ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ

Transcript

1 «εν υπάρχει διάκριση µορφής και ουσίας στην τέχνη. Τη διάκριση την κάναµε κάποτε στην επιφάνεια και για λόγους συστηµατικούς.» Γεώργιος Σεφέρης Βραβείο Νόµπελ,

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικές ιασαφηνίσεις Γενικά Εννοιολογικό Περιεχόµενο του Πολιτισµού και της Κουλτούρας Ο Πολιτισµός ως Μοχλός Οικονοµικής Ανάπτυξης Πολιτιστικά Αγαθά Προϊόντα Πολιτιστικό Κεφάλαιο - Πολιτιστικοί Πόροι Πολιτιστική Παραγωγή Πολιτιστικοί Πόροι: χώρος χρόνος Πολιτιστικοί Πόροι: Χώρος και Αγορά Η Σηµασία των Πολιτιστικών Πόρων για τις Τοπικές Κοινωνίες Η Πολιτιστική ιάσταση της Τοπικής Ανάπτυξης Η Τοπική Αυτοδιοίκηση Η Ανταγωνιστική Στρατηγική: Εννοιολογική Προσέγγιση για την Πολιτιστική Ανάπτυξη Κεφάλαιο 2: Προσεγγίσεις της Προώθησης των Πολιτιστικών Πόρων και ιασύνδεσή τους µε την Τοπική Ανάπτυξη σε Ευρωπαϊκό Επίπεδο Εισαγωγικά Οι Πολιτιστικοί Πόροι ως Οικονοµικό Μέγεθος Η Πολιτιστική Πολιτική ως Συστατικό της Στρατηγικής Ανάπτυξης σε Τοπικό, Περιφερειακό και Ευρωπαϊκό Επίπεδο Στρατηγικές και Πρακτικές Επιλεγµένων Ευρωπαϊκών Πόλεων Κεφάλαιο 3: Η Φυσιογνωµία της Αυτοδιοικητικής Ενότητας Εισαγωγικά Ο Νοµός Λάρισας - Φυσιογνωµία του Νοµού Γεωγραφικά Μορφολογικά στοιχεία Οι Τοµείς Παραγωγής Υποδοµές Ποιότητα Ζωής Η Πόλη της Λάρισας Η ιάρθρωση των Πολιτιστικών Πόρων στο Νοµό Λάρισας Εισαγωγικά Η Πολιτιστική Προσφορά στη Λάρισα και στην Ευρύτερη Περιοχή Αναφοράς

3 Οι Πολιτιστικοί Πόροι της Θεσσαλίας Πολιτιστικοί Πόροι Νοµού Λάρισας Κεφάλαιο 4: Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα Εισαγωγικά Γενικά Ιστορικά Στοιχεία ραστηριότητες της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Ελεύθερο Εργαστήρι Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα Περιγραφή του θεσµικού / νοµικού πλαισίου της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Κεφάλαιο 5: Η Έρευνα και η Μελέτη Πεδίου Ο Σκοπός της Έρευνας Η Μεθοδολογική Προσέγγιση Τα Ερευνητικά εδοµένα Η Πρωτογενής ιερεύνηση Το Ερωτηµατολόγιο Συνέντευξης Κεφάλαιο 6: Ευρήµατα - Συζήτηση Εισαγωγικά Αξιολόγηση Εξωτερικού Πολιτιστικού Περιβάλλοντος Αξιολόγηση Εσωτερικού Πολιτιστικού Περιβάλλοντος Προοπτικές Ανάλυση S.W.O.T Εισαγωγικά Εσωτερικό περιβάλλον Εξωτερικό Περιβάλλον Κεφάλαιο 7: Συµπεράσµατα Κατευθύνσεις Πολιτικής για την Ανάπτυξη της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Εισαγωγικά Συµπεράσµατα Προαπαιτούµενα Μιας Ολοκληρωµένης Στρατηγικής Ανάπτυξης Κατευθύνσεις Μιας Καινοτόµας Στρατηγικής Ανάπτυξης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 3.1. Αρχαίο Θέατρο Λάρισας Παλαιά Γέφυρα Πηνειού Ποταµού Περιφερειακό Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο Λάρισας Πλατεία Ταχυδροµείου Λάρισας Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας Χώροι του Ελεύθερου Εργαστηρίου, Αίθουσες ιδασκαλίας Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας Χώρος εντός της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Αµφιθέατρο 68 ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 5.1. Παράγοντες Ανάλυσης S.W.O.T Αποτελεσµατικός συνδυασµός Παραγόντων Εσωτερικού και 77 εξωτερικού περιβάλλοντος στην ανάλυση S.W.O.T Αξιολόγηση Προβολής Ελλάδας ως Πολιτιστικού Προορισµού Αξιολόγηση Προβολής Θεσσαλίας ως Πολιτιστικού Προορισµού Αξιολόγηση Προβολής Νοµού Λάρισας ως Πολιτιστικού Προορισµού Αξιολόγηση οδικών υποδοµών πρόσβασης στο ήµο Λαρισαίων Αξιολόγηση σιδηροδροµικών υποδοµών πρόσβασης στο ήµο 83 Λαρισαίων 6.6. Αξιολόγηση αεροπορικών υποδοµών πρόσβασης στο ήµο Λαρισαίων Αξιολόγηση λιµενικών υποδοµών πρόσβασης στο ήµο Λαρισαίων Εκτίµηση διαθέσιµου εισοδήµατος ελλήνων επισκεπτών για 84 κατανάλωση 6.9. Εκτίµηση διαθέσιµου εισοδήµατος αλλοδαπών επισκεπτών για 84 κατανάλωση Αξιολόγηση υπαρχουσών τεχνικών υποδοµών για πολιτιστική 85 ανάπτυξη Αξιολόγηση υπαρχουσών κοινωνικών υποδοµών για πολιτιστική 85 ανάπτυξη 6.12 Αξιολόγηση υπαρχουσών διοικητικών υποδοµών για πολιτιστική 85 ανάπτυξη Αξιολόγηση υφιστάµενης κατάστασης πολιτιστικής ανάπτυξης σε 86 επίπεδο Πινακοθήκης Αξιολόγηση υφιστάµενης κατάστασης πολιτιστικής ανάπτυξης σε 86 επίπεδο ήµου Λαρισαίων Αξιολόγηση υφιστάµενης κατάστασης πολιτιστικής ανάπτυξης σε 86 επίπεδο Νοµού Λάρισας Αξιολόγηση δυναµικότητας στις υπάρχουσες υποδοµές φιλοξενίας της 87 Πινακοθήκης Αξιολόγηση δυναµικότητας στις υπάρχουσες υποδοµές φιλοξενίας του 87 ήµου Λαρισαίων Αξιολόγηση δυναµικότητας στις υπάρχουσες υποδοµές φιλοξενίας του 87 4

5 Νοµού Λάρισας Εκτίµηση του αν οι πολιτιστικές επενδύσεις δηµιουργούν πρόσθετες ευκαιρίες κλπ σε επίπεδο Πινακοθήκης Εκτίµηση του αν οι πολιτιστικές επενδύσεις δηµιουργούν πρόσθετες ευκαιρίες κλπ σε επίπεδο ήµου Λαρισαίων Εκτίµηση του αν οι πολιτιστικές επενδύσεις δηµιουργούν πρόσθετες ευκαιρίες κλπ σε επίπεδο Νοµού Λάρισας Αξιολόγηση του συλλογικού ενδιαφέροντος και συντονισµού εµπλεκόµενων φορέων για τη διαµόρφωση πολιτιστικής εικόνας στο Νοµό Λάρισας Αξιολόγηση του συλλογικού ενδιαφέροντος και συντονισµού εµπλεκόµενων φορέων για τη διαµόρφωση πολιτιστικής εικόνας στο ήµο Λαρισαίων Αξιολόγηση του συλλογικού ενδιαφέροντος και συντονισµού εµπλεκόµενων φορέων για τη διαµόρφωση πολιτιστικής εικόνας στο Επιµελητήριο Λάρισας Αξιολόγηση του συλλογικού ενδιαφέροντος και συντονισµού εµπλεκόµενων φορέων για τη διαµόρφωση πολιτιστικής εικόνας στις Συνδικαλιστικές Οργανώσεις της Λάρισας Αξιολόγηση περαιτέρω ενδιαφέροντος για πολιτιστική ανάπτυξη στην Πινακοθήκη Αξιολόγηση περαιτέρω ενδιαφέροντος για πολιτιστική ανάπτυξη στο ήµο Λαρισαίων Αξιολόγηση περαιτέρω ενδιαφέροντος για πολιτιστική ανάπτυξη στο Νοµό Λάρισας Αξιολόγηση προτεραιοτήτων στη βελτίωση υποδοµών για πολιτιστική ανάπτυξη Πρόσβαση Αξιολόγηση προτεραιοτήτων στη βελτίωση υποδοµών για πολιτιστική ανάπτυξη Φιλοξενία Αξιολόγηση προτεραιοτήτων στη βελτίωση υποδοµών για πολιτιστική ανάπτυξη Χώροι Θέασης και Ακροάµατος Αξιολόγηση προτεραιοτήτων στη βελτίωση υποδοµών για πολιτιστική ανάπτυξη Χώροι Ιστορικής Μνήµης, Μουσεία ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 5.1. Το Πλαίσιο της ανάλυσης V.R.I.O Τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας 75 5

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανάπτυξη είναι µια ενιαία κοινωνική, οικονοµική και πολιτιστική διαδικασία που στοχεύει στην ενεργοποίηση των ενδογενών πόρων, µέσων και δυνατοτήτων µιας περιοχής. Ακόµη, είναι γεγονός ότι υπάρχει µια στενή σχέση µεταξύ πολιτισµού και ανάπτυξης. Και τα δύο είναι ποιοτικές και ποσοτικές διαδικασίες και ταυτόχρονα επιδιωκόµενα αποτελέσµατα Αδιαµφισβήτητα, η προώθηση των πολιτιστικών πόρων και οι παρεµβάσεις σε πόλεις, σε χώρους πολιτιστικής κληρονοµιάς ή σε ιστορικά κέντρα στοχεύει στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του συνεκτικού πυρήνα και κατ επέκταση του ίδιου του χώρου, καθώς και στην αναβάθµιση της επιχειρηµατικότητας για τις εγκατεστηµένες οικονοµικές δραστηριότητες. Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται ιδιαίτερα ζητήµατα της δυνατότητας τοπικής ανάπτυξης, χρησιµοποιώντας ως πρωτεύουσα αρχή την ανταγωνιστική προώθηση πολιτιστικών πόρων, και ιδιαίτερα της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας. Στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται και αναλύονται: Η συµβολή των πολιτιστικών πόρων της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας στη ανάπτυξή της ευρύτερης περιοχής, και η εκτίµηση των ποιοτικών και ανταγωνιστικών προοπτικών τους, µέσα από διαδικασίες ενδογενούς τοπικής ανάπτυξης και προϋποθέσεις επιτυχούς επιχειρηµατικότητας. Οι δυνατότητες ύπαρξης και αξιοποίησης των προϋποθέσεων και όλων των διαθέσιµων πόρων για την υποστήριξη καινοτόµων και εναλλακτικών µορφών τοπικής ανάπτυξης στην περιοχή αναφοράς αποσκοπώντας σε πολλαπλασιαστικά οφέλη για την τοπική κοινωνία. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Πολιτιστικοί Πόροι, Πολιτιστικό Κεφάλαιο, Ανταγωνιστική Προώθηση, Ενδογενής Τοπική Ανάπτυξη, ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας, Βιώσιµο Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα 6

7 ABSTRACT The development is a uniform social, economic and cultural process that aims at the activation of the endogenous resources, means and capabilities of an area. Furthermore, it s a fact, that there is a strong link between civilization and development. Both of them are considered as quantitive and qualitive processes and at the same time, as expected results. Unexceptionably, the promotion of the cultural resources, the interferences at cities, at areas of cultural heritance or at historical centres, aims at the improvement of the competitiveness of the cohesive core, and furthermore of the area itself, as well as at the upgration of the business dexterity for the established economic activities. The presence work examines the specific aspects of the capability of local development, using as basic principle the competitive promotion of the cultural resources and specifically the cultural resources of Larissa Municipal Art Gallery. In this framework this work examines and analyses: The contribution of the cultural resources of Larissa Municipal Art Gallery, in the development of the greater area and the estimation of the quantitive and competitive perspectives, throughout the processes of endogenous local development and the conditions of successful business dexterity. The abilities of the existence and exploitation of the conditions and of all the available resources, in order to support innovative and substitutionally forms of local development at the referred area, aiming at alternative effects for the local society. Key Words Cultural Resources, Cultural Capital, Competitive Promotion, Endogenous Local Development, Larissa Municipal Art Gallery, Sustainable Competitive Advantage 7

8 Εισαγωγή Οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί την τελευταία εικοσαετία στην περιοχή της τεχνολογίας δεν έχουν αφήσει ανεπηρέαστη συνολικά την κοινωνική και οικονοµική ζωή, αλλά έχουν διεισδύσει σε κάθε πτυχή της και έχουν παρασύρει σε αλλαγές κάθε επιµέρους τοµέα της. Παράλληλα, η πρόσφατη αντίληψη για την οικονοµία του ελεύθερου χρόνου, σε συνδυασµό µε τη συνεχώς αυξανόµενη ζήτηση για πολιτιστικές δραστηριότητες, αγαθά και υπηρεσίες, δηµιουργούν ενδιαφέρουσες προοπτικές για την ανάπτυξη και διάθεση των πολιτιστικών πόρων. Η συµβολή τους στη δηµιουργία ζήτησης, προστιθέµενης αξίας και εισοδηµάτων µπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα σηµαντική. Η ανάπτυξη και διάθεση του πολιτιστικού προϊόντος, εκτιµάται ότι µπορεί να βελτιώσει το περιβάλλον για την προώθηση επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων και να δηµιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, συµβάλλοντας στη βελτίωση των δεικτών απασχόλησης. Με δεδοµένο πως ο πολιτισµός νοείται ως ένα σύνολο δραστηριοτήτων που παράγουν εµπορεύσιµα αγαθά και υπηρεσίες χρησιµοποιώντας «σπάνιους» συντελεστές παραγωγής, οι πολιτιστικοί πόροι δύνανται να ανιχνεύσουν τον επιχειρηµατικό τους δρόµο, θωρακίζοντας από τη µια την πολιτιστική κληρονοµιά, το λαϊκό πολιτισµό, το φυσικό και αστικό τοπίο και δηµιουργώντας από την άλλη το κατάλληλο περιβάλλον ανάπτυξης και ανάδειξής τους µε την ταυτόχρονη επιβολή κανόνων ανταγωνισµού. Αδιαµφισβήτητα, στις ανεπτυγµένες κοινωνίες υπάρχει µεγάλη προσφορά και παραλλακτικότητα πολιτιστικών προϊόντων, τα οποία και άµεσα συνδέονται µε την τοπική ανάπτυξη, τόσο σε επίπεδο περιφερειακών πόλεων, όσο και σε επίπεδο ευρύτερων περιοχών επιρροής τους. Αυτή η διαπίστωση µπορεί να ειπωθεί ότι συνθέτει το εξωτερικό περιβάλλον για κάθε πολιτιστική δραστηριότητα, όπως είναι και η περίπτωση της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας. Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα µελέτη εξετάζει το ενδεχόµενο τοπικό ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα και τα θετικά οικονοµικά αποτελέσµατα, που προκύπτουν για την ύπαρξη και λειτουργία της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας, που µπορεί να αναδείξει, στη βάση µιας στοχοθετηµένης κινητοποίησης και αξιοποίησης των διαθέσιµων πολιτιστικών πόρων. 8

9 Ειδικότερα, σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η ανταγωνιστική προώθηση των πολιτιστικών πόρων της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας, στο χώρο και το χρόνο, εξυπηρετώντας την κοινωνία και την ανάπτυξή της. Ως ειδικοί στόχοι, εκφράζονται η προσέλκυση επισκεπτών και η ανάδειξη της ελκυστικότητας της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας, ως υπερτοπικού πολιτιστικού προορισµού στην εγχώρια και τη διεθνή αγορά, η αναδιάταξη και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του συνολικού µίγµατος πολιτιστικού προϊόντος αυτής και η ενεργός συµβολή των πόρων της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας στην οικονοµική, κοινωνική και αισθητική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής επιρροής του ήµου Λαρισαίων. Τα προηγούµενα διερευνώνται µε συνδυαστικές τεχνικές, όπως είναι: πρωτογενής έρευνα µε κατάλληλα δοµηµένο ερωτηµατολόγιο, κλειστών και ανοικτών ερωτήσεων, σε «πρόσωπα-κλειδιά»/key-persons και στατιστική επεξεργασία, αξιοποίηση διαθέσιµων δευτερογενών στοιχείων, ανάλυση v.r.i.o (valuable rare imitable - organization) και ανάλυση s.w.o.t. Η µεθοδολογική προσέγγιση της παρούσας ερευνητικής προσπάθειας βασίζεται στη λεγόµενη «θεώρηση βάσει πόρων». Αυτή αναφέρεται σε διαδικασίες ενεργοποίησης της τοπικής πολιτιστικής επιχειρηµατικότητας και εγχειρηµάτων ενδογενούς ανάπτυξης. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται ως υπόθεση εργασίας η εκτίµηση της διακρίβωσης, του ότι αν η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας βρίσκεται σε τέτοιο επίπεδο, έτσι ώστε να διασφαλίζεται βιώσιµο ανταγωνιστικό και µάλιστα µε µακροχρόνιο πλεονέκτηµα, αναδεικνύοντας αυτή ως βιώσιµο κοινωνικοοικονοµικό πόλο τοπικής αισθητικής και ανάπτυξης. Με οδηγό τα όσα αναφέρθηκαν, η εργασία διαρθρώνεται σε επτά κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο, αναφέρεται σε εννοιολογικές και εισαγωγικές προσεγγίσεις για τον πολιτισµό, την κουλτούρα, το πολιτιστικό κεφαλαίο, τους πολιτιστικούς πόρους και τα πολιτιστικά αγαθά προϊόντα, την τοπική αυτοδιοίκηση, καθώς επίσης και για την έννοια της ανταγωνιστικής προώθησης των πολιτιστικών πόρων. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ευρωπαϊκή εµπειρία, σχετικά µε τη σύνδεση των πολιτιστικών πόρων και το ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Με το τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η υφιστάµενη ανάπτυξη του Νοµού Λάρισας και της 9

10 Πόλης της Λάρισας και αναλύεται η διάρθρωση των πολιτιστικών πόρων στην περιοχή ενδιαφέροντος. Το τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας, βασικό µηχανισµό διαµόρφωσης αναγνωρίσιµης πολιτιστικής ταυτότητας της ευρύτερης περιοχής. Το πέµπτο κεφάλαιο ασχολείται µε τη µεθοδολογική προσέγγιση, που απαρτίζεται από σύνολο καινοτόµων τεχνικών. Στο έκτο κεφάλαιο αναπτύσσονται τα συµπεράσµατα, διατυπώνονται προτάσεις και προτείνονται συνιστώσες καινοτόµου στρατηγικού σχεδιασµού, ώστε να διευρυνθούν και ενισχυθούν οι προοπτικές βιώσιµου ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος για τη ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας. Στο σηµείο αυτό επισηµαίνεται η σηµαντική τοπική δυσχέρεια στην προσέγγιση και καταγραφή αξιόπιστων και έγκυρων στοιχείων, τόσο πρωτογενών όσο και δευτερογενών, που αφορούν στους πολιτιστικούς και λοιπούς πόρους, καθώς και στην τεκµηρίωση της ικανότητας συντονισµού τους και της προοπτικής τους. Ευχαριστίες Για την καθοδήγηση και τη συµβουλευτική υποστήριξη, ώστε να ολοκληρωθεί η παρούσα εργασία, εκφράζονται ιδιαίτερες ευχαριστίες στον επιβλέποντα ρα. Ιωάννη Ιωαννίδη. Ακόµη ευχαριστίες εκφράζονται στους αιρετούς εκπροσώπους της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας τοπικής αυτοδιοίκησης του Νοµού Λάρισας, στον Πρόεδρο και τα στελέχη της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας, καθώς επίσης και στα στελέχη διαφόρων φορέων σε τοπικό επίπεδο, για τη συνεργασία τους στην παροχή στοιχείων και πληροφόρησης. 10

11 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικές ιασαφηνίσεις 1.1.Γενικά Στο παρόν κεφάλαιο, το οποίο είναι εισαγωγικό, προσεγγίζονται, επεξηγούνται και αναλύονται οι έννοιες του πολιτισµού και της κουλτούρας, του πολιτιστικού κεφαλαίου, των πολιτιστικών πόρων και των πολιτιστικών αγαθών προϊόντων, της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς επίσης και της έννοιας της ανταγωνιστικής προώθησης των πολιτιστικών πόρων. Οι συγκεκριµένες αναφορές είναι απαραίτητες προκειµένου να γίνει κατανοητό το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας και η εµβάθυνση γίνεται σε επίπεδο που εξυπηρετεί την τελευταία Εννοιολογικό Περιεχόµενο του Πολιτισµού και της Κουλτούρας Ο προβληµατισµός γύρω από τη σύνθετη και πολυδιάστατη έννοια του πολιτισµού υπερβαίνει το στόχο του ερευνητικού ενδιαφέροντος για την παρούσα εργασία, ωστόσο κρίνεται απαραίτητο να προσεγγιστεί εν συντοµία το εννοιολογικό περιεχόµενο του όρου αυτού, ώστε να οριοθετηθούν και να αναδειχθούν πτυχές του που αφορούν την εµπειρική έρευνα. Αρχικά, θα πρέπει να επισηµανθεί το τεράστιο πεδίο αντεγκλήσεων, των διχογνωµιών και των διενέξεων, που αφορούν τον όρο και που κάνουν πολύπλοκη τη θεωρητική του προσέγγιση. Ο όρος «πολιτισµός» χαρακτηρίζεται από πολυσηµία και αποτελεί φορέα µιας πλούσιας εξηγητικής διάστασης, καθώς συνδέεται µε τις έννοιες της παιδείας, της επιµόρφωσης της επικοινωνίας, της ψυχαγωγίας και γενικότερα της πνευµατικής και ψυχικής αναβάθµισης, της κοινωνικής συµµετοχής και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Σε εννοιολογικό πλαίσιο, ο πολιτισµός είναι ένας από τους πλέον συνηθισµένους όρους, που προήλθε από την ανθρωπολογία και την κοινωνιολογία. Αρκετοί ερευνητές, σε µια προσπάθειά τους να καταγράψουν τα διαφορετικά νοήµατα αυτής 11

12 της λέξης κατέληξαν σε τουλάχιστον 164 διαφορετικές ερµηνείες. Έτσι, στα τέλη του 19ου αιώνα ετέθησαν οι βάσεις ενός ορισµού, καθορίζοντας τον πολιτισµό ως σύνθετο σύνολο που περιλαµβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, το νόµο, τα ήθη και τα έθιµα και άλλες δεξιότητες που απέκτησε ο άνθρωπος ως µέλος µιας κοινωνικής οµάδας (Πασχαλίδης Γ., 1999: 24). Υπό µία γενική έννοια λοιπόν, είναι µια κοινά αποδεκτή µορφή συµπεριφοράς που υιοθετείται από µια δεδοµένη κοινωνία και που περιλαµβάνει διακριτά και πολύπλοκα συστήµατα κοινωνικής οργάνωσης, σκέψης και ιδεολογίας. Ο πολιτισµός συνδέει την ανθρώπινη κοινωνία µε το περιβάλλον της και είναι ένα υπερσωµατικό χρονικό συνεχές πραγµάτων και γεγονότων εξαρτώµενων από τη συµβολοποίηση (Πασχαλίδης Γ., 1999: 24). Η αναφορά ορισµών που έχουν διατυπωθεί από άλλες επιστήµες, όπως η κοινωνιολογία ή η ανθρωπολογία, είναι απαραίτητη για την κατανόηση του πολυποίκιλου αντικειµένου του πολιτισµού και την ευκολότερη σύνδεσή του µε την οικονοµική θεωρία. Ο πολιτισµός µπορεί να ορισθεί µε βάση την πολιτική, τη γεωγραφία τη θρησκεία, την εθνικότητα ή και άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία προβάλλονται µε τη µορφή συµβόλων, κειµένων, γλωσσών, προφορικών και γραπτών παραδόσεων και άλλων τρόπων έκφρασης. Μια από τις βασικότερες λειτουργίες αυτών των πολιτιστικών εκφράσεων µιας οµάδας είναι να αποκτήσει η τελευταία µια διακριτή ταυτότητα, παρέχοντας τα κατάλληλα µέσα διαφοροποίησης των µελών της από τα µέλη άλλων οµάδων (Thorsby, D., 2001: 34). Κατά τον Tylor (1871), «ο πολιτισµός είναι ολόκληρο το σύµπλεγµα που περιλαµβάνει γνώση, ιδεολογία, τέχνη, ηθική, νόµους, έθιµα και όλες τις άλλες ικανότητες και συνήθειες που έχει αποκτήσει ο άνθρωπος ως µέλος της κοινωνίας» (Tylor, E., 1958, αρχ. έκδ. 1871: 8). Κατά τον Geertz (1957), «ο πολιτισµός είναι η δοµή των εννοιών µε βάση τους οποίους οι άνθρωποι µεταφράζουν τις εµπειρίες τους και καθοδηγούν τη δράση τους. Η 12

13 κοινωνική δοµή είναι η µορφή που λαµβάνει αυτή η δράση, το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων. Ο πολιτισµός και η κοινωνική δοµή είναι διαφορετικές αφαιρέσεις του ίδιου φαινοµένου» (Keesing, R., and Strathen, A., 1998 :5). Παράλληλα, ο πολιτισµός είναι δυνατό να σχετίζεται περισσότερο µε δράσεις που προέρχονται από την εκπαίδευση, στοχεύει στην επικοινωνιακή δράση και δεν αποτελεί µια απλή εξίσωση τεχνικών ή επαγγελµατικών δεξιοτήτων. Κατά το Thorsby, αυτή η έννοια του πολιτισµού πηγάζει από τρία βασικά χαρακτηριστικά των δραστηριοτήτων που περικλείει: α) τη δηµιουργικότητα παραγωγής τους, β) το ενδιαφέρον παραγωγής επικοινωνιακής έννοιας και γ) την πνευµατική ιδιοκτησία των δραστηριοτήτων αυτών. (Thorsby, D., 200: 37). Ο πολιτιστικός τοµέας δράσης και ενεργοποίησης είναι κατά αναλογία ένας χώρος πολυδιάστατος, που αγγίζει όλες τις παραπάνω έννοιες. Το πεδίο δράσης λοιπόν του πολιτισµού αγκαλιάζει ένα πολύ ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων και αντικατοπτρίζει έτσι την πολυπλοκότητα και την πολυµορφία της σύγχρονης µεταβιοµηχανικής κοινωνίας (Μακ Κουέϊλ, Ν, 2002:119). Η έννοια της πολιτισµικής δράσης αφορά σε κάτι συλλογικό, το οποίο µοιράζεται µε άλλους. Πρέπει να έχει κάποια συµβολική µορφή έκφρασης, είτε αυτή είναι εκούσια ή όχι (Μακ Κουέϊλ, Ν, 2002:119). Παράλληλα, έχει κάποιο πρότυπο, τάξη, και συνεπώς κάποιες αξιολογικές διαστάσεις. Ο πολιτισµός εξελίσσεται δυναµικά και συνέχεια µέσα στο χρόνο, δηλαδή ζει και αλλάζει, έχει παρελθόν και δυνητικά µέλλον. Έτσι, ο πολιτισµός αδιαµφισβήτητα διαµορφώνει ένα κόσµο διαδραστικών και αλληλεπιδρωσών σχέσεων στην κοινή ζωή των ανθρώπων (Μακ Κουέϊλ, Ν, 2002:120). Η κουλτούρα, όρος ξενόγλωσσος και διεθνής, που έχει υιοθετηθεί και στην ελληνική έχει και αυτή έννοια πολυδιάστατη. Περιλαµβάνει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, τα πιστεύω, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, τους νόµους, τα ήθη, τα έθιµα και όλες τις άλλες ικανότητες και συνήθειες που αποκτά ο άνθρωπος ως µέλος της κοινωνίας (Williams, R., 1994:24-29, 46-49). 13

14 Η κουλτούρα σύµφωνα µε τον Badie (Badie, B.,1995: ), έχει ως σκοπό να καταστήσει κατανοητή µια κοινωνική δράση. Αποτελεί συστατικό µέρος της δράσης και δεν µπορεί να ειδωθεί ως µια αυτόνοµη και ανατροφοδοτούµενη κατηγορία, αλλά ως συνυφασµένη µε την κοινωνική ιστορία. Έτσι, η κουλτούρα έχει έναν εξελικτικό προσανατολισµό και µεταβάλλεται σύµφωνα µε ρυθµούς που δένονται µε εκείνους της ιστορίας κάθε κοινωνίας. Είναι παρούσα σε όλες τις µορφές της κοινωνικής ζωής, ως το προϊόν και το έναυσµα των κοινωνικών αλλαγών. Λειτουργεί ως µεσολαβητής µέσω του οποίου οι άνθρωποι προσπαθούν να υπερβούν την κατάσταση στην οποία βρίσκονται και να δηµιουργήσουν κάτι καλύτερο (Badie, B.,1995: 114). Όσον αφορά στη διάκριση µεταξύ της έννοιας του πολιτισµού και αυτής της κουλτούρας, αξίζει να παρατεθεί η διάκριση του Μ. Weber που προσδιορίζει την κουλτούρα στο ανθρώπινο, το κατασκευασµένο, το ιδιαίτερο και τον πολιτισµό στο πραγµατικό και το οικουµενικό (Badie, B, 1995:31). Συνήθως, προτείνεται ο όρος πολιτισµός να χρησιµοποιείται για την περιγραφή του πολιτισµού µεγαλύτερων σε έκταση και περισσότερο σύνθετων σε διάρθρωση κοινωνιών, ενώ ο όρος κουλτούρα για την περιγραφή του πολιτισµού µικρών σε µέγεθος και απλών σε διάρθρωση κοινωνιών. Έτσι, όπως αναφέρει ο Badie (Badie, B, 1995:31) «ο κοινός παρονοµαστής µεταξύ των ορισµών είναι στην πραγµατικότητα αρκετά φτωχός και δεν υπάρχει οµοφωνία σχετικά µε το περιεχόµενο της αντίθεσης πολιτισµούκουλτούρας, η οποία φαίνεται να είναι ανακριβής» Ο Πολιτισµός ως Μοχλός Οικονοµικής Ανάπτυξης Η ανάπτυξη και ο πολιτισµός συνδέονται µε πολλούς τρόπους. εν είναι τυχαίο το ότι έχει ανακύψει ενδιαφέρον για τον τρόπο µε τον οποίο οι πολιτιστικοί παράγοντες επηρεάζουν την αναπτυξιακή διαδικασία 1. Ειδικότερα ο πολιτισµός αποτελεί ένα σύνολο δραστηριοτήτων που στοχεύουν στην παραγωγή εµπορεύσιµων αγαθών και υπηρεσιών, χρησιµοποιώντας σπάνιους 1 Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ακόµη και η Παγκόσµια Τράπεζα, ως ένας από τους σηµαντικότερους φορείς ανάπτυξης, έχει παρουσιάσει ενδιαφέρον για τον τρόπο µε τον οποίο οι πολιτιστικοί παράγοντες συµβάλλουν στη γενικότερη αναπτυξιακή διαδικασία. Σχετικά : ικτυακός Τόπος της Παγκόσµιας Τράπεζας 14

15 συντελεστές παραγωγής (Παχάκη, Κ, Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000:25). Είναι δυνατόν να διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο και να είναι βιώσιµος ακόµη και σε µικρές οικονοµίες εφόσον: στηρίζεται σε πόρους που µπορούν να εντοπιστούν σε οποιαδήποτε κοινωνία και επίπεδο ανάπτυξης είναι εντάσεως ανθρώπινου κεφαλαίου και τοπικών πόρων, δηλαδή µπορεί να λειτουργήσει σε µικρή κλίµακα, µε απλό τεχνικό εξοπλισµό και να είναι ανταγωνιστικός χαρακτηρίζεται από εθνική ιδιορρυθµία που αποτρέπει τη διείσδυση ξένων πολιτιστικών επιρροών χαρακτηρίζεται από έντονη ευελιξία κατά την οργάνωση και προβολή του, µε αποτέλεσµα να υπάρχει καλύτερη διαχείριση του κόστους και µπορεί να σηµειώνεται όφελος από υψηλές εισοδηµατικές ελαστικότητες σε περιόδους ανερχόµενων εισοδηµάτων αλλά και αντοχή σε δύσκολες περιόδους και µπορεί να καθορισθεί το µέτρο της ανάπτυξής αξιοποιώντας τις προτιµήσεις των καταναλωτών και λειτουργώντας θετικά προσφέροντας αισθητικές και πνευµατικές εµπειρίες (Παχάκη, Κ., Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000:27) Ακόµη, ο πολιτιστικός τοµέας όµως διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο και σε οικονοµίες οποιουδήποτε µεγέθους, δεδοµένου ότι: επηρεάζει το γενικότερο επίπεδο δηµόσιας ζωής ως παραγωγός κύριων δηµόσιων αγαθών συµβάλλει στη βελτίωση της αισθητικής εικόνας µιας κοινωνίας, η αισθητική ανάπτυξη που τον χαρακτηρίζει επηρεάζει την ποιότητα και εµπορευσιµότητα των περισσότερων αγαθών της αγοράς, είναι σχετικά µη ρυπαίνουσα δραστηριότητα αποτελεί ένα διακριτικό αλλά αποτελεσµατικό µέσο κοινωνικής κριτικής και ως πολιτιστικό καλλιτεχνικό κεφάλαιο, αποκτά όλο και µεγαλύτερη αξία µε το πέρασµα του χρόνου (Παχάκη. Κ, Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000:27) 15

16 Για να µπορέσει η ανάπτυξη να έχει µακρόχρονο χαρακτήρα και οι πολιτιστικές πολιτικές να σηµειώσουν ουσιαστικό αποτέλεσµα, πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά το σχεδιασµό αυτών οι περιορισµοί του πολιτιστικού τοµέα, τόσο µιας µικρής όσο και µιας µεγάλης οικονοµίας, οι οποίοι είναι οι εξής (Παχάκη, Κ., Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000:26): οι πόροι που αφορούν στην πολιτιστική κληρονοµιά και τα ταλέντα είναι σπάνιοι και περιορισµένοι η καλλιτεχνική διείσδυση σε νέες αγορές για µια µικρή χώρα είναι µια δύσκολη διαδικασία η εθνική ιδιοµορφία αποτελεί και εµπόδιο εξάπλωσης, το οποίο µπορεί να αντιµετωπισθεί µε σηµαντικό κόστος (π.χ. µεταφράσεις λογοτεχνικών έργων), δεδοµένου ότι η αγορά δεν είναι ενιαία η άσκηση της πολιτιστικής δραστηριότητας σε µικρή κλίµακα συνεπάγεται περιορισµένες διασυνδέσεις µε τους υπόλοιπους κλάδους και κατ επέκταση περιορισµένες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις. Παράλληλα, η ευελιξία στην οργάνωση σηµαίνει και σχετική αστάθεια, που σε δύσκολες περιόδους οδηγεί σε άµεση συρρίκνωση, και η τέχνη µπορεί και να απωθήσει, µε αποτέλεσµα να µη δέχεται τη χρηµατοδοτική ενίσχυση της αγοράς και των ιδιωτικών παραγόντων. Από τα παραπάνω συνάγεται, ότι επικρατεί µια δυναµική σχέση µεταξύ πολιτισµού και ανάπτυξης και ειδικότερα αστικής ανάπτυξης, δεδοµένου ότι η πολιτιστική πολιτική εφαρµόζεται αρχικά σε επίπεδο πόλης και όχι σε επίπεδο χώρας 2. εδοµένου ότι ο πολιτισµός άρχισε πρόσφατα να παίρνει µια τεχνοκρατική διάσταση, οι κατευθύνσεις της πολιτιστικής πολιτικής έχουν πάρει και οικονοµικό 2 Αυτό οφείλεται κυρίως στην αµφιβολία πολιτικών παραγόντων για την αποτελεσµατικότητα αυτού του είδους πολιτικής στην οικονοµία της χώρας, µε αποτέλεσµα να την επιχειρούν αρχικά σε επίπεδο πόλης (Αθανασόπουλος,., 1990:88). 16

17 χαρακτήρα λόγω της αλλαγής των οικονοµικών σχέσεων, που διατηρούν έντονο το στοιχείο του ανταγωνισµού (Σκιά-Πανοπούλου, Χ., 1998:29) Πολιτιστικά Αγαθά Προϊόντα Κατά καιρούς, πολλοί ερευνητές υποστήριξαν ότι η υποδοχή της έννοιας των πολιτιστικών αγαθών πρέπει να γίνεται µε ειδικεύσεις και µε εµπειρικούς τρόπους εξακρίβωσης της αξίας των αγαθών και όχι να αυτοδεσµεύονται σε νοµοθετικά πλαίσια µε άκαµπτους ορισµούς, µε συνέπεια να αφήνουν ακάλυπτα ορισµένα αγαθά που ενδεχοµένως µπορεί µεταγενέστερα να θεωρηθούν άξια υποστήριξης. Για τη δηµιουργία ενός πολιτιστικού αγαθού, οι πολιτιστικοί πόροι αποτελούν την αρχική πρώτη ύλη, µε κυριαρχικό ρόλο τη συµβολή του πολιτιστικού δηµιουργού. Η παραγωγή των πολιτιστικών αγαθών συµβάλλει στη µεγιστοποίηση του πολιτιστικού κεφαλαίου µιας χώρας, ενισχύει την πολιτιστική ταυτότητα και εικόνα της κοινωνίας της (Μπιτσάνη, Ε., 2004:36-37). Τα πολιτιστικά αγαθά, όπως και τα άλλα, εµφανίζονται σε ένα ευρύτατο φάσµα ειδών και ποιοτήτων. Ανάλογα µε το είδος και την ποιότητα οι επιδράσεις που έχουν, µπορεί να είναι προς θετική κατεύθυνση (βελτίωση) ή προς αντίστοιχη αρνητική (υποβάθµιση). Και επειδή τα έργα τέχνης έχουν σε µεγάλο βαθµό δηµόσιο χαρακτήρα και επιδράσεις, που εκτείνονται σε χώρο και σε χρόνο, ο αντίκτυπός τους είναι ευρύτερος των άλλων αγαθών 3 (Παχάκη, Κ., Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000: 27). Τα πολιτιστικά αγαθά διαφέρουν από τα άλλα αγαθά γιατί οι άνθρωποι τα θεωρούν ως σύµβολα κάποιου στοιχείου 4 και του αποδίδουν πολλές έννοιες. Γενικά, ένα αγαθό έχει πολιτιστική αξία όταν είναι πηγή έµπνευσης ή σύµβολο διάκρισης (Klamer, A., 2002:56). Ειδικότερα, τα πολιτιστικά προϊόντα είναι αγαθά και υπηρεσίες που περιλαµβάνουν τις τέχνες, τη συντήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς και τις πολιτιστικές βιοµηχανίες. 3 Η τέχνη εκφράζει αλλά και επηρεάζει τη γενικότερη εικόνα αλλά και τις επιδόσεις µιας κοινωνίας και µιας εποχής. Αυτή η έµµεση επίδραση είναι πιο σηµαντική από την άµεση. 4 Ενός έθνους, µιας κοινότητας, µιας παράδοσης, µιας θρησκείας, µιας ιδέας κ.λπ. 17

18 Τα πολιτιστικά αγαθά αν και διακρίνονται για τη µοναδικότητα και την ετερογένειά τους, παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά µε βάση το περιεχόµενο και τη λειτουργικότητα τους 5 (Παχάκη, Κ., Αγγελίδου, Φ., κ.ά., 2000: 27). Ο καταναλωτικός χαρακτήρας των πολιτιστικών αγαθών αφορά στην ικανοποίηση αναγκών ψυχαγωγίας και εξαρτάται από τις προτιµήσεις και το διαθέσιµο χρόνο του καταναλωτή. Η επέκταση αυτών των αγαθών εξαρτάται από την τοπική και κοινωνική διερεύνηση της αγοράς, την υποκατάσταση των εγχώριων από εισαγόµενα οµοειδή και τις εξαγωγές (Ζέρβα, Κ., 2005:14). Κοινή είναι η πεποίθηση ότι τα ζητήµατα που αφορούν στον πολιτισµό, εµφανίζουν σηµαντικές ιδιαιτερότητες από τόπο σε τόπο και από χρόνο σε χρόνο. Οι πολιτιστικές παραδόσεις κάθε περιοχής, η σύνθεση του πληθυσµού, το µορφωτικό και οικονοµικό του επίπεδο δηµιουργούν συγκεκριµένες ανάγκες. Βέβαια, εκ των πραγµάτων, ο τοµέας του πολιτισµού και οι αντίστοιχες δοµές, είτε ιδιωτικές, είτε δηµόσιες, δεν είναι εύκολο να συµπεριλάβουν στην οργάνωσή τους το διευρυµένο και µεταλλασσόµενο περιεχόµενο της έννοιας του πολιτισµού. Έτσι, διαπιστώνεται ένας σαφής περιορισµός στην πολιτιστική διάσταση. Με αυτή την έννοια, οι πολιτιστικές δραστηριότητες, όσον αφορά τη σηµασιοδότησή τους, δεν θα πρέπει απλά να εξαντλούνται στη διοργάνωση εκδηλώσεων, µε άλλα λόγια στην «κατανάλωση πολιτισµού», αλλά, επιπρόσθετα, και στην παραγωγή του. ηλαδή, οι προσπάθειες πρέπει να κατευθύνονται στη διαµόρφωση ευνοϊκών όρων µε στόχο την πρωτογενή παραγωγή και ευδοκίµηση πολιτιστικών αγαθών Πολιτιστικό Κεφάλαιο - Πολιτιστικοί Πόροι Πολιτιστική Παραγωγή Οι τεχνολογικές εξελίξεις επιφέρουν διαρθρωτικές αλλαγές που µεταβάλλουν διαχρονικά το είδος της βάσης του πλούτου στην οικονοµία. Στην παραδοσιακή φεουδαρχική οικονοµία, τη βάση του πλούτου αποτελούσαν η γη, τα αγροτικά προϊόντα και οι φυσικού πόροι, όπως ο χρυσός. Μεταγενέστερα, στη βιοµηχανική εποχή η βάση του πλούτου µεταφέρθηκε στη δηµιουργία κεφαλαίου, στο βιοµηχανικό 5 Τα χαρακτηριστικά αυτά διακρίνονται σε πρωτογενή- δευτερογενή- τριτογενή, απλές περίτεχνες µορφές, απλά σύνθετα έργα, αποδόσεις, διάρκεια αναλωσιµότητα, καθώς και στην εισροή της τέχνης σε άλλα προϊόντα. 18

19 εξοπλισµό και στα µαζικά παραγόµενα προϊόντα. Από την εποχή της βιοµηχανικής επανάστασης η βάση της οικονοµικής δύναµης στηριζόταν στα µέσα παραγωγής προϊόντων και της διάθεσής τους σε µεγαλύτερες αγορές (Κυριαζίδης, Θ.,2006:106). Στη νέα εποχή ο µηχανισµός δηµιουργίας του πλούτου δε βρίσκεται µόνο στο βιοµηχανικό εξοπλισµό και στην υποδοµή, αλλά και στη δυνατότητα ενός κράτους να δηµιουργεί συνεχώς νέα είδη ευρέως διαδεδοµένης έκφρασης και ιδεών. Η πηγή της οικονοµικής δύναµης και του πλούτου προέρχεται πλέον και από ένα διαφορετικό είδος κεφαλαίου, ενός κεφαλαίου πνεύµατος και δηµιουργικών ιδεών. Στην πρόοδο της οικονοµίας και της κοινωνίας συµµετέχουν πλέον και οι πολιτιστικοί πόροι και δυνατότητά τους να συνεισφέρουν στη δηµιουργία πρωτότυπων µορφών έκφρασης. Η χαµηλή παραγωγικότητα δηµιουργίας σε ορισµένες χώρες δεν προέρχεται µόνο από χαµηλά επίπεδα δηµιουργικών ταλέντων ή ποιοτικών χαρακτηριστικών, αλλά από τον τρόπο που οι διαφορετικές πολιτιστικές µορφές και σχήµατα διανέµονται και καταναλώνονται (Κυριαζίδης, Θ.,2006:107). Αδιαµφισβήτητα, η εισαγωγή της τρισδιάστατης έννοιας του κεφαλαίου από τον P. Bourdie, ως οικονοµικού, πολιτισµικού και συµβολικού κεφαλαίου, αποτέλεσε µια σηµαντική συνεισφορά στην πολιτισµική θεωρία. Έτσι, το Πολιτισµικό Κεφάλαιο εκφράζει όλες εκείνες τις ικανότητες που καθιστούν τα άτοµα ικανά να «εκµεταλλευθούν» την κληρονοµιά τους αλλά και τον τόπο τους, αλλά και τις κοινωνικές δυνατότητες της επιστηµονικής πληροφόρησης, της αισθητικής ευχαρίστησης και των καθηµερινών απολαύσεων (Honneth, 1986:59, όπως αναφέρεται στο Ιωαννίδης, Ι., 2002). Η συσσώρευση Πολιτιστικού Κεφαλαίου συντελείται µέσω των Πολιτισµικών Πηγών. «Οι Πολιτισµικές Πηγές αποτελούν το σύνολο του πολιτιστικού δυναµικού και αποτελούν ο,τιδήποτε συνεισφέρει στον πολιτισµό και την κουλτούρα µιας οµάδας ή ενός τόπου» (Ιωαννίδης, Ι., 2002:2). Στη βάση αυτή, οι πολιτισµικές πηγές κατηγοριοποιούνται σε Κεφάλαιο Κληρονοµιάς, όπως τα ήθη και τα έθιµα, οι διαχρονικές παραδόσεις κ.ά., σε Κεφάλαιο 19

20 Πόρων, το οποίο συνίσταται από διάφορα είδη πολιτιστικών υποδοµών και σε Κεφάλαιο Παραγωγής, το οποίο αφορά σε αγαθά και υπηρεσίες που παράγονται από την τέχνη. Το Κεφάλαιο των Πόρων ορίζεται και ως Πολιτιστικό Κεφάλαιο, δηλαδή είναι το κεφάλαιο που απαρτίζεται από όλες εκείνες τις δυνατότητες και ευκαιρίες που µπορούν να αξιοποιηθούν για να έχουν πρόσβαση σε πολιτιστικές υποδοµές και δοµές τα άτοµα, ώστε να καταναλώνουν πολιτιστικά αγαθά και να χρησιµοποιούν πολιτιστικές υπηρεσίες 6. Το Πολιτιστικό Κεφάλαιο συνεπώς, αποτελεί υποσύνολο του Πολιτισµικού Κεφαλαίου και διαµορφώνεται από τους Πολιτιστικούς Πόρους, δηλαδή τις πολιτιστικές υποδοµές και τις διάφορες δοµές διαχείρισης, δικτύωσης και προώθησης (Bourdieu., P., Pacceron J.C 1990:11). «Κάθε πολιτιστικό σύστηµα, για να επιτύχει τους στόχους του, µεταλλάσσει τις εισροές των διάφορων τύπων κεφαλαίων που συσσωρεύει (κεφάλαιο κληρονοµιάς και κεφάλαιο πόρων) σε συγκεκριµένες παραγωγές ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων δηµιουργώντας τις ανάλογες εκροές µε την Πολιτιστική Παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών» (Ιωαννίδης, Ι., 2002: 20). Έτσι, ο πολιτισµός σήµερα αναγνωρίζεται ως δυναµικός κλάδος οικονοµικής δραστηριότητας που προάγει την ανάπτυξη µε τεχνοκρατικά χαρακτηριστικά, καθώς συνδέεται µε την παραγωγή και την κατανάλωση. Η θεώρηση των δηµιουργικών ιδεών και των υποδοµών ως κεφάλαιο οδηγεί σε επαναξιολόγηση της σηµασίας του πολιτισµού για την οικονοµία και την κοινωνία. Οι πολιτιστικές και οι οικονοµικές προκλήσεις της νέας εποχής µπορούν να αντιµετωπιστούν µε προτάσεις που εστιάζονται στην ενίσχυση της παραγωγής και της 6 Όπως αναφέρει και ο Ιωαννίδης (2002:2) «Το Κεφάλαιο Πόρων συνίσταται από υποδοµές, όπως ιστορικοί και αρχαιολογικοί χώροι και κέντρα, παραδοσιακά κτίρια, πολιτιστικές εγκαταστάσεις, χώροι άσκησης δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου, οι χώροι επικοινωνίας και ενηµέρωσης, τα κέντρα αναψυχής και διασκέδασης. Επίσης, ως Κεφάλαιο Πόρων είναι δυνατόν να θεωρηθούν η αρχιτεκτονική µορφή και το επίπεδο αισθητικής των εγκαταστάσεων, η διαθεσιµότητα και οι όροι πρόσβασης σε αυτές. Επιπρόσθετα, οι δοµές και οι δεξιότητες που χρειάζονται για τη διαχείριση, ανάπτυξη, διανοµή και προώθηση τεχνών, της καλλιτεχνικής δηµιουργίας και των προϊόντων της πολιτιστικής βιοµηχανίας αποτελούν Κεφάλαιο Πόρων». 20

21 διανοµής της καινοτοµίας έκφρασης σε όλους τους τοµείς των τεχνών και των επιστηµών Πολιτιστικοί Πόροι: χώρος χρόνος Οι πολιτιστικοί πόροι περιλαµβάνουν διάφορες οµάδες-τύπους οµοιογενών προϊόντων. Οι οµάδες αυτές χαρακτηρίζονται τόσο από το χρόνο και το χώρο, όσο και από τη σχέση µε την κοινωνία και την εξέλιξή της, θεωρούµενης ως παραγωγός µορφών πολιτισµού. Κατά αυτό τον τρόπο, τα µνηµεία, τα τοπία αλλά και τα εργαλεία, τα µέσα επιβίωσης και τα καλλιτεχνικά δηµιουργήµατα µεµονωµένων ανθρώπων αποτελούν στοιχεία αυτών των οµάδων-τύπων. Τα στοιχεία αυτά εκφράζουν τη διαχρονική εξέλιξη των κοινωνιών σε σχέση µε την περιοχή αναφοράς τους. Η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται διάσπαρτα στο φυσικό και δοµηµένο χώρο, ενώ έκφρασή της είναι και τα αντικείµενα (τέχνεργα) (Torre, M., Mason, R., 2002:11), χρηστικά και καλλιτεχνικά, όπως σκεύη καθηµερινής χρήσης, φορεσιές, έργα υψηλής ή λαϊκής τέχνης κτλ. Τοπία και µνηµεία διαθέτουν εξ ορισµού ένα πλεονέκτηµα: την άρρηκτη σχέση µε το χώρο, στοιχείο που διευκολύνει την ασφαλή ανίχνευση της ιστορικής τους ταυτότητας και ενδεχοµένως τα προστατεύει από την αφάνεια, την ανωνυµία και τη φθορά του χρόνου (Torre, M., Mason, R., 2002:12). Τα αντικείµενα, κι αυτό ισχύει κυρίως για τα µη καλλιτεχνικά, αυτά που συνήθως τοποθετούνται κάτω από τον γενικό όρο «υλικός πολιτισµός», σηµασιοδοτούνται ανάλογα µε τη χρήση τους, η οποία µεταβάλλεται σύµφωνα µε τις ανάγκες της κοινωνίας που υπηρετούν. Κάθε κατηγορία υλικού έχει τις δικές της ανάγκες σε τεχνογνωσία και υλικοτεχνική υποδοµή και η σωστή συντήρησή του προϋποθέτει µακρόχρονη εµπειρία, διαρκή ενηµέρωση και σταθερή χρηµατοδότηση(cassar, M., 2006:3). Η κρίση του κυρίαρχου και στενά συνδεδεµένου µε το φορδικό µοντέλο συστήµατος της µαζικής τυποποιηµένης παραγωγής, η οποία συνέπεσε µε την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970, αλλά και τη γενικότερη πρόοδο της 21

22 παγκοσµιοποίησης προκάλεσαν πιέσεις και ευκαιρίες για αλλαγές του κυρίαρχου προτύπου ανάπτυξης. Η ανάδειξη του τοπικού στοιχείου, που εµφανίστηκε τότε ως η απάντηση σ αυτή την κρίση και ακολουθήθηκε ως λύση, διαµόρφωσε νέες αντιλήψεις σε σχέση µε το ρόλο που η προσέγγιση αυτή µπορεί να διαδραµατίσει σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, ανατροφοδοτώντας και ενισχύοντας την ίδια τη σηµασία του. Αυτές οι αλλαγές αφορούσαν περισσότερο τους τρόπους και τις διαδικασίες αξιοποίησης των πολιτιστικών πόρων µέσα από την ενεργή συµµετοχή των τοπικών κοινωνιών (Frey, B., 1994:8). Μεγάλη συµµετοχή σήµαινε αποτελεσµατική δραστηριοποίηση των τοπικών κοινωνιών, και είχε ως γενικότερο στόχο να ενδυναµωθεί η κοινωνικο-πολιτιστική συνοχή και ταυτότητα αυτών των τοπικών κοινωνιών. Αυτή η εξέλιξη επέφερε δύο σηµαντικές επιπτώσεις στη διαφοροποίηση της προσέγγισης των πολιτισµικών πόρων του τοπικού στοιχείου: Η πρώτη αφορούσε την ανάγκη να χρησιµοποιηθούν οι πολιτισµικοί πόροι ως εργαλείο για την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας και συνείδησης, ως µέσο ενίσχυσης της τοπικής συνοχής αλλά και ως σηµείο αναφοράς για την προώθηση τοπικών ποιοτικών προϊόντων ιδιαίτερα σε κύκλους καταναλωτών που διατηρούν δεσµούς µε τον εκάστοτε τόπο ή που έλκονται από την κοινωνική του και ιδιαίτερη πολιτιστική του ζωή. Η δεύτερη, συνδέεται µε την µετάβαση του χώρου της υπαίθρου από την παραγωγή στην κατανάλωση, και εποµένως από την δυνατότητα που δίνεται πλέον, να αξιοποιηθούν και να χρησιµοποιηθούν τα πολιτιστικά αγαθά µέσω της εµπορευµατοποίησής τους ως αξιοποιήσιµοι πόροι (Hill,L., O Sullivan, C., 2004:68). Αυτοί οι δύο νέοι στόχοι αξιοποίησης των πολιτιστικών πόρων (είτε παιδαγωγικά για την ενίσχυση του τοπικού στοιχείου, είτε ως εµπορευµατοποιηµένα αγαθά) απαιτούν πέρα από την αλλαγή της καθιερωµένης αντίληψης όσον αφορά την αξιοποίησή τους και τη χρήση τους, µια ευρύτερη και συντονισµένη προσπάθεια για την ανάδειξή τους, τη διάσωσή τους της αυθεντικότητάς τους και την προβολή τους. 22

23 Πολιτιστικοί Πόροι: Χώρος και Αγορά Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης, αναδεικνύεται ξεκάθαρα η δυναµική διαµόρφωσης µιας στενής σχέσης µεταξύ πολιτιστικών πόρων, χώρου και αγοράς. Το ζήτηµα που τίθεται, είναι πως θα αξιοποιηθεί αυτή η δυναµική και πως θα αρθρωθεί η σχέση µεταξύ πολιτιστικών πόρων και αγοράς, ώστε αυτό να είναι προς όφελος του τοπικού χώρου και της κοινωνικής του συγκρότησης. Οι πολιτιστικοί πόροι παρουσιάζουν ποικιλότητα που οφείλεται τόσο στη γεωγραφία όσο και στη ιστορία ενός τόπου. Το ζητούµενο της σχέσης προϊόντων και αγοράς µπορεί να επιτευχθεί σε επικοινωνιακή βάση που να αξιοποιεί αυτή τη προϋπάρχουσα βιωµατική εµπειρία, µε παράλληλη χρήση σύγχρονης µεθοδολογίας σε ότι αφορά τη συλλογή, τη διατήρηση, την προβολή και το γενικότερο management για την προσέλκυση επισκεπτών (Huh, J., 2002:20). Έτσι, το ζήτηµα της σχέσης προϊόντος και αγοράς πρέπει να αποτελεί βασικό στόχο προώθησης για κάθε τόπο. Η συσπείρωση της τοπικής κοινωνίας γύρω από τους πολιτιστικούς πόρους, µέσω ενεργών συµµετοχικών διαδικασιών, ο σχεδιασµός δράσεων µε τοπικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα, αποτελεί γι αυτή µονόδροµο, αν θέλει να εντάξει και να αξιοποιήσει τις δραστηριότητες του τοπικού πολιτισµού, στη γενικότερη προσπάθειά της για τοπική ανάπτυξη. Επιβεβαιώνεται συνεχώς, ότι µόνο µε αυτό τον τρόπο οι συγκεκριµένες δραστηριότητες µπορεί να αποτελέσουν αξιοποιήσιµους πόρους µιας περιοχής, για την ανάπτυξη τόσο του πολιτισµικού εν γένει περιβάλλοντος, όσο ακόµη, και για τη δηµιουργία θέσεων απασχόλησης. Για να εξασφαλισθούν αυτοί οι νέοι στόχοι αξιοποίησης και ένταξης του πολιτισµικού πλούτου σε ένα γενικότερο τοπικό αναπτυξιακό πρόγραµµα, απαιτούνται τεχνογνωσία, πόροι (υλικοί και πνευµατικοί), συνεργασίες, δικτύωση, εφικτός σχεδιασµός και πλαίσιο, ικανό να εξασφαλίσει την επιτυχία και την αποτελεσµατικότητα των σχετικών πρωτοβουλιών κατά περιοχή (Caves, E. R., 2000). 23

24 Η Σηµασία των Πολιτιστικών Πόρων για τις Τοπικές Κοινωνίες Είναι φανερό ότι η ζήτηση για πολιτιστικά προϊόντα από τους αστικούς πληθυσµούς αυξήθηκε και ξεπέρασε κατά πολύ τις προσδοκίες και τις αντιλήψεις που είχαν οι τοπικοί πληθυσµοί γι αυτό. Οι τοπικές κοινωνίες, και κυρίως οι αγροτικές, έχοντας βιώσει την κοινωνικο-οικονοµική καθυστέρηση µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1960, επεδίωξαν τον εκσυγχρονισµό και την προσαρµογή τους στις νέες απαιτήσεις του αστικού πρότυπου οργάνωσης της ζωής, µε αρκετά πιο έντονους και γρήγορους ρυθµούς σε σχέση µε τους αντίστοιχους πληθυσµούς της βόρειας Ευρώπης. Σ αυτή τη διαδικασία, δεν υπήρξε η δυνατότητα προσαρµογής εκείνων των στοιχείων του πολιτισµού που θα µπορούσαν να ενσωµατωθούν στη νέα κατάσταση 7 (Καραχάλης, Ν.,2004:4). Σήµερα, στοχεύοντας σε µια συνδετική σχέση µεταξύ τοπικής κοινωνίας και τοπικού πολιτισµού, αλλά και µιας ενεργούς παρουσίας και συµβολής της τοπικής κοινωνίας στο πολιτισµικό παρόν, απαιτείται µια σταθερή εξισορροπητική σχέση µε πολιτιστικά στοιχεία και πολιτισµικές µορφές του παρελθόντος. Σ αυτή την περίπτωση, νέες µορφές και εκδηλώσεις µπορούν να προκύψουν και να συµπεριληφθούν στο λεγόµενο λαϊκό πολιτισµό 8. Η εξέλιξη των τοπικών κοινωνιών δείχνει ότι αυτές τείνουν να ξαναβρούν µια ισορροπία µεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Μια γενιά µετά το τέλος του εµφυλίου, αντιστοιχεί σήµερα σε µια περίοδο ικανή, να επιτρέψει σ αυτούς τους ανθρώπους, που έχουν ενσωµατωθεί σε ένα αστικό και καταναλωτικό τρόπο ζωής, εφάµιλλο µε εκείνο των αστικών κέντρων, να προσεγγίσουν πιο θετικά και ισορροπηµένα τη σχέση παλαιού-νέου, σύγχρονης και παραδοσιακής ζωής, ιδιαίτερα όσον αφορά την ποιότητα της καθηµερινής και προσωπικής ζωής του καθενός. 7 Εκφράσεις της παράδοσης υλικές ή άυλες, όπως εργαλεία, ήθη και έθιµα κτλ., θεωρήθηκαν συνώνυµο ανέχειας και µιζέριας και απωθήθηκαν µε την ιδέα ότι το µακρινό παρελθόν δεν µπορεί πλέον σε τίποτε να ωφελήσει το παρόν. 8 Σχετικά στον πρόσφατο αναπροσανατολισµό στην οροθέτηση της πολιτισµικής κληρονοµιάς από το Υ.Π.Π.Ο. (Νόµος 3028/2002) 24

25 Από αυτή την άποψη οι τοπικοί πληθυσµοί, ως φορείς, όπως και οι αστικοί πληθυσµοί ως καταναλωτές, προσεγγίζουν σήµερα, τον τοπικό πολιτισµό και τον πολιτιστικό πλούτο µε µια νέα περισσότερο θετική οπτική και αντίληψη. Ωστόσο, αυτή η θετική αλλαγή δεν καλύπτει µια σειρά από ανάγκες και δράσεις που απαιτούνται για µια πιο οργανωµένη και συντονισµένη επανένταξη του πολιτισµικού πλούτου στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η επανένταξη αυτή έχει τρεις διαστάσεις επίπεδα (Huh, J., 2002:20).: Άµεση: που αφορά την χρήση και ενεργοποίηση όσων στοιχείων είναι δυνατόν να αποκτήσουν λειτουργικό χαρακτήρα (αρχιτεκτονική, υφαντά, εκδηλώσεις, παιχνίδια για τα παιδιά κτλ). Μια τέτοια εξέλιξη µπορεί να οδηγήσει στην ανάγκη για ανάπτυξη σχετικών παραγωγικών δράσεων (συνεταιρισµοί γυναικών, ιδιώτες), οι οποίες µπορούν να συνδεθούν µε τη λειτουργία ενός πολιτιστικού πόρου. Έµµεση και αφορά την ένταξη των πολιτιστικών στοιχείων, ως πηγή πληροφόρησης και στοιχείων ενός συστήµατος ιστορικής µνήµης που αποδεικνύει τα εργαλεία και τα µέσα που ο άνθρωπος χρησιµοποίησε την περίοδο κατά την οποία είχε στενή επαφή και σχέση µε τη φύση. Την «εµπορευµατοποίηση» των πολιτιστικών αγαθών για τις ανάγκες ενός αυξανόµενου καταναλωτικού κοινού αστικής προέλευσης. Η διαδικασία αυτή είναι και η πιο απαιτητική σε γνώσεις και τεχνογνωσία, που αφορούν τη διαχείριση και την προβολή του πολιτιστικού υλικού. Παρουσιάζει καθυστέρηση και απαιτεί τη συνεργασία µε την τοπική αυτοδιοίκηση, εφ όσον θα πρέπει να ενταχθεί πλέον στο γενικότερο σχέδιο ανάπτυξης µιας περιοχής. Συνεπώς, πρωτεύων στόχος της τοπικής κοινωνίας είναι οι πόροι αυτής της διαδικασίας να µπορούν να συµβάλλουν µε τη σειρά τους, στην ενίσχυση του γενικότερου πολιτισµικού περιβάλλοντος µιας περιοχής και δευτερευόντως, στην οικονοµική ανάπτυξη και στη δηµιουργία θέσεων εργασίας και συµπληρωµατικών εισοδηµάτων. 25

26 1.6. Η Πολιτιστική ιάσταση της Τοπικής Ανάπτυξης Η Τοπική Αυτοδιοίκηση Θεωρώντας την Τοπική Αυτοδιοίκηση ως µια ανοιχτή κοινότητα µε διοικητική, οικονοµική, πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική οντότητα, που αναπτύσσει θεσµική και συλλογική δράση για την ενδυνάµωση της τοπικής κοινωνίας, στο πλαίσιο µιας συντεταγµένης κοινωνίας, εξετάζεται στην παρούσα εργασία αυτός ο ρόλος της. Ο χαρακτήρας της έννοιας είναι πολυδιάστατος και το περιεχόµενό της πλουραλιστικό. Ο όρος κοινότητα από κοινωνιολογικής πλευράς αναφέρεται σε µια οµάδα ατόµων ή σύµπλεγµα οµάδων ατόµων, εγκατεστηµένων σε µια συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή που έχει σηµαντικά στοιχεία κοινής ζωής, καθώς αυτά εκδηλώνονται από τον τρόπο ζωής, τις παραδόσεις, τα έθιµα και τα πλέγµατα επικοινωνίας. Ως διοικητική µονάδα η κοινότητα αποτελεί πρώτη βαθµίδα τοπικής αυτοδιοίκησης και καθορίζεται µε βάση τις πληθυσµιακές, οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και δηµογραφικές συνθήκες (Στασινοπούλου, Ο., 1987, σελ 68). Η Τοπική Αυτοδιοίκηση ως κοινότητα είναι πλουραλιστικά διαµορφωµένη, αφού απαρτίζεται από διάφορες υποοµάδες επιµέρους ενδιαφερόντων και συµφερόντων, πολιτιστικο-κοινωνικής ή επαγγελµατικής θέσης, δηλαδή χαρακτηρίζεται από κοινωνική ανοµοιογένεια. Ακόµη, η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ο φυσικός υποδοχέας των πολιτιστικών δραστηριοτήτων µιας εξελισσόµενης κοινωνίας, που δεν περιορίζεται στα στενά εδαφικά όρια µιας περιοχής, αλλά επεκτείνεται στην ακτίνα πολιτικής επιρροής προς και από έξω (Μπιτσάνη, Ε., 2004:213). Η πολιτική δράση µαζί µε τους κανόνες, τους θεσµούς, τα πλαίσια και τους πόρους αποτελεί υπόθεση της τοπικής κοινωνίας, µε πρωταρχικό µέληµα την ενεργοποίηση και συµµετοχή του πολίτη. Οι δήµοι και οι κοινότητες, ως πρωτοβάθµιες µορφές τοπικής δηµοκρατίας και γνήσιοι εκφραστές της λαϊκής παράδοσης, µπορούν να διαδραµατίσουν πρωταρχικό ρόλο στη σύνθεση των πολιτισµών, στην προστασία της πολιτιστικής 26

27 κληρονοµιάς, στη διατήρηση και προβολή των τοπικών ιδιαιτεροτήτων, αλλά και στη σύνδεση της πόλης µε άλλους πολιτισµούς, µέσω των δικτύων πόλεων και των αδελφοποιήσεων, καθώς και να χρησιµοποιήσουν τις ιδιοτυπίες της κάθε περιοχής ως συνδετικό κρίκο επικοινωνίας µε άλλους πολιτισµούς (Μπιτσάνη, Ε.,2004:213). Ανάµεσα σε άλλα, βασικός ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι η δηµιουργία υποδοµής για την παραγωγή του πολιτιστικού προϊόντος και η ισόρροπη χωροταξική κατανοµή της στο πλαίσιο της κοινότητας πόλης. Οι δυνατότητες προώθησης της πολιτιστικής ανάπτυξης από την Τοπική Αυτοδιοίκηση συνδέονται άµεσα µε την τοπική ανατίµηση ανάπτυξης του θεσµού. Με την αναβάθµιση του πολιτιστικού της περιβάλλοντος, η Τοπική Αυτοδιοίκηση γίνεται κέντρο δηµιουργικότητας και καινοτοµιών, που µπορεί να επιφέρει εκτός των άλλων και συρροή οικονοµικού κεφαλαίου. Άλλωστε η Τοπική Αυτοδιοίκηση σήµερα επιδιώκει µε ένα κριτικό και δηµιουργικό συνδυαστικό τρόπο να ενσωµατώσει και να καταστήσει τον πολιτισµό αναπόσπαστο στοιχείο στον αναπτυξιακό ρόλο που διεκδικεί, ώστε να συµβάλλει δηµιουργικά σε ένα νέο µοντέλο ανάπτυξης που έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του σε οικονοµικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, ψυχαγωγικό και µορφωτικό τοµέα 9 (Μπιτσάνη, Ε., 2004:214). Επίσης, ως αναγκαίος όρος για την πολιτιστική ανάπτυξη και την πνευµατική αναγέννηση θεωρείται και η πολιτιστική αποκέντρωση. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση πρέπει να στρέψει την προσπάθειά της στο να ενθαρρύνει, να ενδυναµώσει και να συντονίσει τα άτοµα ή και τις διαφορετικές οµάδες πληθυσµού µέσα στην περιοχή της, ώστε να δοκιµάσουν τις εκφραστικές δυνατότητες τους σε θέµατα και τοµείς που ενεργοποιούνται και τους επιτρέπουν να διαφοροποιηθούν ανάλογα µε τα ενδιαφέροντά τους. Άλλωστε, η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει τη δυνατότητα αποφασίζει και να προωθεί πρωτοβουλίες, να συντονίζει και να παρακινεί καθετί που µπορεί να ανθήσει στην πολιτιστική δηµιουργία µε τη συµµετοχή του πολίτη, όπως και να διεκδικήσει 9 Ο αναβαθµισµένος ρόλος των δήµων και των κοινοτήτων αποτυπώνεται στο άρθρο75 του ΚΚ: «Η διοίκηση όλων των τοπικών υποθέσεων ανήκει στην αρµοδιότητα των δήµων και κοινοτήτων, κύρια µέριµνα των οποίων αποτελεί η προαγωγή των κοινωνικών και οικονοµικών συµφερόντων, καθώς και των πολιτιστικών και πνευµατικών ενδιαφερόντων των κατοίκων της». 27

28 την εξασφάλιση των αναγκαίων πόρων, ώστε να αποδώσει βραχυχρόνια και µακροχρόνια αποτελέσµατα. Να ξεκινήσει δηλαδή, µια καινούρια πορεία για την πολιτιστική άνθηση του τόπου, τη ζωντανή σύνδεση µε τη λαϊκή δηµιουργία και την έκφρασή της µέσα από νέες συνθήκες, και δυνατότητες (Κλάδος, Γ., 1994:53-54). Με αυτό το πρίσµα, ο θεσµός της αυτοδιοίκησης διαδραµατίζει ένα δηµιουργικό και σηµαντικό ρόλο στο πολιτιστικό γίγνεσθαι, που είναι δυνατό να αναπτυχθεί και σε συνεργασία µε τους τοπικούς πολιτιστικούς φορείς κάθε τοπικής κοινωνίας. Έτσι, µπορεί να αποτελέσει την αιχµή του δόρατος αλλά και κοµβικό µοχλό πολιτιστικής και γενικότερης ανάπτυξης κάθε περιοχής. Η προώθηση της ενδογενούς τοπικής ανάπτυξης και ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε αυτή, είναι από τα βασικά συστατικά στοιχεία µιας αναπτυξιακής πολιτικής. Προκειµένου να επιτευχθούν οι αναπτυξιακοί σκοποί πρέπει να αξιοποιηθούν οι πολιτιστικοί πόροι της κάθε περιοχής σε τοπικό ή στη συνέχεια σε εθνικό επίπεδο. Η πολιτιστική πολιτική δεν ασκείται µόνο σε επίπεδο κεντρικό και εθνικό αλλά είναι δυνατόν να έχει ως πεδίο εφαρµογής µια µικρότερη χωρική µονάδα, δηλαδή µια ορισµένη γεωγραφική περιοχή σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Η ανάδυση νέων αντιλήψεων στην προβληµατική για την τοπική πολιτιστική ανάπτυξη επέφερε αλλαγές στην αντίληψη για το ρόλο των φορέων τοπική- περιφερειακής διακυβέρνησης. Μέσω του αναπροσδιορισµού των εννοιών του χώρου και της περιφέρειας, εγκαταλείπονται τα παραδοσιακά «προς τα κάτω» (top-down) µοντέλα περιφερειακής πολιτιστικής ανάπτυξης που αποδέχονταν ως βασικό πολιτικό υποκείµενο δράσης το κράτος. Οι «προς τα άνω» (bottom-up) προσεγγίσεις «αντιµετωπίζουν την ανάπτυξη ως πολύπλευρο φαινόµενο που δεν εξαρτάται απλώς από τη διαθεσιµότητα των οικονοµικών πόρων αλλά εµπεριέχει κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισµικές, ιστορικές και κυρίως θεσµικές συνιστώσες» (Ιωαννίδης, Ι., 2007:3). Αναγνωρίζεται πλέον ότι οι συµµετέχοντες φορείς άσκησης πολιτιστικής πολιτικής και οι δυνάµεις που συµβάλλουν στην Τοπική Πολιτιστική Ανάπτυξη δεν είναι µόνον οι κρατικές αρχές ή οι διακρατικοί οργανισµοί αλλά και η Τοπική 28

29 Αυτοδιοίκηση, οι φορείς και τα κινήµατα που δραστηριοποιούνται σε ένα τόπο, οι επιχειρήσεις και οι δυνάµεις της αγοράς, οι πολιτιστικές οργανώσεις και οι οργανώσεις εθελοντικής πρωτοβουλίας και δράσης, δηλαδή, ένα σύνολο αποθεµατικών δυνάµεων του τοπικού επιπέδου. Σε ένα τέτοιο µοντέλο πολιτιστικής ανάπτυξης, οι φορείς περιφερειακής και τοπικής διοίκησης και δράσης θεωρείται ότι παίζουν ρυθµιστικό ρόλο στη στρατηγική πολιτιστικής ανάπτυξης µε την επιλογή και προώθηση εκείνων των τοµέων και κλάδων όπου η συγκεκριµένη χωρική µονάδα παρουσιάζει συγκριτικά πλεονεκτήµατα. Η στρατηγική για Τοπική Πολιτιστική Ανάπτυξη διατηρεί δεσπόζουσα θέση στις στρατηγικές οικονοµικής ανάπτυξης µόνο στο βαθµό που συνδέεται και συντονίζεται µε τις πολιτικές για την εκπαίδευση, την επαγγελµατική κατάρτιση, το περιβάλλον, την αρχιτεκτονική, την έρευνα και την ανάπτυξη. (Ιωαννίδης, Ι., 2007:3) Ουσιαστικά, η στρατηγική τοπικής πολιτιστικής ανάπτυξης αποτελεί απαραίτητη συνιστώσα της συνολικής αναπτυξιακής στρατηγικής ενός τόπου και γίνεται αποτελεσµατική µόνο όταν εντάσσεται σε ολοκληρωµένες αναπτυξιακές στρατηγικές που αναγάγουν τον πολιτισµό σε κεντρικό άξονα της ποιότητας ζωής στην πόλη (Μπιανκίνι., Φ., Πάρκινσον, Μ., 1994:21). Έτσι, η συνιστώσα του πολιτισµού σε τοπικό επίπεδο αποτελεί βασικό προαπαιτούµενο της ίδιας της ανάπτυξης καθώς της προσδίδει την πολιτιστική της διάσταση. Η πολιτιστική διάσταση της τοπικής ανάπτυξης συνδέεται µε κρίσιµες παραµέτρους όπως είναι η προώθηση της τοπικής πολιτικής κουλτούρας, η συνεισφορά στην κοινωνική συνοχή, η τόνωση των διαδικασιών και λειτουργιών επικοινωνίας, πληροφόρησης, ενηµέρωσης και διαλόγου (Ιωαννίδης, Ι.,2007: 3) Η Ανταγωνιστική Στρατηγική: Εννοιολογική Προσέγγιση για την Πολιτιστική Ανάπτυξη Η στρατηγική, όρος που προέρχεται από τη στρατιωτική διάλεκτο, σήµερα αναφέρεται σε κάθε οργανωµένη και συστηµατική προσπάθεια επίτευξης του οράµατος µιας επιχειρησιακής µονάδας (Silbiger, S., 1999, p. 23). 29

30 Η έννοια της στρατηγικής όπως αξιοποιείται στη συγκεκριµένη εργασία θεωρεί µια καθορισµένη διοικητικά ενότητα, όπως είναι ένας δήµος, που διαθέτει οικονοµικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς πόρους, ως µια ενιαία συγκροτηµένη και µε εσωτερική συνοχή επιχειρησιακή µονάδα. Στο συγκεκριµένο αυτοδιοικητικό επίπεδο, οι προτεραιότητες στρατηγικής, που αφορούν στην ανταγωνιστική προώθηση των τοπικών πολιτιστικών πόρων, που είναι και ο σκοπός της παρούσας εργασίας έχουν ως βασικό και γενικό στόχο τη βελτίωση της τοπικής πολιτιστικής επιχειρηµατικότητας, στο χώρο και στο χρόνο. Ως αναµενόµενο και θετικό επακόλουθο αυτής της προσπάθειας, εκτιµάται ότι είναι η ενδογενής κινητοποίηση των διαθέσιµων τοπικών πόρων και η εξωγενής προσέλκυση χρήσιµων αναγκαίων νέων πόρων για τη διερεύνηση του αποτελέσµατος της τοπικής αναπτυξιακής διαδικασίας. Όλα τα παραπάνω συνιστούν το ασφαλές θεωρητικό υπόβαθρο για την τοπική ανταγωνιστικότητα. Πρέπει να αναφερθεί ότι ο όρος ανταγωνιστικότητα είναι έννοια πολύπλοκη, πολυσύνθετη, πολυεπίπεδη και κυρίως τοπική. Αυτό σηµαίνει ότι κάθε χώρα ή τοπική κοινωνία είναι δυνατόν να διαθέτει διαφορετικά επίπεδα ανταγωνιστικότητας (Πατσουράτης, Β., 2002). Σε όλες τις περιπτώσεις πάντως θεωρείται ότι κάθε πολιτιστικός πόρος διαθέτει ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα όταν επιτυγχάνει (θετικά) οικονοµικά αποτελέσµατα υψηλότερα του µέσου όρου των άλλων πολιτιστικών πόρων. Τα θετικά αυτά οικονοµικά αποτελέσµατα θεωρούνται απαραίτητα έτσι ώστε η εκάστοτε επιχειρησιακή µονάδα να έχει τη δυνατότητα να πραγµατοποιήσει όλες τις απαραίτητες διαρθρωτικές ενέργειες και προσαρµογές 10, έτσι ώστε να είναι σε θέση να µπορεί διατηρεί το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα. Οι παραπάνω ενέργειες δε µπορεί να είναι τυχαίες διαδικασίες, αλλά στοχοθετηµένες δραστηριότητες που εντάσσονται σε σχεδιασµό και σε εφαρµογή µέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτιστικής πολιτικής. εδοµένων των πόρων, που απαιτούνται και κινητοποιούνται για την πολιτιστική ανάπτυξη, γίνεται κατανοητό ότι, είναι ανάγκη η διαµόρφωση προτεραιοτήτων πολιτιστικής πολιτικής, τόσο στο 10 Για παράδειγµα προσέλκυσης απαραίτητων κεφαλαίων, πραγµατοποίηση επενδύσεων εκσυγχρονισµού για προσφορά διαφοροποιηµένων πολιτιστικών προϊόντων ειδικού ενδιαφέροντος κ.λπ.) 30

31 πλαίσιο ευρύτερης πολιτικής ανάπτυξης, όσο και σε επίπεδο τοπικό. Αυτή θα πρέπει να είναι απόρροια ανάµειξης όλων των εµπλεκόµενων φορέων (δηµόσιος ιδιωτικός τρίτος τοµέας) στην κατάρτισή της, ώστε να διασφαλίζεται η κοινωνική συναίνεση και η δέσµευση υποστήριξης και υλοποίησης, καθώς επίσης και να λαµβάνονται υπόψη οι περιφερειακές τοπικές διαφοροποιήσεις. Ανάµεσα στους προσδιοριστικούς παράγοντες ανάπτυξης της ανταγωνιστικότητας των πολιτιστικών πόρων, συγκαταλέγονται το συγκριτικό πλεονέκτηµα, ο προσανατολισµός στη ζήτηση, η διάρθρωση του κλάδου κ.λπ. Το συγκριτικό πλεονέκτηµα αναφέρεται στην ύπαρξη ελκυστικών πολιτιστικών παραγόντων, στην αξιόλογη ιστορική και πολιτισµική κληρονοµιά και σε άλλες συνθήκες που να διασφαλίζουν την ασφάλεια των επισκεπτών σε ένα αποδεκτό περιβάλλον. Ο προσανατολισµός στις ανάγκες της ζήτησης σηµαίνει ότι, η προστιθέµενη αξία που παράγεται από τους πολιτιστικούς πόρους µπορεί να καλυφθεί από τους καταναλωτές σε επιθυµητή σχέση τιµής / ποιότητας. Η διάρθρωση του πολιτιστικού κλάδου αφορά κυρίως στην ύπαρξη ή µη εµποδίων εισόδου ή εξόδου από τον κλάδο, καθώς και στο επίπεδο του ανταγωνισµού, στη διαπραγµατευτική δύναµη αγοραστών και προµηθευτών καθώς και στην παρουσία ή όχι υποκατάστατων προϊόντων (Pagiola, S., 1996:6). Αξίζει να αναφερθεί ότι η Ελλάδα διεθνώς υπερτερεί ως προς τους πολιτιστικούς πόρους και την ιστορική και πολιτισµική κληρονοµιά. Αυτά είναι στοιχεία που υποστηρίζουν και την ανάπτυξη του πολιτιστικού τοµέα στη χώρα και αποτελούν βασική πηγή άδηλων πόρων, οι οποίες συνεισφέρουν ουσιαστικά στην ευηµερία των τοπικών κοινωνιών. Επισηµαίνεται δε, ότι η αναγνωρισιµότητα και η διαθεσιµότητα των πολιτιστικών πόρων θεωρείται ως το πλέον ισχυρό πλεονέκτηµα και καθοριστικό ανταγωνιστικό στοιχείο για την κάθε είδους αναπτυξιακή διαδικασία των τοπικών κοινωνιών. 31

32 Κεφάλαιο 2: Προσεγγίσεις της Προώθησης των Πολιτιστικών Πόρων και ιασύνδεσή τους µε την Τοπική Ανάπτυξη σε Ευρωπαϊκό Επίπεδο 2.1.Εισαγωγικά Αντικείµενο του παρόντος κεφαλαίου είναι η παρουσίαση της ευρωπαϊκής εµπειρίας αναφορικά µε τη σύνδεση των πολιτιστικών πόρων και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Στόχος είναι η καταγραφή χρήσιµων πληροφοριακών στοιχείων και συνακόλουθα η υπόδειξη προσανατολισµών σχετικά µε πολιτικές που πρέπει να υιοθετηθούν. Ειδικότερα, παρακάτω εξετάζονται στρατηγικές και καλές πρακτικές συγκεκριµένων ευρωπαϊκών πόλεων στο πλαίσιο της οικονοµικής ανάπτυξης και αναζωογόνησής τους Οι Πολιτιστικοί Πόροι ως Οικονοµικό Μέγεθος Οι πολιτιστικές δραστηριότητες βρίσκονται στο επίκεντρο του σύγχρονου προβληµατισµού της µεταβιοµηχανικής κοινωνίας και καλούνται να συµπορευτούν και να αναδείξουν το σύνολο των αλλαγών που συνθέτουν το παγκόσµιο τοπίο. Τα τελευταία χρόνια οι πολιτιστικές δράσεις έχουν αποκτήσει µεγαλύτερη σπουδαιότητα ως ουσιαστικό συστατικό στοιχείο επιτυχηµένων στρατηγικών για την οικονοµική και φυσική αναζωογόνηση σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Με δεδοµένο την παγκοσµιοποίηση των αγορών και των οικονοµιών της Κοινωνίας της Πληροφορίας, βασική προϋπόθεση για την ολοκληρωµένη ανάπτυξη, τόσο των χωρών όσο και των πόλεων είναι η διατήρηση και η ανάδειξη της ιδιαίτερης πολιτιστικής φυσιογνωµίας τους. Γι αυτό µπορεί να ειπωθεί ότι ο πολιτισµός είναι το βασικό στοιχείο του κοινωνικού status των αναπτυγµένων χωρών (Βενιζέλος, Ε., 1999, σ.29). Παράλληλα, οι πολιτιστικοί πόροι είναι πολλαπλά αξιοποιήσιµοι και ως εργαλεία οικονοµικής συνοχής, όπως και ως παράγοντες προβολής και διεθνούς διείσδυσης σε άλλους πολιτισµούς και αναγνωρίζονται ως δηµιουργοί προστιθέµενης αξίας και απασχόλησης, καθώς και ως αποτελεσµατικό µέσο µείωσης του κοινωνικού αποκλεισµού. Οι σηµαντικές αλλαγές που έχουν πραγµατοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στον τρόπο ζωής των πολιτών, τόσο στην Ευρώπη όσο και γενικότερα στις 32

33 ανεπτυγµένες χώρες 11, διαµορφώνουν θετικές προοπτικές ανάπτυξης στον τοµέα του πολιτισµού ( Mourato, S., Mazzanti, M., 2002:51). Άλλωστε, οι πολιτιστικοί πόροι µπορούν να γίνουν κατανοητοί ως µια διπλή οντότητα. Ως πηγή οικονοµικού και πολιτιστικού κεφαλαίου. Είναι δυνατόν να αποτελέσουν εµπορεύσιµα αγαθά, δηλαδή προϊόντα, τα οποία µπορεί να διατεθούν µαζικά σε µεγάλες οµάδες κοινού. Ακόµη, ο πολιτισµός είναι πλέον αυθύπαρκτη οικονοµική δραστηριότητα, µια βιοµηχανία που εµπορευµατοποιεί κατασκευές του παρελθόντος, σχέσεις και πολιτιστικά προϊόντα και τα ανταλλάσσει για οικονοµικά οφέλη που µπορούν να µετρηθούν σε θέσεις εργασίας, κέρδη ή εισοδήµατα (Μπούνια, Α., Μούλιου, Μ., 1999:53-58). Παράλληλα, οι πολιτιστικοί πόροι µπορεί να αντιµετωπιστούν ως χώρος επιµέρους οικονοµικών δραστηριοτήτων και αυτές να αποτιµηθούν ανάλογα µε την ικανότητά τους να έλκουν ή να απωθούν οικονοµικές λειτουργίες. Σε τρίτη κλίµακα και πιο έµµεσα, η πολιτιστική κληρονοµιά ως πολιτιστικός πόρος, µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε διάφορες εκφράσεις της για τη δηµιουργία και την προώθηση τόπων και εικόνων για κυρίαρχους οικονοµικούς στόχους (Graham et al, 2000:157). Από τα παραπάνω συνάγεται ότι τόσο οι πολιτιστικοί πόροι, όσο και ο πολιτισµός ευρύτερα, γίνονται ολοένα και περισσότερο κεντρικό κοµµάτι των τοπικών κοινωνιών και εντάσσονται σε τρόπους ζωής που εξυπηρετούν µια νέα κατηγορία κοινωνικής τάξης που παράγει και καταναλώνει πολιτιστικά αγαθά διαφορετικά από ότι παλιότερα. Έτσι, όχι µόνο οι πόλεις διαθέτουν τους πολιτιστικούς τους πόρους µε τρόπους διαφορετικούς, αλλά και ο επισκέπτης των χώρων πολιτισµού συµπεριφέρεται παρόµοια. Η ανάπτυξη, δηλαδή, των επιµέρους φαινοµένων κατανάλωσης πολιτιστικών αγαθών (όπως ο πολιτιστικός τουρισµός) δεν αφορά µόνο τον προορισµό, αλλά αναφέρεται σε ένα νέο τρόπο προσέγγισης του πολιτισµού γενικότερα (Graham et al, 2000:159). 11 Αυξανόµενη αστικοποίηση, γενική άνοδος του µορφωτικού επιπέδου, πρόσβαση στην πληροφόρηση, αύξηση των εισοδηµάτων ορισµένων κοινωνικών οµάδων, αύξηση του ελεύθερου χρόνου. 33

34 Παράλληλα, οι πολιτιστικοί πόροι χρησιµοποιούνται για να δηµιουργήσουν άµεσα «πωλήσιµα» πολιτιστικά προϊόντα, ενώ σε µια αυτό διαφηµιστική προσέγγιση χρησιµοποιούνται ως ο πιο αποτελεσµατικός τρόπος για να ταυτίσουν οι άνθρωποι ως άτοµα τους εαυτούς τους µε συγκεκριµένα µέρη και να αποκτήσουν µια κοινή «συνείδηση πολίτη» (Graham et al, 2000:165). Η πολιτιστική ενασχόληση αποτελεί στις σύγχρονες κοινωνίες τοµέα υψηλής οικονοµικής κατανάλωσης και διάθεσης χρόνου. Έτσι, οι τοπικές κοινότητες άρχισαν να υποστηρίζουν τον πολιτιστικό τοµέα, ως οικονοµικό τοµέα, δηµιουργό δραστηριοτήτων αλλά και απασχόλησης, επενδύοντας σε διάφορους πολιτιστικούς τοµείς. Κατά αυτό τον τρόπο, στον τοµέα της πολιτιστικής πολιτικής µπήκαν νέοι στόχοι µέσω των οποίων έγινε προσπάθεια να τονισθεί η συνεισφορά της πολιτιστικής ανάπτυξης στην οικονοµική αναγέννηση των τοπικών κοινωνιών. Η πολιτιστική πολιτική συνδέθηκε µε το µάρκετινγκ και µε επιχειρησιακές στρατηγικές, που επεδίωκαν την προβολή µιας κοινωνίας µε την οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων υψηλών προδιαγραφών, την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισµού και την παραγωγή πολιτιστικών αγαθών. Με την ανάπτυξη αυτών των τοµέων, ο πολιτισµός αντιµετωπίστηκε ως «οικονοµικός κλάδος», που συνέβαλε στην αύξηση του οικονοµικού δυναµικού των τοπικών πολιτιστικών τοµέων και αντίστοιχα των εισοδηµάτων για τους άµεσα ή έµµεσα απασχολούµενους στο πολιτιστικό σύστηµα 12. Οι σχετικές µελέτες (Britton, S., 1991, Munt, I., 1994) υπογραµµίζουν πως το πολιτισµικό κεφάλαιο αποτελεί τοπικό πόρο. Προκειµένου να προσελκύσουν επενδυτικό κεφάλαιο και την αγοραστική δύναµη της µεσαίας τάξης, οι τοπικές κοινωνίες σήµερα διαφοροποιούνται και αναµορφώνονται µε επίκεντρο την αισθητική ποιότητα των υλικών αγαθών και υπηρεσιών που αντιπροσωπεύουν 12 Στο πολιτιστικό σύστηµα εµπλέκονται οι δηµιουργοί, οι φορείς διακίνησης των πολιτιστικών προϊόντων (µουσεία, πνευµατικά κέντρα, εκδοτικοί οίκοι, θίασοι, κ.λπ.) και οι καταναλωτές. Μεταξύ τους υπάρχει σχέση ανατροφοδότησης. 34

35 συµβολικό κεφάλαιο 13. Με αυτό τον τρόπο, η πολιτιστική κατανάλωση επιδρά όχι µόνο στις συµβολικές αξίες, αλλά και στις πραγµατικές αξίες συσσώρευσης κεφαλαίου και ανάπτυξης περιοχών και ακινήτων (Παλάσκας, Θ., Παπαθεοδώρου, Α., Τσαµπρά, Μ., 2006: 31). Οι αναπτυξιακές διαστάσεις της αξιοποίησης των πολιτιστικών πόρων συνδέονται άρρηκτα µε το ρόλο του επισκέπτη, ο οποίος συµµετέχει ως καταναλωτής πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών, όταν επισκέπτεται πολιτιστικές υποδοµές και παρακολουθεί πολιτιστικές εκδηλώσεις. Οι πολιτιστικές δραστηριότητες, που απευθύνονται στο κοινό- καταναλωτή προσφέρουν συνθήκες δηµιουργίας και βιωσιµότητας µικροµεσαίων επιχειρήσεων και αντίστοιχων θέσεων απασχόλησης. Παράλληλα, ο αποδέκτης συµµετέχει ενεργά αποκτώντας βιωµατικά πολιτιστικές εµπειρίες µέσω περιήγησής του σε πολιτιστικά τοπία και εξοικείωσής του µε την τοπική γλώσσα και εµπειρία καθώς και την εµπειρία των εθίµων και παραδόσεων (Παλάσκας, Θ., Παπαθεοδώρου, Α., Τσαµπρά, Μ., 2006:33) Η Πολιτιστική Πολιτική ως Συστατικό της Στρατηγικής Ανάπτυξης σε Τοπικό, Περιφερειακό και Ευρωπαϊκό Επίπεδο Η σύγχρονη κοινωνικοοικονοµική πραγµατικότητα µε την προϊούσα µείωση του κοινωνικού κράτους και την ιδεολογική επικράτηση της οικονοµίας της αγοράς, διαµόρφωσε και αντίστοιχες επιδράσεις στον πολιτισµό αναγνωρίζοντας την οικονοµική λειτουργία του πολιτισµού ως δυναµικού κλάδου οικονοµικής δραστηριότητας που παράγει ανάπτυξη και δηµιουργεί απασχόληση. Όπως έχει ειπωθεί, ο πολιτισµός αποκτά µια πιο τεχνοκρατική διάσταση, συνδέεται µε την παραγωγή και την κατανάλωση, τις επενδύσεις, τα κίνητρα και την ανταγωνιστικότητα ενώ παράλληλα αναπτύσσεται ο επαγγελµατισµός στη διοίκηση των πολιτιστικών τοµέων. Η αντίληψη της «επιδότησης» αντικαθίσταται από τη λογική της «επένδυσης». Έτσι, οι πολιτιστικές πολιτικές αποκτούν µεγαλύτερη σηµασία ως εργαλεία για άµεσες επεµβάσεις σε επεκτεινόµενους οικονοµικούς 13 Τέτοια παραδείγµατα αποτελούν η χρήση των µουσείων, των µνηµείων και άλλων αξιοθέατων πολιτιστικής κληρονοµιάς, στις στρατηγικές περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυξης. 35

36 τοµείς, όπως ο τουρισµός, ο αθλητισµός, η ψυχαγωγία, οι τέχνες και τα µέσα επικοινωνίας (Ιωαννίδης, Ι., 2007: 1). Ιδιαίτερα σε πολλές µεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, οι πολιτιστικές πολιτικές αξιοποιήθηκαν ως σύµβολα εκσυγχρονισµού, καινοτοµιών και αναγέννησης και αναπτύχθηκαν τοµεακές στρατηγικές για τη µεγιστοποίηση του οικονοµικού δυναµικού των τοπικών πολιτιστικών βιοµηχανιών και για τη βελτίωση της εικόνας και της προβολής τους. Οι υπεύθυνοι της πολιτιστικής πολιτικής αξιοποίησαν θετικά τον πολιτισµό των πόλεων προκειµένου να βοηθήσουν τον µετασχηµατισµό των τοπικών οικονοµιών από τις «παλιές» στις «καινούργιες» λειτουργίες, ώστε να αµβλυνθούν οι κοινωνικές επιπτώσεις της αναδιάρθρωσης, να προωθήσουν τη φήµη των πόλεών τους, να αυξήσουν τον τουρισµό και άλλες ανερχόµενες βιοµηχανίες υπηρεσιών και να βοηθήσουν στη δηµιουργία τοπικής συναίνεσης (Μπιανκίνι, Φ., Πάρκινσον, Μ., 1994:52) Έτσι, οι τοπικές πολιτιστικές πολιτικές σχεδιάζονται µε στόχο τη φυσική και περιβαλλοντική ανασυγκρότηση και την αναζωογόνηση της πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής ολόκληρων περιοχών, συνδυάζοντας τους κοινωνικούς µε τους οικονοµικούς στόχους. Τη δεκαετία του 80, ακολουθώντας την ανάπτυξη, που σηµειώθηκε που σηµειώθηκε στις Αµερικανικές πόλεις, αναδύθηκε µια νέα αστικοποίηση, η οποία ευνοούσε την άνοδο του τριτογενή τοµέα και των πολιτιστικών βιοµηχανιών 14. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το ζήτηµα των επεκτάσεων των πόλεων σταδιακά αντικαθίσταται από διαδικασίες βελτίωσης της αισθητικής των πόλεων. Παρατηρείται µια κοινή προσπάθεια παραγωγής και ανάδειξης µιας νέας εικόνας της πόλης, µέσω τοπικών συµβόλων και κοινής ιστορίας, που προβάλουν την πολιτιστική ταυτότητα µιας 14 Ο όρος της πολιτιστικής βιοµηχανίας διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τους Horkheimer και Adorno στο Dialektik der Aufklarung το 1947, για να περιγράψουν την ισχυρή κινηµατογραφική βιοµηχανία της Αµερικής, στοχεύοντας στο να αναφερθούν µε υποτιµητικό τρόπο στη διάβρωση των τεχνών από το µαζικό πολιτισµό (Thorsby, D., 2001, p.62). Γενικότερα, οι πολιτιστικές βιοµηχανίες είναι το αποτέλεσµα συνδυασµού ιδιωτικής επένδυσης, εργασίας και επαγγελµατικής γνώσης. Εξαιτίας της δυνατότητας τους να επηρεάσουν τις κοινωνικοπολιτιστικές συνήθειες και προτιµήσεις, τη δηµόσια γνώµη και τα τοπικά οικονοµικά δεδοµένα, συχνά δηµιουργούν µια δυναµική «κλίκα» στις βιοµηχανικές χώρες. Οι χώρες που έχουν αναγνωρίσει τη στρατηγική σηµασία των πολιτιστικών βιοµηχανιών, σήµερα διατηρούν ευνοϊκή θέση σε διεθνές επίπεδο, τόσο σε οικονοµικούς όρους όσο και σε θέµατα πολιτιστικής διείσδυσης µέσω εξαγωγών. 36

37 πόλης. Κατά αυτό τον τρόπο, µια συγκεκριµένη πολιτιστική υποδοµή µπορεί να αποτελέσει ένα αξιόλογο πολιτιστικό σύµβολο που είναι σε θέση να επηρεάσει την αστική οικονοµία και να λειτουργήσει ως κόµβος ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο. Τη δεκαετία του 1990, οι τοπικές πολιτιστικές πολιτικές έχουν επιπτώσεις σε όλα τα πεδία χάραξης πολιτικής και γίνονται αποτελεσµατικές όταν εντάσσονται σε ολοκληρωµένες αναπτυξιακές στρατηγικές που αναγάγουν τον πολιτισµό σε κεντρικό άξονα της ποιότητας ζωής στην πόλη. Ως ποιότητα ζωής δε λογίζεται το εµπόρευµα που πρέπει να προωθηθεί στην αγορά ως στοιχείο της ανταγωνιστικότητας της πόλης αλλά το πως οι κάτοικοι συνδέονται µε την πόλη τους ως συλλογική οντότητα και συµµετέχουν στη δηµόσια ζωή της. Τη δεκαετία του 1990, η προώθηση της τοπικής δηµοκρατίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης και των δικαιωµάτων των πολιτών αποτελούν κεντρικές προτεραιότητες των πολιτιστικών πολιτικών. Επιπρόσθετα, η υιοθέτηση του πολιτιστικού σχεδιασµού συνδέεται µε παραγόµενες υπηρεσίες που χρησιµοποιούν εντατικά «ανθρώπινο κεφάλαιο» υψηλής ποιότητας καθώς και εξειδικευµένες τεχνικές και γνώσεις. Οι πολιτιστικές πολιτικές διατηρούν δεσπόζουσα θέση στις στρατηγικές οικονοµικής ανάπτυξης µόνο στο βαθµό που συνδέονται και συντονίζονται µε τις πολιτικές για την εκπαίδευση, την επαγγελµατική κατάρτιση, το περιβάλλον, την αρχιτεκτονική, την έρευνα και την ανάπτυξη (Ιωαννίδης, Ι., 2007: 2). Τα πρότυπα και τα συστήµατα πολιτιστικής πολιτικής και διοίκησης διαφέρουν από χώρα σε χώρα µε βάση τις υπάρχουσες εθνικές πολιτιστικές ιδιοµορφίες και παραδόσεις, όπως και µε το εθνικό κοινωνικοοικονοµικό και διοικητικό σύστηµα (Κόνσολα, Ν., 1990:34) Παρά τη διαφοροποίηση των πολιτιστικών πολιτικών ως προς τη δοµή τους, οι οικονοµικές επενδύσεις αυτών των πολιτικών στο χώρο, είναι ίδιες. Σύµφωνα µε τον David Thorsby (2001) υπάρχουν άµεσα έσοδα από πολιτιστικές δραστηριότητες µέσα στην τοπική οικονοµία, µέσω της δαπάνης για πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες τοπικών και µη καταναλωτών. Τα έξοδα αυτά µπορεί να θεωρηθούν ως µια συνεισφορά στην ανάπτυξη ως συνεπακόλουθο της αύξησης των εισοδηµάτων των 37

38 καταναλωτών και της προτίµησής τους προς πολιτιστικές δραστηριότητες και αναψυχή. Ακόµη αναφέρεται ότι υπάρχουν έµµεσες και δευτερεύουσες επιδράσεις δαπάνης στα εισοδήµατα σχετικών επιχειρήσεων και ατόµων, παράλληλα, µε τις άµεσες επιδράσεις στην απασχόληση από τη διευρυµένη πολιτιστική δραστηριότητα. Σε κάποιες περιπτώσεις µάλιστα, ο πολιτιστικός τοµέας παρέχει υποκατάσταση των θέσεων εργασίας που χάθηκαν κατά τη βιοµηχανική µεταβολή (Thorsby, D., 2001: 67) Στρατηγικές και Πρακτικές Επιλεγµένων Ευρωπαϊκών Πόλεων Είναι γεγονός ότι, ο πολιτισµός παράγει αξία για το δηµόσιο και ιδιωτικό συµφέρον. Η συµβολή του πολιτιστικού τοµέα στην ανάπτυξη, ανάµεσα σε άλλα, στηρίζεται και στο γεγονός ότι ο πολιτισµός αποτελεί τη βάση για την αύξηση των ανθρωπίνων πόρων και ότι όπως έχει αναφερθεί, η πολιτιστική ανάπτυξη είναι άµεσα συνδεδεµένη µε την οικονοµική ανάπτυξη, τόσο συνολική όσο και τοπική (Janssen, S.,Halbertsma, M., et al 2001:68). Βάσει των παραπάνω συµπεραίνεται ότι δε µπορεί να υπάρξει ουσιαστική αναπτυξιακή διαδικασία χωρίς την ανάπτυξη του πολιτιστικού τοµέα και όποιο µοντέλο ανάπτυξης δε λαµβάνει υπόψη του την πολιτιστική διάσταση είναι καταδικασµένο σε αποτυχία (Σκιά -Πανοπούλου, Χ., 1998, σ.30). Κατά τον τρόπο αυτό στον τοµέα της πολιτιστικής ανάπτυξης των πόλεων µπήκαν νέοι στόχοι µέσω των οποίων αναγνωρίζεται η συνεισφορά του πολιτισµού στην οικονοµική αναγέννησή τους. Έτσι, η πολιτιστική ανάπτυξη συνδέθηκε µε το µάρκετινγκ της αναγνωρισιµότητας των πόλεων και µε στρατηγικές που επεδίωκαν την καινοτόµο προβολή της πόλης ως προορισµού πολιτιστικού τουρισµού και παραγωγής πολιτιστικών αγαθών. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα πολιτιστικών στρατηγικών που έχουν αναπτύξει ευρωπαϊκές πόλεις για την ανανέωση και αναβάθµιση της πολιτιστικής τους ενδυνάµωσης είναι: 38

39 Στο Παρίσι, τα «Μεγάλα Έργα του Φ. Μιτεράν» στόχευαν στο να δώσουν στην πόλη το στίγµα της «οικουµενικής πόλης» Η Rennes, το Montpellier, το Nord-Pas-de-Calais και το Saint Quentin είναι µερικές από τις γαλλικές πόλεις που ενίσχυσαν σηµαντικά τον πολιτισµό τους µε στόχο την προσέλκυση παραγωγικών επενδύσεων. Ειδικότερα το Montpellier σήµερα χαρακτηρίζεται ως η πόλη του πολιτισµού και της τεχνολογίας. Η διεθνής της εικόνα ισχυροποιείται επίσης από τα τρία επιτυχηµένα φεστιβάλ (Χορού, Radio France και Φεστιβάλ Μεσογειακού Κινηµατογράφου αλλά και Biennale Φωτογραφίας νέων δηµιουργών της Ευρώπης και της Μεσογείου). Η πολιτιστική κληρονοµιά µπορεί επιπλέον να συµβάλει στην αναγέννηση µιας πόλης. Για παράδειγµα στο ουβλίνο, η αναζωογόνηση της συνοικίας Tempe Bar µε τη δηµιουργία διαφόρων πολιτιστικών κέντρων (το κέντρο κινηµατογραφίας, τα εργαστήρια καλλιτεχνών, τις γκαλερί, τους εκθεσιακούς χώρους, το µουσείο των Βίκινγκς, το κέντρο δηµιουργίας κοσµηµάτων, το παιδικό θέατρο κ.ά.) ανέδειξε την πόλη σε προορισµό τουριστικής προσέλκυσης και δηµιούργησε πάνω από 1500 θέσεις εργασίας. Σε µερικές πόλεις της «Τρίτης Ιταλίας» η συµβολή των εικαστικών καλλιτεχνών, των χειροτεχνών και των σχεδιαστών βοήθησαν στην ανάπτυξη µικρών επιχειρήσεων που ενεργοποιούνται στους κλάδους του ενδύµατος, της υαλουργίας, του επίπλου, της κεραµικής κ.λπ. (Μπιανκίνι, Φ., Πάρκινσον, Μ., 1994:204). Στο Εδιµβούργο, την Αβινιόν και το Σάλτσµπουργκ τα φεστιβάλ συνέβαλαν σηµαντικά στην οικονοµία των πόλεων αυτών. Στο Ρότερνταµ, η διοργάνωση Φεστιβάλ Κινηµατογράφου και Τζαζ, καθώς και η δηµιουργία Νέου Μουσείου Αρχιτεκτονικής, συνέβαλαν στην ανανέωση της βιοµηχανικής εικόνας της πόλης καθώς τη µετέτρεψαν σε αξιόλογο πολιτιστικό προορισµό. 39

40 Στο Μπιλµπάο δόθηκε επίσης έµφαση στη βιοµηχανία του πολιτισµού. Μεγάλη καινοτοµία της πόλης αυτής αποτελεί το µουσείο σύγχρονης τέχνης Γκουγκενχάιµ, του οποίου το εσωτερικό θεωρείται από τα ωραιότερα στον κόσµο, η εξωτερική του αρχιτεκτονική δε, έχει διαµορφώσει αντικρουόµενες απόψεις, λόγος που απετέλεσε λόγο προσέλκυσης πολλών επισκεπτών (Lorente, P.J. 1996). Στη Γλασκόβη, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις στο πλαίσιο του θεσµού της «Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας» το 1990, στο Μπράντφορντ, το Εθνικό Μουσείο Φωτογραφίας, Κινηµατογράφου και Τηλεόρασης και στο Μπέρµιγχαµ, το ιεθνές Συνεδριακό Κέντρο και τα ετήσια φεστιβάλ, συνέβαλαν στην αναβάθµιση και τη βελτίωση της εικόνας τους και την προώθησή τους στη διεθνή τουριστική αγορά. Τα αποτελέσµατα ήταν ιδιαίτερα θετικά στη Γλασκόβη, όπου η σύνδεση του τουρισµού µε τον πολιτισµό δηµιούργησαν ένα σηµαντικό αριθµό θέσεων εργασίας (Σκια- Πανοπούλου, Χ., 1998, σ.30). Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ο πολιτισµός χρησιµοποιείται από πολλές ευρωπαϊκές πόλεις ως λειτουργικό όργανο του µάρκετινγκ διαφοροποίησης και αναγνωρισιµότητας της πόλης για τοπική οικονοµική ανάπτυξη. Αποτελεί δε, οικονοµικό κλάδο µε αυξηµένες δυνατότητες για ευνοϊκές επιπτώσεις σε άλλα τµήµατα της οικονοµίας όπως τον τουρισµό και το εµπόριο. Ταυτόχρονα, η αναβάθµιση της πολιτιστικής εικόνας των πόλεων, µε τη δηµιουργία νέων εγκαταστάσεων, συµβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και έχει αποτελέσει κίνητρο για προσέλκυση επενδύσεων σε διάφορους κλάδους της οικονοµίας. Οι προαναφερόµενες εµπειρίες πόλεων, αλλά και αρκετές άλλες που αναφέρονται στην ξένη βιβλιογραφία (Μπιανκίνι, Φ., και Πάρκινσον Μ., 1994: 55, Hill, L., O Sullivan C., 2003:6), έχουν συµβάλλει στη διαµόρφωση της άποψης ότι ο πολιτιστικός τοµέας αποτελεί αναδυόµενο τοµέα απασχόλησης, που προσφέρει θέσεις εργασίας, που αφορούν την πολιτιστική διαχείριση, τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, την ανάπτυξη πρακτικών εµψύχωσης, την 40

41 προστασία και τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονοµιάς κ.λπ. Στη βάση αυτή δηµιουργούνται συνεχώς νέες θεωρήσεις που αφορούν τη διατήρηση, τη διάδοση, τη διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών 15. Η διαχείριση του πολιτισµού περιλαµβάνει κυρίως τις µεθόδους και τις τεχνικές που ενδυναµώνουν τον πολιτισµό, υποστηρίζει τις διαδικασίες και δηµιουργεί λειτουργικό πλαίσιο για τον πολιτισµό. Παράλληλα, συµβάλλει στη διασφάλιση της δυνατότητας να παρουσιάσει στο κοινό συγκεκριµένη καλλιτεχνική και πολιτιστική δραστηριότητα µε επιθυµητές προδιαγραφές και δηµιουργεί την υποδοµή για την επίτευξη των καλλιτεχνικών, κοινωνικών, πολιτικών, παιδαγωγικών και ψυχαγωγικών στόχων του πολιτισµού 16 (Σκια Πανοπούλου, Χ., 1998, σ. 38). 15 Ο όρος διαχείριση σχετίζεται µε την οργάνωση και τη διοίκηση και κατ επέκταση έχει σχέση µε την παραγωγικότητα, την αποτελεσµατικότητα και την οικονοµική επιτυχία. 16 Προκύπτει βέβαια ο προβληµατισµός ότι µέσα από την τεχνοκρατική οργάνωση του πολιτιστικού τοµέα περιορίζονται οι αυθόρµητες πολιτιστικές πρωτοβουλίες, µειώνεται η συµµετοχή και υποχωρεί η τοπική δηµοκρατία. 41

42 Κεφάλαιο 3: Η Φυσιογνωµία της Αυτοδιοικητικής Ενότητας 3.1. Εισαγωγικά Στο κεφάλαιο αυτό αποτυπώνεται η υφιστάµενη κατάστασης στο Νοµό Λάρισας και στην ευρύτερη Περιφέρεια Θεσσαλίας, όπου εντοπίζεται η µελέτη περίπτωσης της εργασίας, σε βασικές παραµέτρους που καθορίζουν τις αναπτυξιακές διαστάσεις της περιοχής. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της τοπικής ενδογενούς ανάπτυξης θεωρείται ότι αφορούν: Στην καταγραφή των τοπικών πόρων σε όρους ποιότητας και αξιοποίησης τους (εργασία, επιχειρηµατικότητα, φυσικοί πόροι) Στην ικανότητα της τοπικής πολιτικής αρχής και της συνεργασίας της µε άλλους φορείς Στην καταγραφή της κοινωνικής συνοχής και των πολιτισµικών παραγόντων Ο Νοµός Λάρισας - Φυσιογνωµία του Νοµού Γεωγραφικά Μορφολογικά στοιχεία Σήµερα, ο Νοµός Λάρισας, χωροταξικά κυριαρχικό κέντρο της Θεσσαλίας µε πολύπλευρες δραστηριότητες σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας, είναι η έδρα της Περιφέρειας Θεσσαλίας µε τις υπηρεσίες της, διαθέτει τις υπηρεσίες της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας, Ιδρύµατα Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης, Στρατιωτικές Υπηρεσίες κ.λπ. Αναφέρεται ότι, όλες οι Νοµαρχιακές υπηρεσίες (οι έδρες τους) βρίσκονται στην πόλη της Λάρισας και µόνο µικρές αποκεντρωµένες µονάδες βρίσκονται στις έδρες των Επαρχιακών Κέντρων Επανειληµµένως έχει γίνει αντιληπτό ότι το πλήθος των πολλών µικρών κοινοτήτων δε βοηθά στο να καταστεί η ευρύτερη περιοχή τους πόλος ανάπτυξης, για να έχουν την δυνατότητα προγραµµατισµού που θα βοηθήσει στη συγκράτηση του ενδογενούς οικονοµικού και ανθρώπινου δυναµικού στην περιφέρεια. 42

43 Η έκταση του Νοµού ανέρχεται σε τ. χιλ. Η έκταση αυτή αντιπροσωπεύει το 38,3% της Θεσσαλίας και το 4,07% της Χώρας, η δε µορφολογική κατανοµή της είναι: πεδινή 47,1 % ηµιορεινή 25,4 % ορεινή 27,5 % ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΑΣ 28% ΟΡΕΙΝΗ 47%ΠΕ ΙΝΗ 25% ΗΜΙΟΡΕΙΝΗ ΠΗΓΗ: Επεξεργασία στοιχείων από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας ( Πληθυσµός Ο συνολικός πληθυσµός του Νοµού Λάρισας, σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας ανέρχεται σε κατοίκους έναντι το 1991, παρουσιάζοντας αύξηση 6,42 %. Αναφέρεται ότι, ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο Νοµός είναι αυτό της αυξανόµενης γήρανσης η οποία προβλέπεται να έχει δυσµενείς κοινωνικοοικονοµικές επιπτώσεις πολλές από τις οποίες αρχίζουν να γίνονται ορατές στην καθηµερινή οικονοµική ζωή. Η σηµαντικότερη από αυτές είναι η ολοένα και µεγαλύτερη συρρίκνωση του ενεργού πληθυσµού (εργάσιµες ηλικίες). Με βάση την απογραφή του 2001 ο πληθυσµός καταγράφεται ως εξής: 43

44 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΑΣ 46% ΑΣΤΙΚΟΣ 37% ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ 17% ΗΜΙΑΣΤΙΚΟΣ ΠΗΓΗ: Επεξεργασία στοιχείων Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας Το σύνολο του γυναικείου πληθυσµού του Νοµού είναι ελαφρώς µεγαλύτερο από το σύνολο του ανδρικού. Επίσης, σηµειώνεται ότι η κατανοµή του πληθυσµού στο Νοµό είναι ανισοµερής µε πολύ µεγάλη συγκέντρωση στην πόλη της Λάρισας, η οποία συγκεντρώνει το 41,70% του πληθυσµού του Νοµού. Τα επαρχιακά κέντραπόλεις Τύρναβος, Φάρσαλα, Ελασσόνα και Αγιά συγκεντρώνουν το 12,22% (Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας). Απασχόληση Όπως σε όλη την Ελληνική επικράτεια έτσι και στη Θεσσαλία και στο Ν. Λάρισας κατά την εικοσαετία παρατηρείται µείωση της απασχόλησης στον πρωτογενή τοµέα κι αύξηση στο δευτερογενή και τριτογενή. Η µείωση της απασχόλησης στον πρωτογενή τοµέα είναι λίγο µικρότερη από την αντίστοιχη σε επίπεδο χώρας. Αντίθετα η αύξηση της απασχόλησης στο δευτερογενή είναι σχεδόν τετραπλάσια από τον εθνικό µέσο όρο. Η αύξηση της απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα υπερβαίνει επίσης τον εθνικό µέσο όρο. Μπορεί λοιπόν να επισηµανθεί η έντονη διαρθρωτική αλλαγή από πλευράς απασχόλησης που υπέστη η Περιφέρεια κι ο Νοµός την τελευταία εικοσαετία (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). Η τόσο υψηλή συγκέντρωση εργατικού δυναµικού στον πρωτογενή τοµέα παραπέµπει σε παραγωγικά πρότυπα που υποδηλώνουν διαρθρωτική υστέρηση 44

45 εκσυγχρονισµού. Στο βαθµό που η αναδιάρθρωση της γεωργίας συνδυαστεί µε έξοδο του εργατικού δυναµικού, τίθεται ένα σηµαντικό πρόβληµα σχεδιασµού διαρθρωτικών πολιτικών. Οι πολιτικές αυτές πρέπει να στοχεύουν στην απορρόφηση του πλεονάζοντος δυναµικού σε εναλλακτικές (ή συµπληρωµατικές) δραστηριότητες τοπικής κλίµακας για την αποφυγή της απερήµωσης των αγροτικών περιοχών και της επιδείνωσης της αστυφιλίας και του αναπτυξιακού προβλήµατος. Ιδιαίτερο πρόβληµα είναι η σηµαντική µείωση της απασχόλησης στις βιοµηχανικές εγκαταστάσεις της Λάρισας. Η µείωση αυτή της απασχόλησης, αν και σε κάποιο βαθµό αντισταθµίστηκε από την αύξηση των δραστηριοτήτων του τριτογενή τοµέα, δηµιουργεί σοβαρά προβλήµατα απορρόφησης του διαθέσιµου αυτού εργατικού δυναµικού. Ανεργία Αν και ο µέσος όρος της ανεργίας για το Νοµό ήταν από το 1991 µικρότερος από το αντίστοιχο εθνικό, εντούτοις παρουσιάζει σαφώς εντονότερη αυξητική τάση. Κύριο αίτιο της εξέλιξης αυτής αποτελεί η συρρίκνωση του δευτερογενή τοµέα ιδίως της µεταποίησης κατά τη δεκαετία του 1990 (Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκησης Λάρισας). Το ποσοστό ανεργίας φθάνει το 8,56% και είναι χαµηλότερο από το αντίστοιχο εθνικό, που ανέρχεται στο 10,25% (2001). Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ανεργίας διαφέρουν από τα εθνικά.. Η διαχρονική εξέλιξη της ανεργίας στο Νοµό Λάρισας τα τελευταία χρόνια δείχνει τάσεις σταθεροποίησης. Συγκεκριµένα, το ποσοστό ανεργίας το έτος 1993 ήταν 7,9%, το 1995 ανέβηκε στο 8,9% και το 1997 έπεσε στο 8,5% (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας 2005). Επίπεδο Εκπαίδευσης Το εργατικό δυναµικό που διαθέτει εκπαίδευση µέχρι και το ηµοτικό καλύπτει το 52,2% του συνόλου και είναι σηµαντικά ανώτερο από το αντίστοιχο ποσοστό της χώρας που είναι 38,1% (2001). Το εργατικό δυναµικό Γυµνασιακής εκπαίδευσης αποτελεί το 9,8%, ενώ το εργατικό δυναµικό Λυκειακής Εκπαίδευσης καλύπτει το 21,5% του συνόλου. Το εργατικό δυναµικό µε ανώτερη και ανώτατη 45

46 µόρφωση ανέρχεται στο 16,6% του συνόλου του εργατικού δυναµικού του Νοµού (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας 2005). Σε γενικές γραµµές αν και ο Νοµός υστερεί σε σχέση µε το επίπεδο εκπαίδευσης της χώρας, διαθέτει γενικά υψηλής ποιότητας ανθρώπινο δυναµικό, το οποίο δηµιουργεί τις προϋποθέσεις τόσο για την ενεργοποίηση της ενδογενούς ανάπτυξης, όσο και για προσέλκυση δραστηριοτήτων αιχµής στην περιοχή (Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λάρισας) Οι Τοµείς Παραγωγής Πρωτογενής Τοµέας Ο τοµέας αυτός εξακολουθεί να είναι σηµαντικός για τις οικονοµικές εξελίξεις στο Νοµό, τόσο από άποψη συµµετοχής στο ΑΕΠ και την απασχόληση, όσο και επειδή παρέχει πρώτες ύλες σε σηµαντικό µέρος της µεταποίησης. Στα συγκριτικά πλεονεκτήµατα συγκαταλέγονται ο Θεσσαλικός κάµπος (η µεγαλύτερη πεδιάδα της χώρας) και η προσαρµοστικότητα των παραγωγών στις νέες εξελίξεις της τεχνολογίας και της αγοράς (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας 2005). Είναι χαρακτηριστικό ότι στη γεωργία, που συνεισφέρει κατά 66% (2001) στο εισόδηµα του Νοµού από τον πρωτογενή τοµέα, υπήρξαν κατά τα τελευταία χρόνια σηµαντικές µεταβολές τόσο στον όγκο της παραγωγής, όσο και στη διάρθρωση των καλλιεργειών (µε πρώτα τα προϊόντα από άποψη αύξησης το σκληρό σιτάρι και το βαµβάκι) (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). Ο τύπος της αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών που ανέκυψε, επέτρεψε την άµεση µεγιστοποίηση του γεωργικού εισοδήµατος, αλλά όχι και την προσαρµογή στις µέσο και µακροπρόθεσµες προοπτικές της ισορροπίας προσφοράς και ζήτησης. Η κτηνοτροφία παρουσιάζει επίσης αναπτυξιακές τάσεις, που εκφράστηκαν µε την αύξηση της ζωικής παραγωγής και του ζωικού κεφαλαίου χοίρων και βοοειδών κατά την προηγούµενη δεκαετία, αλλά έχει µεγάλα περιθώρια βελτίωσης, κυρίως στον τοµέα της αιγοπροβατοτροφίας. 46

47 Η δασοπονία έχει σηµαντικά περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης. Το ότι οι περιοχές στις οποίες υπάρχουν δάση συµπίπτουν κυρίως µε τις προβληµατικές ζώνες του Νοµού, είναι ένας από τους παράγοντες της µη επαρκούς ανάπτυξης του τοµέα (κυρίως λόγω ελλείψεων σε υποδοµές), αλλά ταυτόχρονα επιτρέπουν τη χρησιµοποίησή του στο πλαίσιο προσπαθειών για τη βελτίωση της κατάστασης στις ζώνες αυτές. Οι νεώτερες µορφές αλιείας (ιχθυοκαλλιέργειες) δεν έχουν ιδιαίτερη ανάπτυξη, παρότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του τοµέα (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). ευτερογενής Τοµέας Οι µικρές παραγωγικές µονάδες και κυρίως οι οικογενειακού χαρακτήρα, που λειτουργούν σε παραδοσιακούς κλάδους είναι διάσπαρτες σε όλη τη Θεσσαλία και κυρίως στις µεγάλες αστικές συγκεντρώσεις και στους οδικούς άξονες του Νοµού Λάρισας. Η πορεία της βιοµηχανίας στη Λάρισα ήταν ιδιαίτερα θετική στην περίοδο , όπου οι ρυθµοί αύξησης του προϊόντος και της απασχόλησης ήταν υψηλότεροι από αυτούς της χώρας (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). Ωστόσο, κατά τα τελευταία χρόνια και ιδίως στην περίοδο , η γενικότερη αποβιοµηχάνιση έχει γίνει ιδιαίτερα αισθητή στην Περιφέρεια, και ιδιαίτερα στο Νοµό Λάρισας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το κλίµα αυτό της αποβιοµηχάνισης έχει αρχίσει να ανατρέπεται και να αντικαθίσταται από ένα κλίµα συγκρατηµένης αλλά υπαρκτής αισιοδοξίας για τις προοπτικές της βιοµηχανίας στο Νοµό. Η αισιοδοξία αυτή στηρίζεται στο δυναµισµό που δείχνει ο Νοµός Λάρισας στον τοµέα των ιδιωτικών επενδύσεων. Η βιοµηχανική βάση του Νοµού περιλαµβάνει τρεις οµάδες δραστηριοτήτων: α) βιοµηχανίες που είναι εγκατεστηµένες στην ευρύτερη περιοχή λόγω γειτνίασης µε τις πρώτες ύλες, β) µονάδες προσανατολισµένες τόσο στην εσωτερική αγορά όσο και στις αγορές του εξωτερικού, κυρίως της Ευρώπης και των Βαλκανίων, και γ) βιοµηχανίες, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή λόγω γεωγραφικών ή άλλων πλεονεκτηµάτων, αλλά δεν έχουν σχέση µε τις τοπικές αγορές πρώτων υλών ή τελικών προϊόντων. 47

48 Το µέλλον των δύο πρώτων οµάδων είναι ευκολότερα προβλέψιµο. Οι αλλαγές που πρέπει να αναµένονται στην πρωτογενή παραγωγή θα δηµιουργήσουν νέες δυνατότητες µεταποίησης προϊόντων, κυρίως του αγροδιατροφικού τοµέα, ενώ η εσωτερική και εξωτερική ζήτηση θα µεγαλώσει µε αντίστοιχες προοπτικές για τις σχετικές µονάδες. Όσον αφορά την τρίτη οµάδα, οι προοπτικές τους θα εξαρτηθούν από τη γενικότερη πορεία του κλάδου στον οποίο ανήκουν και γενικότερα, από τις συνολικές βιοµηχανικές εξελίξεις (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). Τριτογενής Τοµέας Η συνιστώσα «υπηρεσίες προς τις επιχειρήσεις» δεν είναι ανεπτυγµένη σε σηµαντικό βαθµό, παρά τη συνολική αυξητική τάση του τριτογενούς τοµέα. εδοµένου του στρατηγικού ρόλου αυτών των υπηρεσιών, θα πρέπει να επιδιωχθεί η προσέλκυση και στήριξη τέτοιων δραστηριοτήτων, µέσα από προγράµµατα και πολιτικές. Θα πρέπει να σηµειωθεί όµως ότι στον τοµέα αυτό αναµένεται σηµαντική βελτίωση, καθώς η ανάπτυξη του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας και κυρίως του τεχνολογικού κύκλου του, αποτελεί ένα σηµαντικό πόλο παροχής παραγωγικών υπηρεσιών ο οποίος θα πρέπει να ενισχυθεί. Αυτή τη στιγµή το Πανεπιστήµιο διαθέτει 103 εργαστήρια εκ των οποίων τα 70 περίπου ήδη παρέχουν υπηρεσίες προς ιδιωτικούς και δηµόσιους φορείς τοπικής και εθνικής κλίµακας (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005). Πέρα από το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας που έχει σηµαντική ερευνητική δραστηριότητα, λειτουργεί στη Λάρισα και Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα. Επίσης, σηµαντικό είναι και το ποσοστό των ερευνητικών κέντρων και ινστιτούτων που φτάνει το 7% του συνόλου των ερευνητικών κέντρων και ινστιτούτων της χώρας (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005). O Νοµός διαθέτει σηµαντικούς τουριστικούς πόρους (φυσικό περιβάλλον, παραδοσιακούς οικισµούς, αρχαιολογικούς χώρους) που συγκεντρώνονται κυρίως στην ανατολική παραλιακή ζώνη και τις ορεινές ζώνες. Η µεγαλύτερη τουριστική 48

49 ανάπτυξη παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή των Τεµπών και στην παράκτια ζώνη του Νοµού Λάρισας. Τα τελευταία χρόνια σηµειώθηκε αύξηση των κλινών των ξενοδοχειακών καταλυµάτων. Παρόλα αυτά η ανάπτυξη του τουρισµού στην Περιφέρεια παραµένει συνολικά περιορισµένη (σε σύγκριση µε τις υπάρχουσες δυνατότητες) και ταυτόχρονα άνισα κατανεµηµένη στο χώρο και έντονα εποχιακή. Κύριοι ανασταλτικοί παράγοντες είναι: α) οι ανεπάρκειες των υπερτοπικών συνδέσεων, β) το χαµηλό επίπεδο των προσφερόµενων τουριστικών υπηρεσιών, γ) η ανεπαρκής τουριστική υποδοµή και δ) η απουσία ανάπτυξης νέων µορφών τουρισµού, παρά την καταλληλότητα του Νοµού γι αυτούς (ιαµατικός τουρισµός, περιηγητικός τουρισµός, οικοτουρισµός, ορεινός τουρισµός, συνεδριακός τουρισµός κλπ.) για την άµβλυνση της εποχικότητας και την ποιοτική αναβάθµιση του τοµέα (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας) Υποδοµές Ποιότητα Ζωής Μεταφορές Ο ρόλος της Περιφέρειας στον τοµέα των συγκοινωνιών και µεταφορών είναι ιδιαίτερα σηµαντικός. Η Θεσσαλία λόγω γεωγραφικής θέσης διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτηµα «θέσης» γιατί είναι στο κέντρο της χώρας και διασχίζεται από το βασικό άξονα (ΠΑΘΕ) ανάπτυξης που είναι ενταγµένος στο ιευρωπαϊκό ίκτυο Μεταφορών. Αντίθετα, ο Νοµός δεν έχει σήµερα άµεση επαφή µε τους νεώτερους άξονες ανάπτυξης του Ελληνικού χώρου. Πρόκειται για το βόρειο άξονα της χώρας, που βρίσκεται υπό ανάδυση και αναµένεται να ενισχυθεί και να αποκτήσει συνοχή, µε την κατασκευή της Εγνατίας οδού. Η διευκόλυνση της επαφής µε τον δυτικό ευρωπαϊκό χώρο θα αυξήσει το δυναµισµό των περιοχών κατά µήκος του άξονα αυτού. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ότι κυρίαρχη στρατηγική επιλογή είναι η σύνδεση της Περιφέρειας µε την Εγνατία που θα συµβάλλει στην άρση της αποµόνωσης της υτικής Θεσσαλίας και θα την συνδέσει µε τους βασικούς οικονοµικούς άξονες της χώρας και τα ιευρωπαϊκά ίκτυα, αναδεικνύοντας την Θεσσαλία σε στρατηγικό «κόµβο δικτύων» και σε ένα σύγχρονο διαµετακοµιστικό κέντρο. 49

50 Όσον αφορά τις σιδηροδροµικές συγκοινωνίες στο Νοµό λειτουργούν τα εξής τµήµατα σιδηροδροµικών γραµµών: Α) Αθηνών Θεσσαλονίκης (τµήµα) Β) Λάρισας Βόλου Γ) Παλαιοφαρσάλων Καρδίτσας Καλαµπάκας. Στο βασικό σιδηροδροµικό δίκτυο Αθηνών Θεσσαλονίκης έχουν γίνει σηµαντικές βελτιώσεις και προβλέπεται η ηλεκτροκίνησή του. Οι χαράξεις των τοπικών γραµµών δεν είναι ικανοποιητικές για την ορθολογική χρησιµοποίηση του υπάρχοντος εξοπλισµού. Παρατηρούνται µικρές ακτίνες καµπυλότητας που αυξάνουν το λειτουργικό κόστος (Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας). Όσον αφορά τις θαλάσσιες µεταφορές, το µοναδικό λιµάνι είναι εκείνο του Αγιοκάµπου (Ν. Λάρισας). Οι αεροπορικές µεταφορές έχουν µικρή συµµετοχή στην εκτέλεση του επιβατικού µεταφορικού έργου. Στο Νοµό Λάρισας λειτουργεί µόνο στρατιωτικό αεροδρόµιο (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας 2005). Ενέργεια Όσον αφορά τα ενεργειακά δίκτυα, από το Νοµό Λάρισας διέρχεται ο κεντρικός αγωγός φυσικού αερίου και έχουν προχωρήσει σηµαντικά οι υποδοµές στα δίκτυα µέσης και χαµηλής πίεσης στη Λάρισα. Ορισµένες µεγάλες επιχειρήσεις έχουν ήδη συνδεθεί µε το δίκτυο και λειτουργούν µε τη χρήση φυσικού αερίου. Στη νέα προγραµµατική περίοδο, η ολοκλήρωση των δικτύων και η γενίκευση της χρήσης του αερίου στις αγροτικές εκµεταλλεύσεις (π.χ. θερµοκήπια), στις βιοµηχανικές επιχειρήσεις και στην οικιακή κατανάλωση αποτελούν κυρίαρχο στόχο µε θετικές προοπτικές στην ανάπτυξη του Νοµού (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας 2005). 50

51 Υγεία Πρόνοια Στον τοµέα της υγείας ο Νοµός Λάρισας υστερεί σε σχέση µε τη χώρα. Ο δείκτης νοσοκοµειακές κλίνες ανά κατοίκους, φτάνει το 2002 µόλις το 73,5% του αντίστοιχου δείκτη της χώρας, ενώ ο δείκτης γιατροί ανά κατοίκους για το 2002 είναι µόλις στο 67,3% του αντίστοιχου εθνικού δείκτη (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005:221). Σήµερα η κατάσταση έχει βελτιωθεί σηµαντικά µε την λειτουργία του Πανεπιστηµιακού Νοσοκοµείου Λάρισας και µε τη βελτίωση του Γενικού Νοσοκοµείου Λάρισας. Εκπαίδευση Οι υποδοµές εκπαίδευσης έχουν ολοκληρωθεί σε µεγάλο βαθµό από τις προηγούµενες περιόδους. Εντούτοις, αποµένει ακόµη προς συµπλήρωση το πρόγραµµα «µιας βάρδιας» µε την ολοκλήρωση Σχολικών Κτιρίων στα µεγάλα κυρίως Αστικά Κέντρα του Νοµού και η συµπλήρωση της υποδοµής στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση. Στο Νοµό Λάρισας λειτουργούν συνολικά 160 δηµοτικά σχολεία, 53 γυµνάσια και 36 λύκεια, καθώς επίσης και λίγα ειδικά σχολεία πρωτοβάθµιας / δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Παράλληλα, στη Λάρισα δραστηριοποιούνται 18 πιστοποιηµένα Κέντρα Επαγγελµατικής Κατάρτισης (Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης της Λάρισας 2002:130). Όπως ήδη έχει αναφερθεί, στο νοµό λειτουργεί το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας καθώς και το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα Λάρισας. Φυσικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον Ο Νοµός Λάρισας συγκεντρώνει αξιόλογη ποικιλία οικοσυστηµάτων και περιβάλλον µε ιδιαίτερα υψηλή αισθητική, πολιτιστική και ιστορική αξία και ιδιαίτερο φυσικό κάλλος. Ένας µακρύς κατάλογος θεσµοθετηµένων και µη περιοχών προστασίας της φύσης και της πολιτιστικής κληρονοµιάς και τοπίων φυσικού κάλλους (Όλυµπος, Κοιλάδα Τεµπών, Αµπελάκια, κλπ.) επιβεβαιώνει τη σηµασία του 51

52 περιβάλλοντος για τη ζωή και την ταυτότητα της Θεσσαλίας, επισηµαίνοντας ταυτόχρονα τις δυνατότητες αξιοποίησης και τις αυξηµένες ευθύνες προστασίας. Ο Νοµός Λάρισας, γενικά, χαρακτηρίζεται από ικανοποιητικές συνθήκες περιβάλλοντος και ποιότητας ζωής στον οικιστικό χώρο, καλές συνθήκες στο φυσικό περιβάλλον και γενικά ανταγωνιστικές συνθήκες περιβάλλοντος µε διεθνή κριτήρια, ιδίως αν ληφθούν υπόψη οι δυνατότητες περαιτέρω βελτίωσης. Στα προβλήµατα του περιβάλλοντος, παρουσιάζεται η ανάγκη αντιµετώπισης της επιβάρυνσης των φυσικών οικοσυστηµάτων (υδατικών κυρίως, αλλά και χερσαίων) από την υπερβολική χρήση φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων (ευτροφισµός, µόλυνση, µείωση πανίδας κλπ.), καθώς και η ανάγκη βελτιστοποίησης της διαχείρισης των υδατικών πόρων και της αντιµετώπισης του προβλήµατος των αποβλήτων (και των άλλων οχλήσεων) από τη λειτουργία των κτηνοτροφικών µονάδων (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005:13) Άλλες κατηγορίες υποδοµών Στον τοµέα των τηλεπικοινωνιών ο Νοµός Λάρισας βρίσκεται σε χαµηλότερο επίπεδο από το µέσο επίπεδο της χώρας µε ποσοστό 46% (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005:168). Ιδιαίτερα υψηλό είναι το ποσοστό κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στη βιοµηχανία (2005) όπου φθάνει το 37,9%, ενώ για οικιακή χρήση καταναλώνεται το 24,3% (Μακροχρόνιο Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης του Νοµού Λάρισας, 2005:164). Στο Νοµό Λάρισας λειτουργεί και Βιοµηχανική Περιοχή, στη Λάρισα Η Πόλη της Λάρισας 18 Η Λάρισα είναι χτισµένη αλλεπάλληλα στην ίδια θέση από την αρχαιότητα και διαδραµατίζει στρατηγικό ρόλο, λόγω της γεωγραφικής θέσης στο κέντρο της Θεσσαλίας, αλλά και όλης της Ελλάδας. 18 Σχετικά στο 52

53 3.1. Αρχαίο Θέατρο Λάρισας Η ονοµασία «Λάρισα» είναι προελληνική-πελασγική και σηµαίνει «την ακρόπολη», «το φρούριο». Κατοικείται συνεχώς εδώ και χρόνια. Υπήρξε πρωτεύουσα της Πελασγιώτιδος και κατά τους 6 ο και 5 ο αιώνα π.χ. γνώρισε µεγάλη ακµή. Το Κοινό των Θεσσαλών, που συγκροτήθηκε, απετέλεσε την πρώτη στην ελληνική ιστορία ειρηνική σύµπραξη πόλεων-κρατών και διέθετε κοινό νόµισµα. Από το 344 έως και το 196 π.χ. η Λάρισα βρισκόταν υπό την κηδεµονία των Μακεδόνων βασιλέων και στη συνέχεια των Ρωµαίων, εποχή που γνωρίζει την τελευταία της ακµή, όπως φανερώνουν τα δύο αρχαία θέατρα που αποκαλύφθηκαν. Η Λάρισα γνώρισε τον Χριστιανισµό στα µέσα του 2 ου αιώνα µ.χ. από τον απόστολο Ηρωδίωνα. Σηµαντική υπήρξε η συµβολή του Αγίου Αχιλλείου του πρώτου επισκόπου της. Κατά την οθωµανική περίοδο η Λάρισα ονοµάζεται Γενί Σεχίρ (= Νέα Πόλη) και αποτελεί στρατιωτικό κέντρο των τουρκικών δυνάµεων. Στις 30 Αυγούστου 1881 ενσωµατώνεται στο Ελληνικό κράτος και από τότε παραµένει ελληνική, εκτός από την σύντοµη κατάληψή της από τον τουρκικό στρατό το Το 1910, οι Λαρισαίοι αγρότες πρωτοστάτησαν στην αγροτική εξέγερση, ενώ κατά τον µεσοπόλεµο η Λάρισα µεταµορφώθηκε σε νέα πόλη, µε δρόµους, σχολεία, µεγάλες πλατείες και ωραία νεοκλασικά κτήρια. Κατά την διάρκεια του Β Παγκοσµίου πολέµου, στρατιωτικό και συγκοινωνιακό κέντρο η Λάρισα, ήταν στην πρώτη γραµµή των γεγονότων. Με τις 53

54 αεροπορικές επιδροµές και το µεγάλο σεισµό του 1941 η προπολεµική Λάρισα καταστράφηκε, ενώ µε την απελευθέρωση αρχίζει η νεότερη ιστορία της Παλαιά Γέφυρα Πηνειού Ποταµού Η Λάρισα, πρωτεύουσα σήµερα του οµώνυµου ήµου και Νοµού, έδρα της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας και της Γενικής Γραµµατείας Περιφέρειας Θεσσαλίας, απέχει από την Αθήνα 353χλµ., και από τη Θεσσαλονίκη 154χλµ. Είναι χτισµένη καταµεσής του Θεσσαλικού κάµπου σε ύψος 70µ. στις όχθες του Πηνειού, είναι η 4 η σε πληθυσµό πόλη της Ελλάδας µε πάνω από κατοίκους. Έχει έντονη πολιτική, οικονοµική και κοινωνική ζωή και έχει δίκαια κατακτήσει τον τίτλο του κυρίαρχου οικονοµικού, εµπορικού, πολιτιστικού, αγροτικού, συγκοινωνιακού και βιοµηχανικού κέντρου της θεσσαλικής περιφέρειας. 3.3.Περιφερειακό Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο Λάρισας 54

55 Όπως προαναφέρθηκε, στις υποδοµές της περιλαµβάνονται Πανεπιστηµιακές Σχολές, Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα, Περιφερειακό Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο, Μουσεία, ηµοτική Πινακοθήκη, Εικαστικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης, Ωδεία, αλλά και ξενοδοχεία, εστιατόρια και κέντρα διασκέδασης, ικανά να εξυπηρετήσει τους επισκέπτες της πόλης. Κοσµείται µε πανέµορφες πλατείες µε σιντριβάνια, πεζοδρόµους, που δηµιουργούν µία ευχάριστη ατµόσφαιρα και διευκολύνουν τους κατοίκους στις καθηµερινές τους συναλλαγές στο κέντρο της πόλης, όπου βρίσκεται η σύγχρονη αγορά της Πλατεία Ταχυδροµείου Λάρισας Στην πολιτιστική κίνηση της πόλης συµβάλουν τα µέγιστα οι εκδηλώσεις που οργανώνονται στη διάρκεια του έτους και έχουν πολλές φορές διεθνή απήχηση. Οι σηµαντικότερες από αυτές είναι το Χορωδιακό Φεστιβάλ του Μουσικού Συλλόγου Λάρισας, τα Ιπποκράτεια, τα Αχίλλεια προς τιµήν του Αγ. Αχιλλείου µε ποικίλες εκδηλώσεις και το Μεσογειακό Φεστιβάλ Νέων Κινηµατογραφιστών. Σπουδαίο πόλο στον πολιτισµό διαδραµατίζει και το ηµοτικό Περιφερειακό Θέατρο Λάρισας, γνωστό ως Θεσσαλικό Θέατρο στο ευρύτερο κοινό, µε τις υψηλού επιπέδου παραστάσεις που υλοποιεί. Παράλληλα δε λείπουν Επιστηµονικά Συνέδρια και Συµπόσια, καθώς και ιαλέξεις, Συναντήσεις και Παρουσιάσεις Βιβλίων. Πλήθος κόσµου συγκεντρώνει κάθε χρόνο και η Γεωργοκτηνοτροφική Περιβαλλοντική Έκθεση µε παρουσίαση προϊόντων, µηχανηµάτων, αλλά και συζητήσεις µε αντικείµενο τον αγροτικό τοµέα. 55

56 3.4. Η ιάρθρωση των Πολιτιστικών Πόρων στο Νοµό Λάρισας Εισαγωγικά Σήµερα είναι ορατές οι επίµονες προσπάθειες, τόσο σε επίπεδο χωρών, όσο και σε επίπεδο τοπικών φορέων, για την ανάδειξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την προσέλκυση επισκεπτών σε αυτές. Οι συγκεκριµένες προσπάθειες κινούνται στη λογική δύο παραµέτρων: α) αφενός στην αναζήτηση δραστηριοτήτων αναψυχής και γνωριµίας µε νέους τόπους και β) αφετέρου στην τόνωση της εµπορικής και συναλλακτικής κίνησης στους τόπους προορισµού των επισκεπτών, µε όλες τις συνέπειες που προκαλούνται. Στην ανάλυση που ακολουθεί, διερευνάται η εξέλιξη της πολιτιστικής δραστηριότητας του Νοµού Λάρισας και καταγράφονται οι αναδυόµενες αναπτυξιακές προοπτικές της πόλης µε στόχο την ανταγωνιστική προώθηση των τοπικών πολιτιστικών πόρων, όπως και οι διαφαινόµενες κατευθύνσεις πολιτικής για την επίτευξη αυτής. Οι πολιτιστικές παράµετροι αφορούν στην καταγραφή της ποιότητας και της αξιοποίησης των τοπικών πολιτιστικών πόρων, στην ικανότητα της τοπικής αρχής και της συνεργασίας της µε άλλους φορείς (ιδιωτικό, τρίτο τοµέα) και στην καταγραφή της κοινωνικής συνοχής και των πολιτιστικών παραγόντων. Ειδικότερα, θεωρείται ότι ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι καταλυτικός στην προώθηση της πολιτιστικής ανάπτυξης σε συνδυασµό µε τις παραµέτρους που αναφέρθηκαν παραπάνω γιατί: Παρέχει τις βασικότερες υπηρεσίες για τον επισκέπτη Είναι σε προνοµιακή θέση για να προωθήσει την ιδιαίτερη πολιτισµική ταυτότητα της περιοχής αναφοράς Συµβάλει στην προβολή των πολιτιστικών πόρων της περιοχής Καλείται να δηµιουργήσει σε συνεργασία µε τον ιδιωτικό τοµέα υποδοµές για ποιοτικά και σύγχρονα πολιτιστικά προϊόντα. 56

57 Η Πολιτιστική Προσφορά στη Λάρισα και στην Ευρύτερη Περιοχή Αναφοράς Η ανάπτυξη των πολιτιστικών δραστηριοτήτων σε µια περιοχή και συνεπακόλουθα το είδος της πολιτιστικής ανάπτυξης εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τα ποσοτικά και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των διαθέσιµων πολιτιστικών πόρων. Αυτά προσδιορίζουν ως ένα βαθµό τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισµούς για την περαιτέρω πολιτιστική ανάπτυξη του συγκεκριµένου τόπου. Ακολούθως, περιγράφονται συνοπτικά οι πολιτιστικοί πόροι του Νοµού Λάρισας, αλλά και της ευρύτερης Περιφέρειας Θεσσαλίας. Η ανάλυση των συγκεκριµένων πολιτιστικών πόρων έγκειται στην παρουσίαση των ιδιαιτεροτήτων της περιοχής, που ενδεχοµένως συµβάλουν ή δύναται να συντελέσουν στην ανάπτυξη ειδικών πολιτιστικών δραστηριοτήτων Οι Πολιτιστικοί Πόροι της Θεσσαλίας Η Θεσσαλία έχει να επιδείξει µια µακρόχρονη ιστορία που καλύπτει την Προϊστορική (Μέση Παλαιολιθική Εποχή) και τη Νεότερη Παλαιολιθική Εποχή, τους Νεολιθικούς χρόνους, τη Μυκηναϊκή Περίοδο. Από τη Γεωµετρική έως τη Ρωµαϊκή Εποχή, η περιοχή βρισκόταν συχνά σε υψηλό επίπεδο ακµής. Κατά τους Πρώιµους Βυζαντινούς Χρόνους η περιοχή γνώρισε και πάλι µεγάλη ανάπτυξη, όπως µαρτυρούν τα ευρήµατα των ανασκαφών. Τη Βυζαντινή Εποχή χτίστηκαν µεγαλοπρεπή οικοδοµήµατα, εκκλησίες και φρούρια ενώ σηµαντικές πόλεις αποτελούσαν η Λάρισα, η Φάρσαλος, η Τρίκαλα, η ηµητριάδα, οι Φθιώτιδες Θήβες (Νέα Αγχίαλος). Κατά την Τουρκοκρατία, µεγάλο µέρος των κατοίκων αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί στα ορεινά δηµιουργώντας ακµαίες οικονοµικά συντεχνίες. Έτσι, οι ορεινές περιοχές γνώρισαν σηµαντική ανάπτυξη κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα όπου οικοδοµήθηκαν πολλά αξιόλογα κτίσµατα (αρχοντικά, εκκλησίες και µοναστήρια) καθώς και σχολεία που συνέβαλαν καθοριστικά στην πορεία της νεότερης Θεσσαλίας. Το Πήλιο αναπτύχθηκε στο τέλος των βυζαντινών χρόνων µε τη µοναστική ζωή και τη δηµιουργία οικιστικών πυρήνων 57

58 και εξελίχθηκε σηµαντικά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας όπου τα χωριά µετατρέπονται, µαζί µε την ανάπτυξη της ναυτιλίας, σε σηµαντικά οικονοµικά και πνευµατικά κέντρα (Μακρινίτσα, Ζαγορά, Άγιος Λαυρέντιος, κλπ). Παρόµοια εξέλιξη διαπιστώνεται στις ορεινές και ηµιορεινές περιοχές της Όσσας και του Ολύµπου όταν µεταλλάσσεται η οικοτεχνία σε ανθηρή βιοτεχνία-µετάξι, βαφή νηµάτων, µε την ανάπτυξη δυναµικού εµπορίου. (Αµπελάκια, Ραψάνη, Μεγαλόβρυσο, Μεταξοχώρι). Η Θεσσαλία διαθέτει σηµαντικότατους πολιτιστικούς πόρους, ακόµη όχι ικανοποιητικά αξιοποιηµένους. Υπάρχουν διάσπαρτα µνηµεία στο χώρο από την κλασσική, τη βυζαντινή και τη νεώτερη περίοδο. Αρκετά έχουν αξιοποιηθεί ή βρίσκονται υπό αξιοποίηση από τις Υπηρεσίες Εφορίες Μνηµείων, ενώ άλλα δεν έχουν ακόµη αξιοποιηθεί. Στους πολιτιστικούς πόρους περιλαµβάνονται όλα τα µνηµεία των τριών προαναφερθέντων περιόδων, οι οικισµοί και οι εγκαταστάσεις µε ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, τα µουσεία, οι βιβλιοθήκες καθώς και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που οργανώνονται σε όλη την Περιφέρεια. Αρκετά από τα στοιχεία αυτά συνιστούν ήδη πόλους έλξης επισκεπτών (ελλήνων και αλλοδαπών) κατά τη θερινή και χειµερινή περίοδο και θα έπρεπε να προστατευθούν και να ενισχυθούν ενώ άλλα, κατάλληλα αξιοποιηµένα, είναι δυνατό να στηρίξουν τη δηµιουργία ή / και αξιοποίηση επιπλέον πόλων έλξης πολιτιστικού και τουριστικού ενδιαφέροντος (Περιφέρεια Θεσσαλίας, Ειδική Υπηρεσία ιαχείρισης ΠΕΠ Θεσσαλίας , 2005: 35) Πολιτιστικοί Πόροι Νοµού Λάρισας Ο Νοµός Λάρισας κυριαρχείται από τον ορεινό όγκο του Ολύµπου, ο οποίος διαθέτει παγκόσµια ακτινοβολία εξαιτίας του µυθολογικού του χαρακτήρα. Παράλληλα µε το φυσικό κάλλος της περιοχής, οι αξιόλογοι παραδοσιακοί οικισµοί, τα ήθη και έθιµα έτσι όπως έχουν διατηρηθεί µέσα από τις τοπικές εκδηλώσεις, αποτελούν επιπλέον ευνοϊκούς παράγοντες ανάπτυξης. 58

59 Εκτός από τις περιοχές του Ολύµπου ο νοµός διαθέτει και σηµαντικούς αρχαιολογικούς χώρους και πόρους, µε πιο γνωστή την κοιλάδα των Τεµπών, η οποία αποτέλεσε το κοινό θρησκευτικό κέντρο των Περραιβών και των Θεσσαλών όπου λατρεύονταν ο Απόλλωνας, ο Πύθιος και ο Απόλλων ο Τεµπίτης. Αξίζει ακόµη να σηµειωθεί ότι, σε όλη την περιοχή της πρώην Επαρχίας Αγιάς, έχουν εντοπισθεί τουλάχιστον δώδεκα προϊστορικοί οικισµοί. Ακόµη, υπάρχει πληθώρα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών µνηµείων µε αξιόλογες τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα. Σηµαντικό πολιτιστικό πόρο, που έχει αξιοποιηθεί άλλα παρουσιάζει και σηµαντικές δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης, αποτελούν οι παραδοσιακοί οικισµοί και τα ιστορικά κέντρα των πόλεων. Τα στοιχεία αυτά είναι µέρος της πολιτιστικής κληρονοµιάς και µπορούν να προσελκύσουν σηµαντικό αριθµό επισκεπτών. Η διατήρηση και η ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς αποτελεί σηµαντικό στοιχείο της ήπιας ανάπτυξης και της προσφοράς εναλλακτικών δυνατοτήτων για κάθε είδους πολιτιστική δραστηριότητα. Αρκετά κτίρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής έχουν σήµερα αποκτήσει νέες χρήσεις και στεγάζουν διάφορες λειτουργίες όπως τουριστικά καταλύµατα, µουσεία, εκθέσεις, εστιατόρια, δηµόσιες και δηµοτικές υπηρεσίες, κλπ. Παράλληλα, τα ιστορικά κέντρα των πόλεων αναζωογονούνται, µε ανακαινίσεις κτιρίων, πεζοδροµήσεις και διαµορφώσεις χώρων, αποτελώντας ελκυστικούς προορισµούς. Επίσης, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι, ελάχιστοι από τους οικισµούς έχουν παραµείνει και έχουν χαρακτηριστεί ως παραδοσιακοί και διατηρητέοι. Ωστόσο, παρά τον αγροτικό χαρακτήρα και το σχετικά χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσµού - ειδικά των αγροτικών περιοχών- η πολιτιστική και πολιτισµική προσφορά της περιφέρειας έχει διασωθεί σε σηµαντικό βαθµό. Ο πολιτισµικός πλούτος είναι διαθέσιµος στο ευρύ κοινό τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στις αγροτικές περιοχές, αφού µουσεία και βιβλιοθήκες έχουν εγκατασταθεί σε πολλά ηµοτικά ιαµερίσµατα και ήµους του Νοµού Λάρισας. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερο πολιτιστικό πόρο αποτελούν οι πολιτιστικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, οι οποίες οργανώνονται κατά κύριο λόγο τους θερινούς 59

60 µήνες όταν η τουριστική κίνηση είναι ιδιαίτερα αυξηµένη. Το χειµώνα οι εκδηλώσεις είναι µάλλον περιορισµένες και σποραδικές (απόκριες κ.α.) 19. Τα τοπικά προϊόντα της θεσσαλικής γης είναι ποικίλα και αφορούν τα προϊόντα της θεσσαλικής γης σε µεταποιηµένη συνήθως µορφή, κεραµικά, υφαντικά, αγροβιοτεχνικά προϊόντα, υπηρεσίες µεταφοράς, φιλοξενίας και εστίασης κλπ. Θέτοντας ως στόχο την ολοκληρωµένη τοπική ανάπτυξη, πρέπει η παραγωγή αυτών των προϊόντων να είναι ενταγµένη σε ένα σχετικό πλαίσιο τέτοιας προοπτικής και η οικονοµική και κοινωνική δραστηριότητα γύρω από αυτά να συµβάλλει θετικά και διανεµητικά στη βελτίωση της τοπικής κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια ως κυριότεροι φορείς παραγωγής και διαχείρισης τοπικών προϊόντων αναδείχθηκαν οι Γυναικείοι Συνεταιρισµοί. Εκτός από τους Γυναικείους Συνεταιρισµούς υπάρχουν διάσπαρτοι κι άλλοι φορείς, ως επί το πλείστον ιδιωτικοί, για τους οποίους δεν υπάρχει συστηµατική καταγραφή, πλην όµως κάποιοι απ αυτούς παράγουν ποιοτικά προϊόντα. Σήµερα, στην περιοχή υπάρχουν 18 Γυναικείοι Συνεταιρισµοί που ασχολούνται µε την παραγωγή τοπικών προϊόντων και την προσφορά συναφών υπηρεσιών (εστίαση, φιλοξενία, αγροτουρισµός κλπ) (Επεξεργασµένα στοιχεία από Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Θεσσαλίας) (Περιφέρεια Θεσσαλίας, Ειδική Υπηρεσία ιαχείρισης ΠΕΠ Θεσσαλίας , 2005: 35).. 19 Γενικά, οι εκδηλώσεις πολιτιστικού ενδιαφέροντος είναι πολυάριθµες αλλά συσχετίζονται µε ένα τοπικό και εσωτερικό τουρισµό και δεν µπορούν, στις περισσότερες περιπτώσεις, να θεωρηθούν ευρύτερος πόλος έλξης επισκεπτών. Αν και µεγάλες προσπάθειες έχουν γίνει για την καλύτερη προβολή αυτού του πλούτου, τόσο µε την έκδοση τουριστικών οδηγών, όσο και µε τη δηµιουργία ιστοσελίδων για την προβολή υπό-περιοχών της Θεσσαλίας η προβολή της περιφέρειας ως ιστορικής περιοχής µε σηµαντικό ενδιαφέρον στο εξωτερικό µε εκδόσεις σε ξένες γλώσσες, παρουσιάζεται σε µεγάλο βαθµό ελλειµµατική. 60

61 Κεφάλαιο 4: Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα 4.1. Εισαγωγικά Περιεχόµενο αυτού του κεφαλαίου είναι η παρουσίαση της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας ως βασικού µηχανισµού διαµόρφωσης αναγνωρίσιµης πολιτιστικής ταυτότητας της ευρύτερης περιοχής. Παράλληλα, γίνεται φανερό ότι η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας είναι ένας νέος, υγιής και ταχύτατα αναπτυσσόµενος πόλος έλξης για την τοπική οικονοµία. Έτσι, η παρουσίαση της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας καταδεικνύει την παραλλακτικότητα των παρεµβάσεων πολιτιστικής πολιτικής, στη βάση των πραγµατικών τοπικών αναγκών και υποδεικνύει τις αναγκαίες κατευθύνσεις των ρυθµιστικών µέτρων ανάπτυξης. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας εκτιµάται ότι αποτελεί την εφικτή συνισταµένη και προσφέρει το κατάλληλο αναπτυξιακό υπόβαθρο για πολιτιστική και συνεπακόλουθα κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη Γενικά Ιστορικά Στοιχεία Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας 20 Σχετικά µε τη ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας: ικτυακός τόπος του ήµου Λαρισαίων: 61

62 Το 1981, ο Λαρισαίος φιλότεχνος ιατρός - χειρουργός Γ. Ι. Κατσίγρας ανήγγειλε τη δωρεά των 700 πινάκων ζωγραφικής του 19ου και 20ου αιώνα που είχε συλλέξει από το 1950 ως το 1965 περίπου. Το 1983, το ηµοτικό Συµβούλιο της Λάρισας ιδρύει το φορέα «ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα», όπου περιλαµβάνονται τα έργα που ήδη κατείχε ο ήµος, καθώς και όσα επρόκειτο να αποκτήσει στο µέλλον (αποφ. 155/83 &352/83, ΦΕΚ 724/ ). Από το 1992 µέχρι το 2003 τα έργα της συλλογής Κατσίγρα εκτίθενταν σε δύο ορόφους του Χατζηγιάννειου ηµοτικού Πνευµατικού Κέντρου. Από το 2003, η συλλογή της ηµοτικής Πινακοθήκης εκτίθεται στο δηµοτικό κτίριο της Νεάπολης Λάρισας 21, το οποίο εγκαινίασε o τότε Πρόεδρος της ηµοκρατίας κ. Κωστής Στεφανόπουλος. Σύµφωνα µε τον Κανονισµό Λειτουργίας της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα, οι σκοποί της εξυπηρετούνται από το διαχειριστικό τοµέα που αφορά στα οικονοµικά και διοικητικά θέµατα λειτουργίας, τον τοµέα εκδηλώσεων εικαστικών τεχνών για την παρουσίαση εκθέσεων και τον τοµέα εργαστηρίων (ζωγραφικής, χαρακτικής, γλυπτικής, εµφανιστηρίων, συντηρήσεων) ραστηριότητες της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Η Πινακοθήκη είναι ένας πολιτιστικός οργανισµός που έχει συγκεκριµένους στόχους και σκοπούς. Οι στόχοι αυτοί έχουν να κάνουν µε τη λειτουργία της και το µέλλον της Πινακοθήκης, µε γνώµονα την προσφορά της στο κοινωνικό σύνολο. Ο τρόπος για να γίνει κάτι τέτοιο, είναι αφενός µε την έκθεση και την ανάδειξη της αξιόλογης συλλογής της και αφετέρου µε την οργάνωση σεµιναρίων, ηµερίδων συνεδρίων, όπου τα κεντρικά θέµατα άπτονται των στόχων και των σκοπών της. 21 Το νέο κτίριο συνολικού εµβαδού τ.µ. σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Α. Πικραµένο και Συνεργάτες και κτίστηκε σε οικόπεδο που διέθεσε ο ήµος Λαρισαίων. 22 Οι παραπάνω τοµείς έχουν αναπτυχθεί σηµαντικά µε τη στήριξη του ήµου Λαρισαίων, της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας, της Περιφέρειας Θεσσαλίας και του Υπουργείου Πολιτισµού. 62

63 Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας έχει φιλοξενήσει ποικίλες εικαστικές εκθέσεις Ελλήνων καλλιτεχνών. Οι αλλεπάλληλες εκθέσεις επί σειρά ετών, την κατέστησαν ιδιαίτερα γνωστή στην ευρύτερη περιφέρεια Θεσσαλίας και σε όλη την Ελλάδα και προετοίµασαν το έδαφος για την κατάκτηση του ρόλου της ως «πολιτιστική κοιτίδα διαφύλαξης και προώθησης των καλών τεχνών και του πολιτισµού» (εφηµερίδα Ελευθερία, 22/10/2004). Μερικές από τις σηµαντικότερες εκθέσεις που φιλοξενήθηκαν στους κόλπους της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας είναι τα «Σκουπίδια», «ροµολόγιο Ι», «ροµολόγιο ΙΙ», «Bruno Ulmer», «Πανελλήνια έκθεση εικαστικού εντύπου», «Stamislaw Marianovits», «Τα άπαντα του Αλ. Φασιανού», «Εστίες βλέµµατος», κ.ά. Ακόµη, ιδιαίτερα σηµαντική είναι η συνδιοργάνωση της έκθεσης µε θέµα «Έλληνες Καλλιτέχνες στην Ακαδηµία του Μονάχου τον 19ο και 20ο αιώνα, η οποία πραγµατοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το Σεπτέµβρη του 2006 και όπου παρουσιάστηκαν αρκετά έργα της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας. Παράλληλα, η ηµοτική Πινακοθήκη είναι συνδιοργανώτρια του Φεστιβάλ Πηνειού, το οποίο φιλοξενεί «παραποτάµιες πόλεις της Ευρώπης, µε σκοπό την ανταλλαγή εµπειριών, σχετικά µε τον πολιτισµό και την οικολογία. Στόχος είναι η διαµόρφωση συνείδησης για την οικολογική ισορροπία ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και ποταµού και η προσέλκυση τουριστών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας ως συνδιοργανωτής φορέας παρουσιάζει τις δράσεις της µε εκδηλώσεις, έντυπο υλικό, µουσικά και θεατρικά δρώµενα, εκθέσεις κ.λπ. Στο πλαίσιο αυτό, η ηµοτική Πινακοθήκη παρουσίασε για το 2007 την έκθεση µε θέµα «Πόλη, Άνθρωπος, Αυτοκίνητο» καθώς επίσης και πολλά εικαστικά εργαστήρια ζωγραφικής, κολλάζ, δηµιουργίες µε πηλό, χάρτινες κατασκευές, χειροτεχνίες κ.ά. Ακόµη, αξίζει να αναφερθεί ότι η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας στο αµφιθέατρό της στεγάζει και τις δραστηριότητες του Θεσσαλικού Θεάτρου. Έτσι, συγκεκριµένα το 2007 φιλοξένησε την παιδική σκηνή του Θεσσαλικού Θεάτρου, µε 63

64 το έργο της Πηνελόπης έλτα «Για την Πατρίδα». Οι παραστάσεις διεξήχθησαν για τέσσερις µήνες και σχεδόν όλα τα δηµοτικά σχολεία του νοµού επισκέφθηκαν την Πινακοθήκη, τόσο για το θεατρικό έργο, όσο και για τη συλλογή της. Ακόµη, στο χώρο της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας διοργανώνονται συνέδρια ποικίλης θεµατολογίας από διάφορους φορείς. Για το 2007, το αµφιθέατρο της Πινακοθήκης φιλοξένησε το 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο µε θέµα: «ίκτυο Ελληνικών Πόλεων για τη Βιώσιµη Κινητικότητα και το Ποδήλατο Πρωτοβουλίες και Προοπτικές το Παράδειγµα της Λάρισας 23». Παράλληλα, στο πλαίσιο της ιεθνούς Ηµέρας Μουσείων 2007 (18 Μαΐου 2007) 24 διεξήχθη ηµερίδα µε θέµα «Μουσεία και πολιτιστική κληρονοµιά Αναθεωρήσεις και νέες προσεγγίσεις» 25. Αξίζει να αναφερθεί πως για το 2007, η Περιφέρεια Θεσσαλίας έχει οργανώσει στο αµφιθέατρο της Πινακοθήκης ποικίλα συνέδρια και ηµερίδες σχετικά µε την ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας και θεµάτων που άπτονται στην προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς αλλά και του λαογραφικού πλούτου. Από τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτό πως µε την παραχώρηση χώρων για σεµινάρια ή συνέδρια, η Πινακοθήκη διαµορφώνει τοπική πολιτιστική κινητικότητα, αναδεικνύοντας έτσι, τις δυνατότητές της ως πολιτιστικός οργανισµός. Οι οργανωµένες ξεναγήσεις επιτρέπουν στην Πινακοθήκη να προωθήσει τη συλλογή και τις δράσεις της µέσα στο πλαίσιο της συνολικότερης δράσης της. Με τον τρόπο αυτό, το µουσείο προωθείται άµεσα σε συγκεκριµένες οµάδες ειδικών ενδιαφερόντων, που είναι ιδιαίτερα επιθυµητές. Αυτές οι οµάδες αφορούν κυρίως σε σχολεία (πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης), τα οποία επισκέπτονται 23 Το Συνέδριο διοργανώθηκε από το ήµο Λαρισαίων σε συνεργασία µε την ΚΕ ΚΕ και το ίκτυο Πόλεων για τη Βιώσιµη Κινητικότητα και το Ποδήλατο. 24 Το ιεθνές Συµβούλιο Μουσείων (INTERNATIONAL COUNCIL OF MUSEUMS - ICOM), επιθυµώντας να αναδείξει τον ρόλο των Μουσείων στη σύγχρονη κοινωνία, καθιέρωσε από το 1977 τη 18η Μαΐου ως ιεθνή Ηµέρα Μουσείων. Το µήνυµα αυτής της επετείου είναι «να γίνουν τα Μουσεία φορείς πολιτισµικών ανταλλαγών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, µε σκοπό την ανάπτυξη της µόρφωσης, την αµοιβαία κατανόηση και τη συνεργασία µεταξύ των λαών». 25 Με την επιλογή αυτού του θέµατος αναδείχθηκε ο ιδιαίτερος ρόλος που καλούνται να διαδραµατίσουν τα Μουσεία στις σύγχρονες κοινωνίες, ως προς τη γνώση και την προβολή του συνόλου της πολιτιστικής κληρονοµιάς, που δεν περιλαµβάνει µόνο τα έργα τέχνης αλλά και το περιβάλλον, τις επιστήµες, την τεχνολογία, τις ιδέες και τις αξίες της ζωής. 64

65 και ξεναγούνται στην Πινακοθήκη και ενηµερώνονται για τη συλλογή ή την εκάστοτε έκθεση, που η Πινακοθήκη φιλοξενεί. Τέλος, οι εκπαιδευτικές υπηρεσίες που η Πινακοθήκη προσφέρει είναι ιδιαίτερα σηµαντικές. Μέσω αυτών, εµφανίζει τον εκπαιδευτικό της χαρακτήρα και προσφέρει αισθητική αγωγή στο κοινωνικό σύνολο, εκπληρώνοντας το ρόλο της ως µουσείο 26. Οι σηµαντικότερες εκπαιδευτικές υπηρεσίες που η ηµοτική Πινακοθήκη προσφέρει είναι ξεναγήσεις σχολείων, εργαστήρια καλών τεχνών και εξ αποστάσεως εκπαίδευση Ελεύθερο Εργαστήρι 4.2. Χώροι του Ελεύθερου Εργαστηρίου, Αίθουσες ιδασκαλίας Στη ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας λειτουργεί Ελεύθερο Εργαστήρι. Σκοπός του Ελεύθερου Εργαστηρίου είναι να οργανώσει κάθε δηµιουργική προσπάθεια των νέων που ασχολούνται µε τις καλές τέχνες και αυτών που βρίσκουν ευχαρίστηση στην καλλιτεχνική δηµιουργία. Περιλαµβάνει εργαστήρια εικαστικών, ζωγραφικής, αγιογραφίας και κεραµικής για παιδιά δηµοτικού, για εφήβους και για ενήλικες (άνω των 18 ετών). 26 Με τον όρο «Μουσείο» αναφερόµαστε σε ένα «Οργανισµό µόνιµο, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα, υποταγµένο στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της και ανοιχτό στο κοινό, ο οποίος αποκτά, συντηρεί, µελετά, κοινοποιεί και εκθέτει τελικά υλικές µαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του µε σκοπό τη µελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία» (ICOΜ). Το µουσείο είναι ένας οργανισµός που συλλέγει, τεκµηριώνει, διαφυλάσσει, εκθέτει και ερµηνεύει υλικές µαρτυρίες και σχετικές πληροφορίες για το δηµόσιο όφελος». 65

66 Στη διάρκεια της εκπαιδευτικής χρονιάς του Ελεύθερου Εργαστηρίου γίνονται διάφορες εκδηλώσεις, οι σηµαντικότερες από τις οποίες είναι: εκθέσεις της δουλειάς όλων των τµηµάτων του εργαστηρίου εκδροµές εκπαιδευτικού περιεχοµένου και συµµετοχές σε: o εκδηλώσεις του ήµου Λαρισαίων (ηµέρα χωρίς αυτοκίνητο, χαρταετός, Πηνειός). o εικαστικά συνέδρια, o πανελλήνιοι διαγωνισµοί o συναντήσεις εικαστικών εργαστηρίων o σχετικές συνεργασίες µε χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα Πυρήνα της Πινακοθήκης αποτελεί η συλλογή Κατσίγρα, µε 700 έργα αρχικά και 50 ακόµη, που δωρήθηκαν όπως αναφέρθηκε, το 1998 από τον Γ.Ι. Κατσίγρα. Η συλλογή αυτή περιλαµβάνει αξιόλογα αντιπροσωπευτικά δείγµατα ζωγραφικής του 19ου αιώνα (Λύτρας, Ιακωβίδης, Γύζης, ούκας, Βολανάκης, Σαββίδης, Βικάτος κ.λπ.) αλλά και του 20ου αιώνα (Γαλάνης, Γουναρόπουλος, Ν. Και Π. Λύτρας, Μαλέας, Τριανταφυλλίδης, Παρθένης, Στέρης, Ρέγκος, Γολδάσης κ.λπ.), λάδια, ακουαρέλες, σχέδια, χαρακτικά, ως τη δεκαετία του

67 Η συλλογή Κατσίγρα έχει εκτιµηθεί από ειδικούς, ιευθυντές της Εθνικής Πινακοθήκης, ιστορικούς και ζωγράφους, ως η καλύτερη και σπουδαιότερη µετά τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης και τη συλλογή Κουτλίδη. Ο ήµος Λάρισας κατείχε ήδη µικρή συλλογή 210 έργων, ντόπιων κυρίως, καλλιτεχνών, η οποία προστέθηκε. Από την ίδρυσή της το 1983, η πινακοθήκη απέκτησε άλλα 200 περίπου έργα ζωγραφικής, γλυπτικής και χαρακτικής, πολλά από τα οποία δώρισαν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες (Β. Κατράκη, Μποστ, Σαρής, Πρέκας, Αστεριάδης, Τάσσος και πολλοί άλλοι) και συνεχίζει την απόκτηση νέων, µετά από σχετική πρόταση της Καλλιτεχνικής της Επιτροπής. Ο Γ.Ι. Κατσίγρας δώρισε επίσης την ανεκτίµητη συλλεκτική επίπλωση του ιατρείου του, παλιότερη ιδιοκτησία Ερρίκου Σλήµαν µε σχεδιασµό Ε. Τσίλλερ. Τέλος, προσέφερε και τη συλλογή του βιβλίων και περιοδικών τέχνης (1200 τίτλοι περίπου), πολλά από τα οποία αφορούν σε δυσεύρετες, εξαντληµένες ή σπάνιες εκδόσεις Χώρος εντός της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας 67

68 4.5. Αµφιθέατρο 220 θέσεων, µε άρτιο εξοπλισµό για διαλέξεις, προβολές, ηµερίδες, µουσικές κ.ά. εκδηλώσεις. Στον υπόγειο χώρο της ηµοτικής Πινακοθήκης λειτουργεί Εργαστήριο Φωτογραφίας και βρίσκονται και αποθηκευτικοί χώροι για τη φύλαξη των έργων τέχνης, καθώς επίσης και εργαστήρια συντήρησης Περιγραφή του θεσµικού / νοµικού πλαισίου της ηµοτικής Πινακοθήκης Λάρισας Η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας, που συστήθηκε µε τις 155 και 352 αποφάσεις του ηµοτικού Συµβουλίου Λάρισας και εγκρίθηκε µε τις 8718/83 και 22127/83 /γες Νοµαρχίας, ΦΕΚ 724/ τόµος Β, αποτελεί ξεχωριστό νοµικό πρόσωπο του ήµου Λαρισαίων (Α. 137 του Ν. 1065/80). Υπάγεται στην εποπτεία του ήµου Λάρισας και η λειτουργία της διέπεται από τις διατάξεις που ισχύουν για τα δηµοτικά νοµικά πρόσωπα του ηµοτικού Κώδικα, καθώς και σχετικές διατάξεις που ισχύουν για τους Ο.Τ.Α. Σύµφωνα µε το καταστατικό της, η ηµοτική Πινακοθήκη Λάρισας θέτει ως αρχικούς στόχους: Τη λειτουργία εκθέσεων σε όλους τους τοµείς των εικαστικών τεχνών για την προβολή και διάδοση της τέχνης. 68