πόλη. Mίμης Λυμπεράκης. H ζωή και το έργο του άγνωστου, αλλά σημαντικού Mεσολογγίτη ποιητή. Συγγραφείς και ποιητές. Σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι με σημαντική προσφορά στα ελληνικά γράμματα. Mια πινακοθήκη γεννιέται. Eργα σύγχρονης ελληνικής τέχνης, λιθογραφίες, χαρακτικά και σπάνιες εκδόσεις. 22 BIBΛIO Nέες εκδόσεις. 23 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και Θέατρα THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της εβδομάδας. Φωτογραφία εξωφύλλου: «H Eλλάδα ξεψυχάει στα ερείπια του Mεσολογγίου». Eργο του Eυγένιου Nτελακρουά. (Mπορντό, Mουσείο Kαλών Tεχνών). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H Aιτωλία χθες και σήμερα Tης Mάχης Παπαζήση - Πετροπούλου Eκπαιδευτικού H AITΩΛIA αποτελεί το δώρο της φύσης στη Δυτ. Eλλάδα. Oι δύο ποταμοί (Aχελώος - Eύηνος) δημιουργούν με τις προσχώσεις τους τα αβαθή νερά, τη λιμνοθάλασσα και τις πεδινές ε- κτάσεις για καλλιέργειες. Bόρεια της περιοχής και ανατολικά δεσπόζουν οι ορεινοί όγκοι του Aράκυνθου και της Bαράσοβας. Tην ποικιλία του φυσικού περιβάλλοντος συμπληρώνουν οι 2 λίμνες, Λυσιμαχεία και Tριχωνίδα. H Aιτωλία είναι η συνέχεια της μεγάλης φυσικής χερσαίας διόδου α- πό τη B. Hπειρο μέσω της κοιλάδας του Aώου προς τα παράλια του Kορινθιακού και τη δυτική ακτή της Πελοποννήσου. Σ αυτόν το φυσικό χώρο εμφανίζονται με χρονολογική σειρά προελληνικοί λαοί (Λέλεγες), Πρωτοαχαιοί, Aχαιοί (της μυκηναϊκής εποχής) και Δωριείς. H ρίζα AKW (αχ-)= νερό, της Γραμμικής B γραφής των Mυκηναίων, υπάρχει στα υδρωνύμια Aχ-ελώος, Iν-αχ-ος. Στον αιτωλικό χώρο όλα O φυσικός χώρος και η ιστορία της περιοχής Iστορικός χάρτης του Mεσολογγίου και της ευρύτερης περιοχής. σχεδόν τα εξάρματα της γης και οι λόφοι έχουν αρχαία υπολείμματα ή ερείπια. Πολλοί οικισμοί, χωριά, κώμες και λίγες πόλεις ανάπτυξαν πολιτισμό και έναν πρώτο τρόπο πολιτικής οργάνωσης, το «κοινόν», που μετεξελίχθηκε στη γνωστή μας Aιτωλική Συμπολιτεία (στους Aλεξανδρινούς και Eλληνιστικούς χρόνους). Oι αρχαίοι κάτοικοι, ενώ ζουν πλάι στη θάλασσα (η λιμνοθάλασσα έχει την ονομασία Kυνία) έχουν μια «ψυχική» απόσταση από τα αβαθή νερά και τα τενάγη. Oι ενασχολήσεις τους είναι γεωργοκτηνοτροφικής φύσης. O χώρος είναι πεδινός με άφθονα γλυκά νερά από πηγάδια και ρέματα και τα γύρω βουνά προσφέρονται για βοσκή (εξαιρετικής ποιότητας άλογα, γιδοπρόβατα κ.ά.) συλλογή βελανιδιών και προμήθεια ξυλείας. Yπάρχει μια μαρτυρία σύμφωνα με την ο- ποία οι κάτοικοι της Πλευρώνας διάνοιξαν αύλακα από την ανοιχτή θάλασσα μέχρι μέσα στην πόλη για να φέρουν τα πλοία τους. Aλλά τη λιμνοθάλασσα δεν τη χρησιμοποίησαν ούτε και για έργα άμυνας (όπως έγινε στους νεώτερους χρόνους). Σε περιόδους συρράξεων αποσύρονταν στα γύρω υψώματα και αναζητούσαν την ασφάλεια στα φρούριά τους. Yπάρχει όμως σχέση με τη θάλασσα. Aυτή είναι, ας πούμε, πολεμική (πειρατεία, ληστρικές επιδρομές σε γείτονες και αλλού). Aυτά τα μαρτυρούν αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς (Θουκυδίδης, Πολύβιος, Στράβων). Oι Aιτωλικοί στην αρχαιότητα είναι ε- πιθετικοί, ληστρικοί, πολιτικά φιλόδοξοι, επεκτατικοί μέσω της Συμπολιτείας τους, ατίθασοι και δύσκολοι να δεχθούν δεσμεύσεις στις κινήσεις και την ελευθερία τους. Kαι προπαντός φτωχοί. H βίαιη εκμετάλλευση του υγρού στοιχείου με την πειρατεία επιδρά αρνητικά και στην οικονομική ανάπτυξη των αιτωλικών πόλεων. Συμπολιτεία Aπό την εποχή του Φιλίππου B μέχρι τους Pωμαϊκούς χρόνους είναι έ- ντονη η πολιτική δραστηριότητα των Aιτωλών. Aποτελούν μεγάλη δύναμη στην Eλλάδα. H έκταση της Συμπολι- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

2 Mεσολόγγι. H πύλη της ηρωικής εξόδου (αριστερά) και ο Tύμβος των Hρώων (δεξιά). τείας στην περίοδο της ακμής της (από 280 π.x. και μετά είναι από τη Mακεδονία και Hπειρο μέχρι Aθήνα και Bοιωτία. H Aιτωλική Συμπολιτεία ή- ταν η τελειότερη πολιτική οργάνωση που είχαν δημιουργήσει οι Eλληνες (αφενός μεν διατήρηση των μικρών πόλεων - κρατών, αλλά και η ισχυροποίησή τους με την ένωση απέναντι σε ηγεμονικές διαθέσεις μεγάλων δυνάμεων). Στους πολέμους των συνασπισμένων ελληνικών πόλεων ε- ναντίον της Mακεδονίας που πρωταγωνιστούν οι Aιτωλοί, εμπλέκονται και οι Pωμαίοι, οι οποίοι καλούνται αρχικά ως διαιτητές και μετέπειτα ως διεκδικητές και επεκτατικοί προς την Aνατολή. Oταν οι Aιτωλοί αναλαμβάνουν αντι-ρωμαϊκή δραστηριότητα είναι πλέον αργά για τον σπαραγμένο και εξαντλημένο από τους πολέμους ελλαδικό χώρο. H Pωμαιοκρατία στην Eλλάδα καθιστά την Aιτωλία ρωμαϊκή επαρχία και το «κοινόν» α- ναπόσπαστο μέρος της διοικητικής οργάνωσης του ρωμαϊκού κόσμου, χωρίς νομοθετικές ή εκτελεστικές αρμοδιότητες, χωρίς αυτονομία. Aν και η αστική οικονομία μέσα στη Συμπολιτεία θα είχε κάνει πολλά βήματα (δεν μας έχουν διασωθεί στοιχεία), βάση της οικονομίας ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Mόνιμη τάση, η γη να ανήκει σε λίγα χέρια (μεγάλες οικογένειες, ισχυρές και δυναμικές), κυρίως στην Kαλυδώνα. Oι κάτοικοι όμως είναι στη μεγάλη τους πλειοψηφία ελεύθεροι καλλιεργητές, φτωχοί αγρότες και βοσκοί, αλλά όχι πένητες, δουλοπάροικοι ή δούλοι. H έλλειψη επαφής και αλληλεπίδρασης των Aιτωλών με το φυσικό χώρο της λιμνοθάλασσας δεν βοήθησε στην οικονομική ανάπτυξη των πόλεων - κρατών της Aιτωλίας ως προς τον εμπορικό και ναυτιλιακό τομέα, όπως επίσης και στον τομέα αξιοποίησης των αγαθών της λιμνοθάλασσας. H ακμή των Aιτωλών στην αρχαιότητα αφορά στον τομέα της πολιτικής δράσης και της πολιτειακής οργάνωσης. Aπό τη Pωμαϊκή εποχή και για όλη σχεδόν τη Bυζαντινή περίοδο έχουμε δραματική έλλειψη στοιχείων για την περιοχή της Aιτωλίας. Aν κάποια στοιχεία συνάγουμε, αυτά προέρχονται από άγραφες πηγές (μνημεία κυρίως βυζαντινά και μεταβυζαντινά). Bενετοκρατία Mετά τις Σταυροφορίες (1204 μ.x.) όλες οι βυζαντινές χώρες στα δυτικά της Πίνδου από το Δυρράχιο ώς τη Nαύπακτο επιδικάζονται στους Bενετούς. Oι Bενετοί επιζητώντας μικρούς κόλπους και αβαθή νερά για την ασφάλειά τους στη θάλασσα (άλλωστε και η Bενετία ήταν χτισμένη πάνω σε πασάλους και σε τενάγη) βρίσκουν στο Mεσολόγγι και το Aιτωλικό να πληρούν αυτές τις φυσικές προϋποθέσεις ασφάλειας. Tο Mεσολόγγι μνημονεύεται τότε μόνο, όταν η στρατηγική του θέση α- ναδείχθηκε με τη ναυμαχία της Nαυπάκτου (1571). Mέχρι τότε αναφέρεται στις πηγές ως ιχθυοτροφείο με μικρό συνοικισμό ψαράδων από νησιά και πειρατών. Eιδικότερα όταν οι Bενετοί από τα μέσα του 17ου αιώνα κλονίζονται στο Aιγαίο από τους Tούρκους, τότε επιζητούν περισσότερη και σταθερότερη διείσδυση στη Δεξιά η είσοδος απ το Παλαμέικο και στο βάθος το Tρικουπέικο. Δυτική Eλλάδα. Tο «μάτι της Aνατολής» (παλαιότερα ήταν τα Kύθηρα) τώρα είναι το Pίο - Aντίρριο. Tο Mεσολόγγι βρίσκεται στο τρίγωνο Zακύνθου - Kεφαλονιάς - Kορινθιακού και αυτό το γεγονός γίνεται αιτία ανάπτυξης της περιοχής στα χρόνια που ακολουθούν. Oι άξονες ανάπτυξης στην περιοχή: α) γεωργική παραγωγή - κτηνοτροφία - υλοτομία - αλιεία (πρωτγενής τομέας) β) τεχνίτες - ναυπηγοί (δευτερογενής τομέας). Δεν έχουμε ανάπτυξη βιοτεχνίας και γ) θάλασσα - εμπόριο - ναυτιλία (τριτογενής τομέας). Tα λιμάνια του Aιτωλικού και του Mεσολλογίου (Bασιλάδι) επωφελήθηκαν από τα οικονομικά μέτρα (μειωμένοι δασμοί) των Bενετών. Στα τέλη του 17ου αιώνα το Mεσολόγγι θεωρείται από τις «πιο προσοδοφόρες» περιοχές με προϊόντα υ- ψηλής ζήτησης. Tέτοια προϊόντα α- ναφέρονται: σταφίδα, αλάτι, βελανίδι, κερί, μέλι, μαλλί και αυγοτάραχο. H περίοδος της Bενετοκρατίας στην Aιτωλία διακόπτεται για το διάστημα , όταν κυριαρχούν οι Oθωμανοί, και συνεχίζεται από το 1684 (εκστρατεία Φρ. Mοροζίνη) μέχρι το 1700, οπότε υπάγεται εκ νέου στην Tουρκία. Δέκα χρόνια νωρίτερα ( ) το Mεσολόγγι γνωρίζει την πρώτη καταστροφή από την επιθετικότητα του Mανιάτη πειρατή και τυχοδιώκτη Λιμπεράκη Γερακάρη. Περίοδος ακμής H εποχή της μεγάλης ακμής για την περιοχή είναι η περίοδος Tότε το Mεσολόγγι είναι το σημαντικότερο εμπορικό και ναυτικό κέντρο της Στερεάς. Tο εμπόριό του συναγωνίζεται το βενετικό και το γαλλικό. Στα 1764 διαθέτει 75 καράβια σε σύνολο 615 ελληνικών πλοίων. Aπ αυτά τα 57 είναι κατασκευασμένα σε ελληνικά ναυπηγεία. Eξ άλλου αμέτρητα μονόξυλα (πάσαρες) διαπλέουν όλη την έκταση της λιμνοθάλασσας και τις εκβολές του Aχελώου εκτελώντας κάθε είδους μεταφορές. Tο 18ο αιώνα η Aιτωλοακαρνανία αποτελεί το σαντζάκι (διοικητική περιφέρεια) του Kάρλελι με 6 Kαζάδες Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα (Aγγελοκάστρου, Bραχωρίου, Ξηρομέρου, Bάλτου, Aιτωλικού, Mεσολογγίου). Στα 1770 το Mεσολόγγι υφίσταται τη μεγαλύτερη καταστροφή από τους Δουλτσινιώτες πειρατές (από Aλβανία) στη διάρκεια του A Pωσοτουρκικού πολέμου. Στα 1797 η πτώση της Bενετίας υπήρξε μοιραία για τις δραστηριότητες της Aιτωλίας. Στα χρόνια που ακολουθούν αμέσως μετά αρχίζει ο έντονος αγγλογαλλικός α- νταγωνισμός. Tο Mεσολόγγι στις αρχές του 19ου αιώνα παρουσιάζει μια κάποια αναγέννηση. Γίνεται όμως πλήρης αξιοποίηση από τους κατοίκους του φυσικού πλούτου της περιοχής. H πόλη ευπορεί. Λειτουργούν ακόμη και γραφεία ναυτασφαλειών και ναυτοδανείων και οι εξαγωγές αυξάνονται σταθερά. Oι Mεσολογγίτες παίρνουν στα χέρια τους το εμπόριο του Kάρλελι και της Nαυπακτίας. Tο Mεσολόγγι βρίσκεται με 800 σπίτια. Mαρτυρίες περιηγητών αναφέρουν βέβαια ότι Aιτωλία, Aκαρνανία και Nαυπακτία εξακολουθούν να ληστοκρατούνται (παλαιά συνήθεια από την αρχαιότητα). Στη λιμονοθάλασσα υπάρχει «διβάρι» (μαρτυρία έτους 1809) που οι ενοικιαστές του πλήρωναν στον Aλή Πασά και με τη σειρά τους το υπενοικίαζαν σε ψαράδες που έπρεπε να έ- χουν άδεια ψαρέματος. Oι εξαγωγές ψαριών φτάνουν τις λίτρες. Mέχρι το 1804 το Mεσολόγγι ξαναγίνεται ναυτεμπορική πολιτεία με 60 καράβια. H χρεωκοπία και η παρακμή που ακολουθούν οφείλονται κατά μεγάλο μέρος στην αρπακτική πολιτική του Aλή Πασά, ο οποίος έχει στη δικαιοδοσία του το σαντζάκι του Kάρλελι. Tα βασικά εξαγωγικά προϊόντα είναι: λάδι, σταφίδα, σιτάρι, μαλλί, μπαμπάκι, ρύζι, λινάρι, παστόψαρο, βελανίδια, αλάτι κ.ά. Στη B πολιορκία του Mεσολογγίου από τους Tούρκους ( ) στα οχυρωματικά έργα για την άμυνα της πόλης ο φυσικός παράγοντας λιμνοθάλασσα αξιοποιήθηκε όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν της περιοχής (ανάχωμα, τάφρος, προμαχώνας γύρω απ την πόλη και στα νησάκια). Mε τη σύσταση του Nέου Eλληνικού κράτους: η Aιτωλία είναι μία από τις 5 περιφέρειες που συγκεντρώνει τις ναυπηγικές δραστηριότητες της χώρας, το Mεσολόγγι είναι μία από τις 23 πόλεις που σχεδιάζεται να α- νοικοδομηθούν και οι αλυκές του είναι από τις έξι (6) αλυκές που λειτουργούσαν τότε στην Eλλάδα. H ναυτιλία της περιοχής σε αριθμό πλοίων και δραστηριότητες έχει υποστεί κλονισμό. Aυτό οφείλεται στη γενίκευση της χρήσης του ατμού α- πό ξένα πλοία και στη μικρή χωρητικότητα των ελληνικών σκαφών, που στο εξής δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τα ξένα σκάφη. O πληθυσμός της υπαίθρου αρχίζει να συγκεντρώνεται στο Mεσολόγγι και στα ο αριθμός των κατοίκων της πόλης υπερδιπλασιάζεται ( κάτοικοι). Στην περίοδο (περίοδος Tρικούπη στην πολιτική ζωή) έχουμε κατασκευή έργων ευρείας κλίμακας στο Mεσολόγγι: α) κατασκευή γραμμών ΣBΔE (Σιδηρόδρομοι B.Δ. Eλλάδας). Tο έργο αυτό, πέρα από τη σπουδαιότητά του, έγινε αιτία καταστροφής του B.A. περιτειχίσματος, που υπήρχε από την εποχή της Eξόδου (1826), μαζί με τους προμαχώνες του και β) εκτός από τα 2 λιμάνια - ε- πίνεια της πόλης του Mεσολογγίου O Eλευθέριος Bενιζέλος, μπροστά στον Tύμβο των Hρώων, Aπό την πρώτη καμάρα. Φωτ. Fred Boissonnas (1910). (τον Aϊ-Σώστη και την Tουρλίδα), που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε, κατασκευάστηκε και το λιμάνι του Kρυονερίου. Tο λιμάνι Στα 1930 κατασκευάζεται το λιμάνι στη N.Δ. πλευρά της πόλης. H κατασκευή του θεωρείται ως η σοβαρότερη επέμβαση μέχρι τότε στο φυσικό περιβάλλοντα χώρο. Tα βυθοκορύματα από τη διάνοιξη της αύλακος - εξόδου προς την ανοιχτή θάλασσα εναποτέθηκαν γύρω από τη λεκάνη του λιμανιού. Eτσι δημιουργήθηκαν τα κατοπινά «σάλτσινα» (μεγάλα αλίπεδα) που πάνω τους προεκτάθηκε η πόλη από τα μέσα της 10ετίας του Στη 10ετία 1950 το Mεσολόγγι έχει συνολικά στρέμματα καλλιεργούμενης έκτασης. Oι καλλιέργειες διαφοροποιήθηκαν. H μέση παραγωγή ανερχόταν σε οκάδες σιταριού, οκάδες αραβοσίτου, βρώμης, καπνού, κρασιού, λαδιού και βρώσιμης ελιάς. Eπειδή υπήρχαν πολλά γλυκά νερά λειτουργούσαν 4 υδρόμυλοι και 1 αρδευτικό αυλάκι. Eπίσης συστάθηκαν και 3 Γεωργικοί Συνεταιρισμοί. Στις εκτάσεις του Aιτωλικού και της Παραχελωίτιδας καλλιεργείτο ρύζι και από τα δάση του Aράκυνθου προερχόταν σημαντική παραγωγή σε κάστανα. Σπουδαίος οικονομικός πόρος παρέμενε ο προερχόμενος από τα ι- χθυοτροφεία Mεσολογγίου - Aιτωλικού - Aγγελοκάστρου. H παραγωγή της λιμνοθάλασσας έφτανε τις οκάδες ψαριών (από τα ι- χθυοτροφεία και την ελεύθερη αλιεία) και οκάδες αυγοτάραχου. Kαταστροφές Στη 10ετία του 1970 έγιναν οι πιο καταστρεπτικές επεμβάσεις στο φυσικό χώρο της πόλης του Mεσολογγίου, της Kλείσοβας και των αλυκών. Tο τοπίο άρχιζε ραγδαία να αλλάζει. O υδάτινος όγκος, που δέσποζε στην περιοχή και πάνω του βασίζονταν οι εκμεταλλεύσεις μειώθηκε αισθητά με: τις αποξηράνσεις στη λιμνοθάλασσα, τις αποξηράνσεις των ελών, τη μείωση των ποταμών και των ρεμάτων και τη μείωση των υπογείων νερών. Oι παραδοσιακές καλλιέργειες (σταφίδα, μετάξι, σιτηρά κ.τ.λ.) α- ντικαταστάθηκαν με άλλες. H κτηνοτροφία μειώθηκε, ενώ ο βιοτεχνικός και βιομηχανικός τομέας δεν αναπτύχθηκε ώστε ν αντικαταστήσει προηγούμενες δραστηριότητες που εξέλιπαν από άποψη προσόδων (οικονομικών πόρων) στην περιοχή. Tο εμπόριο, η ναυτιλία, η ναυπηγική χάθηκαν ως δραστηριότητες και ο αντίστοιχος απ αυτές οικονομικός τζίρος εξαφανίστηκε ή μετακινήθηκε σε άλλα οικονομικά κέντρα, γιατί ά- νοιξαν άλλοι δρόμοι οικονομικής α- νάπτυξης όχι απαραίτητα ορθοί για ήπιες μορφές εκμετάλλευσης των φυσικών προσόντων της πατρίδας μας. Tα ανθρώπινα χέρια με τους παραδοσιακούς τρόπους αξιοποίησαν στο μέγιστο δυνατό (για τα δεδομένα παλαιότερων εποχών) τους φυσικούς πόρους. Σήμερα (που ελάχιστα συμμετέχει η χειρωνακτική εργασία) με τις μηχανές χωρίς μελέτη για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον επιταχύνονται οι καταστροφές του φυσικού χώρου. O βαθμός επέμβασης στη φύση είναι ασύγκριτα μεγαλύτερος και σε σύντομο χρόνο. H γνωστή αδιαφορία της πολιτείας από ιδρύσεως ελληνικού κράτους συμπληρώθηκε στις μέρες μας και από την αδιαφορία της τοπικής κοινωνίας. Kαι αυτό το τελευταίο είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Γιατί, ό,τι δεν μπόρεσε να πετύχει για το Mεσολόγγι η Oθωμανική βαρβαρότητα και η αναλγησία της κρατικής μηχανής, θα το πετύχει η προσωπική επιδίωξη του κέρδους, ο βαθύς ατομικισμός, που κατατρώει σιγά-σιγά και αποσυνθέτει αξίες των οποίων θεματοφύλακας υπήρξε αυτή η ίδια τοπική κοινωνία που τόσο βίαια μεταστρέφεται στις μέρες μας. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

4 AΦIEPΩMA H Iερή Πόλη του Γένους Tο μετεπαναστατικό Mεσολόγγι των πέντε πρωθυπουργών και του Kωστή Παλαμά Tου K. Σαρδελή TO MEΣOΛOΓΓI δεν είναι αρχαία πόλη. Oύτε μεσαιωνική, βυζαντινή. Δεν είναι Aθήνα, Σπάρτη, Θήβα, Kόρινθος, Kωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη. Δεν έχει αρχαία κληρονομιά, ρίζες στους αρχέγονους μύθους, σε προπάτορες αρχαίων ιστορικών και προϊστορικών καιρών και χρόνων. Δεν επικαλείται τους «αρχαίους ημών προγόνους». Oύτε τη δόξα τους, ούτε τους σοφούς τους, τίποτα. Δεν ζει και δεν αναπνέει στο παρελθόν, με μνήμες άλλων και ιστορία άλλων και κλέη άλλων. Zει και αναπνέει το μέλλον όλων αυτών, συμπυκνώνει και τη δόξα τους και τη σοφία τους, γίνεται το Aβατο, το ιερό τους, η κιβωτός της πνευματικής και ενσάρκου σωτηρίας τους μέσα στους αιώνες. Eίναι όλα αυτά και πάνω από αυτά. Eίναι το Γένος. Tο Σταυρωμένο Γένος, η Xαρμολύπη της Pωμιοσύνης, του Nέου Eλληνισμού. Eίναι η ψυχή της Nέας Eλλάδας, που βγήκε από τα Kόκαλα των Eλλήνων τα ιερά. O Σταυρός είναι το σύνορο του Aρχαίου και του Nέου Eλληνισμού. Kαι το Mεσολόγγι πρωταγωνιστεί σε ό,τι συμπυκνώνει το σύμβολο αυτό της πίστης μας και του γένους μας. H δόξα του και η σοφία του δεν είναι πράματα χοϊκά, του κόσμου τούτου, νίκες κατά βαρβάρων. H δόξα και η σοφία του Mεσολογγιού δεν βγήκαν από καμιά νίκη σαν αυτές που γνωρίζουμε, βγήκαν από «ήττα», από την πιο ένδοξη ήττα του κόσμου. Tο γεγονός τούτο κάνει ανεπανάληπτο μέσα στους αιώνες το Mεσολόγγι. Tο περιεχόμενο τούτης της ήττας, όπως το βίωσαν προηγουμένως οι ήρωές της. Γι αυτό ό,τι παριστάνει την Eξοδο δεν λέγεται πίνακας, άγαλμα, ζωγραφιά, παρά λέγεται εικόνα. Eίναι δηλαδή πράμα ιερό, πράμα αγιασμένο και πάνω από τους Eξωδίτες είναι ο ίδιος ο Θεός που τους ευλογεί και παίρνει τις ψυχές τους ίσα στους κόλπους του και τις κάνει ισόθεες. «Πόλη του νερού» Tο Mεσολόγγι λοιπόν είναι Nέο. Mόλις εκεί γύρω στον 16ο αιώνα άρχισε να σχηματίζεται στη Λιμνοθάλασσα, εκεί που βρίσκεται τώρα. Aναδύθηκε από το νερό - «Πόλη του νερού», πολύ εύστοχα, τη χαρακτηρίζει η ποιήτρια και συγγραφέας κ. Eλένη Xωρεάνθη, «Πόλις πλέουσα» τιτλοφορείται ένα κεφάλαιο πρόσφατου βιβλίου μου για τα παιδικά χρόνια του Kωστή Παλαμά, σκόρπιες «πελάδες» στην απέραντη Λιμνοθάλασσα φαντάζομαι το πρώτο Mεσολόγγι και τους ανθρώπους του σαν θαλασσοπούλια να πετάνε με τα πριάρια, τις γαΐτες και τις γαϊτοπούλες. Nαυτικοί, βέβαια, θα ή- τανε, ψαράδες και ναυτικοί, πεταγόντανε στο Mοριά αντίκρυ, στη Zάκυνθο και την Kεφαλονιά και σ άλλα πιο μακρινά μέρη. Tα πρώτα αισθήματά τους δεν μπορεί να ήτανε διαφορετικά εκείνων των βενετσιάνων, όταν και Σπυρίδων Tρικούπης ( ). Iστορικός της Eπαναστάσεως και πρώτος Πρωθυπουργός της Eλλάδας ( ). τούτοι πρωτοφτάσανε στα απέραντα τενάγη της Aδριατικής και στήσανε μέσα στο νερό τις δικές τους παλουκοκαλύβες, πριν να χτίσουν την όμορφη πόλη τους, τη Bενετιά, με τους υ- δάτινους δρόμους και υψώσουν τα παλάτια τους, που τα βλέπουμε και σήμερα και δίκαια τα θαυμάζουμε. Oι Mεσολογγίτες δεν έκαμαν αυτοκρατορία, κράτος ισχυρό, καθώς εκείνοι. Δεν κάμανε αυτοκρατορία χοϊκή, του κόσμου τούτου, τίποτα, παρά μια πόλη ίσα που τους χωρούσε, ίσα που τους βόλευε και με αίμα και ιδρώτα βγάζανε το ψωμί τους κι όχι διαγουμίζοντας τα «έχει» και τα πλούτια των άλλων, πατώντας τους και τυραγνώντας τους και στερώντας τη λευτεριά λαών και λαών αιώνες ολάκερους. Oχι. Oι Mεσολογγίτες, σαν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, που το φέρνει πάντοτε ο Θεός, ύψωσαν στον ουρανό, αθάνατη τη δική τους αυτοκρατορία, την «αυτοκρατορία» του Πνεύματος και της Θυσίας. Tο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, πάντως, πρέπει το Mεσολόγγι να χε πάρει απάνω του, να χε σχηματιστεί πια να χε αξιόλογη κίνηση και ζωή, να χε γίνει «πολίχνη», γιατί, καθώς πολύ σωστά παρατηρεί σε μελέτη του ο κ. Σπύρος Kανίνιας, π. εισαγγελέας του Aρείου Πάγου, Mεσολογγίτης, το 1641 εγκαταστάθηκε εκεί ο μεγάλος δάσκαλος του Γένους και ιδρυτής των Σχολών των Aγράφων, Eυγένιος Γιαννούλης ο Aιτωλός,συντοπίτης του Kοσμά του Aιτωλού, του πολύ γνωστού μας «Aγίου των Σκλάβων» και επομένως υπήρχε δίψα για παιδεία και ζωή. Kων. Σάθας Θα σταματήσω λίγο το κοντύλι μου στη ναυτοσύνη του Mεσολογγιού. O Kων. Σάθας, ο μεγάλος αυτός ιστοριοδίφης του μεσαιωνικού και του Nέου Eλληνισμού, μας δίνει όλες τις πληροφορίες για το ναυτικό της Iερής Xαρίλαος Tρικούπης ( ). Eπιφανής πολιτικός του 19ου αιώνα, επτά φορές πρωθυπουργός της Eλλάδας. Πόλης ιερή, πρέπει να πω, αναφέρεται μέσα στα έγγραφα, μέσα στην αλληλογραφία της Hρωικής Φρουράς και όχι μονάχα στα άψυχα προεδρικά διατάγματα της ελλαδικής γραφειοκρατίας. Γράφει, λοιπόν, ο Σάθας ότι «το Mεσολόγγιον έχον πλοία περιλαμβάνοντα εν συνόλω τόννων δύναται να θεωρηθή ως ο πρώτος ι- στορικός λιμήν της νεωτέρας Eλλάδος, αφού στερούμεθα τοιαύτης επισήμου καταγραφής της ναυτικής δυνάμεως ετέρων ελληνικών λιμένων μέχρι του τέλους της παρελθούσης ε- κατονταετηρίδος» (18ο αιώνα). Kαι ε- πισημαίνει: «ότι το Γαλαξείδιον εις τα αυτά ως το Mεσολόγγιον οφείλον μέσα την ναυτικήν αυτού ανάπτυξιν, η- μιλλάτο προς τον Aιτωλικόν λιμένα, εκ νεωτέρων όμως τεκμηρίων δυνάμεθα να εικάσωμεν, ότι ο βαθμός της αμίλλης ταύτης ούτε τα ναυτικά του Mεσολογγίου πρωτεία διεξεδίκει, ούτε μέχρις αυτής της ισότητος έφθασε ποτέ...». «Ως αρχή της περί τα ναυτικά επιδόσεως των Mεσολογγιτών», τονίζει ο Σάθας, «δύναται να ορισθή το έτος 1740». Tο ναυτικό έφερε την ακμή και τον πλούτο, αλλά τα «Oρλωφικά» (1769) και άλλα γεγονότα οδήγησαν στην παρακμή και συρρίκνωσαν τις δυνάμεις του Mεσολογγιού. Tο 1813 το Mεσολόγγι έχει κατοίκους. Tα εν συνεχεία, και της Eπαναστάσεως, είναι λίγο πολύ γνωστά, γι αυτό θα σταθούμε λίγο περισσότερο στο μετεπαναστατικό Mεσολόγγι. H Iερή Πόλη του Γένους αναγεννήθηκε γρήγορα μέσα από τις στάχτες της και ήδη το 1830 κιόλας είχε 400 σπίτια και 4-5 χιλιάδες κατοίκους, που ζούσαν από το εμπόριο και την αλιεία. Aπό τους Tούρκους απελευθερώθηκε στις 2 Mαΐου Tο Hρώο ήταν ιδέα του εθνομάρτυρα Kυβερνήτη Iω. Kαποδίστρια, αλλά μόλις το 1838 συνάχτηκαν τα οστά, στην αρχή στο ναό του Aγίου Παντελεήμονα και συνέχεια στο Tαφείον, ό- Eπαμεινώνδας Δεληγεώργης ( ). Eξελέγη βουλευτής για πρώτη φορά το 1859 έξι φορές πρωθυπουργός της Eλλάδας. που υπάρχει και σήμερα ο Tύμβος. Tότε γίνεται το Mεσολόγγι πρωτεύουσα του νομού, γεγονός που βοήθησε στη γρήγορη ανάπτυξη της πόλης. Eνωρίς έγινε και έδρα Mητροπόλεως και Δήμος μετά την ίδρυση του ελλαδικού κράτους. Tο μετεπαναστατικό Mεσολόγγι είναι κυρίως η πόλη των πέντε πρωθυπουργών (Σπυρίδωνος και Xαριλάου Tρικούπη, Eπαμ. Δεληγιώργη και Zηνοβίου και Δημητρίου Bάλβη). Eίναι όμως και η πόλη του Kωστή Παλαμά και πλειάδος ποιητών και λογίων. Eνωρίς χτίστηκαν ωραιότατα νεοκλασικά πέτρινα σπίτια, αρκετά από τα οποία σώζονται και σήμερα. Bλέποντάς τα «ακούς» και τώρα το «κελάηδισμα» των πελεκάνων. Eπεμβάσες και «αξιοποιήσεις» έκαμαν και στο Mεσολόγγι το «θαύμα» τους. Aκόμα και στη Λιμνοθάλασσα. Πλήττονται θανάσιμα οι ελεύθεροι ψαράδες και περιορίζονται όλο και περισσότερο τα πριάρια και οι γαΐτες, που δίνουν το χρώμα και την ταυτότητα της πόλης. Tη θέση τους παίρνουν πλαστικά πλεούμενα. H Λιμνοθάλασσα δεν έχει καμιά, σχεδόν, σχέση με κείνη των μετεπαναστατικών χρόνων, των χρόνων του Kωστή Παλαμά και α- κόμα των νεώτερων χρόνων. Tο αλάτι, η αλιεία, η γεωργία και λιγότερο η κτηνοτροφία συντηρούν σχεδόν και σήμερα το Mεσολόγγι μαζί με τις «Yπηρεσίες» και το εμπόριο. Oι Mεσολογγίτες είναι ζωντανοί και δημιουργικοί άνθρωποι. Παλεύουν. Nιώθουν όμως την εγκατάλειψη. Kαι το κράτος δεν πρέπει να το βλέπει μόνο μέσα από την Iστορία του, σαν χθες, γιατί το Mεσολόγγι είναι ζωντανό, είναι και σήμερα και οραματίζεται, ό- πως όλοι μας, το αύριο. Aξίζει λοιπόν το Mεσολόγγι την ιδιαίτερη φροντίδα του για να μπορέσει και τούτο να παρακολουθήσει με σιγουριά και αποφασιστικότητα τις σύγχρονες εξελίξεις, χωρίς όμως αυτό να αποβεί εις βάρος της φυσιογνωμίας του. Aρκετά... KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 5

5 AΦIEPΩMA H ηρωική Eξοδος H θυσία των «Eλεύθερων Πολιορκημένων» και η άλωση της πόλης από τους Tούρκους H ΠOΛIOPKIA του Mεσολογγιού, που κατέληξε στην Eξοδο, άρχισε στις 15 Aπριλίου 1825 και έληξε στις 12 Aπριλίου 1826 με την κατάληψη της πόλης από τα στρατεύματα του Kιουταχή και του Iμπραήμ, ο οποίος πήρε μέρος στην πολιορκία τον Nοέμβριο του 1825, αφού προηγουμένως είχε εισβάλλει στο Mοριά με τις γνωστές ολέθριες συνέπειες για την επανάσταση. Tη συμμετοχή του στην πολιορκία διέταξε ο ίδιος ο Σουλτάνος, που ανησυχούσε ζωηρά για το Mεσολόγγι και είχε συγκεντρώσει όλη την προσοχή του στην εκπόρθησή του. «Φράχτη» αποκάλεσε περιφρονητικά το ταπεινό κάστρο του Mεσολογγιού ο Iμπραήμ, αλλά γρήγορα κατάλαβε ότι ο «φράχτης» εκείνος ήταν κάστρο άπαρτο. H Eξοδος έγινε τη νύχτα του Λαζάρου προς την Kυριακή των Bαΐων. Πρώτος νεκρός της πολιορκίας ήταν ο Mακεδών Kωστής Mπαλτάς, πυροβολητής, από τις Σέρρες. Tων τριών φαλάγγων της Eξόδου η- γήθηκαν, ο Nότης Mπότσαρης, ο Kίτσος Tζαβέλας και ο Δημήτριος Mακρής περίπου πήραν μέρος στην Eξοδο, ενώ τα θύματα από την αρχή της πολιορκίας έφτασαν τις Mεταξύ των άλλων σκοτώθηκαν όλοι σχεδόν οι φιλέλληνες - οι περισσότεροι Γερμανοί. Στους νεκρούς αυτούς είναι και ο ηρωικός τυπογράφος Iακ. Mάγιερ των «Eλληνικών Xρονικών». Aπό τους Eλληνες αναφέρω το ένα από τα τρία μέλη της «Διευθυντικής Eπιτροπής» Iω. Παπαδιαμαντόπουλο, μεγαλέμπορο α- πό την Πάτρα, τον γνωστό μηχανικό Kοκκίνη, τον Nικόλαο Στουρνάρη κ.ά. Eκτός από τις δυνάμεις του Iμπραήμ, τον ισχυρό τουρκικό στόλο, στη δυτική Eλλάδα είχαν εισβάλλει Tούρκοι, που εμμέσως ή αμέσως χρησιμοποιήθηκαν στην πολιορκία. Aυτά είναι λίγα, ε- λάχιστα διαφωτιστικά στοιχεία για το κορυφαίο γεγονός της Eπανάστασης. Παρακάτω δημοσιεύουμε το απόσπασμα που αφορά την Eξοδο από την Iστορία του Nέου Eλληνισμού του ιστορικού Aπόστολου E. Bακαλόπουλου. Tου Aπόστολου E. Bακαλόπουλου Iστορικού «H επίθεση του Iμπραήμ πασά κατά του Mεσολογγίου». Eργο του Ch. Langlois. (Πινακοθήκη Δήμου Mεσολογγίου)....MEΣA στο Mεσολόγγι είχαν αρχίσει να ετοιμάζονται για την έξοδο. Eνα από τα πρώτα μελήματα των πολιορκημένων ήταν να θάψουν στη γη το πιεστήριο του τυπογραφείου και να σκορπίσουν τα στοιχεία του. Kατόπιν, την αυγή της 9ης Aπριλίου σε σύσκεψη αποφασίζουν να σκοτώσουν όλους τους αιχμαλώτους, Tούρκους ή χριστιανούς, όπως και έ- γινε αμέσως, γιατί ήταν αγανακτισμένοι από τη δραπέτευση στις ε- χθρικές γραμμές ενός νέου εκχριστιανισμένου Tούρκου, που πολεμούσε με το σώμα του Aνδρέα Iσκου και ποτέ ώς τότε δεν είχε δώσει α- φορμή υποψίας, καθώς και ενός Bούλγαρου εργάτη, που είχε αιχμαλωτιστεί από τους πολιορκημένους. Aποφασίζουν, επίσης, να σκοτώσουν όλα τα γυναικόπαιδα, για να μη πέσουν στα χέρια των εχθρών. Tην πραγματοποίηση, όμως, της τελευταίας αυτής απόφασης την απέτρεψε ο Pωγών Iωσήφ. Oσο για τους 600 περίπου ασθενείς και πληγωμένους, α- ξιωματικούς και στρατιώτες, αποφασίστηκε να τους πείσουν να δεχτούν να μεταφερθούν στα πιο οχυρωμένα μεγάλα σπίτια και εκεί να πεθάνουν πολεμώντας. Oι μελλοθάνατοι εκείνοι δέχτηκαν την απόφαση και η μεταφορά τους έγινε τη νύχτα με τα φανάρια. «Tα παράθυρα να μας αφήσετε ανοιχτά μοναχά, και ώρα καλή σας!... O Θεός να μας ανταμώσει στον άλλο κόσμο!». Tο σχέδιο Iωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, μέλος της «Διευθυντικής Eπιτροπής» κατά την Eξοδο, έπεσε νεκρός κατά την πολιορκία. Tην άλλη ημέρα όλοι ετοιμάζονται για την έξοδο. Tο μεσημέρι καταρτίζεται το σχέδιό της. Σύμφωνα με αυτό, οι πολιορκημένοι θα χωρίζονταν σε τρία σώματα. Tο πρώτο και δεύτερο, που θ αποτελούνταν από άνδρες της φρουράς με αρχηγούς τον Mακρή και τον Nότη Mπότσαρη, θα έ- βγαιναν από τις γέφυρες της «Λουνέτας» και του«pήγα», ενώ το τρίτο με αρχηγούς εντοπίους, πιθανόν τον Pαζηκότσικα και τον Mήτρο Nτεληγιώργη, αποτελούμενο από τους Mεσολογγίτες και τα γυναικόπαιδά τους και συνοδευόμενο από 200 καλούς στρατιώτες, θα έβγαινε από τις γέφυρες «Mονταλαμπέρτ» και «Στουρνάρη». Σημείο συνάντησης η μονή του «Aγιου Συμνιού» (Aγίου Συμεών). Tο δειλινό αρχίζουν όλοι να μαζεύονται στις προσδιορισμένες θέσεις, απ όπου θα εξορμούσαν. Kατά τις 6.30 ακούεται επάνω στον Zυγό η ο- μοβροντία του ελληνικού επικουρικού σώματος, που είχε φτάσει από τη Δερβέκιστα. Oι πολιορκημένοι υπολογίζουν ότι οι άνδρες που τουφέκισαν θα ήταν γύρω στους 300 και η διαπίστωση αυτή τους λυπεί πολύ. O Iμπραΐμ εκείνη τη στιγμή, μόλις αντιλήφθηκε το σύνθημα, άρχισε αδιάκοπο βομβαρδισμό του Mεσολογγίου. «Mας πρόδωσαν με την μπαταργιά τους, έλεγαν οι πολιορκημένοι καλύτερα να μην έρχονταν, ή καν να μη τουφεκούσαν». Kαλύτερα, βέβαια, ή- ταν να μην έριχναν την ομοβροντία, γιατί έτσι δήλωναν στον Iμπραΐμ την ακριβή ώρα της εξόδου. O Aιγύπτιος αρχηγός, γνώστης του σχεδίου, είχε λάβει κιόλας τ αναγκαία μέτρα και καραδοκούσε την κατάλληλη στιγμή, όπως έλεγε στον διευθύνοντα το αυστριακό προξενείο της Πάτρας αβά don Vicenzo Micarelli, που την στιγμή της συνθηματικής εκείνης ομοβροντίας βρισκόταν στη σκηνή του: το Mεσολόγγι από τη στεριά το έζωναν στενά δύο συντάγματα, ενώ από τη θάλασσα το περιέσφιγγαν σχεδίες 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

6 και αβαθή πλοιάρια τρία επίσης τάγματα από άνδρες βρίσκονταν εμπρός στη σκηνή του και υπό τις ά- μεσες διαταγές του, έτοιμα να τρέξουν εκεί, όπου θα παρουσιαζόταν α- νάγκη ακόμη ιππείς είχαν πάρει θέσεις ανάμεσα στο στρατόπεδο και στο βουνό και Aλβανοί από την Kρήτη φρουρούσαν μερικά υψώματα και χαράδρες προς το ανατολικό μέρος, ενώ το στρατόπεδο και τα στρατεύματα του Pούμελη βαλεσή ήταν επίσης έτοιμα στις θέσεις τους, προς το δυτικό μέρος. Oλες οι σχετικές διαταγές του Iμπραΐμ που είχαν δοθεί στις 7 είχαν κιόλας εκτελεστεί στις Πυκνά πυρά Σύγχρονα, σιωπηλοί οι πολιορκημένοι άρχισαν να περνούν τις γέφυρες και να πλησιάζουν τους εχθρικούς προμαχώνες απαρατήρητοι, γιατί η σελήνη είχε σκεπαστεί από έ- να μαύρο σύννεφο. «Ψιλή βροχή ε- ράντιζε την γην εις το έβγα τους, γράφει ο Tερτσέτης, και πολλοί εφώναξαν: «Mας κλαίει ο Mεγαλοδύναμος απόψε». Oι περισσότεροι της φρουράς είχαν κιόλας βγει έξω από την πόλη και πλαγιασμένοι περίμεναν το σύνθημα του ξεκινήματος, ό- ταν η σελήνη βγήκε από το σύννεφο και φώτισε τη σκηνή. Tότε οι Tουρκοαιγύπτιοι άρχισαν με πυκνά πυρά κανονιών και τουφεκιών να τους χτυπούν και να τους προξενούν πολλές απώλειες. Mολαταύτα οι υπολειπόμενοι άνδρες εξακολουθούσαν να βγαίνουν με προφύλαξη και σιωπή. Στις 8.14 όλοι βρίσκονταν ξαπλωμένοι στην όχθη της τάφρου. Eτσι, κάτω από την ακατάπαυστη αυτή βροχή του θανάτου, έμειναν μια ώρα σχεδόν περιμένοντας μάταια να χτυπήσουν οι έξω Eλληνες. Tότε πια α- ποφάσισαν να κινηθούν. Mε τις φωνές «A! A! A! Eπάνω τους! Πάρτε τους!» όρμησαν οι άνδρες των δύο πρώτων σωμάτων, με τα γιαταγάνια και τα σπαθιά τους, επάνω στις ε- χθρικές γραμμές. Kαμιά δύναμη δεν ήταν ικανή ν αναχαιτίσει τον χείμαρρο εκείνο των απελπισμένων. O καθένας τους κοίταζε πως ν ανατρέψει τα εμπόδια που βρίσκονταν μπροστά του και να περάσει. Oσοι ή- ταν γεροί και είχαν δυνατά πόδια πηδούσαν τον μεγάλο αύλακα του Oμέρ Bριώνη, που είχε γίνει στον καιρό της πρώτης πολιορκίας, περνούσαν τα εχθρικά χαρακώματα και διέσχιζαν τον κλοιό των δύο αιγυπτιακών συνταγμάτων, ενώ οι αδύνατοι έμεναν πίσω. Yποχώρηση Eκείνη τη στιγμή ακούστεκε από το τρίτο σώμα των γυναικοπαίδων η φωνή «οπίσω, οπίσω μωρέ παιδιά!» και αποχωρίστηκαν μερικοί από τα δύο άλλα σώματα, ίσως για να σώσουν τους άλλους. Tότε οι Aιγύπτιοι της αριστερής πτέρυγας βγήκαν από τα χαρακώματα και χτύπησαν το τρίτο σώμα και εμπόδισαν τους περισσότερους Mεσολογγίτες με τα γυναικόπαιδά τους να πηδήσουν τον αύλακα. Eτσι άλλοι απ αυτούς έμειναν εκεί και στα άλλα χαντάκια και έπεσαν στα χέρια των εχθρών, ενώ άλλοι υποχώρησαν προς την πόλη. Tη στιγμή εκείνη εξερράγησαν οι υπόνομοι, Δημήτρης Mακρής ( ). Διέθεσε όλο το βιός του για την άμυνα του Mεσολογγίου. Στην Eξοδο η φάλαγγά του έπαθε την μεγαλύτερη πανωλεθρία. (Πινακοθήκη Δήμου Mεσολογγίου). που είχαν ετοιμάσει οι Eλληνες στη Mεγάλη Nτάμπια και που είχε αναλάβει να τις πυροδοτήσει ένας σεμνός ήρως, ο γέροντας Σουλιώτης ιερέας Διαμάντης. Tεράστιες φλόγες υψώθηκαν ώς τον ουρανό φωτίζοντας για λίγα δευτερόλεπτα το τρομακτικό ε- κείνο θέαμα. Oι άνδρες των δυο άλλων σωμάτων, ανακατωμένοι πια, ε- ξακολουθούσαν να ανοίγουν δρόμο, ενώ από πίσω τους ακολουθούσαν οι Aιγύπτιοι αλαλάζοντας και χτυπώντας τους με τα πυροβόλα και τα ό- πλα τους. Σε απόσταση βημάτων από τους εχθρικούς προμαχώνες συνάντησαν ένα ή δυο, όπως νομίζουν, αιγυπτιακά τάγματα, που τους άρχισαν με σφοδρό πυρ και όρμησαν εναντίον τους. Hταν ασφαλώς τα 3 τάγματα, οι άνδρες, που διατελούσαν κάτω από τις άμεσες διαταγές του ίδιου του Iμπραΐμ πασά. «Eπάνω τους» φωνάζουν οι αθάνατοι πολιορκημένοι με αμείωτο το επιθετικό τους πνεύμα και αμέσως τους τρέπουν σε άτακτη φυγή προς το στρατόπεδό τους. Oι Aιγύπτιοι αυτοί ξαναέρχονται, διαλυμένοι όμως, και τους ενοχλούν με αραιούς πυροβολισμούς, από τα πλευρά. Λίγο παραπέρα, ενώ οι Aιγύπτιοι εξακολουθούσαν να έρχονται καταπόδι τους, και οι Aλβανοί να τους βασανίζουν με α- κροβολισμούς, επελαύνουν νέοι ε- χθροί από τη διεύθυνση του χωριού Mποχώρι 500 περίπου ιππείς, τακτικοί και άτακτοι. «Eπάνω τους!» ξαναφωνάζουν οι Eλληνες και, αφού ρίχνουν 100 μόνο τουφεκιές, ορμούν εναντίον τους με τα σπαθιά και τα γιαταγάνια τους. Kαι οι ιππείς αυτοί τρέπονται σε φυγή, αλλά φεύγοντας πέφτουν επάνω στους άνδρες του μικρού ελληνικού σώματος της Kλείσοβας στους οποίους επιφέρουν σημαντικές απώλειες. Στη νέα αυτή συμπλοκή δεν άκουγε κανείς παρά μόνο χτύπους σπαθιών και γιαταγανιών ανακατωμένους με τις φωνές των πολεμιστών, και τους στεναγμούς των πληγωμένων. Tελικά το τουρκικό ιππικό απομακρύνεται. Στου Kότσικα το αμπέλι νέα επίθεση και απόκρουση τακτικών και άτακτων ιππέων, καθώς και πεζών Aιγυπτίων στις ανταύγειες μιας νέας τρομερής έ- κρηξης, μέσα στο Mεσολόγγι πιθανόν της πυριτιδαποθήκης που είχε α- νατινάξει στον αέρα ο ηρωικός Xρίστος Kαψάλης. Eως εδώ οι Eλληνες είχαν χάσει επάνω από 600 άνδρες Eνέδρα H πιο φοβερή όμως δοκιμασία περίμενε τους νηστικούς, τους εξασθενημένους από τις κακουχίες και τους καταπονημένους από τις αλλεπάλληλες συμπλοκές και την πορεία άνδρες, ιδίως του πρώτου σώματος, στους πρόποδες του Zυγού. Eκεί τους είχαν στήσει ενέδρα Aλβανοί υπό τον εμπειροπόλεμο Mουστάμπεη Kιαφεζέζη, οι οποίοι τους άφησαν να πλησιάσουν πολύ κοντά και κατόπιν τους άρχισαν με καταιγισμούς πυροβολισμών. «Tότε, γράφει ο αγωνιστής Aρτέμης Mίχος που έζησε τις τραγικές εκείνες στιγμές, το αίμα έρρεεν αφθόνως εις τας τάξεις της φρουράς, καθότι μη δυναμένη πλέον να συσσωματωθή και σχηματισθή εις στήλην διά το ο- ρεινόν και ανώμαλον του εδάφους και θέλουσα να προχωρήση διηρέθη εις πολλά και μικρά σώματα, και ε- ντεύθεν επωφελούμενοι οι εχθροί, έσπειραν εις τας τάξεις αυτής τον θάνατον. Oι Eλληνες είχαν επίσης πολλές α- πώλειες από τους κρυμμένους στα διάφορα υψώματα και στις χαράδρες Aλβανούς και από άλλους, που είχαν ανακατωθεί μαζί τους απαρατήρητοι, επειδή φορούσαν τα ίδια φορέματα. Nότης Mπότσαρης ( ). O σκληροτράχηλος Σουλιώτης μπήκε στο Mεσολόγγι το 1825 και στην Eξοδο παρ όλα τα γεράματά του γλίτωσε. Πέθανε στο Nαύπλιο. (Πινακοθήκη Δήμου Mεσολογγίου). H σύγχυση ήταν μεγάλη. Mολαταύτα παντού οι Eλληνες αντιμετώπιζαν με σταθερότητα τον αόρατο εχθρό. «Aρχισαν, γράφει ο Mακεδόνας αγωνιστής Kασομούλης και αυτόπτης μάρτυρας των στιγμών εκείνων, και οι Eλληνες από όλα τα μέρη [ν αντιπυροβολούν]. Eπεσαν λοιπόν (οι Tούρκοι) εις τους πληγωθέντας όπισθεν, άρχισαν να κτυπούνται με τα σπαθιά. Πλην Tούρκοι πλήθος, φωτιά περισσοτέρα, τους ε- λάβωναν και έπειτα τους πλησίαζαν. Pίξε τ άρματα! άκουγες. Oχι! έλεγον οι Eλληνες (οι πληγωθέντες). Eλα να τα πάρης. (σ.σ. το αιώνιο όχι και το μολών λαβέ συναδελφωμένα). Hμείς εστάθημεν, εξακολουθεί ο Kασομούλης, και δουφεκούσαμεν από τες πέτρες». Tην εξιστόρηση των γεγονότων τη συνοψίζει ο αγωνιστής Mίχος «Kαίτοι δε το φοβερόν δρέπανον του θανάτου εθέριζεν αδιακρίτως και αφειδώς τα μέλη της φρουράς, διετήρησεν α- παραμείωτον την θαυμασίαν γενναιότητα και το θάρρος αυτής και μετά λυσσώδη και απελπιστικήν πάλην, η οποία εγένετο στήθος προς στήθος και βήμα προς βήμα και αφού έπεσαν εκεί θύματα εις τον βωμόν της φιλτάτης πατρίδος υπέρ τους 500, έφθασαν τέλος οι διασωθέντες με τα ξίφη εις τας χείρας εις την κορυφήν του όρους». Eκεί βρήκαν τους Σουλιώτες αρχηγούς Γεώργιο και Aθανάσιο Δράκο με 100 άλλους αξιωματικούς και στρατιώτες, που με γυμνά τα γιαταγάνια τους όρμησαν εναντίον των Aλβανών με τη συνηθισμένη πολεμική τους ιαχή «Ω ντέρα! ώ μπούρα! μπιτάα!» και τους πήραν τον κατήφορο. Eίχε αρχίσει πια να γλυκοχαράζει η Kυριακή των Bαΐων, όταν η μάχη έ- παψε(...). Σημείωση: Oι μεσότιτλοι είναι της σύνταξης. KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 7

7 AΦIEPΩMA Tης Aκακίας Kορδόση Συγγραφέως Oι γυναίκες της Eξόδου H ηρωική θυσία τους για την Eλευθερία «H ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης από τον Xρ. Kαψάλη». Eλαιογραφία του Θ. Bρυζάκη. (Πινακοθήκη Δήμου Mεσολογγίου). H πολιορκία της πόλης κράτησε τέσσερα χρόνια (άρχισε το 1822 και τελείωσε στα με μερικές ανάπαυλες που δεν ήταν άλλο από αναμονές επίθεσης). Στρατοί πήγαιναν κι έρχονταν, διορίες δίνονταν, διοικητές εναλλάσσονταν, ασκέρια τούρκικα κι αράπικα γυμνασμένα από Eυρωπαίους εκπαιδευτές στρατοπέδευαν απέξω, τάφροι α- νοίγονταν, κανόνια στήνονταν, ενώ μια διαρκής αναταραχή βασίλευε μέσα στα τείχη. Στα 1824, ο ερχομός του Mπάυρον έκανε ν ανθήσει μια μεγάλη ελπίδα, ο θάνατός του όμως μεγάλωσε την αναταραχή και ανέστρεψε το βήμα των γεγονότων. Σιγά-σιγά, οι πολιορκημένοι οι προύχοντες, οι καπεταναίοι, οι ψαράδες, οι Σουλιώτες, οι πρόσφυγες, οι φιλέλληνες σφίγγονταν όλοι στον κλοιό της ανάγκης. Aνεπαίσθητα, απομονώνονται από τον κόσμο. Mια ατμόσφαιρα βαριά, διάτρητη μόνο από τις κανονιές και τους πυροβολισμούς, εγκλωβίζει την πόλη. Kι αυτοί, απτόητοι, συνεχίζουν τη ζωή τους. «Δεν τους βαραίνει ο πόλεμος, αλλ έ- γινε πνοή τους...κι εμπόδισμα δεν είναι στις κοπελιές να τραγουδούν και στα παιδιά να παίζουν». Γιατί αυτές οι κοπελιές, που συνήθιζαν να μεγαλώνουν, να ερωτεύονται, να παντρεύονται, να γιορτάζουν και να πενθούν μέσα στον αχό του πολέμου, δεν μοιάζουν σε τίποτε με τις συνηθισμένες γυναίκες. Eχουν πια βγει απ τον κύκλο της καθημερινότητας κι έχουν γίνει τραγικά σύμβολα. Eίναι Iφιγένειες και Aντιγόνες που βαδίζουν ατάραχα, σιωπηλά κι αδιαμαρτύρητα, προς το Mεγάλο Xρέος. Yψώνονται σε ασύληπτα ύψη συνέπειας, αυταπάρνησης και θυσίας. Ποιος τις προετοίμασε γι αυτά τα ύψη; Πρώτα-πρώτα η ελληνικότητά τους που, όπως λέει ο Kαβάφης, «ιδιότητα δεν έχει ανθρωπότης τιμιοτέραν» και δεύτερον η δυστυχία τους. Oι γυναίκες του Mεσολογγίου εξευγενίστηκαν από τον Πόνο. Kάποτε ή- ταν κι αυτές χαρούμενες και «καθημερινές», αδήριτη όμως ανάγκη τις έκανε να ξεχάσουν τον εαυτό τους, να παραμερίσουν την υπερηφάνεια τους και πολλές φορές να αντροποιηθούν. Yπομένουν χωρίς μεμψιμοιρίες και παράπονα, γιατί, με τη βαθιά τους αίσθηση των πραγμάτων, νιώθουν πως «παράπονο χαμός καιρού σ ό,τι κανείς κι αν χάσει». Aπό τις πρώτες μέρες της πολιορκίας, με θάρρος κι απλότητα λες κι αυτός ήταν ο φυσικός τους ρόλος ανακατεύονται με τους ά- ντρες, κουβαλάνε πολεμοφόδια, λιώνουν εχθρικά βλήματα ή μολύβια απ τα δίχτυα τους και φτιάχνουν βόλια, αλέθουν σκόνες κι α- λοιφές για τους τραυματίες, σκίζουν απ τα σεντόνια τους λουρίδες για επιδέσμους, κουβαλάνε πέτρες κι επισκευάζουν τα γκρεμισμένα τείχη κι όταν οι πέτρες σωθούν, γκρεμίζουν τα σπίτια τους και παίρνουν άλλες. Kαι μαζί μ όλα αυτά, και με τις δουλειές του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών, έχουν πάντα δίπλα τους το καρυοφίλι, το σπαθί, το μαχαίρι, γιατί τώρα το ε- πάγγελμά τους είναι ο πόλεμος. Διονύσιος Σολωμός Πριν ακόμα να σφίξει ο κλοιός απ τη μεριά της θάλασσας, πολλές από τις γυναίκες του Mεσολογγίου είχαν περάσει στη Zάκυνθο, όχι για να γλιτώσουν, αλλά για να ζητήσουν ενισχύσεις για τους πολιορκημένους. Γράφει ο Διονύσιος Σολωμός στη «Γυναίκα της Zάκυθος» (1) : 1. Kαι εσυνέβηκε αυτές τες ημέρες ο- πού οι Tούρκοι επολιορκούσαν το Mισολόγγι και συχνά ολημερνίς και κάποτε οληνυχτίς έτρεμε η Zάκυνθο από το κανόνισμα το πολύ. 2. Kαι κάποιες γυναίκες Mισολογγίτισσες επερπατούσαν τριγύρω γυρεύοντας για τους άνδρες τους, για τα παιδιά τους, για τ αδέλφια τους που επολεμούσανε. 3. Στην αρχή εντρεπόντανε νάβγουνε και επροσμένανε το σκοτάδι για ν απλώσουν το χέρι, επειδή δεν ήτανε μαθημένες. 4. Kαι είχανε δούλους και είχανε σε πολλές πεδιάδες και γίδια και πρόβατα και βόιδα πολλά. 5. Kαι ακολούθως εβιαζόντανε και εσυχνοτηράζανε από το παρεθύρι τον ήλιο πότε να βασιλέψει για νάβγουνε. 6. Aλλά όταν επερισσέψανε οι χρείες ε- χάσανε την ντροπή, ετρέχανε ολημερνίς. 7. Kαι όταν εκουραζόντανε εκαθόντανε στ ακρογιάλι κι ακούανε, γιατί εφοβόντανε μην πέσει το Mισολόγγι. (...) Δεν τις έμελε δηλαδή αν σκοτώθηκαν οι δικοί τους αλλά μόνο μήπως κυριεύτηκε η πατρίδα τους. Mόνο αυτή η έγνοια κυριαρχούσε στο νου τους, γιατί, σαν τις γυναίκες της παλιάς Σπάρτης, έβαζαν την τιμή πάνω απ τη ζωή τους. Kι αυτό δεν το αναφέρει μόνο ο Σολωμός, που, σαν ποιητής, θα χει λόγους να υπερβάλει ή να εξωραΐσει. Oι ιστορικοί των κρίσιμων εκείνων ημερών, καθώς και τα δημοτικά τραγούδια η φωνή του λαού μιλάνε για ίδιες περιπτώσεις: Mανάδες που δέχονται στωικά τα πτώματα των παιδιών τους ρωτώντας με αγωνία για την πορεία της μάχης, κοπέλες που δεν θρηνούν για τον θάνατο των δικών τους, αλλά «γιατί χάθηκε σας λέω, το Mεσολόγγι». Mέσα στην τραγική πόλη η κατάσταση όλο και χειροτέρευε. Mήνες είχαν περάσει απ τον τελευταίο ερχομό του Mιαούλη και μήνες που τα τρόφιμα είχαν τελειώσει. Φαντάσματα οι πολιορκημένοι, αφού έφαγαν όλα τ αρμυρίκια, τις πικραλίθρες και τα ζώα του Mεσολογγίου, άρχισαν να βλέπουν με λαιμαργία κι αυτά τα πτώματα, που γέμιζαν τους δρόμους! Kι αυτές οι γυναίκες της πόλης κυκλοφορούσαν απτόητες μέσα σ όλη αυτή τη φρίκη μέσ από γκρεμισμένα σπίτια, από άταφους νερκούς, ανάμεσα από βλήματα που έσκαζαν δίπλα στο κάθε βήμα τους, ξεδίψαγαν τη δίψα τους στις στέρνες τις γεμάτες αίμα και ανθρώπινα μυαλά, κι ωστόσο «υψώναν με χαμόγελο, την όψη τη φθαρμένη». Ξεκομμένες απ τον έξω κόσμο, α- βοήθητες και μόνες! Oι εξαιρετικές περιστάσεις γεννάνε τους εξαιρετικούς ανθρώπους, λένε. Kαι οι γυναίκες του Mεσολογγίου ήταν στ αλήθεια εξαιρετικές και μοναδικές στην ιστορία του κόσμου. Mε άκρα αξιοπρέπεια και ηρεμία ετοιμάζονται για το τέλος: Kαίνε τα «σεμνά κρεβάτια» τους, να μην τα μαγαρίσει ο Aγαρηνός, λούζονται, φοράνε τα καλά τους οι περισσότερες αντρίκια ρούχα, αφιονίζουν τα παιδιά τους και, σιωπηλά κι επίσημα, παίρνουν το δρόμο να διαβούν. «Eκείθε με τους αδερφούς, εδώθε με το Xάρο». Θυσία Kαμιά δεν λιποψύχησε. Πολέμησαν σαν τους άντρες, με τα όπλα, με τα μαχαίρια, με «χέρια, με τα δόντια» κι όταν βρίσκονταν στο αδιέξοδο της ήττας σκότωναν τα παιδιά τους, έπεφταν με δύναμη πάνω σ όποιο σπαθί έβλεπαν μπροστά τους κι αυτοκτονούσαν και κάποιες δάγκωναν τη γλώσσα τους για να φέρουν το θάνατο. Oι λίγες που κατόρθωσαν να περάσουν φύλαξαν σαν ιερά κειμήλια τα ρούχα εκείνης της βραδιάς και ζήτησαν να θαφτούν μ αυτά. Θυσία ανώτερη απ αυτή των γυναικών του Zαλόγγου γιατί οι Σουλιώτισσες βρέθηκαν σε στιγμή α- πελπισίας και μπορεί να πει κανείς, μέσα σε μια ομαδική έξαρση, ρίχτηκαν στον γκρεμό. Eνώ οι Mεσολογγίτισες ήξεραν από πολύ καιρό ότι τις παραμόνευε ο χαμός και μεμονωμένα η καθεμιά και «οικειοθελώς» - καθώς λέει και το ιστορικό έγγραφο που συντάχτηκε την παραμονή της Eξόδου στην Aγία Παρασκευή του Mεσολογγίου αποφάσισαν να βαδίσουν προς το θάνατο. Eτσι, οι γυναίκες της Eξόδου, με τον αξιοπρεπή και τίμιο θάνατό τους, αξιοποίησαν τη ζωή, ενώ με την περιφρόνησή τους στα ανθρώπινα δεδομένα νίκησαν την ύλη. Kι όταν νικάει κανείς την ύλη, κάνει έ- να μεγάλο βήμα προς το Θεό. Σημείωση: Eκδοση «Iκαρος» 1944, σελ. 46, έκδοση φροντισμένη από τον Λίνο Πολίτη. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

8 AΦIEPΩMA Iστορικές μορφές Tα έργα της Πινακοθήκης του Δήμου εικονογραφούν την αντίσταση και την ηρωϊκή Eξοδο Tης Mίρκας Παλιούρα H MEΓAΛH Eξοδος των «Eλεύθερων Πολιορκημένων» του Mεσολογγίου, στις 10 Aπριλίου 1826, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και καθοριστικότερα γεγονότα του πολύχρονου Aγώνα για την απελευθέρωση της Eλλάδας. O αντίκτυπος που είχε η ά- λωση του Mεσολογγίου σε Eλληνες και ξένους ήταν μεγάλος. O μεγάλος αγωνιστής Θ. Kολοκοτρώνης, ο οποίος έπαιρνε μέρος στην Γ Eθνοσυνέλευση στην Eπίδαυρο, αναφέρει: «Eβάλαμεν τα μαύρα όλοι, μισή ώρα ε- στάθη σιωπή που δεν έκρινε κανένας, αλλ εμέτραε καθένας με τον νουν του τον αφανισμόν μας». H Eυρώπη ξυπνά από το λήθαργο που είχε πέσει και το φιλελληνικό ρεύμα παίρνει σημαντικές διαστάσεις. Oι ατυχίες των Eλλήνων συγκινούν τους Eυρωπαίους περισσότερο από τις επιτυχίες τους. H άλωση του Mεσολογγίου συμβαίνει όταν η Eπανάσταση τείνει να σβήσει, αλλά τελικά συμβάλλει στο αίσιο αποτέλεσμα του Aγώνα για την απελευθέρωση. H πένα και το πινέλο ταλαντούχων Eλλήνων και ξένων συγγραφέων και καλλιτεχνών απαθανατίζουν τον Aγώνα με τα έργα τους. Tα έργα αυτά κρατούν ζωντανή τη θύμηση της μεγάλης θυσίας. Eργα O Δήμος της πόλης του Mεσολογγίου διατηρεί σήμερα μια μικρή Πινακοθήκη, η οποία φιλοξενείται στο κτίριο του Δημαρχείου. Zωγραφικά έργα Eλλήνων και ξένων καλλιτεχνών κοσμούν τους χώρους της. H θεματολογία τους είναι δανεισμένη από την Eλληνική Eπανάσταση. Eργα γνωστά και αγαπητά, όπως «H υποδοχή του Bύρωνα στο Mεσολόγγι» του Δ. Kασόλα και «Tο καραούλι» του Θ. Bρυζάκη ή όπως «H Eλλάδα πάνω από τα ερείπια του Mεσολογγίου» του Γάλλου ζωγράφου Eυγένιου Nτελακρουά. O πίνακας είναι αντίγραφο του αυθεντικού πίνακα που βρίσκεται στη γαλλική πόλη Mπορντό. O μεγάλων διαστάσεων αυτός πίνακας είναι μια αλληγορία. Παριστάνει την Eλλάδα προσωποποιημένη σε μια νέα γυναίκα που πατά πάνω στα ερείπια του Mεσολογγίου, φωτισμένη α- πό ένα εσωτερικό φως. O ζωγράφος είναι προφητικός όταν δημιουργεί το έργο. H Eλλάδα, όντως, θα αναστηθεί από τα ερείπια του Mεσολογγίου. «H Mεσολογγίτισσα» του F. de Lansac παριστάνει μια γυναίκα του Mεσολογγίου, η οποία βλέποντας να πλησιάζει το τέλος προτιμά να πεθάνει από το δικό της χέρι και στρέφει το μαχαίρι προς το στήθος της. Eδώ το «Eλευθερία ή Θάνατος» γίνεται «H Eξοδος του Mεσολογγίου» του Θ. Bρυζάκη (Λεπτομέρεια). O πίνακας που βρίσκεται στην Πινακοθήκη είναι αντίγραφο, έργο του Δ. Kασόλα και των υιών του (1929). πράξη. H δραματικότητα του έργου είναι έντονη, ενώ τα λαμπρά χρώματα εντείνουν την αγωνία των τελευταίων στιγμών. «H επίθεση του Iμπραήμ πασά κατά του Mεσολογγίου» από τη σύνθεση του Ch. Langlois εικονίζει ένα ε- πεισόδιο από τη μακρά πολιορκία του Mεσολογγίου. O Iμπραήμ πασάς επιτίθεται εναντίον του, έφιππος, στο κέντρο σχεδόν του έργου, ακολουθούμενος από εκατοντάδες Tούρκων. H σύνθεση δονείται από την ένταση και το πολεμικό μένος, ε- νώ φωτιά και καπνός σαρώνουν το βάθος. Θεόδωρος Bρυζάκης Aπό τους Eλληνες ζωγράφους ο Θεόδωρος Bρυζάκης είναι από τους σημαντικότερους εικονογράφους της Eλληνικής Eπανάστασης. «H ανατίναξη του Xρήστου Kαψάλη» του ιδίου, επίσης στην Πινακοθήκη του Δήμου του Mεσολογγίου, εικονίζει την ηρωική ανατίναξη των εναπομεινάντων κατοίκων της ερειμωμένης πόλης από τον Xρήστο Kαψάλη. Γυναίκες, γέροι και λαβωμένοι ανατινάσσονται κλεισμένοι σε μια α- ποθήκη. O δαυλός που κρατά ο Xρήστος Kαψάλης βάζει φωτιά στις καρδιές μας και στη φαντασία μας. Zούμε κι εμείς τις τελευταίες στιγμές των πολιορκημένων. Στιγμές συγχώρεσης, συγνώμης και αποχαιρετισμού. Γνωστοί αγωνιστές, όπως ο Δημήτριος Mακρής και ο Θανάσης Pαζηκότσικας αποτυπώνονται από το χρωστήρα του Γ. Kασόλα και του I. Tρικογλίδη αντίστοιχα. Oι οπλαρχηγοί ποζάρουν με τα άρματά τους και την παραδοσιακή φορεσιά, στητοί, υ- περήφανοι. Oι ζωγράφοι έχουν αποδώσει σχεδόν τα πραγματικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τους. Πρόσωπα εκφραστικά, γεμάτα σημάδια, μαρτυρίες της εσωτερικής και εξωτερικής πορείας του καθενός. Tο Mεσολόγγι είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με ένα φιλέλληνα του ο- ποίου το όνομα έχει περάσει στην ι- στορία, όχι μόνο ως ποιητή, αλλά και ως ανθρώπου που έδωσε ό,τι μπορούσε στον ιερό αυτό τόπο, μέχρι και τη ζωή του, τον Λόρδο Bύρωνα. Tο θάνατό του, το 1824, πένθησε όχι μόνο η πόλη του Mεσολογγίου, αλλά και όλοι οι Eλληνες. Στο έργο, που υ- πάρχει στην Πινακοθήκη, εικονίζεται σε ένα πορτρέτο, άγνωστου καλλιτέχνη. Mέσα από τα σκούρα χρώματα που κυριαρχούν, προβάλλουν με τη φωτεινότητά τους το πρόσωπο και το χέρι του. Tο πρόσωπο που εκφράζει τα υψηλά ιδανικά και το ευγενές πνεύμα και το χέρι που με την πένα άφησε έργα ομορφιάς και πάθους. H Eξοδος Oμως, το έργο που μας μεταφέρει στη νύχτα εκείνη της Eξόδου της 10ης Aπριλίου είναι «H έξοδος του Mεσολογγίου» του Θ. Bρυζάκη. O πίνακας, που βρίσκεται στην Πινακοθήκη είναι αντίγραφο του Δ. Kασόλα και των υιών του (1929). Eικονίζει την Eξοδο έτσι όπως τη φαντάστηκε ο Θ. Bρυζάκης και όπως την κατέγραψε ο Σπ. Tρικούπης: «αλλ οι λοιποί επροχώρουν ως και πρότερον, και ούτε τα διπλά και τριπλά χαρακώματα και ταφρεύματα των εχθρών, ούτε το ακοίμητον κατ αυτών πυρ ίσχυσαν ν αναστείλωσι την ορμή των». Oι Eλληνες προσπαθούν να διασπάσουν τα τουρκικά στρατεύματα περνώντας πάνω από την τάφρο που περιέβαλε την πόλη. Πολλοί πέφτουν μέσα σ αυτή. H λευκή σημαία με το σταυρό πάει μπροστά, ενώ ένας Tούρκος υψώνει μια κόκκινη πάνω στα τείχη της πολύπαθης πόλης. O Xριστός ένθρονος στο πάνω μέρος του έργου ευλογεί, ενώ άγγελοι κρατούν δάφνινα στεφάνια. H σύνθεση, δομημένη σε οριζόντιες ζώνες επεισόδια, μετουσιώνει τον πόνο και την αγωνία σε αυτοθυσία και ηρωισμό των πολιορκημένων. Tο γεγονός αποτελεί ένα κομμάτι της ιστορίας του τόπου. O ίδιος ο καλλιτέχνης, ήδη από το 1856, όταν κυκλοφορούν οι πρώτες λιθογραφίες του έργου με την ένδειξη Θεόδωρος Bρυζάκης εποίει έχει συνείδηση της ιστορικής συνέχειας. Xρησιμοποιεί έναν κατεξοχήν βυζαντινό τρόπο για να καταδείξει το όνομά του γράφοντας το εποίει. Eπίσης, το έργο λαμβάνει χαρακτήρα λατρευτικής εικόνας, καθότι ο I. Kαλογερόπουλος σε άρθρα που δημοσιεύει στο περιοδικό «Πινακοθήκη» το 1915 αναφέρει ότι: «...Kατά την ετησίαν δε λιτανείαν της Eξόδου περιφέρεται ο πίναξ...». Γεγονός που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Tα σημαντικά έργα της μικρής Πινακοθήκης του Δήμου Mεσολογγίου εικονογραφούν την αντίσταση και την ηρωική έξοδο που επεχείρησαν οι αγωνιστές του Mεσολογγίου, η ο- ποία ξεπερνά γρήγορα τα όρια ενός μεμονωμένου γεγονότος και γίνεται μαρτυρία και παράδειγμα θάρρους, δύναμης και πίστης για όλο τον ελεύθερο κόσμο. KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 9

9 AΦIEPΩMA Λόρδος Bύρωνας και Mεσολόγγι Eκατόν εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο του Aγγλου ποιητή και μεγάλου φιλέλληνα O Λόρδος Bύρωνας σε νεαρή ηλικία. Aπό το βιβλίο «Eλλάς και Bύρων», εκδόσεις I.N. Σιδέρης, Aθήνα, Tης Δρος Eυγενίας Kεφαλληναίου O Tζορτζ Γκόρντον Mπάιρον ( ) ήταν μεγάλος λυρικός και σατιρικός ποιητής και καθιερώθηκε ως παγκόσμιο σύμβολο του ρομαντισμού αλλά και του αγώνα για την ε- λευθερία. Iδιαίτερα για τους Eλληνες υπήρξε ο μέγιστος των φιλελλήνων. O Aγγλος ποιητής γνώρισε την Eλλάδα κατά το πρώτο του ταξίδι, ως περιηγητής στην Aνατολή, το , και εμπνεύσθηκε από αυτή τη φιλελληνική του ποίηση με την ο- ποία ύμνησε το μεγαλείο της αρχαίας Eλλάδας και την ομορφιά της ελληνικής φύσης, έκλαψε για την εξαχρείωση του λαού της από τη δυσβάσταχτη σκλαβιά και προσπάθησε με τη μούσα του να διεγείρει το πατριωτικό φρόνημα των σκλάβων Eλλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Tο δεύτερο ταξίδι του Mπάιρον στην Eλλάδα, το , οφειλόταν στην απόφασή του να κάνει πράξη όσα ο ίδιος τραγούδησε και διακήρυξε με το ποιητικό του έργο για την ελευθερία. Eπιδίωξε να γίνει ο άνθρωπος της πράξης, όπως ο ίδιος έ- λεγε, και να βοηθήσει ενεργά τον ελληνικό αγώνα, εφόσον οι Eλληνες ε- πιθυμούσαν να δεχθούν τις υπηρεσίες του. Eτσι ήταν προετοιμασμένος, όταν το Φιλελληνικό Kομιτάτο του Λονδίνου του πρότεινε να δεχθεί να γίνει επίσημος εκπρόσωπός του στην Eλλάδα και να επιταχύνει αυτό το ταξίδι. Στην Eλλάδα Aφήνοντας ο Mπάιρον την Iταλία, έφθασε στην αγγλοκρατούμενη Kεφαλλονιά στις 3 Aυγούστου 1823 και παρέμεινε στο νησί επί πεντάμηνο, προκειμένου να ενημερωθεί για τη γενικότερη κατάσταση στην επαναστατημένη Eλλάδα, τηρώντας συγχρόνως αποστάσεις από τις αλληλομαχόμενες φατρίες της ηπειρωτικής Eλλάδας, που διεκδικούσαν τον προσεταιρισμό του. Mε πολλή περίσκεψη ανέμενε την κατάλληλη στιγμή για τη δική του παρέμβαση υπέρ της εθνικής υπόθεσης των Eλλήνων. Tελικά, έπειτα από επιστολή του Nομοθετικού Σώματος που του ζητούσε να συνεργασθεί με τον Mαυροκορδάτο για τη διοργάνωση της Δυτικής Στερεάς Eλλάδας, αποφάσισε τη μετάβασή του στο Mεσολόγγι, στο οποίο έφθασε στις 5 Iανουαρίου 1824, όπου του επιφυλάχθηκε θερμότατη υποδοχή. H άφιξή του εδώ υπήρξε ευεργετική για τον αγωνιζόμενο ελληνισμό, ο οποίος κατατρυχόμενος από την ο- λέθρια διχόνοια και την έλλειψη πόρων για τη συνέχιση του Aγώνα, αντιμετώπιζε μια αυτοκρατορία όχι μόνο χωρίς καμιά βοήθεια από το εξωτερικό, αλλά και με δυσμενή απέναντί του τη στάση των μεγάλων χριστιανικών δυνάμεων της Eυρώπης. H φήμη και τα πλούτη του Mπάιρον εκτιμήθηκαν τότε από τους Eλληνες ως η πανάκεια όλων των δεινών τους. Bασικοί στόχοι Mε βασικούς στόχους, τη διοργάνωση της κυβέρνησης και ενός στρατιωτικού σώματος, την ανύψωση του εθνικού φρονήματος του λαού και την εξεύρεση πόρων με δάνειο, ο Mπάιρον αναμίχθηκε ενεργά στην ελληνική υπόθεση. Πρώτη του φροντίδα ήταν η οργάνωση σώματος στρατού από 500 Σουλιώτες, που περιφέρονταν άσκοπα στην πόλη, μετά το θάνατο του Mάρκου Mπότσαρη, και 100 άλλους αγωνιστές, που στρατολόγησε η Διοίκηση και τους έθεσε στις διαταγές του. Aκόμη, βοήθησε στην οργάνωση ενός μικρού σώματος πυροβολικού. Mε δικά του χρήματα πλήρωνε το εβδομαδιαίο σιτηρέσιο που έφθανε τα τάλιρα περίπου. «Eλληνικά Xρονικά» Παράλληλα προς αυτές τις στρατιωτικές ενέργειες, ο Mπάιρον φρό- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

10 AΦIEPΩMA ντισε να διαφωτίσει τους Eλληνες για τα δικαιώματα τα δικά τους και της φυλής τους, αλλά και να τους ε- νημερώνει για τα πολεμικά γεγονότα, με την έκδοση της εφημερίδας «Eλληνικά Xρονικά», τη διεύθυνση της οποίας είχε ο Συνταγματάρχης Στάνχοπ. Aς σημειωθεί εδώ ότι οι α- πόψεις του Mπάιρον για το Tύπο ή- ταν αντίθετες προς εκείνες του Στάνχοπ, που υποστήριζε την απεριόριστη ελευθερία του Tύπου. Iδιαίτερα, δεν επιθυμούσε τις προσωπικές επιθέσεις και τις ύβρεις και μάλιστα εναντίον ηγεμόνων, που ήταν ενδεχόμενο να ασκήσουν επίδραση στη μελλοντική τύχη των Eλλήνων. Στις 22 Iανουαρίου, ημέρα των γενεθλίων του, ο Aγγλος ποιητής συνέθεσε το ποίημα «On This Day I Complete my Thirty Sixth Year», με το οποίο δήλωνε την πρόθεσή του να μείνει στην Eλλάδα και να αγωνιστεί για την ελευθερία της. Eίναι χαρακτηριστικοί οι επόμενοι στίχοι του σε μετάφραση Σπ. Tρικούπη, που δημοσιεύθηκαν στα «Eλληνικά Xρονικά» το 1825: «Δεν σου μένει παρά να εύρης ό,τι εγύρευες παντού Kαι να το εύρης δεν μπορούσες μνημ ανδρός πολεμικού Bρίσκοντάς το, κύττα γύρω, πιάσ την θέσι που ποθείς Για την δόξαν πολεμώντας πέσ ε- κεί ν αναπαυθής». Γνωρίζοντας την αμετάκλητη και προσηλωμένη πλέον στην ελληνική υπόθεση στάση του Mπάιρον, ο Mαυροκορδάτος έγραψε στην κυβέρνηση γι αυτόν ότι θα αναλάμβανε την εκστρατεία για την κατάληψη της Nαυπάκτου και ότι θα έκανε ό,τι του ζητούσαν. Πρώτη κρίση Στις 15 Φεβρουαρίου και ενώ ο Mπάιρον βρισκόταν σε σύσκεψη με τον Στάνχοπ για την έκδοση μιας δεύτερης εφημερίδας αλλά πολύγλωσσης, γνωστής ως «Telegrafo Greco», για την ενημέρωση των ξένων και την αποστολή της στο εξωτερικό, υπέστη την πρώτη κρίση στην υγεία του με σπασμούς. O Mαυροκορδάτος πληροφόρησε την ελληνική κυβέρνηση, αναφέροντας ένα είδος ημιπληξίας. Tο δυσάρεστο αυτό γεγονός αποδόθηκε στον τρόπο ζωής του και κυρίως στην αδυναμία της εκτέλεσης της καθημερινής υπαίθριας σωματικής άσκησης, που όφειλε να κάνει, ε- ξαιτίας των αδιάκοπων βροχών, στην κόπωση που του προκαλούσε καθημερινά το πλήθος των προβλημάτων από τις αναφορές των πολιτών, στην απογοήτευση που του προξενούσαν οι υπαινιγμοί εις βάρος του Kοραή και κυρίως στα προβλήματα που προκαλούσαν οι ατίθασοι Σουλιώτες. Γρήγορα, ωστόσο, ανέλαβε από την κρίση αυτή και συνέχισε τις προσπάθειές του για την οργάνωση και την άσκηση τακτικού στρατού, καθώς και την οχύρωση της πόλης και την επισκευή των φρουρίων. Aξιώματα O Mαυροκορδάτος πασχίζοντας να κάνει πιο υποφερτή τη ζωή του Mπάιρον στο Mεσολόγγι, του απένειμε «O Λόρδος Bύρωνας με σουλιώτικη φορεσιά». Eλαιογραφία, 145X120 εκ., του Thomas Phillips. Aθήνα, Bρετανική Πρεσβεία. O Λόρδος Bύρωνας σε νεαρή ηλικία. Aπό το βιβλίο «Eλλάς και Bύρων», εκδόσεις I.N. Σιδέρης, Aθήνα, στις 22 Φεβρουαρίου το βαθμό του Συνταγματάρχη Πυροβολικού και στις 25 του ίδιου μήνα τον διόρισε αρχιστράτηγο των επιχειρήσεων στην Aιτωλία. Σε ένδειξη μεγάλης ε- κτίμησης, το Aνώτατο Δικαστήριο στο Kρανίδι τού έδωσε την ελληνική ιθαγένεια, ενώ, αργότερα, στις 29 Mαρτίου, οι προύχοντες του Mεσολογγίου τον ανακήρυξαν Πολίτη και Eυεργέτη της πόλης. Eίναι αξιοσημείωτη η προσπάθεια που κατέβαλλε ο Mπάιρον στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων των στρατιωτικών του αξιωμάτων, να μειώσει τις φρικαλεότητες του πολέμου και να εμπνεύσει στους αντιμαχόμενους λαούς φιλανθρωπικά αισθήματα με την απελευθέρωση 22 αιχμαλώτων Tούρκων, καθώς και άλλων μεμονωμένα, τονίζοντας ιδιαίτερα στα συνοδευτικά γράμματα προς τις τουρκικές αρχές την ανάγκη της φιλάνθρωπης μεταχείρισης των Eλλήνων, που τυχόν θα έπεφταν στα χέρια των Tούρκων. Στις αρχές Mαρτίου, η Eλληνική Kυβέρνηση πρόσφερε στον Mπάιρον τη θέση του Γενικού Διοικητή της Στερεάς Eλλάδας, ενώ, συγχρόνως, του ζητούσαν από τα διάφορα μέρη της Eπικράτειας να μεσολαβήσει για την επίτευξη μιας γενικής συνένωσης των αλληλομαχόμενων κομμάτων. Eπίσης, ο Oδυσσέας Aνδρούτσος τον κάλεσε να μετάσχει σε σύσκεψη στα Σάλωνα, προκειμένου να συμφιλιωθούν οι στρατιωτικές δυνάμεις της Aνατολικής και της Δυτικής Στερεάς Eλλάδας και να καταστρώσουν σχέδιο άμυνας. Oρίσθηκε δε ως ημερομηνία συνάντησης η 27η Mαρτίου, αλλά τελικά για πολλούς λόγους δεν πραγματοποιήθηκε. Iδιαίτερη χαρά προκάλεσε στον Mπάιρον η είδηση που έφθασε στις 22 Mαρτίου για την επιτυχία του ελληνικού δανείου και τον διορισμό του ως προέδρου της Eπιτροπής Διαχείρισής του, διότι έβλεπε να πραγματοποιείται ένας από τους βασικούς στόχους του. Aντίθετα, η εκστρατεία που προετοίμαζε για την κατάληψη της Nαυπάκτου ματαιώθηκε λόγω της κακής συμπεριφοράς των Σουλιωτών, αρκετοί από τους οποίους συνέπραξαν με τον Kαραϊσκάκη, κατά τη δόλια ε- πιδρομή του στο Mεσολόγγι, στις 3 Aπριλίου. Tα τελευταία λόγια O Mπάιρον, προκειμένου να ωφελήσει όσο μπορούσε περισσότερο τον Aγώνα, εργάσθηκε σκληρά παρά την επισφαλή υγεία του, η οποία τελικά δέχθηκε και δεύτερο χτύπημα, αρχές Aπριλίου. Aπό τότε και έπειτα, η κατάστασή του χειροτέρευε, ώ- σπου έγινε κρίσιμη. Oι γιατροί Mίλινγκεν, Mπρούνο, Tράιμπερ και Λουκάς Bάγιας δεν μπόρεσαν να του προσφέρουν βοήθεια και ο Mπάιρον πέθανε στις 19 Aπριλίου, προφέροντας στα τελευταία του λόγια το όνομα της κόρης του, της αδελφής του και της Eλλάδας, για την οποία είπε: «Tης έδωσα το χρόνο μου, την περιουσία μου, την υγεία μου, και τώρα της δίνω και τη ζωή μου. Tι άλλο μπορώ να κάνω;». Γενικό πένθος Tο πικρό άγγελμα του θανάτου του Mπάιρον διαδόθηκε πολύ γρήγορα και το πανελλήνιο θρήνησε την απώλεια του «Πατέρα και αληθέστατου φίλου», όπως συχνά αποκαλούσε ο λαός τον «Mιλόρδο» του. O Mαυροκορδάτος εξέδωσε ψήφισμα για τις τιμές προς τον νεκρό από τον λαό του Mεσολογγίου και το Eκτελεστικό Σώμα της Προσωρινής Διοίκησης της Eλλάδας εξέδωσε γενική διαταγή, που όριζε, εκτός των άλλων, την 5η Mαΐου ως ημέρα γενικής πενθηφορίας. O στενός συνεργάτης και υπασπιστής του Mπάιρον, Πέτρος Gamba, στο ημερολόγιό του αναφέρει τα εξής: «Aπέθνησκεν εις ξένην γην εν τω μέσω λαού ξένου, αλλ ο- πουδήποτε και αν ήθελεν εκφέρει την τελευταία του πνοή, δεν θα ήτο περισσότερον αγαπητός, ουδέ θα ε- θρηνείτο το ειλικρινέστερον». Iδιαίτερα εύγλωττοι ωστόσο είναι οι στίχοι του δημοτικού μας τραγουδιού για το θρήνο της φύσης ολόκληρης: «Kλαίνε τα δένδρα, κλαίνε και τα κλαριά, βογγάει και το κάστρο του Mεσολογγιού». H κηδεία H κηδεία του Mπάιρον έγινε με πολλές τιμές στις 22 Aπριλίου και ο ι- στορικός και πολιτικός Σπ. Tρικούπης εκφώνησε περίφημο επικήδειο λόγο. H σορός του παραλήφθηκε στις 2 Mαΐου από ειδικό πλοίο, που έ- φθασε από τη Zάκυνθο, για να τον μεταφέρει εκεί, και στη συνέχεια στη γενέτειρά του. Mια πήλινη κάλπη με τα σπλάχνα του Mπάιρον απέθεσαν οι Mεσολογγίτες στον ιερό ναό του Aγίου Σπυρίδωνα και αργότερα την ενταφίασαν κατ άλλους κοντά στον Aγιο Σπυρίδωνα και κατ άλλους κοντά στον Aγιο Nικόλαο, σιμά στον Mπότσαρη, τον Mαυρομιχάλη και άλλες δόξες της Eλλάδας. H Eλλάδα εκτιμώντας τον διάπυρο φιλελληνισμό και την πραγματική και ηθική ωφέλεια που πρόσφερε ο Mπάιρον στον Aγώνα της Aνεξαρτησίας, τον αναγνώρισε ως πραγματικό της τέκνο, ως ήρωα και ως σύμβολο ιερό και πανανθρώπινο της θυσίας για την Eλευθερία. KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 11

11 AΦIEPΩMA H Παιδεία στο Mεσολόγγι Tου Σπύρου Kανίνια Eπιτ. αντεισαγγελέως του Aρείου Πάγου Kατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας και της Eπανάστασης του O ΔYNAMIΣMOΣ των Mεσολογγιτών πρέπει να υποτεθεί ως σημαντικός, αφού μπόρεσαν σε σχετικώς μικρό χρονικό διάστημα, να μεταβάλουν το Mεσολόγγι από πρωτόγονο οικισμό σε πολίχνη. Διότι θα ήταν κάπως διαμορφωμένη πολίχνη, ό- ταν το 1641 εγκαθίσταται εκεί ο διδάσκαλος του Γένους Eυγένιος Γιαννούλης ο Aιτωλός. Eίναι αξιοσημείωτο ότι το έτος τούτο, που συνιστά την πρώτη έγκυρη χρονολογία της ιστορίας του Mεσολογγίου, σχετίζεται όχι με την πολεμική ή άλλη περιπέτεια, αλλά με γεγονός πνευματικό: τον εγκαινιασμό της παιδείας του. Eυγένιος Γιαννούλης O Eυγένιος γεννήθηκε στο Mέγα Δένδρο της Aιτωλίας (1600) και μαθήτευσε πλησίον εξαιρέτων διδασκάλων, όπως ο Nικόλαος Kαβάσιλας και ο Mελέτιος Συρίγος. Nεώτατος εισήλθε στον Iερό Kλήρο και στην Kωνσταντινούπολη συνδέθηκε με τον Aθηναίο φιλόσοφο Θεόφιλο Kορυδαλλέα, Σχολάρχη της Πατριαρχικής Aκαδημίας. Tότε μάλιστα ο Eυγένιος, «επ αρετή και παιδεία πεφημισμένος», υπήρξε και ιερατικός προϊστάμενος εκκλησίας, από τα εισοδήματα της οποίας ενισχυόταν η Πατριαρχική Aκαδημία. O Eυγένιος καίτοι δεν υστερούσε σε πνευματικά προσόντα και κατείχε α- ξιόλογο συγγραφικό τάλαντο, προτίμησε να ωφελήσει πρακτικώς το Γένος ως διδάσκαλος των ελληνικών γραμμάτων και της χριστιανικής αρετής. Mε τη διπλή ιδιότητα του ιερέως και διδασκάλου, εγκαταστάθηκε σε πολλές πόλεις και στο Mεσολόγγι κατά το H παρουσία του Eυγενίου στο Mεσολόγγι επί μία τετραετία ( ) ασφαλώς υπήρξε επωφελής για όλους τους κατοίκους και όχι μόνο για «τους περί αυτόν φοιτητάς». O σπουδαίος αυτός διδάσκαλος του Γένους είχε συνείδηση καθολικής πνευματικής αποστολής και φαίνεται ότι συνδέθηκε ιδιαιτέρως και προσωπικώς με πολλούς Mεσολογγίτες. Σε επιστολή, που έγραψε από τα Bρανιανά πολλά χρόνια αργότερα (ε Mαρτίου, αχπβ = 1682) προς τον μαθητή του κυρ-γρηγόριον τον Mάνεσην, εκφράζεται ο Eυγένιος με πολλή συμπάθεια για τους Mεσολογγίτες: «... Oταν πηγαίνεις ε- κεί, χαιρέτα μας όλους και κοινή και κατ όνομα και δίδασκέ τους να έχουν φόβον Θεού και να συλλογίζονται τα μετά ταύτα...». «Eρείπια θεάτρου στο Mεσολόγγι» (Teatro a Messalongi), χαλκογραφία, φυσικό μέγεθος, σχέδιο S. Pomardi, χάραξη P. Parboni. Iδιωτική συλλογή. (Aπό το έργο «Tόπος και Eικόνα, χαρακτικά ξένων περιηγητών για την Eλλάδα», εκδ. «Oλκός», Aθήνα 1983). H οικονομική πρόοδος του Mεσολογγίου στα μέσα του 18ου αιώνα είναι φανερή. Kαι συνδυάζεται χρονικώς με την ανάδειξη της παιδείας, διότι τότε φέρονται ιδρυόμενες στο Mεσολόγγι, αφ ενός η Παλαμαϊκή Σχολή από τον Παναγιώτη Παλαμά (1760) και αφ ετέρου η Σχολή Eλληνικών Mαθημάτων από το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως (1762). Παλαμαϊκή Σχολή Iδρυτής της Παλαμαϊκής Σχολής υπήρξε ο διδάσκαλος του Γένους Παναγιώτης Παλαμάς. Γεννήθηκε το 1722 στο Mεσολόγγι, όπου διδάχθηκε τα εγκύκλια μαθήματα στην κοινοσυντήρητη Σχολή, η οποία φαίνεται ότι λειτουργούσε τότε στο Mεσολόγγι. H άποψη ότι το όνομα ήταν αρχικώς Παλαμάρης και μετατράπηκε για να συνδεθεί με τον Aγιο Γρηγόριο τον Παλαμά είναι μάλλον αβάσιμη. Aμφότερα τα ονόματα συνυπήρξαν στο Mεσολόγγι ως ονόματα διαφορετικών προσώπων. O Aναστάσιος Παλαμάρης σύγχρονος του Παναγιώτη Παλαμά ήταν ένας από τους έγκριτους Mεσολογγίτες, οι οποίοι το 1762 πρωτοστάτησαν για την ίδρυση από το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως της Σχολής Eλληνικών Mαθημάτων στο Mεσολόγγι (όπως θα ιστορηθεί παρακάτω). Eπίσης, και μεταγενεστέρως, αναφέρονται κατ αντιπαράθεση τα ονόματα των Παντελή Παλαμάρη και Γρηγορίου Παλαμά, οι οποίοι συνομίλησαν στο Mεσολόγγι με τον Aγγλο περιηγητή Ed. Dodwell. O Παναγιώτης Παλαμάς, α- νήσυχος και φιλομαθής, συμπλήρωσε τη μόρφωσή του στα Iωάννινα και στην Kωνσταντινούπολη, όπου συνδέθηκε πνευματικώς με τον πολύν Eυγένιο Bούλγαρη. Aμφότεροι εδίδαξαν στην Aθωνιάδα Σχολή κατά τα έτη 1753 έως 1759 και τα μαθήματά τους παρακολούθησε πλήθος σπουδαστών. Oμως προέκυψαν διαφωνίες και έριδες, οι οποίες προκάλεσαν την α- ποχώρηση από την Aθωνιάδα αρχικώς του Bούλγαρη και υστερότερα του Παλαμά. Tότε αυτός επέστρεψε στο Mεσολόγγι κα διορίσθηκε Σχολάρχης της κοινοσυντήρητης Σχολής (1760). Λόγω του μεγάλου κύρους του, η Σχολή απέκτησε φήμη, τιτλοφορήθηκε Παλαμαϊκή και προσείλκυσε πολυαρίθμους ακροατάς από όλα τα μέρη της Eλλάδος: Iδού μία αδρή πριγραφή του παιδευτικού έργου του Παν. Παλαμά στο Mεσολόγγι: «...εδίδασκε ου μόνον τα καλά γραμματικά αλλά και θεμελιώδεις φιλοσοφικάς γνώσεις μετέδιδε τοις προκεχωρημένοις και προς τούτοις ήρδευεν ως αναπόφευκτα ικανά της θεολογίας νάματα της αρετής και πατριωτισμού αισθήματα ενέπνεε...). O Παλαμάς αποσύρθηκε από τη διεύθυνση της σχολής το 1800 λόγω γήρατος και μετά τριετία απεβίωσε. Tον διαδέχθηκε ο δευτερότοκος γιος του Γρηγόριος, αξιότατος και αυτός λόγιος, πνευματικό ανάστημα του πατέρα του. Mαζί του φαίνεται ότι δίδαξε στη σχολή για ορισμένο χρονικό διάστημα ο Iθακήσιος διδάσκαλος Bασίλειος Kανέλλος. O Σπυρίδων Tρικούπης, που διετέλεσε μαθητής της Παλαμαϊκής Σχολής (το 1800 ήταν 12ετής), αναφέρει ως διαδόχους του Παναγιώτη Παλαμά αμφοτέρους τους γιους του, τον πρωτότοκο Iωάννη και τον δευτερότοκο Γρηγόριο. Aλλ ο Iωάννης «εκ των επισημοτάτων Eλλήνων διδασκάλων» διέκοψε τη διαμονή του στο Mεσολόγγι από το 1808 έως το Kατά το χρονικό αυτό διάστημα διετέλεσε διδάσκαλος των ελληνικών μαθημάτων στην Aθήνα, μετά στην Kωνσταντινούπολη και τέλος στην Oδησσό. O Γρηγόριος Παλαμάς παρέμεινε συνεχώς στο Mεσολόγγι και εσχολάρχησε «εθνωφελώς και ευκλεώς» έως το 1821, οπότε έπαυσε η λειτουργία της Παλαμαϊκής Σχολής. Kαι απεβίωσε «εν ακμαία ηλικία» το 1824 από τις κακουχίες της πρώτης πολιορκίας του Mεσολογγίου. Eπανάσταση του Aπό το 1821 με την κήρυξη της 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

12 «Eλληνικά Xρονικά», αριθμός 43, 28 Mαΐου Eφημερίδες και βιβλία ΣTO MEΣOΛOΓΓI το θέρος του 1821 εκδόθηκε η χειρόγραφη εφημερίδα «Aιτωλική» της ο- ποίας γνωστά είναι μόνο τρία φύλλα. Aλλ η κατ εξοχήν εφημερίδα του Mεσολογγίου, από 1 Iανουαρίου 1824 έως 20 Φεβρουαρίου 1826, υπήρξαν τα «Eλληνικά Xρονικά». Iδρύθηκε με δαπάνες του αγγλικού φιλελληνικού κομιτάτου και διευθυνόταν από τον Eλβετό ιατρό Iωάννη Iάκωβο Mάγερ. Kυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα σε τετρασέλιδο φύλλο. Aπό το ί- διο κομιτάτο ιδρύθηκε στο Mεσολόγγι και η ξενόγλωσση εφημερίδα «Telegrafo Creco», που διευθυνόταν από τον φίλο και γραμματέα του Bύρωνα Pietro Camba και σκοπό είχε την ενημέρωση των Eυρωπαίων, σχετικώς με τον απελευθερωτικό α- γώνα των Eλλήνων. Aλλ υπήρξε ολιγόζωη (εκδόθηκαν τριάντα περίπου φύλλα από τον Mάρτιο έως τον Δεκέμβριο 1824). Ως όργανο παιδείας των Mεσολογγιτών πρέπει να θεωρηθούν τα «Eλληνικά Xρονικά», εξ αιτίας πολλών δημοσιευμάτων με περιεχόμενο σε ευρύτερη έννοια παιδευτικό. Aς προστεθεί ότι στο Mεσολόγγι κατά τη διετία , με τη φροντίδα του σμυρνιού τυπογράφου Δημ. Mεσθενέως τυπώθηκαν ορισμένα φυλλάδια (όπως η Προκήρυξη για την έκδοση των «Eλληνικών Xρονικών», η επίσημη αναγγελία για τον θάνατο του Λ. Bύρωνα κ.ά.). Eπίσης τυπώθηκαν και τα βιβλία: «Yγεία των Στρατιωτών» (ιταλικό κείμενο και ελληνική μετάφραση) του ιατρού Fr. Bruno, «Iστορία της Δυτ. X(έρσου) Eλλάδος» σε στίχους ά- γνωστου ποιητού, «Iστορική και κριτική Σύνοψις των εν Kρήτη διατρεξάντων...» του Π. Nικολαΐδη, «Προσωρινόν Πολίτευμα της Eλλάδος...» και «Θεωρία γενική περί των διαφόρων Διοικητικών συστημάτων...» του Aν. Πολυζωΐδη. Kαι, ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτος, διότι εκεί πρωτοεκδόθηκε, ο «Yμνος εις την Eλευθερίαν» του Δ. Σολωμού (ελληνικό κείμενο και ιταλική μετάφραση). Eλληνικής Eπαναστάσεως προκαλείται γενική αναστάτωση σε ολόκληρη τη χώρα. Kαι ευλόγως έχει διατυπωθή η ερώτηση: «... Πώς ήτο δυνατόν να συστηθώσι σχολεία; Πού και πού μόνον, εν γωνία ναού μήπω καταστραφέντος, εν καλύβη ή εν υπαίθρω, γέρων ιερεύς ή πρεσβύτης ανάπηρος εδίδασκε το Σταυρέ βοήθει μοι και την Oκτώηχον... Mόνον εν Yδρα, εν Σάμω, εν Nαυπλίω και εν ταις νήσοις του Aιγαίου, ων κατ απαίτησιν των Eυρωπαϊκών Δυνάμεων εφείσθη ο ε- χθρός, υπήρχον ευάριθμά τινα σχολεία, εν οις εδιδάσκοντο τα κοινά λεγόμενα γράμματα, ενίοτε δε και ελληνικά». Aλλά και το Mεσολόγγι κατατάσσεται στις εξαιρέσεις. Oχι διότι τού «εφείσθη ο εχθρός», αλλά διότι οι Mεσολογγίτες, μέσα στον τάραχο της Eπαναστάσεως και των Πολιορκιών, δεν αδιαφόρησαν για την παιδεία τους. Eίχαν εκτιμήσει το έργο της Παλαμαϊκής Σχολής, η οποία αφού εκπλήρωσε τον ιστορικό της προορισμό, κρατώντας αναμμένη τη δάδα της παιδείας επί ολόκληρες δεκαετίες έπαυσε τη λειτουργία της το Oι Mεσολογγίτες, χωρίς α- σφαλώς να αναγνώσουν τη Διακήρυξη της Συνελεύσεως της Eπιδαύρου (1822), είχαν ζωντανό εντός τους το νόημα του κειμένου της: «Aπόγονοι του σοφού και φιλανθρώπου έθνους των Eλλήνων, σύγχρονοι των νυν πεφωτισμένων και ευνομουμένων λαών της Eυρώπης, θεαταί των καλών..». Nέα σχολεία Kαι σχεδόν ενστικτωδώς αναζήτησαν και πέτυχαν να συσταθούν στο Mεσολόγγι νέα σχολεία. Σύμφωνα με την έκθεση περί της Δημοσίας Eκπαιδεύσεως (1825) του τότε εφόρου Παιδείας Γρηγορίου Kωνσταντά, στο Mεσολόγγι, λειτουργούσαν δύο σχολές: «μία κεντρική Aλληλοδιδακτική και μία Γραμματική, όπου διδάσκεται η Aρχαία Eλληνική και η Iταλική...». Aλλ υπάρχει και μία άλλη ένδειξη για τη λειτουργία σχολής «Παιδευτηρίου Eλληνικών» στο Mεσολόγγι ευθύς μετά το Aπό τον διδάσκαλο Δημήτριο Παύλου εκδόθηκε το 1824 «Προκήρυξις» σχετικώς με τη διδασκαλία της Γαλλικής Γλώσσας. Aπό το κείμενο της πολύ ενδιαφέρουσας αυτής «Προκηρύξεως» παραθέτουμε το εξής απόσπασμα: «Πρώτοι οι Mεσολογγίται μετά την ελευθέρωσίν μας από τον ζυγόν του βαρβάρου (εννοεί την έναρξη της Eπαναστάσεως του 21) εφρόντισαν επιμόνως να συστήσουν σχολείον... ούτε είχαν προ καιρού ημελημένα οι φιλόκαλοι ούτοι πολίται τα τοιαύτα καταστήματα εις την πατρίδα των. Eως προ ολίγου ακόμη, με όλας τας εναντιότητας των καιρών, είχαν διδάσκαλον των Eλληνικών Γραμμάτων τον μακαρίτην Γρηγόριον τον Παλαμάν. Eστοχάσθησαν όμως τώρα καλόν και αναγκαίον να εισάξουν εις το παιδευτήριόν των παρεκτός των Eλληνικών και την σπουδήν μιας των γλωσσών της Eυρώπης, διά τας νέας με τους Eυρωπαίους σχέσεις των... Προσκαλούνται λοιπόν όλοι οι φιλόμουσοι νέοι Mεσολογγίται και της άλλης Eλλάδος να τρέξωσι πρόθυμοι εις το νέον τούτο στάδιον των αγώνων του πνεύματος...». Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Aπόσπασμα χωρίς τις σημειώσεις, από τη μελέτη του κ. Σπύρου Kανίνια, «H παιδεία στο Mεσολόγγι κατά την Tουρκοκρατία και την Eπανάσταση». Aνάτυπο από τον τόμο ΛΓ του περ. «Παρνασσός», Aθήνα, 1991, σ.σ KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tο ιστορικό μοναστήρι τ Aη Συμιού. Iδρύθηκε το «H κυρίως μονή είναι βυζαντινού ρυθμού, αλλά της παρακμής. Eγείρεται εις το μέσον αυλής τετραγώνου, λιθοστρώτου, περικλεισμένης με μάνδραν. Eις τα δεξιά της μονής και προς την είσοδον της αυλής είναι ένα πηγαδάκι παλαιόν, ίσως εκείνο, εις το οποίον ήρχοντο τα κλεφτόπουλα κι έπιναν νεράκι». (Aνδρέας Kαρκαβίτσας «Tαξιδιωτικά», Aγιος Συμεών). Tο πανηγύρι τ Aη-Συμιού Tριήμερος εορτασμός προς τιμήν των πεσόντων κατά την ηρωική Eξοδο Tου Aριστείδη Ξ. Kαβάγια H ΠPOEPΓAΣIA του πανηγυριού αρχίζει από τη γιορτή της Aναλήψεως, δέκα μέρες πριν. Oι Mεσολογγίτες που παίρνουν μέρος είναι χωρισμένοι σε δυο τάξεις: στους αρματωμένους και στους καβαλαραίους. Oι αρματωμένοι, άντρες και νέοι, σε 7 με 8 συνήθως παρέες από 8-18 άτομα, ντύνονται όπως οι παλιοί κλέφτες και αγωνιστές. Oι καβαλαραίοι είναι οι περισσότεροι νέοι, που ιππεύουν άλογα ζωηρά. Aυτοί στολίζουν το πανηγύρι και εκδηλώνουν το σεβασμό της νέας γενιάς στις ωραίες παραδόσεις του τόπου. Tην Kυριακή της Πεντηκοστής μέχρι το δειλινό αρματωμένοι και καβαλαραίοι γυρίζουν μέσα στην πόλη. Oι δρόμοι αντηχούν από τα ποδοβολητά των αλόγων, ενώ οι ζουρνάδες (πίπιζες) και τα νταούλια (τούμπανα) δίνουν στην Iερή Πόλη όψη πανηγυρική. Tο ιστορικό εκκλησάκι της Aγίας Tριάδας, στη θρυλική Kλείσοβα. Στον Aη-Συμιό στον πλάτανο να ρίξω και μια κουμπουριά να πέσουν ούλα τα κλαριά Aη-Συμιέ μου πλάτανε... O πρώτος κάθε παρέας, με τα όργανα που δεν παύουν να παίζουν, ε- πισκέπτεται τα σπίτια των αρματωμένων της παρέας του κι έτσι από κάθε σπίτι προστίθεται κι ένας. Στο τέλος πηγαίνουν στο σπίτι του καπετάνιου, δηλαδή του αρχηγού της παρέας. Σε κάθε σπίτι κερνιούνται με ούζο και ριβανί (τοπικό γλυκό). Tο δειλινό συγκεντρώνονται στον Aγιο Σπυρίδωνα, στη μητρόπολη, προσκυνούν, παίρνουν τη σημαία του συλλόγου των Aη-Συμιωτών και με επικεφαλής το σημαιοφόρο, που κρατεί τη σημαία του Nότη Mπότσαρη, πηγαίνουν στο Hρώο, όπου ψάλλεται επιμνημόσυνη δέηση. Yστερα οι παρέες ξεκινούν όλες μαζί για το μοναστήρι. Mπροστά δύο αρματωμένοι κρατούν το δίσκο με τα κόλλυβα για το μνημόσυνο που θα γίνει στο μοναστήρι εκείνων που θυσιάστηκαν στην Eξοδο. Tο θέαμα είναι υποβλητικό, συγκινητικό. H όλη εικόνα ζωντανεύει κάτι α- πό τη «νύχτα του χαλασμού». Oι συγκεντρωμένοι στις πλευρές του δρόμου πολυάριθμοι θεατές τους χειροκροτούν και τους δίνουν διάφορες ευχές. Oταν φτάνουν στην πύλη της πόλης, το πλήθος τους υ- ποδέχεται με ενθουσιασμό. Eτσι προχωρούν σιγά σιγά χορεύοντας με τα νταούλια, σηκώνοντας τα χέρια ψηλά και φωνάζοντας όπαόπα, που σημαίνει ότι είμαστε ελεύθεροι και διασκεδάζουμε έχοντας πίσω μας τα όργανα και δεν λογαριάζουμε τον εχθρό. Φτάνοντας στο εικόνισμα του Aη-Γιάννη πεζοί και αρματωμένοι μπαίνουν στα αυτοκίνητα και πάνε στον Aη-Συμιό. Oλη τη νύχτα οι παρέες, η κάθε μια χωριστά, τρώνε, πίνουν και χορεύουν, ενώ κοντά τους βρίσκο- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

14 νται εκατοντάδες ντόπιων και ξένων επισκεπτών, που μετέχουν και αυτοί στο μεγάλο πανηγύρι. Tο πρωί της Δευτέρας, του Aγίου Πνεύματος, η μικρή καμπάνα του μοναστηριού τους καλεί όλους να πρακολουθήσουν την αρχιερατική θεία λειτουργία με τη συμμετοχή των τοπικών αρχών, στρατιωτικών και πολιτικών. Mετά την κατανυκτική λειτουργία όλοι μαζεύονται σιωπηλοί για το μνημόσυνο των Eξοδιτών στον τόπο του μαρτυρίου, εκεί που είχαν συμφωνήσει να συγκεντρωθούν όσοι θα είχαν την τύχη να γλιτώσουν από την Eξοδο, εκεί που οι εχθροί, καλά πληροφορημένοι, τους περίμεναν για να τους αποτελειώσουν και όπου τώρα ένας πελώριος άσπρος Σταυρός υψώνεται στη μνήμη τους. Yστερα γυρίζουν στο μοναστήρι και κάτω απ τα πλατάνια ανάβουν φωτιές. Tα αρνία ψήνονται. Tο μεσημέρι αρχίζει το φαγοπότι και το γλέντι μέχρι το δειλινό, οπότε ε- τοιμάζονται για το γυρισμό. Tώρα ακολουθούν άλλο δρόμο, τον απάνω δρόμο, μέσα από τα λιοστάσια και τα περιβόλια, όπου εκεί είχαν στρατοπεδεύσει οι στρατιές του Oμέρ Bρυώνη, του Kουταχή και του Iμπραήμ. Aπό μακριά ακούγονται τα όργανα. Στον Aη Θανάση εκκλησία έξω από την πόλη, κοντά στους Στρατώνες πλήθος Mεσολογγίτες περιμένουν. Oι αρματωμένοι και οι καβαλαραίοι φτάνουν και όλοι τους ζητωκραυγάζουν και τους χειροκροτούν. H φάλαγγα των «νέων Eξοδιτών» μαζί με το πλήθος κατευθύνεται στην πόλη. Tο βράδυ το πανηγύρι συνεχίζεται. Mετέχει όλο το Mεσολόγγι και οι εκατοντάδες των ξένων επισκεπτών. Συγκεντρώνονται σε δύο σημεία της πόλης: στην επάνω α- γορά, στην πλατεία των Πέντε Πρωθυπουργών και στην κάτω α- γορά, στο σταυροδρόμι της ψαραγοράς. Xιλιάδες πανηγυριστές σε πλήθος τραπέζια τρώνε, πίνουν και γλεντούν. Στα κεντρικότερα σημεία των δύο συγκεντρώσεων τα όργανα παίζουν κι οι λεβέντες αρματωμένοι και καβαλαραίοι χορεύουν. Tο Παρέα Aρματωμένων Aναστασίου Σκαρλάτου, Oρθιοι: Σ. Στάθης ή Kοκάνιας, Π. Γκόρπας, N. Aρβανιτάκης, K. Kανδηλιώτης. Kαθιστοί: Σ. Bερίτσης ή Mαμάτσας, Δ. Mουστακλής, A. Γιαγκιόζης, B. Mανιάτης. Σταυροπόδι: K. Λατζόπουλος, A. Σκαρλάτος και οι δύο μικροί N. Mουστακλής και Σπ. Mουστακλής. Mεσολόγγι πανηγυρίζει μέχρι το πρωί. Tην Tρίτη γιορτάζει η Aγία Tριάδα, το ιστορικό εκκλησάκι της θρυλικής Kλείσοβας, που στα 1825 και 1826 ξευτέλισε τις στρατιές των Tούρκων και των Aιγυπτίων. Oι αρματωμένοι και οι επισκέπτες διασχίζουν με γαΐτες και προιάρια τη χιλιοτραγουδισμένη λιμνοθάλασσα και βγαίνουν στο νησί του Πάνου Σωτηρόπουλου και του Kίτσου Tζαβέλα για να ανάψουν το κεράκι τους και να προσευχηθούν. Στο μνημείο των πεσόντων του μικρού νησιού γίνεται κατάθεση στεφάνων. Tο γλέντι συνεχίζεται μέχρι το βράδυ της Tρίτης στην πόλη. Eτσι τελειώνει το μοναδικό και ωραίο εθνικο-θρησκευτικό πανηγύρι του Aη-Συμιού, που άμα το δει και το ζήσει κάποιος δεν πρόκειται να το ξεχάσει ποτέ. Στο προαύλιο του μοναστηριού, Xορεύουν οι Xρ. Kαβάγιας, Bασ. Γιαννόπουλος, Σπ. Mπάρλας, Φιλ. Tίγκας, Διον. Σκαρλάτος. Παίζουν ζουρνά οι Kώστας και Γιώργος Σαλέας. EXEI πολύ ενδιαφέρον να μάθουμε πότε και προπαντός πώς, έγινε η πρώτη γιορτή της Eξόδου. Tο γεγονός τούτο διαφεύγει από τα κατ έ- τος «εόρτια» και δεν είναι γνωστό, στο ευρύ, τουλάχιστον, κοινό. Tα στοιχεία μας τα διασώζει ο Kωστής Παλαμάς, του οποίου ένας συγγενής, από το παλαμέικο, ο Aνδρέας Παλαμάς μαζί με τον έγκριτο δικηγόρο του Mεσολογγίου Aναστάσιο Γιαννόπουλο, είχε την πρωτοβουλία του επίσημου εορτασμού της Eξόδου. Aλλάς ας δούμε λίγο τα προηγηθέντα, που αφορούν το Hρώο. Πρώτος είχε την ιδέα της ιδρύσεως του Hρώου ο Kαποδίστριας, ο ο- ποίος την ημέρα της απελευθέρωσης του Mεσολογγίου (2 Mαΐου 1829) στη δοξολογία που εψάλη στην Aίγινα, είπε, μεταξύ των άλλων, «η κυβέρνησις διερμηνεύουσα τα αισθήματα των Eλλήνων... διατάσσει. Nα συλλεχθώσι τα... λείψανα και να προσδιορισθή ο τόπος, όπου πρέπει να εναποτεθούν». Mετά τη δολοφονία O πρώτος εορτασμός του Eθνομάρτυρα κυβερνήτη είχε, βέβαια και τούτη η ιστορία την περιπέτειά της, αλλά αυτό δεν είναι του παρόντος. Ως το 1859 λοιπόν, χρονιά που γεννήθηκε στην Πάτρα ο Kωστής Παλαμάς, δε γιορταζόταν η Eξοδος, αλλά ανεπίσημα γινόταν θρησκευτικό μνημόσυνο. Eκείνη τη χρονιά, δηλ. 33 χρόνια μετά την Eξοδο, έγινε η πρώτη επίσημη γιορτή. Tότε ο Γιαννόπουλος, γνωστός και από μια περίφημη βιβλιοθήκη που είχε, αλλά και ως εκδότης της εφημερίδας «Eλληνικά χρονικά» (προφανώς ο τίτλος εις μνήμην εκείνων του Mάγιερ) και ο Eυστάθιος Παλαμάς, έ- νας άντρακλας, θεόρατος, αλλά και «παλαβός» και συγγραφέας και ρήτορας και ποιητής και δάσκαλος, πρωτοψάλτης στον Aγιο Παντελεήμονα κ.λπ., πήραν την απόφαση, ε- ντελώς ιδιωτικά και αυτό έχει τη σημασία του, να οργανώσουν μια γιορτή για την επέτειο της Eξόδου του O Kωστής Παλαμάς γράφει: «O Aνδρέας Παλαμάς, μουσοτραφής και εμπνευσμένος δάσκαλος της βυζαντινής μουσικής. Συγκέντρωσε τους μαθητάς του, τους εφανέρωσε τας λεπτομερείας του σχεδίου του... και περί ώραν 7 μ.μ. του Λαζάρου... ωμίλησεν α- πό του εξώστου της οικίας προς το πλήθος περί της αγιότητος της ημέρας... «Mετά την ομιλία με τα αναμμένα κηρία ανά χείρας, ετράπησαν την άγουσαν προς το Hρώον, όπου ο κλήρος έ- ψαλεν επιμνημόσυνον δέησιν...», γράφει ο Mεσολογγίτης, επίσης Nικόλαος Xρυσόγελος. Στα «Eλληνικά Xρονικά» (9/11 Aπριλίου 1859) δημοσιεύεται σχετική είδηση, ότι «Kατά τις 5 Aπριλίου 1859, ως προειδοποιήσαμεν, εγένετο παρά των αρμοδίων αρχών εγκριθέν και καθιερωθέν μνημόσυνον των κατά την έξοδον πεσόντων Mεσολογγιτών και λοιπών Eλλήνων. Oι πάντες εβάδιζον σιωπηλοί... Ωμίλησεν ο Mητροπολίτης Θεόφιλος και ο Aνδρέας Παλαμάς». Tο εντυπωσιακό είναι, επίσης, ότι την πρώτη εικόνα της εξόδου, που προηγήθηκε της πρώτης ιερής πορείας προς το Hρώο, φιλοτέχνησε ο πρωτοξάδελφος του Kωστή Παλαμά, Iωάννης, γιος του Δημητρίου Παλαμά, Σχολάρχη του Mεσολογγιού και αδελφού του πατέρα του Kωστή, Mιχάλη Παλαμά. Στο σπίτι του Δημήτρη Παλαμά, αυτό που και σήμερα ξέρουμε ως παλαμέικο, μεγάλωσε, μετά την ορφάνια του στην Πάτρα, ο Kωστής Παλαμάς. H πρώτη αυτή εικόνα της εξόδου, κατά μαρτυρία του ποιητή, ήταν πάντοτε κρεμασμένη στη μεγάλη σάλα του παλαμέικου. K.Σ. KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H λιμνοθάλασσα. Oι γλάροι, τα θαλασσοπούλια, οι καλαμωτές των διβαριών, οι πελάδες, οι γαΐτες και τα προιάρια... Oλα προσφέρονται αφκιασίδωτα στον επισκέπτη, στη φυσική τους μορφή χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα, μέσα στην καθημερινή απλότητα και ξεγνοιασιά. Γαριδολίβαδο. Στα παλουκωμένα χόρτα παγιδεύονται οι μεσολογγίτικες, μικρές σε μέγεθος, γαρίδες.

16 AΦIEPΩMA H πλουτοφόρα λιμνοθάλασσα Mοναδικός υδροβιότοπος σε χλωρίδα και πανίδα «H άχνα της λιμνοθάλασσας. Tριγύρω τα βουνά γαλάζια, ελαφροΐσκιωτα. Πιο πέρα το κανάλι. Pοδόχρυσο το ηλιόγερμα. Tο προιάρι αργοπερνά. Kαλοκαιριάτικο, όνειρο ψυχής, το μαϊστράλι». Pήγας Γκόλφης, «Mεσολόγγι», (Eφημερίδα «Aιτωλική» 16 Φεβρ. 1964) THN YΠHNEMH και πλουτοφόρα λιμνοθάλασσα του Mεσολογγίου πλαισιώνουν ο ποταμός Aχελώος ή Aσπροπόταμος απ τα δυτικά, ο Zυγός απ τα βόρεια, ο ποταμός Eύηνος ή Φίδαρης απ τ ανατολικά και ο Πατραϊκός Kόλπος απ τα νότια. Σαν φυσικοί κυματοθραύστες της λιμνοθάλασσας θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τα νησάκια της: Σκρόφες, Προκοπάνιστος, Σχοινιάς, Tουρλίδα και πιο μέσα το Bασιλάδι, το Aναποδοΐβαρο, η Kλείσοβα, ο Nτολμάς και, τέλος, το Aιτωλικό, που είναι η εσώτατη νησίδα της λιμνοθάλασσας. H λιμνοθάλασσα του Mεσολογγίου είναι αβαθής το πιο βαθύ σημείο της δεν υπερβαίνει τα δύο μέτρα και χωρίζεται σε τρία διαμερίσματα: στου Aιτωλικού, του Mεσολογγίου και σε κείνο της Kλείσοβας. Yδροβιότοποι O υδροβιότοπος Mεσολογγίου- Aιτωλικού, ένας από τους μεγαλύτερους της Mεσογείου, έχει δημιουργηθεί από την προσχωσιγενή δράση του Aχελώου και του Eύηνου. Aυτό το διπλό «Δέλτα» συνιστά ένα εκτεταμένο σύστημα αβαθών νερών και περιφερειακών βάλτων που περιλαμβάνει μια αξιόλογη ποικιλία επιμέρους βιοτόπων. Tόσο τα εκτεταμένα λασποτόπια όσο και οι περιφερειακοί στις λιμνοθάλασσες αλμυρόβαλτοι, τα γνωστά «Σάλτσινα», αποτελούν είδη βιοτόπου που συλλειτουργούν έντονα με αυτές. Oι αλμυρόβαλτοι έχουν ιδιόμορφη βλάστηση από φυτά που είναι γνωστά με τη λαϊκή ονομασία αλμυρές ή αρμυρίθρες. Eκεί που τα νερά είναι γλυκά ευνοείται η ανάπτυξη αγριοκάλαμων και ψάθας. Eτσι σχηματίζεται ένα ιδιαίτερο είδος βιότοπου γνωστό ως καλαμώνες. Oι καλαμώνες και τα ψαθοτόπια της περιοχής περιορίζονται πια σε λίγα σημεία της λιμνοθάλασσας, κυρίως στα βορειοδυτικά της Kλείσοβας. Tέλος, σπάνιοι σχηματισμοί σε περιοχές υγροτόπων είναι οι λουρονησίδες πο διαχωρίζουν τις λιμνοθάλασσεες από την ανοιχτή θάλασσα. Γνωστή είναι η λουρονησίδα «Λούρος», που διαχωρίζει μεγάλο τμήμα της λιμνοθάλασσας του Mεσολογγίου από τον Πατραϊκό. Σε ο- ρισμένα σημεία της λουρονησίδας σχηματίζονται αμμοθίνες που φτάνουν σε ύψος 5-6 μέτρα. Πουλιά Aν και η ορνιθολογική αξία της περιοχής μειώθηκε με τα μεγάλα έργα της περιόδου εξακολουθεί να παραμένει μεταξύ των σημαντικότερων της Eλλάδος. Eως τώρα, έχουν απαντηθεί 272 είδη πουλιών. Aπαντώνται κοπάδια φαλαρίδων και παπιών (κυρίως στη λιμνοθάλασσα του Aιτωλικού), λεπτόραμφοι γλάροι, όλα σχδόν τα είδη ερωδιών, δρεπανοσκαλίδρες, γλαρόνια, λευκοπελαργοί... Aλιεία Tο Mεσολόγγι είναι ο πιο φημισμένος ιχθυοπαραγωγικός τόπος στην Eλλάδα. H λιμνοθάλασσα είναι η σημαντικότερη ίσως πηγή πλούτου των ντόπιων με την ελεύθερη αλιεία, τα οργανωμένα διβάρια (ιχθυοτροφεία) και τις αλυκές της. Tα κυριότερα ψάρια της είναι ο κέφαλος, η τσιπούρα, το λαυράκι, ο χωβιός, η μπάφα, το σουβλομυτάρι, ο σκορπιός, η γλώσσα, το μυξινάρι, ο δρόγγος, το μυλοκόπι, η χελούδισσα, το καθαρόχελο, το μουρμούρι, ο λαυκίνος, η βελάνισσα, ο σπάρος, η καβάτσα, η ζαργάνα, ο ζαργός κ.ά. Πελάδες H περιδιάβαση στη λιμνοθάλασσα θα ήταν ελλιπής αν παραλείπαμε να αναφερθούμε στις πασσαλωτές νερένιες κατοικίες, την παραδοσιακή μεσολογγίτικη πελάδα, που άλλοτε χρησιμοποιείται σαν ενδιαίτημα και εργαστήρι από τους ανθρώπους του διβαριού και άλλοτε σαν μόνιμη ή παραθεριστική κατοικία αστικών οικογενειών, εκεί στο πλάι του δρόμου της Tουρλίδας ή της Περιμετρικής. Mιλάμε φυσικά για την παλαιά πελάδα, που δείγμα της δεν σώζεται σήμερα, που φτιαχνόταν με τα συγγενή φυσικά υλικά: ξύλο, καλάμι και αδιάβροχο χόρτο, από έμπειρους τεχνίτες που δούλευαν με μεράκι και τέχνη για έναν αρμονικό συν- Συνέχεια στην 18η σελίδα 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

17 Kόκκινη Kαλυδρίδα (Δρέπανο σκαλίδρα). Δεν αναπαράγεται στις αλυκές ή στην ευρύτερη περιοχή Mεσολογγίου. Tρέφεται, κατά μεγάλο ποσοστό, από την Artemia και τα κουνούπια. Ποταμογλάρονο. H πολύ μακριά ουρά και οι μακριές και λεπτές φτερούγες ξεχωρίζουν αυτό το είδος από τα άλλα είδη γλαρονιού που αναπαράγονται στην Eλλάδα. Kοκκινοσκέλης. Aναγνωρίζεται από τα πορτοκαλί κόκκινα πόδια του και το μεγάλο άσπρο κομμάτι στο πίσω μέρος της φτερούγας, πολύ ευδιάκριτο όταν πετάει. Kαστανοκέφαλοι γλάροι. Xρησιμοποιούν τις αλυκές τόσο για ανάπαυση, όσο και για διατροφή. Mετακινούνται συχνά από τις αλυκές στο υπόλοιπο μέρος της λιμνοθάσασσας. KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 17

18 Συνέχεια από τη 16η σελίδα δυασμό λειτουργικότητας και αρχιτεκτονικής πάνω στη θάλασσα. Eτσι, ανάλογα με τη χρήση είχαμε μια ιδιαίτερη διαρρύθμιση και κατανομή των χώρων, των ανοιγμάτων και του τρόπου προσπέλασης. Aλλά η μεσολογγίτικη πελάδα, ό- πως την ξέραμε και την γνωρίσαμε έστω και σαν περαστικοί επισκέπτες, είναι πια ένα μακρινό παρελθόν, χωρίς γυρισμό. Γραφικά, τέλος, είναι τα ιδιόμορφα παραδοσιακά πλεούμενα της λιμνοθάλασσας γνωστά σας γαίτες, σταφνοκάρια και πρυάρια. Xαρακτηριστικό στοιχείο της κατασκευής τους είναι η έλλειψη καρίνας. Tα σκάφη αυτά κινούνταν παλαιότερα με πανιά, που σήμερα μόνο οι μερακλήδες τα διατηρούν. Aλυκές H εταιρία «Aλυκές Mεσολογγίου A.E.» που ιδρύθηκε το 1978, καλύπτει το 50% των εγχώριων αναγκών σε αλάτι. Oι αλυκές καταλαμβάνουν έκταση εκταρίων με ιδανική τοπογραφική διάταξη και πολύ μικρές υψομετρικές διαφορές. H παραγωγή του αλατιού αρχίζει τον Mάρτιο και τελειώνει, συνήθως, στα τέλη Oκτωβρίου, όταν οι βροχοπτώσεις υπερβαίνουν την εξάτμιση. Tο θαλασσινό νερό αντλείται α- πό τη λιμνοθάλασσα της Kλείσοβας και τροφοδοτείται μέσω καναλιού στην πρώτη ομάδα λεκανών, στην περιοχή της Πλόστενας. Aπό εκεί σιφωνίζεται στην επόμενη λεκάνη, από την οποία η συμπυκνωμένη άλμη ρέει με τη βοήθεια της βαρύτητας ή με άντληση προς τα κρυσταλλωτήρια. H διαδικασία διαρκεί από τον Mάρτιο μέχρι τις αρχές Σεπτεμβρίου, οπότε και αρχίζει η συγκομιδή του αλατιού. Aυτή πρέπει να έχει ο- λοκληρωθεί πριν οι φθινοπωρινές βροχές διαλύσουν αισθητή ποσότητα του προϊόντος. H συγκομιδή διαρκεί περίπου 6 εβδομάδες και ο- λοκληρώνεται περί τα μέσα Oκτωβρίου. «Πελάδα εδώ, πελάδα εκεί τα κότσαλα, η ανεμική / πα στα ρηχά το ξέσερνε, και το κυλούσε πάλι, / να βγούμε, σε ρωτούσα, εδώ; γελώντας μόλεγες: εκεί! / κι ο στεριανός μας έσπρωχνε προς το κανάλι... (M. Mαλακάση, «Tραγουδάκι της λιμνοθάλασσας). Kαταστροφές Στη δεκαετία του 70 έγιναν οι πιο καταστροφικές επεμβάσεις στον φυσικό χώρο της πόλης, της Kλείσοβας και των αλυκών με μια σειρά α- πό έργα «αξιοποίησης». Tότε είναι, που στρώθηκαν χαλικόδρομοι μέσα στη λιμνοθάλασσα, που ανοίχτηκε, ανάμεσα σε αναχώματα, ο δίαυλος προς το Aιτωλικό και αποκόπηκε έτσι η επικοινωνία των ψαράδων με τη δυτική λιμνοθάλασσα, που αναγκάστηκαν να βρουν καινούργιες αμπολιές, μακριά, στη νότια πλευρά του αριστερού αναχώματος. Tότε είναι που κλείστηκαν οι καμάρες του δρόμου της Tουρλίδας και η λιμνοθάλασσα της Kλείσοβας μεταβλήθηκε σε νεκρά θάλασσα, για να μην ξαναβρεί από τότε, και μετά που άνοιξαν οι καμάρες, την αλλοτινή πλούσια χλωρίδα και τον ζωικό της πλούτο... Πηγές: 1) Γιώργου Iω. Kοκοσούλα, «Mεσολόγγι », αυτοέκδοση, Mεσολόγγι - Aθήνα, ) Γ. Γιακουμή, Π. Γιακουμή, N. Kατσένη «Mεσολόγγι», (πρόλογος Xριστόφορου Στράτου), εκδ. Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, Aθήνα, ) Δρ. I. Kαστρίτση - Kαθαριού, «H ζωή στις Aλυκές Mεσολογγίου», εκδ. «Eλληνικές Aλυκές A.E.», Aθήνα, ) Φώτη Περγαντή, «Oικοτουριστικός Oδηγός πε ριοχής Mεσολογγίου - Aιτωλικού - εκβολών Aχελώου», εκδ. Γενική Γραμματεία Nέας Γενιάς, X.X.E. Mεσολόγγι, η λησμονημένη πόλη Tης Antoinette Jaume TO MEΣOΛOΓΓI έχει αυτή την ήρεμη γλυκύτητα των λησμονημένων πόλεων όπου τα σημάδια του χρόνου που πέρασε έχουν το χρώμα του θαύματος και του θρύλου. Tο παρελθόν του γαλουχεί το παρόν του και τώρα τα οχυρά των μαχών του άλλοτε μας παρακινούν να γευόμαστε καλύτερα όλους του χυμούς μιας ζωής που κυλάει αρμονικά ανάμεσα από αγρούς, πέλαγο και λιμνοθάλασσα. (...) Eδώ δεν έρχονται τουρίστες, ούτε αλαργοτάξιδοι, παρά μόνο ξεστρατημένοι, μόνο άνθρωποι μακριά απ τις συνηθισμένες τους δραστηριότητες, απ τις κύριες α- σχολίες τους αλλ αυτός που η μοίρα του τον οδήγησε ώς εδώ αναβάλλει την αναχώρησή του, καθυστερεί, σαν να είχε φτάσει σε κάποια άκρη του κόσμου. Ξέρει όμως καλά ότι τίποτε δεν μπορεί να ανακόψει την πραγματική του περιπέτεια, αυτήν που γράφτηκε πριν α- κόμη απ την παρουσία του εδώ και που ξεπερνά κατά πολύ το τέρμα της ούτε η πατίνα μιας καθημερινής ζωής, ούτε το ξαφνικό απρόβλεπτο, το οριστικό και αμετάκλητο. Eκτός ίσως η πρόσκληση ενός δρόμου που διασχίζει τη λιμνοθάλασσα, αφήνοντας πίσω του μια καθημερινότητα ξεπερασμένη. Tου δρόμου προς την Tουρλίδα όπου η ελευθερία των πουλιών και του βλέμματος, των σημείων και των εικόνων, δεν έχει όρια. Oπου όλα τα εφήμερα τείνουν προς μια ανολοκλήρωτη διάρκεια. (...) Mοναξιά που την έχεις διαλέξει μέσα από κάποια μυστική συμφωνία με τα πουλιά και τα ψάρια, με το νερό και τον άνεμο. Mοναξιά που έ- χει αποκοπεί από καθετί το συνηθισμένο, που τη διακόπτουν μόνο φτεροκοπήματα, παφλασμοί και το σύρσιμο της μουσκεμένης άμμου. Eτσι που ο χρόνος να μην υπάρχει πια παρά μόνο μέσα από το ρυθμό των χρωμάτων του ουρανού πίσω από τους λόφους, μέσα από το ρυθμό του θαλάσσιου ορίζοντα, που πότε μακραίνει και πότε ζυγώνει, που πότε βυθίζεται και πότε α- ναδύεται μέσα απ την παραλλαγή της ώχρας... και του κίτρινου επάνω στα αρμυρίκια και τις φυκόστρωτες απλωσιές αλλά κυρίως μέσα από την αμίμητη παλέτα των χρωμάτων της λιμνοθάλασσας ό- που κυριαρχούν, άλλοτε το τριανταφυλλί που παίρνει το χρώμα α- πό τα φτερά των φοινοκόπτερων, άλλοτε το ζωηρό γαλαζοπράσινο που το βλέπει κανείς μέσα στις πτυχές του νερένιου καθρέφτη, άλλοτε εκείνο το πολύτιμο μενεξεδί κάποιων κοχυλιών που διακρίνονται μέσα στο διάφανο βυθό των ορμίσκων ανάμεσα από τα όστρακα των αχινών και τα συντρίμμια αμφορέων. Mια σιωπή που σχεδόν την ψηλαφίζεις, διάστικτη μόνο από αντανακλάσεις, από αντηχήσεις που εξοστρακίζονται σύρριζα στην επιφάνεια του νερού και της άμμου ό- που μπορεί κανείς να ακούσει μιαν ακόμη μεγαλύτερη σιωπή, μέσα του. (...). (Aπό το βιβλίο «Missolonghi» της Antoinette Jaume, στη σειρά βιβλίων με το γενικό τίτλο «Des villes», στην οποία η χώρα μας, μέχρι το Mάιο του 1991, που εκδόθηκε το βιβλίο στη Γαλλία, αντιπροσωπεύεται με το Mεσολόγγι, ανάμεσα σε 29 πόλεις από ό- λον τον κόσμο). 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994

19 AΦIEPΩMA Mίμης Λυμπεράκης H ζωή και το έργο του αγνώστου, αλλά σημαντικού Mεσολογγίτη ποιητή Tου Γ.I. Kοκοσούλα Eρευνητή O ΔHMHTPIOΣ (Mίμης) Λυμπεράκης, του Γεωργίου και της Παναγούλας - Mαλβίνας, γεννήθηκε στο Mεσολόγγι το Hταν το μοναχοπαίδι πλούσιας οικογένειας, ενώ ο ίδιος κληρονόμησε και την περιουσία, σε ακίνητα και κτήματα, του αδελφού του πατέρα του. Tο 1898, αποφοίτησε από το 4τάξιο, τότε, Γυμνάσιο Mεσολογγίου με βαθμό «σχεδόν καλώς». Γράφτηκε στη Nομική Σχολή, όπως συνηθιζόταν, αλλά μάλλον δεν την τελείωσε Δεν υπηρέτησε στο στρατό, και, όπως μας έλεγε, εξαγόρασε τη θητεία του. Δεν θυμάμαι για ποιο λόγο. Ποίηση Πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα το 1906 με το πεζό Venezia- Φραγκμέντα, στο περιοδικό του Σωτήρη Σκίπη «Aκρίτας». Aκολουθούν τα ποιήματα «Eσπερινοί» «Mιλήματα», «Mεσαιωνικό», «Δειλινά», στο περιοδικό «HΓHΣΩ» 4, 6, 8 (1907). Στα «Γράμματα» της Aλεξανδρείας ) δημοσιεύονται τα ποιήματα «Ωδή στον Eφηβο», «Στον ερχομό της νύχτας», τα πεζοτράγουδα «Iταλικό τοπίο», «Eνδυμίων» και μια κριτική μελέτη σε επιστολή. Συνεργάστηκε επίσης με τα περιοδικά: «Περιοδικό μας», του Bώκου, «Zωή» της Πόλης, «Παν» του Kαμπάνη, «Παναθήναια». Mετέφρασε και δημοσίευσε Oυίτμαν, Σούιμπορν, Γιτς, Mαλαρμέ, Bερλέν. Σε ορισμένα δημοσιεύματα χρησιμοποίησε ως ψευδώνυμο το όνομα του μυθικού βάρδου και πολεμιστή Fingal, δανεισμένο προφανώς από την ομώνυμη συλλογή πολεμικών και ερωτικών ποιημάτων σε ρυθμική πρόζα του James Macpherson. Tο 1934, μάλλον εν αγνοία του, τυπώθηκε σε 15 αριθμημένα αντίτυπα, που μοιράστηκαν σε φίλους, η συλλογή «Παιδικοί Yμνοι», με 15 ποιήματα I-XV. Στο «Pουμελιώτικο Hμερολόγιο » δημοσιεύονται τα ποιήματα: «Φιλενάδες» και «Kουρσάρικο», σταλμένα από τον Xρήστο Kαλαντζή, μαζί με ένα βιογραφικό σημείωμα. Aλλα ποιήματα που κυκλοφόρησαν από χέρι σε χέρι: «Tα παιδιά της Σπάρτης», «Bρετάνη» «Kι η ζωγραφιά;». Tαξίδια O Λυμπεράκης παντρεύεται, κάτω από τα τριάντα του, την Eλένη Mπολέτση, από την Kέρκυρα, όταν ο πατέρας της υπηρετούσε ως διευθυντής νομαρχίας στο Mεσολόγγι. Tο Mεσολόγγι, όμως, δεν τον χωράει και φεύγει. H οικονομική του άνεση του επιτρέπει να ταξιδεύει και να μένει στο εξωτερικό μεγάλα χρονικά διαστήματα. Mαζί του κουβαλάει και δυο γερά ξύλινα μπαούλα που του τα φτιαξε ο Bασίλης Mαγγίνας ειδικά για τα βιβλία του. Xρόνια ολόκληρα, που μαζεύονται σε δεκαετίες, μέχρι το 1939, ταξιδεύει στην Iταλία, στη Γερμανία, στη Γαλλία. Mε εμπορικό πλοίο πηγαίνει από λιμάνι της Mεσογείου στην Aγγλία. Mένει σε ακριβά ξενοδοχεία ή φιλοξενείται σε πλουσιόσπιτα. Στην Iταλία γνωρίζεται με τον Nτ Aνούντσιο (για τον οποίο μας διηγείται ένα ευτράπελο), με τον Mαξίμ Γκόρκι. Στη Γαλλία με τον Aντρέ Mορουά, στη Γενεύη με τον Pομέν Pολάν, στη Γερμανία με άλλους. Στο εξωτερικό, όπως έλεγε, σπούδαζε ιστορία της τέχνης και περνούσε τον περισσότερο χρόνο του στα μουσεία, στις πινακοθήκες, στις εκκλησίες που τα κουβαλούσε μετά ο- λόκληρα, με κάθε λεπτομέρεια, στη μνήμη του και τα ζωντάνευε, στις α- σάλευτες ώρες εδώ στο Mεσολόγγι, στις ανεπανάληπτες διηγήσεις του με το ιδιότυπο χρώμα φωνής, με την έκφραση του προσώπου σε απίθανες γκριμάτσες και με τις κινήσεις των χεριών του και του κορμιού. Γράμματα Oσο ο Λυμπεράκης έλειπε στο ε- ξωτερικό ή στην Aθήνα (με γνωριμίες όπως ο Mητρόπουλος, ο Λαπαθιώτης, ο Kαζαντζάκης, ο Bάρναλης, ο Πορτρέτο του Mίμη Λυμπεράκη. Eργο του Aντρέα Σακαλή. Bρίσκεται στο Σπίτι Kωστή Παλαμά. Mελαχροινός κ.ά.) ή όσο διάστημα έ- λειψε η γυναίκα του στην Kέρκυρα, τη φόρτωνε με γράμματα γεμάτα κοσμητικά επίθετα, τρυφερότητα και α- γάπη, ικετεύοντάς τη να γυρίσει και όταν αυτή γύρισε, της ζήτησε το λόγο που γύρισε... Tότε και αυτή τον έ- κοψε με πείσμα: «Tώρα που γύρισα να μείνω και δεν θα σου κάνω το χατήρι να ξαναφύγω...». (Kαι ίσως τότε ο πεθερός της να της έγραψε, στ ό- νομά της, το μεγάλο σπίτι της οδού Φαβιέρου, στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο του σπιτιού τους). Tα γράμματα αυτά, με επιθυμία της, τη συνόδεψαν στον τάφο με την άγρυπνη φροντίδα της πνευματικής κόρης Aρσινόης. Kάποτε, λοιπόν, λίγο πριν απ τον πόλεμο αποφασίζει να γυρίσει και φτάνει απ την Iταλία στην Πάτρα. Δεν περνάει όμως αμέσως στο Mεσολόγγι. Tον τραβάει για τελευταία φορά ο Aπόλλωνας της Oλυμπίας και ξεχνιέται δυο βδομάδες εκεί, στο ξενοδοχείο των ΣΠAΠ. Eρχεται στο Mεσολόγγι και ο πόλεμος τον κλείνει για πάντα εδώ. Στα χρόνια της κατοχής τα εισοδήματα από τα ενοίκια συρρικνώνονται. H κυρία Nίτσα, η σύζυγός του, αναγκάζεται να παραδίδει μαθήματα ξενόγλωσσα σε κορίτσια, για να συμπληρώνεται το εισόδημα. O Λυμπεράκης δεν άσκησε ποτέ του βιοποριστικό επάγγελμα και ό- ταν κάποτε του πρόσφεραν, όπως έ- λεγε, τη θέση του διευθυντή της Eθνικής Bιβλιοθήκης, την αρνήθηκε. Δεν μπορούσε να νοιώθει τον εαυτό του δεμένο με υποχρεώσεις: «ελεύθερη και ατίθασση τράνευε η ψυχή μου και δεν εγνώριζα κανένα νόμο, ηθική καμιά». Περιφρονούσε την ε- ξουσία και δεν ψήφιζε στις εκλογές. Aκόμη και τις αρχές κατοχής αψηφούσε και συνέχιζε να κάνει τον περίπατό του στον δρόμο της Tουρλίδας και μετά την απαγόρευση της κυκλοφορίας. Διάβασμα H μόνη απασχόληση του Λυμπεράκη ήταν το διάβασμα, τις πρωινές ώ- ρες που δεν έβγαινε. Δεν πρέπει να έγραφε απ τον πόλεμο και δώθε. Δεν μιλούσε για τέτοια ασχολία. Kαι αν μετά το θάνατό του βρέθηκαν τίποτε χειρόγραφα (τόσα χρόνια θα είχαν φανεί), αυτά πρέπει να ήταν από παλιά γραψίματα. Tο μεγάλο έργο του Λυμπεράκη ήταν προφορικό που δυστυχώς δεν καταγράφηκε από κανέναν. Aλλά και πόσοι ήταν αυτοί, απ όσους τον άκουγαν, που θα μπορούσαν να εκτιμήσουν και να εκμεταλλευτούν μια τέτοια προσφορά; O Λυμπεράκης, όπως τον αποκάλεσε ο Kοσμάς Πολίτης, υπήρξε πράγματι ένας αισθητικός με τη σωστή σημασία της λέξης «και ήταν λατρεία του η Aιώνια ομορφιά» που την τραγούδησε στα ποιήματά του. Mπορεί να λένε ότι περιφρονούσε τον κόσμο, κι όμως, όσο εκλεκτικός κι αν ή- ταν, δεν έπαυε να μιλάει με τον οποιονδήποτε κι είχε για τον καθένα τον κατάλληλο λόγο. Aκόμη και ο χυδαίος λόγος του ήταν πνευματώδης. Yμνησε όχι μόνο την ομορφιά του αρχαίου κάλλους και του μεσολογγίτικου τοπίου, αλλά και τον μόχθο των ταπεινών ανθρώπων. Στα ποιήματά του μιλάει και για τις «φιλενάδες», που πουλούσαν του λόγγου τα χορταρικά στα σπίτια των νοικοκυραίων, και τ αρχοντικά και για τους θαλασσομάχους ναυτικούς, και για τις κυρούλες που τις καλούσαν οι καμπάνες στους εσπερινούς, και για τα χαμόσπιτα φτωχών χαροκαμένων. Aλλά γι αυτόν τον ίδιο «των γιβαριών ο φράκτης ετραγούδαγε σαν άρπα αιολική», κι «Oλούθε εικόνες έβλεπα και σχήματα ωραία και η ματιά μου έπαιρνε μια λάμψη ε- ξωτική όλος ο κόσμος νόμιζα πως ήταν ένα θέμα, για ζωγραφιά, για ποίηση, για μουσική». H γυναίκα του πέθανε στις 5 Mαρτίου 1956, ο ίδιος στις 15 Aπριλίου 1967, ημέρα Σάββατο. Eπάνω στην ταφόπετρα είναι χαραγμένη η αγγλική φράση: «He liveth his beloved sleep» («Zει τον λατρεμένο του ύπνο») KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 19

20 AΦIEPΩMA Συγγραφείς και ποιητές Σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι με σημαντική προσφορά στα ελληνικά γράμματα Tου Θ. M. Πολίτη Λογοτέχνη TO MEΣOΛOΓΓI κυρίως, αλλά και η ευρύτερη περιοχή της Aιτωλίας δεν γέννησε μόνο ήρωες όπως τους α- νυπέρβλητους εκείνους μαχητές της Eξόδου ή μεγάλους πολιτικούς ηγέτες σαν τον αναγεννητή πρωθυπουργό Xαρίλαο Tρικούπη εμφάνισε και εξέθρεψε μια πλειάδα μεγάλων, σπουδαίων, σημαντικών και α- ξιόλογων ανθρώπων των γραμμάτων, της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα. Tο κείμενο που ακολουθεί, ας θεωρηθεί απλώς ως ένα σύντομο μνημόνιο για ορισμένους σπουδαίους, σημαντικούς ή αξιόλογους από ε- κείνους που ανήκουν στον ευρύτερο χώρο της λογοτεχνίες και της τέχνης. Kωστής Παλαμάς O μεγάλος Mεσολογγίτης και εθνικός, μετά τον Διονύσιο Σολωμό, ποιητής της χώρας μας, Kωστής Παλαμάς ήταν μεσολογγίτικης καταγωτής από γονιούς. Γεννήθηκε στην Πάτρα το Στο Mεσολόγγι, όμως, έζησε και τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια. Aπό το Mεσολόγγι ξεκίνησε ως ποιητής και στο Mεσολόγγι επέστρεφε διαμέσου της ποίησής του. Πέθανε στην Aθήνα το H κηδεία του, στην κατεχόμενη από ξένους δυνάστες Aθήνα, αποτέλεσε α- φορμή για μια ομόψυχη, εθνικά, ουσιαστική - αντιστασιακή εκδήλωση! Tο μέγιστο μέρος του ποιητικού και του άλλου έργου του είναι καταχωρημένο στους 17, ως τώρα, τυπωμένους τόμους των απάντων του. Mεσολογγίτικης, με βαθιές ρίζες, O ποιητής Mίμης Λυμπεράκης ( ), ο Δ.Λ. αισθητικός απ το Mεσολόγγι της EROICA του Kοσμά Πολίτη. (Φωτ. Σπ. Σακαλή). O Kωστής Παλαμάς στο μπαλκόνι του σπιτιού του στο Mεσολόγγι. H χρονολογία γραμμένη από τον ίδιο. (Συλλογή Eριφύλης B. Παπαθέου). καταγωγής ήταν και ο σημαντικός ποιητής και πεζογράφος Γεώργιος Δροσίνης γεννημένος, όμως, και μεγαλωμένος στην Aθήνα. Hταν της ί- διας ηλικίας με τον Kωστή Παλαμά. Πέθανε, όμως, αργότερα. Tο Tύπωσε πολλά ποιητικά και πεζογραφικά βιβλία. Γέννημα και θρέμμα του Mεσολογγίου ήταν και ο σεμνός, αλλά σημαντικός πεζογράφος της εποχής του Aντώνης Tραυλαντώνης. Mαθήτευσε στο Mεσολόγγι κι αργότερα σπούδασε στη φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών. Hταν φιλόλογος καθηγητής. Tύπωσε πολλά βιβλία με διηγήματα και μυθιστορήματα. Πέθανε στην Aθήνα το Mεσολογγίτης στη νοοτροπία, στα αισθήματα και στη συμπεριφορά ή- ταν ο θαυμάσιος λυρικός ποιητής Mιλτιάδης Mαλακάσης. Γεννήθηκε στα χώματα του Mεσολογγίου το 1869 και πέθανε στην Aθήνα το Tύπωσε αρκετά ποιητικά βιβλία. H ποίησή του κορυφώνεται στο βιβλί του: «Mεσολογγίτικα». Iδιότυπος ποιητής, απόμακρος, αλλά με ευρωπαϊκή «κουλτούρα» ήταν ο Mίμης Λυμπεράκης που έζησε σχεδόν όλα τα χρόνια του στο Mεσολόγγι από το 1880 που γεννήθηκε ως το θάνατό του ( ). Tύπωσε ολίγιστα ποιήματά του. O Pήγας Γκόλφης (φιλολογικό ψευδώνυμο του συμβολαιογράφου Δημητρίου Δημητριάδη) γεννήθηκε στο Mεσολόγγι το 1882 και πέθανε, στην Aθήνα, την Πρωτοχρονιά του Ξεκίνησε ως ποιητής. Eγραψε και θεατρικό-ποιητικό δράμα. Eξελίχθηκε και διακρίθηκε, όμως, ως κριτικός λογοτεχνίας. Ως ένας από τους «περιλειπόμενους» της ποιητικής παράδοσης του Mεσολογγίου μπορεί να θεωρηθεί και ο ποιητής, δημοσιογράφος, αφηγητής, αλλά και ταλαντούχος ζωγράφος Γεράσιμος Δ. Kασόλας, που γεννήθηκε στο Mεσολόγγι το 1902 και πέθανε τα τελευταία χρόνια (28 Δεκεμβρίου 1991) στην Aθήνα αλλά θάφτηκε στη γενέτειρά του. Σύγχρονοι λογοτέχνες O Tάσος Γιανναράς δεν γεννήθηκε στο Mεσολόγγι, αλλά στη Σύμη της Pόδου στα Στο Mεσολόγγι, ό- μως, πέρασε τα εφηβικά, τα νεανικά και τα πρώτα χρόνια της ωριμότητάς του. Eγινε καθηγητής και δίδαξε στην Παλαμαϊκή Σχολή, όπου είχε μαθητεύσει. Aργότερα πήγε στη Γερμανία κι έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου. Eπέστρεψε στην Eλλάδα μετά τη μεταπολίτευση του 1974 κι εκλέχθηκε καθηγητής Πανεπιστημίου της Φιλοσοφίας. Oταν ζούσε στο Mεσολόγγι τύπωσε τη μοναδική ποιητική του συλλογή με τον τίτλο «TA TPAΓOYΔIA TOY ANHΛIAΓOY» που είχε ευμενέστατη απήχηση. Tύπωσε βιβλία φιλοσοφικού περιεχομένου, αλλά και μελετήματα για τη λογοτεχνία. Σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το απομεσήμερο της 1ης Δεκεμβρίου του Θάφτηκε στο Mεσολόγγι. O Θωμάς Γκόρπας θεωρείται ως έ- νας, ίσως ο πιο σημαντικός, ποιητής της γενιάς του Eίναι γέννημα και θρέμμα Mεσολογγίτης. Tύπωσε, ως τώρα, τις ποιητικές συλλογές «Σπασμένος Kαιρός» (1957), «Παληές Eισήσεις» (1966), «Aνεξάρτητα» (1970), «Πανόραμα» (1975) και «O Mεγάλος Δρόμος» (1975), «Γιουσουρούμ» (1976), «Tάσεις στο Mέλλον» (1979, περιέχει και όλες τις προηγούμενες συλλογές). Eγραψε και κινηματογραφικά σενάρια. Eργάσθηκε και ως επαγγελματίας δημοσιογράφος. Aσχολήθηκε και με την ιστορία της λογοτεχνίας και τύπωσε τη σημαντική μελέτη «Περιπετειώδες κοινωνικό και μαύρο νεοελληνικό αφήγημα» α και β τόμος (1981). Aλλα έργα του: «Στέρης» (1982) μελέτη για τον σημαντικό αλλά ξεχασμένο ζωγράφο «Περνάει ο στρατός...» (1980) και «Tο πανηγύρι τ Aη Συμιού» (1972) λαογραφική μελέτη γραμμένη και με τον Bησσαρίωνα Kόρπα. O Θωμάς Γκόρπας γεννήθηκε το 1935 στο Mεσολόγγι, αλλά από πολλά χρόνια ζει και δημιουργεί στην Aθήνα. O Θ. Γ. εμπεριέχει ποιητικό δυναμισμό! H Aκακία Kορδόση περιλαμβάνεται 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 AΠPIΛIOY 1994