ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ THESIS ΟΝΟΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ/NAMES OF STUDENTS. Δήμητρα Δρίτσα. ΑΘΗΝΑ/ATHENS 2017 ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗ κ. ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ/NAMES OF SUPERVISORS

Transcript

1 Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας Τμήμα Τεχνολογίας Ιατρικών Εργαστηρίων Τμήμα Ποιοτικού Ελέγχου Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εφαρμογή συστημάτων ποιότητας στον έλεγχο στειρότητας και στον προσδιορισμό ενδοτοξινών THESIS Implementation of quality systems in sterility testing and the determination of endotoxins Dimitra Dritsa ΟΝΟΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ/NAMES OF STUDENTS Δήμητρα Δρίτσα ΑΘΗΝΑ/ATHENS 2017 ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗ κ. ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ/NAMES OF SUPERVISORS Πέτρος Καρκαλούσος - Δημήτρης Σοφιανός Petros Karkalousos - Dimitris Sofianos

2 II

3 Εφαρμογή συστημάτων ποιότητας στον έλεγχο στειρότητας και στον προσδιορισμό ενδοτοξινών Implementation of quality systems in sterility testing and the determination of endotoxins Η παρούσα εργασία υποβάλλεται στα πλαίσια της ολοκλήρωσης των σπουδών για την απόκτηση πτυχίου που απονέμει το τμήμα Ιατρικών Εργαστηρίων του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (ΤΕΙ) Αθήνας. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements of the Honours Project of the B.Sc. in Medical Laboratories of Technological Educational Institution (TEI) of Athens. Επόπτες/ Supervisors: Πέτρος Καρκαλούσος/ Petros Karkalousos, Δημήτρης Σοφιανός/ Dimitris Sofianos Όνομα φοιτήτριας/ Student s name: Δήμητρα Δρίτσα/ Dimitra Dritsa Αριθμός μητρώου: Στοιχεία επικοινωνίας/ Contact information: dimitra.dritsa93@gmail.com III

4 IV

5 Δήλωση μη λογοκλοπής και ανάληψη προσωπικής ευθύνης Με πλήρη επίγνωση των συνεπειών του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων, δηλώνω ενυπογράφως ότι είμαι αποκλειστική συγγραφέας της παρούσας Πτυχιακής Εργασίας, για την ολoκλήρωση της οποίας κάθε βοήθεια είναι αναγνωρισμένη και αναφέρεται λεπτομερώς στην εργασία αυτή. Έχω αναφέρει πλήρως και με σαφείς αναφορές, όλες τις πηγές χρήσης δεδομένων, θέσεων και προτάσεων, ιδεών και λεκτικών αναφορών. Αναλαμβάνω την προσωπική και ατομική ευθύνη ότι σε περίπτωση αποτυχίας στην υλοποίηση των ανωτέρω δηλοθέντων στοιχείων, είμαι υπόλογη ενάντι λογοκλοπής. Δηλώνω, συνεπώς, ότι αυτή η Πτυχιακή Εργασία προετοιμάστηκε και ολοκληρώθηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι, αναλαμβάνω πλήρως όλες τις συνέπειες του νόμου στην περίπτωση κατά την οποία αποδειχθεί, διαχρονικά, ότι η εργασία αυτή ή τμήμα της δεν μου ανήκει διότι είναι προϊόν λογοκλοπής άλλης πνευματικής ιδιοκτησίας. V

6 VI

7 Ευχαριστίες Για την πραγματοποίηση αυτής της πτυχιακής, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην ολοκλήρωσή της. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον εισηγητή μου και προϊστάμενο του Τμήματος Ποιοτικού Ελέγχου στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, κ. Δημήτρη Σοφιανό, για την πολύτιμη βοήθεια, τις γνώσεις που μου προσέφερε τόσο για την παρούσα εργασία αλλά και καθ όλη τη διάρκεια της εκπαίδευσής μου στο Ινστιτούτο Παστέρ. Στη συνέχεια, θέλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Καρκαλούσο Πέτρο για τη σωστή καθοδήγηση, την άψογη συνεργασία καθώς και τις συμβουλές και παρατηρήσεις του στην εκπόνηση της πτυχιακής μου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Κίκη Γεώργιο για την υπομονετική και ακούραστη βοήθεια και καθοδήγηση που μου προσέφερε καθώς και για την μεταλαμπάδευση των γνώσεων του στις εργαστηριακές τεχνικές. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συνάδερφό μου Ανάργυρο Δούκα για τις συμβουλές και τη συμβολή του σε αυτή την πτυχιακή βοηθώντας με στη λήψη των φωτογραφιών. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για τη στήριξη που ασταμάτητα μου προσέφερε μέχρι σήμερα. VII

8 VIII

9 Περίληψη Εισαγωγή: Η εργασία αυτή πραγματεύεται το πώς εφαρμόζονται τα συστήματα ποιότητας στον έλεγχο στειρότητας και στον προσδιορισμό ενδοτοξινών, μέθοδοι που εκτελούνται στο Εργαστήριο του Ποιοτικού Ελέγχου του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ. Γίνεται μια ιστορική αναδρομή στην πορεία του ISO και του μετρητικού συστήματος, αναφέρεται το ISO 15189, οι κανόνες καλής παρασκευής φαρμάκων του GMP, καθώς και η έννοια της διαπίστευσης. Εκτιμάται η αβεβαιότητα, ο κίνδυνος των τεχνικών αυτών, καθώς και μελετάται η επικύρωσή τους. Σκοπός: H παρουσίαση των διαδικασιών που απαιτούνται και ακολουθούνται όταν ένα εργαστήριο είναι διαπιστευμένο κατά ISO. Συνεπώς, με τα συστήματα ποιότητας, αναγνωρίζεται η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων και δίνεται η δυνατότητα ελέγχου τους. Υλικό Μέθοδος: Για τις τεχνικές που περιγράφονται στην πορεία χρησιμοποιούμε υλικά αποστειρωμένα ή μιας χρήσεως, όπως σωληνάρια, tips και γάντια. Οι εργασίες που αφορούν ελέγχους στειρότητας εκτελούνται σε θαλάμους νηματικής ροής (laminar flow). Επιπλέον, για τον έλεγχο του μικροβιακού φορτίου του αέρα είναι απαραίτητο το ειδικό σύστημα μέτρησης μικροβίων (Microbiological Air Sampler) και για το σωματιδιακό φορτίο του αέρα το ειδικό σύστημα laser (TSI). Όσον αφορά τη δοκιμασία LAL, χρησιμοποιούμε υλικά ελεύθερα πυρετογόνων, cartridges με αποξηραμένα αντιδραστήρια και το ειδικό όργανο Endosafe PTS Portable Test System Reader. Όλα τα μηχανήματα, που προαναφέρθηκαν πρέπει να είναι διακριβωμένα. Οι μέθοδοι των επιμέρους τεχνικών περιγράφονται αναλυτικά στη συνέχεια. Αποτελέσματα: Στους ελέγχους στειρότητας ελέγχουμε μακροσκοπικά για ενδείξεις μικροβιακής ανάπτυξης και αν παρουσιαστεί θόλωμα στο υλικό, μεταφέρουμε το υλικό σε νέους περιέκτες με το ίδιο υλικό. Αν δεν υπάρχει μικροβιακή ανάπτυξη, το εξεταζόμενο υλικό θεωρείται στείρο. Στον προσδιορισμό βακτηριακών ενδοτοξινών πυρετογόνων (test LAL), ελέγχουμε αν πληρούνται τα κριτήρια αποδοχής ανάλυσης και παίρνουμε σαν αποτέλεσμα, τα αποτελέσματα που εμφανίζονται στο ειδικό όργανο (Sample EU/mL, Sample %CV, % Spike Recovery). Συζήτηση: Η Διαπίστευση είναι απαραίτητη στα σύγχρονα εργαστήρια, καθώς πέρα από τα γνωστά οφέλη, την αναγνώριση δηλαδή ότι εκτελούν σωστά τις τεχνικές και ότι παράγουν αξιόπιστα αποτελέσματα, μπορούν να ανταγωνιστούν άλλα εργαστήρια, να βελτιώσουν τις IX

10 τεχνικές και να παρέχουν τη δυνατότητα ελέγχου αποτελεσμάτων. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω πρέπει να χρησιμοποιούν διαπιστευμένες τεχνικές και όργανα και να έχουν ένα κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό. X

11 XI

12 Abstract Background: This thesis discusses how quality control systems are applied to infertility control and endotoxin assay, methods performed at the Laboratory of Quality Control of the Hellenic Pasteur Institute. There is a historical overview of the course of ISO and the metering system, ISO 15189, GMP Good Manufacturing Practices and the concept of Accreditation. The uncertainty, the risk assessment of these techniques and their validation are considered. Purpose: The aim of this thesis is to present the procedures required and followed when laboratory is accredited by ISO. Therefore, thanks to quality systems, results validity is recognized and they are able to be controlled. Material Method: For the techniques that are being presented below, we use sterilized materials or disposables, such as tubes, tips and gloves. Sterility controls are carried out in laminar flow. Moreover, we use a special system for the counting of microbes in the air, called Microbiological Air Sampler and a special laser system for the particulate load of air, called TSI. As far as LAL test is concerned, we need pyrogen-free materials, cartridges and Endosafe PTS Portable Test System Reader. All devices mentioned above must be accredited. The methods of individual techniques are described in detail below. Results: In sterility tests we screen macroscopically for signs of microbial growth and if haze occurs in the material, we transfer the material to new containers with the same material. If there is no microbial growth, the test material is considered as sterile. In the determination of bacterial endotoxins - pyrogens (test LAL), we check whether the acceptance criteria for the assay are met and we result in the results in the specific instrument. Discussion: Accreditation is necessary for modern laboratories due to the fact that beyond well-known benefits, such as the recognition that techniques are carried out correctly and results are valid, they can compete other laboratories, improve their techniques and be able to control their results. However, in order to accomplish all facts mentioned above, they need to carry out accredited techniques, use accredited equipment and have a well educated personnel. XII

13 XIII

14 Πίνακας Περιεχομένων Δήλωση μη λογοκλοπής και ανάληψη προσωπικής ευθύνης... V Ευχαριστίες... VII Περίληψη... IX Abstract... XII ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Ιστορική Αναδρομή και πορεία του προτύπου ISO/IEC Ιστορική Αναδρομή Η γέννηση του Μετρητικού Συστήματος Κατηγορίες Μονάδων του Διεθνούς συστήματος Μονάδων Υποδομή για την ποιότητα Εθνικό Σύστημα Μετρολογίας Πριν το ISO/IEC ISO/IEC GUIDE 25:1990 & ISO/IEC ISO 9001 vs Προτεινόμενες αλλαγές και ενέργειες ISO/IEC vs ISO Η οδηγία της Eurachem για το ISO/IEC Η οδηγία του CEC «Coordinating European Counsil» για το ISO/IEC Επιτροπή αξιολόγησης για το ISO/IEC και μελλοντικές εξελίξεις Το νέο ISO 17025: Σύστημα ποιότητας κατά ISO 9001:2008 αναθεώρηση Πρόγραμμα μετάβασης στο πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001: ISO/IEC 17025: Αντικείμενο Απαιτήσεις για τη διοίκηση Τεχνικές Απαιτήσεις για το Προσωπικό Εξοπλισμός ISO Απαιτήσεις για τη διοίκηση Τεχνικές Απαιτήσεις Αρχές και κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν τους κανόνες καλής παρασκευής φαρμάκων (GMP) Έλεγχος Ποιότητας XIV

15 1.4.1 Αρχή Τεκμηρίωση Διεξαγωγή του Ελέγχου Πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας Διαπίστευση Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης Οργανισμοί Διαπίστευσης Θεμελιώδεις Αρχές της Τυποποίησης ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Στειρότητα Σκοπός Υπεύθυνος εφαρμογής- Εμπλεκόμενα πρόσωπα Εξοπλισμός Υλικά- Αντιδραστήρια Περιγραφή Διαδικασίας Περιπτώσεις μη έγκυρου ελέγχου Χειρισμός αποτελεσμάτων εκτός προδιαγραφών Αποτελέσματα Ταξινόμηση καθαρών χώρων και συσκευών καθαρισμού Παρακολούθηση καθαρών χώρων και συσκευών καθαρού αέρα Προσδιορισμός βακτηριακών ενδοτοξινών πυρετογόνων (test LAL) Σκοπός Υπεύθυνος εφαρμογής - Εμπλεκόμενα πρόσωπα Εξοπλισμός Αντιδραστήρια-Υλικά Μέθοδος- Όριο Πίνακας συνθηκών μεθόδου Περιγραφή Μεθόδου Συνθήκες αποθήκευσης και μέτρα προφύλαξης Αρχική επιβεβαίωση ικανότητας (Initial Qualification) Προετοιμασία οργάνου Endosafe PTS Portable Test System Προετοιμασία δείγματος Προετοιμασία οργάνου Endosafe PTS Portable Test System για ανάλυση δείγματος XV

16 Επισκόπηση & καταγραφή αποτελεσμάτων Έκθεση αποτελεσμάτων Κριτήρια αποδοχής ανάλυσης Αποθήκευση δεδομένων και διατήρηση αρχείων Εσωτερικός έλεγχος Ποιότητας Έλεγχος Ποιότητας Εξωτερικός Έλεγχος Ποιότητας Εσωτερικός Έλεγχος Ποιότητας Διαδικασία επαλήθευσης Εκτίμηση αβεβαιότητας Υπολογισμός Αβεβαιοτήτων Πρακτική εφαρμογή σε εξωτερική συνεργασία του Τμήματος Ελέγχου Ποιότητας Παράδειγμα εφαρμογής των συστημάτων ποιότητας Πρωτόκολλο επικύρωσης της βακτηριακής δοκιμής (Δοκιμή LAL) Πρωτόκολλο επικύρωσης της δοκιμής ελέγχου στειρότητας Αποτελέσματα Συνοπτικά Αποτελέσματα Έλεγχος στειρότητας του προς εξέταση δείγματος Έλεγχος θρεπτικών υλικών Έλεγχος αποστείρωσης θρεπτικών υλικών με logger Προσδιορισμός βακτηριακών ενδοτοξινών-πυρετογόνων (test LAL) Διαπίστευση τεχνικών Εκτίμηση κινδύνου Πηγές κινδύνου και μέτρα αποφυγής του Πίνακες εκτίμησης κινδύνου Συμπεράσματα Αναφορές XVI

17 XVII

18 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1.1 Ιστορική Αναδρομή και πορεία του προτύπου ISO/IEC Το ISO/IEC καθώς και τα παράγωγά του (ISO 15189) και διάφορες οδηγίες εφαρμογής ανά κλάδο ή τομέα εργαστηρίου) είναι πρότυπα που καθορίζουν συγκεκριμένες απαιτήσεις, οι οποίες καλύπτονται από τα εργαστήρια που στόχος τους είναι η επίτευξη αξιόπιστων και ικανών αποτελεσμάτων. Η ανάπτυξη αυτών των απαιτήσεων πραγματοποιήθηκε από ομάδες εργαστηριακών εμπειρογνωμόνων τα τελευταία 30 χρόνια από όλο τον κόσμο Ιστορική Αναδρομή Από τα αρχαία χρόνια υπήρχαν διάφορα συστήματα μετρήσεων και συγκεκριμένα υπήρχαν συστήματα διασφάλισης ποιότητας διαφόρων υπηρεσιών ή κατασκευών (π.χ. το πρότυπο αιγυπτιακό μήκος αναφοράς, το σύστημα ελέγχου αργυρών νομισμάτων στην Αρχαία Ελλάδα κ.α.). Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν δημιουργήσει πριν από χρόνια περίπου ένα ολοκληρωμένο σύστημα μετρήσεων και διακριβώσεων, γεγονός που είναι ιστορικά τεκμηριωμένο. (1) Η γέννηση του Μετρητικού Συστήματος Η εθνική Γαλλική Σύνοδος αποκομίζοντας την συγκατάθεση του Λουδοβίκου του 15 ου το 1790, κατάφερε να αναθέσει τους κυριότερους επιστήμονες της χώρας, τη σύσταση ενός σταθερού και ενιαίου συστήματος για βάρη και μέτρα. Οι Γάλλοι επιστήμονες που συμμετείχαν ήταν οι Lagrange, Lalande, Laplace, Borda, Monge, Concordet, οι οποίοι στην έκθεσή τους που παρουσίασαν στην Ακαδημία Επιστημών στις 19 Μαρτίου του 1791, συνιστούσαν ένα σύστημα βασισμένο στη μονάδα του μήκους, το μέτρο. Αυτό το μέτρο ισοδυναμούσε με το ένα δεκάκις εκατομμυριοστό της απόστασης από το Βόρειο Πόλο έως τον Ισημερινό, υπολογισμένη από το τόξο του μεσημβρινού από τη Δουνκέρνη έως τη Βαρκελώνη. Στην πράξη ο ορισμός του μέτρου υλοποιήθηκε από μία ράβδο πλατινικού μετάλλου (λευκόχρυσος). Η μονάδα της μάζας ήταν ισοδύναμη με τη μάζα ενός καθορισμένου όγκου νερού στο σημείο πήξης του. Η έγκριση του νέου συστήματος μονάδων έγινε στις 26 Μαρτίου του 1791 και έτσι δημιουργήθηκε το Μετρικό Σύστημα Μετρήσεων. Ύστερα από συμφωνία μεταξύ πολλών κρατών, το 1875, ιδρύθηκε το Διεθνές Γραφείο Μέτρων και Σταθμών (BIMP), στις Σέβρες στη Γαλλία, όπου φυλάσσονται τα διεθνή πρότυπα (π.χ. το χιλιόγραμμο ως πρότυπη μονάδα μάζας και το μέτρο ως πρότυπη μονάδα μήκους). 1

19 Το 1901 ιδρύθηκε στις ΗΠΑ το Εθνικό Γραφείο Προτύπων (NBS [National Bureau of Standards]) υπαγόμενο στο υπουργείο εμπορίου (σήμερα ονομάζεται NIST [National Institute of Standards and Technology]). Το 1960, από το 11 ο Γενικό Συνέδριο Μέτρων και Σταθμών (CGPM: Conférence générale des poids et measures) υιοθετήθηκε το Διεθνές Σύστημα Μετρήσεων (Système International d'unités ή SI International System of Units), το οποίο βασίζεται σε επτά μονάδες. (2) Κατηγορίες Μονάδων του Διεθνούς συστήματος Μονάδων Η ύπαρξη ενός ενιαίου και αποτελεσματικού Συστήματος Μονάδων κρίθηκε αναγκαία προκειμένου να εξασφαλίζονται έγκυρες εμπορικές συναλλαγές, η τυποποίηση των παραγόμενων προϊόντων, η προστασία των καταναλωτών και η αξιοπιστία των Συστημάτων Ελέγχου Ποιότητας. Κάθε Εθνικό Σύστημα Μετρήσεων θα πρέπει να βασίζεται στο Διεθνές Σύστημα Μετρήσεων ή SI, το οποίο περιλαμβάνει τρεις κατηγορίες μονάδων που ονομάζονται βασικές ή θεμελιώδεις, συμπληρωματικές και παράγωγες μονάδες. Οι παράγωγες μονάδες εκφράζονται αλγεβρικά σε συνάρτηση με τις βασικές ή και τις συμπληρωματικές μονάδες. Τα σύμβολά τους προκύπτουν από τη χρησιμοποίηση των μαθηματικών πράξεων του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης. Παραδείγματος χάρη για την ταχύτητα η μονάδα στο SI είναι το μέτρο ανά δευτερόλεπτο (m/sec) και για τη γωνιακή ταχύτητα είναι το ακτίνιο ανά δευτερόλεπτο (rad/sec). (2) Υποδομή για την ποιότητα Με τον όρο αυτόν εννοούμε την ύπαρξη και την παροχή υπηρεσιών στους τομείς της Τυποποίησης, της Πιστοποίησης, της Διαπίστευσης και της Μετρολογίας. Τυποποίηση: είναι η διαδικασία με την οποία καθιερώνονται προδιαγραφές ή κανονισμοί, οι οποίοι θέτουν τους απαραίτητους κανόνες για την παραγωγή, τη σύνθεση και τις ιδιότητες που πρέπει να έχει ένα προϊόν. Αρμόδιος φορέας για την τυποποίηση στην Ελλάδα είναι ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛ.Ο.Τ.), ο οποίος ιδρύθηκε το 1976 και ασχολείται με θέματα προς τυποποίηση σε Εθνικό, Ευρωπαϊκό (CEN/CENELEC) και Διεθνές (ISO/IEC) επίπεδο με τη βοήθεια επιτροπών, οι οποίες είναι στελεχωμένες με ειδικούς επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων. Πιστοποίηση: Είναι η διαβεβαίωση ότι ένα προϊόν ή υπηρεσία έχουν παραχθεί σύμφωνα με ένα πρότυπο και ανταποκρίνονται στις περιεχόμενες σε αυτό προδιαγραφές. Σύμφωνα με το ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΛ.Ο.Τ. ΕN 45020: 1996, πιστοποίηση ονομάζεται η διαδικασία με την οποία βελτιώνεται η συμφωνία ή συμμόρφωση ενός προϊόντος με προδιαγεγραμμένες απαιτήσεις. Υπάρχουν δύο είδη πιστοποιήσεων: η πιστοποίηση ενός προϊόντος ώστε να διαπιστώνεται η συμμόρφωσή του σε πρότυπα (σήμανση CE) και η πιστοποίηση ως προς την εφαρμογή της 2

20 ποιότητας, σύμφωνα με διεθνή πρότυπα της σειράς ΕΛ.Ο.Τ. EN ISO 9000, δηλαδή της εφαρμογής ενός συστήματος διαχείρισης ποιότητας. Διαπίστευση εργαστηρίων διακρίβωσης ή δοκιμών: Είναι αυτή ουσιαστικά που καθορίζει την τεχνική επάρκεια του κάθε εργαστηρίου να εκτελεί εργασίες διακρίβωσης σε προκαθορισμένα μεγέθη μέτρησης (π.χ. διαστάσεις: μικρόμετρα, παχύμετρα, ηλεκτρισμός: βολτόμετρα, αμπερόμετρα κ.α.). Η Διαπίστευση είναι η διαδικασία της επίσημης αναγνώρισης από αρμόδιο οργανισμό, ότι ένα νομικό ή φυσικό πρόσωπο ασκεί συγκεκριμένες δραστηριότητες με τεκμηριωμένη επάρκεια και αμεροληψία. Μετρολογία: Είναι η επιστήμη που ασχολείται γενικά με τις μετρήσεις και την ανάπτυξη προτύπων συστημάτων ακριβείας. (3) Εθνικό Σύστημα Μετρολογίας Το Ε.Ι.Μ. (Ελληνικό Ινστιτούτο Μετρολογίας) είναι ο ανώτατος φορέας του κράτους σε θέματα μετρολογίας, οποίος διατηρεί και αναπτύσσει τα εθνικά πρότυπα των μονάδων των φυσικών μεγεθών μέτρησης και είναι ο αντιπρόσωπος της Ελλάδας στους διεθνείς οργανισμούς μετρολογίας. Το Ε.ΣΥ.Δ. σύμφωνα με το νόμο και με βάση το διεθνές πρότυπο ISO/IEC χορηγεί πιστοποιητικά διαπίστευσης σε φορείς πιστοποίησης, επιθεώρησης, ελέγχου, σε εργαστήρια διακριβώσεων και δοκιμών, που περιλαμβάνονται στις αντίστοιχες οδηγίες των Διεθνών Οργανισμών Τυποποίησης ISO/IEC 17025, καθώς και σε κριτήρια που καθορίζονται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαπίστευσης ΕΑ (European Cooperation for Accreditation). Η υλοποίηση του έργου του Ε.ΣΥ.Δ. πραγματοποιείται από τη Γενική Τεχνική Επιτροπή Φορέων Ελέγχου και Πιστοποίησης και τη Γενική Τεχνική Επιτροπή Εργαστηρίων. Αυτές οι επιτροπές είναι υπεύθυνες για τη διαπίστευση και τον έλεγχο των φορέων πιστοποίησης και εργαστηριακών διακριβώσεων και δοκιμών αντίστοιχα με ειδικούς αξιολογητές και τεχνικές επιτροπές. Η βασική υποδομή ποιότητας για την Ελλάδα αποτελείται από το Ελληνικό Ινστιτούτο Μετρολογίας (Ε.Ι.Μ.), το Εθνικό Συμβούλιο Διαπίστευσης (Ε.ΣΥ.Δ.) και τον Ελληνικό Οργανισμό Τυποποίησης (ΕΛ.Ο.Τ.). Ο ΕΛ.Ο.Τ. εκδίδει τα σχετικά πρότυπα και προδιαγραφές που αφορούν την παραγωγή και τον έλεγχο προϊόντων και υλικών. (4) Πριν το ISO/IEC Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε μία έξαρση για τη διασφάλιση της ποιότητας και μία ανάγκη για την πραγματοποίηση αξιόπιστων και παγκοσμίως αποδεκτών αποτελεσμάτων, η 3

21 οποία εμφανίστηκε κυρίως από την άλλη μεριά του Ατλαντικού και κατά βάση από την απαίτηση των Δημόσιων Στρατιωτικών Οργανισμών των ΗΠΑ για παροχή στρατιωτικού υλικού αποδεκτής ποιότητας με βάση συγκεκριμένων προδιαγραφών (Military Standards). Το πρώτο πρότυπο που προσπάθησε να περιγράψει ένα σύστημα ποιότητας ελέγχου και διακριβώσεων είναι το Στρατιωτικό Πρότυπο MIL-STD-45662A «Calibration System Requirements», που εκδόθηκε το 1962 από το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ και αναθεωρήθηκε το 1980 και το Το πρότυπο αυτό καθορίζει τις βασικές αρχές ενός συστήματος διακρίβωσης για τον έλεγχο και την ακρίβεια των μετρήσεων ή δοκιμών που χρησιμοποιείται για να διασφαλίσει ότι προμήθειες και υπηρεσίες που παρέχονται είναι βάσει ειδικών τεχνικών απαιτήσεων. Με την έκδοση του προτύπου ANSI/NCSL Z540-1 «General Requirements for Calibration Laboratories and Measuring and Test Equipment», το στρατιωτικό πρότυπο καταργήθηκε. Το μέρος 1 του πρoτύπου ANSI/NCSL Z540-1 είναι βασισμένο στο ISO/IEC GUIDE 25:1990, ενώ το μέρος 2είναι βασισμένο στο MIL-STD-45662A, που συμπεριλήφθηκε για να καλύψει το θέμα των αμυντικών απαιτήσεων. Το MIL-STD-45662A ακυρώθηκε το 1995, αλλά οι απαιτήσεις καλύπτονται μέσω του ANSI/NCSL Z540-1 καθώς επίσης και μέσω του ISO «Measurement management systems- Requirements for measurement processes and measuring equipment». Τον Ιούλιο του 2001, η επιτροπή του ANSI/NCSL Z540-1 ψήφισε την ανανέωση του προτύπου ANSI/NCSL Z χωρίς αλλαγές για πέντε ακόμα χρόνια, παρόλο που το ISO/IEC είχε δημοσιευτεί από τον Δεκέμβριο του 1999 και αργότερα το 2003 υιοθετήθηκε ως αυτόνομο αμερικανικό εθνικό πρότυπο. (5) ISO/IEC GUIDE 25:1990 & ISO/IEC Η Τρίτη έκδοση του ISO/IEC GUIDE 25 εκδόθηκε το 1990 από την επιτροπή του ISO και αποτελεί το πρόδρομο πρότυπο του ΕΝ και ISO/IEC Το ΕΝ βασίζεται στο διεθνές πρότυπο ISO/IEC GUIDE 25:1990 (Γενικές Απαιτήσεις για την ικανότητα των εργαστηρίων διακρίβωσης και δοκιμών) και καθορίζει τις απαιτήσεις που πρέπει να ικανοποιεί ένα εργαστήριο διακριβώσεων ή δοκιμών, προκειμένου να θεωρούνται αξιόπιστες οι μετρήσεις του. Η ικανοποίηση των απαιτήσεων του προτύπου ΕΝ (Γενικά κριτήρια για τη λειτουργία εργαστηρίων δοκιμών), προϋποθέτει πάνω από όλα τη λειτουργία ενός συστήματος ποιότητας και της τεκμηρίωσής του σε ένα εγχειρίδιο ποιότητας, στο οποίο θα πρέπει να περιέχεται λεπτομερής πληροφόρηση για όλα τα στοιχεία του συστήματος ποιότητας. (6) 4

22 1.1.8 ISO 9001 vs Παρακάτω παρουσιάζεται ένα παράδειγμα με τις απαραίτητες αλλαγές και ενέργειες που πρέπει να κάνει το εργαστήριο που είναι πιστοποιημένο σύμφωνα με το πρότυπο ISO 9001 ώστε να διαπιστευτεί ως προς το ISO /IEC Προτεινόμενες αλλαγές και ενέργειες Ανθρώπινος παράγοντας Το ISO/IEC απαιτεί την εξασφάλιση της τεχνικής ικανότητας του προσωπικού, και ιδιαίτερα εκείνου που εμπλέκεται στις δοκιμές ή διακριβώσεις για τις οποίες το εργαστήριο θέλει να διαπιστευτεί. Επομένως, το εργαστήριο θα πρέπει να διαθέτει τεχνικά επαρκή προσωπικό και αυτό μπορεί να υλοποιηθεί και να αποδειχθεί με εκπαιδεύσεις στις συγκεκριμένες δοκιμές από εξωτερικό φορέα ή από εσωτερικό ήδη καταρτισμένο προσωπικό. Επίσης, πέρα από την απόδειξη της τεχνικής επάρκειας θα πρέπει να υπάρχει και η ανάλογη διαδικασία εκπαίδευσης. Ανεξαρτησία, Αμεροληψία Προκειμένου να εξασφαλίζεται η αμεροληψία, η ανεξαρτησία και η ακεραιότητα στο εργαστήριο θα πρέπει να διατίθεται πολιτική και διαδικασία τέτοια ώστε να προστατεύεται το εργαστήριο από εμπορικές, οικονομικές ή άλλες πιέσεις που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα του. Χώροι και συνθήκες Το εργαστήριο οφείλει να εξασφαλίσει τις απαραίτητες και κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες για την διεξαγωγή των δοκιμών, οι οποίες θα πρέπει να αναφέρονται σε σχετική διαδικασία. Συγκεκριμένα θα πρέπει να υπάρχει αναφορά, ανάλογα την περίπτωση, σε παραμέτρους όπως η θερμοκρασία, η υγρασία, οι ακτινοβολίες, η σκόνη, ο θόρυβος κ.α. Επιπλέον, θα πρέπει να υπάρχει και το ανάλογο αρχείο καταγραφής τους, ακόμα και ηλεκτρονικό για να εξασφαλίζεται η άμεση πρόσβαση από το προσωπικό αλλά και από τους αξιολογητές του φορέα διαπίστευσης. Επίσης, θα πρέπει να υπάρχει αναφορά σε σχετική διαδικασία, για τις απαραίτητες ενέργειες που θα γίνουν αν οι παράμετροι αυτοί είναι εκτός των προδιαγραφών που αναγράφονται στη σχετική δοκιμή (αν π.χ. ανέβει η θερμοκρασία πάνω από το επιτρεπτό όριο, η διαδικασία αναστέλλεται μέχρι η θερμοκρασία να βρεθεί και πάλι εντός ορίων). Τέλος, δε θα πρέπει οι διαπιστευμένες δραστηριότητες του εργαστηρίου να εμπλέκονται με τις μη διαπιστευμένες. Μέθοδοι δοκιμών και διακριβώσεων Πρέπει να υπάρχουν καταγεγραμμένες όλες οι μέθοδοι (διαδικασίες) δοκιμών στο εργαστήριο και αν βασίζονται σε κάποιο πρότυπο εθνικό ή διεθνές να υπάρχει και η αντίστοιχη αναφορά. Στην περίπτωση που δε χρησιμοποιούνται πρότυπες μέθοδοι, αλλά μέθοδοι που δεν βασίζονται σε 5

23 διεθνή ή εθνικά πρότυπα, τότε αυτές θα πρέπει να επικυρώνονται. Τρόποι επικύρωσης είναι η σύγκριση με άλλες μεθόδους, οι διεργαστηριακές συγκρίσεις, η χρήση υλικών αναφοράς κ.α. Επιπλέον, σε κάθε μέθοδο δοκιμής θα πρέπει να γίνεται αναλυτική παρουσίαση της εκτίμησης της αβεβαιότητας των μετρήσεων και έλεγχος δεδομένων, κάτι που επιτυγχάνεται με τον έλεγχο της μεταφοράς δεδομένων, την τεκμηρίωση και επικύρωση λογισμικών, την προστασία των παραγόμενων δεδομένων κ.α. Εξοπλισμός Για τη διεκπεραίωση μιας μεθόδου δοκιμής απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη του κατάλληλου εξοπλισμού σύμφωνα με το ISO/IEC Για αυτό το εργαστήριο είναι υποχρεωμένο να διαθέτει τον κατάλληλο εξοπλισμό, ο οποίος θα χρησιμοποιείται μόνο από εξουσιοδοτημένο προσωπικό. Το προσωπικό αυτό μπορεί να αναφέρεται στην διαδικασία (μέθοδο) δοκιμής. Τέλος, θα πρέπει να υπάρχει το ανάλογο αρχείο για την κατάσταση του εξοπλισμού όπως στοιχεία ταυτότητας, απαιτήσεις, ιστορικό διακρίβωσης, εγχειρίδια κ.α. Όπως και στο ISO 9001, ο εξοπλισμός θα πρέπει να σημαίνεται κατάλληλα και να υπάρχει σήμανση κατάστασης διακρίβωσης. Ιχνηλασιμότητα Σε αντίθεση με το ISO 9001, ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται σε μια διαπιστευμένη μέθοδο θα πρέπει να διακριβώνεται σε διαπιστευμένα εργαστήρια ή σε εθνικά ή διεθνή ινστιτούτα μετρολογίας εφόσον δεν υπάρχει αντίρρηση από τον φορέα διαπίστευσης. Η εξασφάλιση της ιχνηλασιμότητας θα πρέπει να γίνεται ως προς το Διεθνές Σύστημα Μονάδων (SI) και αν αυτό δεν είναι εφικτό πρέπει να διασφαλίζεται μέσω πιστοποιημένων προτύπων υλικών αναφοράς ή διεργαστηριακών συγκρίσεων. Δειγματοληψία Το εργαστήριο θα πρέπει να διαθέτει διαδικασίες δειγματοληψίας, οι οποίες θα είναι βασισμένες σε πρότυπα και στατιστικές μεθόδους. Θα πρέπει να γίνεται καταγραφή των δεδομένων δειγματοληψίας και των περιβαλλοντικών συνθηκών. Χειρισμός αντικειμένων δοκιμής και διακρίβωσης Το εργαστήριο θα πρέπει να έχει διαδικασίες μεταφοράς, αποθήκευσης, παραλαβής και χειρισμού, καθώς και κατάλληλες εγκαταστάσεις αποθήκευσης και προετοιμασίας των αντικειμένων. Έκδοση πιστοποιητικών δοκιμών Τα εκδιδόμενα πιστοποιητικά δοκιμών θα πρέπει να καλύπτουν τις απαιτήσεις του ISO/IEC και να περιλαμβάνουν τις σχετικές πληροφορίες για την ισχύ και εφαρμογή των αποτελεσμάτων. 6

24 Εκτός από την απόδειξη της τεχνικής ικανότητας ενός εργαστηρίου, η διαπίστευση των εργαστηρίων διακρίβωσης κατά ISO/IEC λειτουργεί και προστατευτικά για κάθε επιχείρηση διασφαλίζοντας: Την ακρίβεια των μετρήσεων, τις περιβαλλοντικές συνθήκες και εργαστηριακές εγκαταστάσεις διεξαγωγής των διακριβώσεων με τις μεταβολές κατά τη διάρκεια των μετρήσεων να λαμβάνονται υπόψη, τη διαθεσιμότητα και την καταλληλότητα των προτύπων συσκευών που χρησιμοποιούνται στις διακριβώσεις, την εγκυρότητα των διαδικασιών διακρίβωσης και υπολογισμού της διευρυμένης αβεβαιότητας της μέτρησης, τον συσχετισμό ακριβείας των μετρήσεων (traceability) σε Εθνικά Πρότυπα, την αδιαμφισβήτητη αξιοπιστία των αποτελεσμάτων μέτρησης και των πιστοποιητικών διακρίβωσης (τα οποία φέρουν το λογότυπο του Φορέα Διαπίστευσης), τη συμμετοχή σε διεργαστηριακές συγκρίσεις (Interlaboratory Comparisons), τις μελέτες ικανότητας βέλτιστης μέτρησης (best measurement capability). (7) (8) ISO/IEC vs ISO To πρότυπο ISO «Medical laboratories-particular Requirements for Quality», αφορά τα κλινικά εργαστήρια, το οποίο εκδόθηκε το 2003 και αποτελεί ουσιαστικά την καθετοποίηση του ISO/IEC στον εξειδικευμένο τομέα των ιατρικών εργαστηρίων. (9) Η οδηγία της Eurachem για το ISO/IEC Το Eurachem ( ιδρύθηκε το 1989 και εστιάζεται στην αναλυτική χημεία και σε σχετικά ποιοτικά ζητήματα στην Ευρώπη. Το Eurachem, είναι ένα δίκτυο οργανισμών στην Ευρώπη, που έχει ως στόχο την καθιέρωση ενός συστήματος για τη διεθνή ιχνηλασιμότητα των χημικών μετρήσεων και την προώθηση των πρακτικών καλής ποιότητας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Eurachem σε συνεργασία με την ΕΑ, την οργάνωση για την Ευρωπαϊκή Διαπίστευση ( εξέδωσαν τον Ιούλιο 2002, την οδηγία «Eurachem/EA Guide 04/10 - Accreditation for microbiological laboratories», που αφορά την διαπίστευση σύμφωνα με το πρότυπο ISO/IEC για τα μικροβιολογικά εργαστήρια. Η οδηγία δημιουργήθηκε με σκοπό την καθοδήγηση των μικροβιολογικών εργαστηρίων, στη συμμόρφωση για την διαπίστευση σύμφωνα με το πρότυπο ISO/IEC Με την οδηγία αυτή δίδεται μια ερμηνεία σε διάφορες παραγράφους του προτύπου, τόσο για τα μικροβιολογικά εργαστήρια όσο και για τους αξιολογητές που αξιολογούν τέτοιου είδους εργαστήρια. (10) 7

25 Η οδηγία του CEC «Coordinating European Counsil» για το ISO/IEC Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Συντονισμού (Coordinating European Council ή CEC) είναι η ανάπτυξη δυναμικών δοκιμών για καύσιμα, λιπαντικά και άλλα υγρά. Αιτήσεις για την πραγματοποίηση τέτοιων δοκιμών γίνονται από μεγάλες εταιρείες ή ιδρύματα του χώρου όπως: ACEA, ATIEL, ATC, ACEA, CONCAWE, ATC, BP, BASF, LUBRIZOL, CHEVRON, MOBIL, ESSO κ.α. Οι δοκιμές αυτές πραγματοποιούνται σύμφωνα με τις οδηγίες του CEC σε διάφορες χώρες. Το CEC είναι υπεύθυνο για την παρακολούθηση των εφαρμοζόμενων προτύπων ποιότητας και ασφάλειας των δοκιμών. Για αυτό το 2002 εκδόθηκε μία οδηγία εφαρμογής για το ISO/IEC 17025, με σκοπό τη διασφάλιση της εφαρμογής των παραγράφων του προτύπου από όλες τις εταιρείες ή συμμετέχοντα εργαστήρια. Η οδηγία έχει τίτλο «CEC-P European Accreditation Uniformity ISO/IEC interpretation document Issue Nov 2002» και δίνει οδηγίες για ορισμένες παραγράφους του ISO/IEC (11) Επιτροπή αξιολόγησης για το ISO/IEC και μελλοντικές εξελίξεις Η ομάδα εργασίας CASCO είναι μία ομάδα που ανήκει στον Οργανισμό ISO, δημιουργήθηκε το 2001, με κύριο σκοπό την ευθυγράμμιση του ISO με το ISO 9000:2000. Όταν το ISO εκδόθηκε το 1999, ήδη η ανανέωση των προτύπων της σειράς ISO 9000 του 1994, ήταν στο τελικό στάδιο ανανέωσης στην έκδοση του Το πρότυπο ISO στο θεωρητικό του μέρος τουλάχιστον, βασίστηκε στην παλιά έκδοση της σειράς ISO 9000 του 1994 και ως εκ τούτου από τη στιγμή της έκδοσής άρχισαν διαβουλεύσεις για τη μελλοντική του ανανέωση ώστε να καλύπτει και τις απαιτήσεις του ISO 9001:2000. Έτσι στις 31 Ιανουαρίου του 2002, διοργανώθηκε η πρώτη συνάντηση της ομάδας εργασίας CASCO (WG25) με αντικείμενο συζήτησης, μεταξύ των άλλων, τα παρακάτω θέματα: Σύγκριση μεταξύ του ISO 9001:2000 και ISO 9001:1994 Σύγκριση μεταξύ του ISO 17025:1999 και ISO 9001:2000. Μετά από τις πρώτες συνεδριάσεις της ομάδας εργασίας έγινε εμφανές ότι το να επιτευχθεί μία πλήρης και περιεκτική ευθυγράμμιση του ISO/IEC με τον ISO 9001 θα απαιτούσε την πλήρη αναδιατύπωση και την επαναφορά του ISO/IEC Τελικά, συμφωνήθηκε ότι η ευθυγράμμιση θα περιελάμβανε μόνο το ελάχιστο των αλλαγών στο ISO/IEC που ήταν απαραίτητες για να εξασφαλίσουν τη συμβατότητα μεταξύ του ISO/IEC με τον ISO 9001:2000. Αυτό περιέλαβε την αποσύζευξη του συνδέσμου μεταξύ των δύο προτύπων με την αφαίρεση της δήλωσης στο πεδίο ότι τα δηλωμένα εργαστήρια που ικανοποιούν τις απαιτήσεις του ISO/IEC αυτόματα ικανοποιούν τις απαιτήσεις του ISO Αυτό σημαίνει αποτελεσματικά ότι τα εργαστήρια μπορούν να επιλέξουν να αναγνωριστούν στο ISO/IEC 17025, ή 8

26 να πιστοποιηθούν σύμφωνα με ISO 9001, ή και στα δύο, αλλά οι διαδικασίες της διαπίστευσης θα πρέπει να είναι δύο ξεχωριστές ενέργειες. (12) Το νέο ISO 17025:2005 Το Φεβρουάριο του 2005, έγινε ψηφοφορία για το τελικό στάδιο της τροπολογίας του ανανεωμένου ISO 17025, βάσει της οποίας το 96% των ψηφιζόντων οργανισμών μελών του ISO και των εθνικών επιτροπών IEC ενέκρινε την τροποποίηση αυτή. Η εργασία της ανανέωσης έλαβε πλέον τέλος και δημιουργήθηκε η νέα έκδοση του ISO/IEC που περιελάμβανε το τροποποιημένο κείμενο. Η διεθνής συνεργασία εργαστηριακής πιστοποίησης (ILAC) είχε θέσει μια μεταβατική περίοδο δύο ετών από την ημερομηνία δημοσίευσης της νέας έκδοσης για τα αναγνωρισμένα εργαστήρια για να συμμορφωθούν με την απαίτηση της έκδοσης του Σύστημα ποιότητας κατά ISO 9001:2008 αναθεώρηση Πλεονεκτήματα: Επίτευξη και διατήρηση της ποιότητας των προϊόντων και των υπηρεσιών για την ικανοποίηση νομοθετικών απαιτήσεων, απαιτήσεων πελατών, κλπ, βελτίωση της απόδοσης της επιχείρησης και της παραγωγικότητας, εντοπισμός των αναγκών και των προσδοκιών των πελατών, βελτίωση της ικανοποίησης του πελάτη, δημιουργία νέων ευκαιριών στην αγορά και τη διατήρηση του ήδη υπάρχοντος μεριδίου της αγοράς, δυνατότητα ανταγωνισμού με μεγαλύτερες επιχειρήσεις ή ξένες επιχειρήσεις του ίδιου τομέα, μείωση του κόστους που οφείλεται σε σκάρτα, σε επιστροφές και επανεπεξεργασία, γρήγορη εκτέλεση διορθωτικών ενεργειών, αύξηση εμπιστοσύνης, φερεγγυότητας και κύρους της επιχείρησης, καθορισμός υπευθυνοτήτων και αρμοδιοτήτων σε όλο το εμπλεκόμενο προσωπικό. Το ISO 9001:2008 μπορεί να εφαρμοστεί σε επιχειρήσεις όλων των μεγεθών και των ειδών, ανεξάρτητα από το παρεχόμενο προϊόν ή υπηρεσία. (13) Η νέα έκδοση του πιο διαδεδομένου προτύπου διαχείρισης στον κόσμο του ISO 9001:2015 που εκδόθηκε στις 15 η Σεπτεμβρίου 2015 περιέχει σημαντικές αλλαγές σε σχέση με το πρότυπο ISO 9001:2008. Οι σημαντικότερες αλλαγές στη νέα έκδοση του προτύπου αφορούν τα εξής: 9

27 Υιοθέτηση της τυποποιημένης δομής, όπως αυτή ορίζεται στο παράρτημα SL των οδηγιών ISO μέρος 1, με σκοπό την εύκολη διαχείριση της ενοποίησης με άλλα συστήματα διαχείρισης, ρητή απαίτηση για θεώρηση με βάση τη διακινδύνευση των δραστηριοτήτων του Οργανισμού, έμφαση στο πλαίσιο λειτουργίας του οργανισμού και στο επιχειρησιακό περιβάλλον, απαίτηση για τον καθορισμό των ορίων εφαρμογής του Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας, μειωμένες απαιτήσεις στην τεκμηρίωση, λιγότερη έμφαση στα έγγραφα του ΣΔΠ που τηρούνται, εισαγωγή του όρου τεκμηριωμένη πληροφορία σε αντικατάσταση των όρων έγγραφο, διαδικασία, αρχεία κλπ που συναντάμε στη παλαιά έκδοση, βελτιωμένη δυνατότητα εφαρμογής για τις υπηρεσίες με την εισαγωγή και χρήση του συγκεκριμένου όρου, αυτοτελής χρήση της έννοιας της ηγεσίας και μάλιστα με υψηλές απαιτήσεις, μεγαλύτερη έμφαση στην απόκτηση των επιθυμητών αποτελεσμάτων (στόχοι, μετρήσεις, διαχείριση αλλαγών), ώστε να βελτιώνεται η ικανοποίηση των πελατών. Διαχείριση διακινδυνεύσεων Αποτελεί μια νέα βασική απαίτηση του ISO 9001:2015 και είναι μία από τις σημαντικότερες αλλαγές του προτύπου. Ο οργανισμός πρέπει να αναγνωρίζει και να αξιολογεί τις διακινδυνεύσεις που έχουν επίπτωση στις επιδόσεις του και να αναλαμβάνει ενέργειες για την αντιμετώπιση των απειλών και την αξιοποίηση των ευκαιριών. Οι ενέργειες αυτές πρέπει να ενσωματώνονται στο σύστημα ποιότητας και να αντικατοπτρίζονται στις διαδικασίες και στους στόχους. Διαχείριση αλλαγών Οι αλλαγές πρέπει να σχεδιάζονται με συστηματικό τρόπο από το στάδιο της διαμόρφωσης της στρατηγικής του οργανισμού, ενώ οι έκτακτες αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη λειτουργία του οργανισμού, πρέπει να εγκρίνονται και να αξιολογούνται κατάλληλα. Η διαχείριση αλλαγών ως ιδιαίτερος τομέας του management, που επιταχύνεται από τις εξελίξεις της τεχνολογίας αλλά και τις απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης και βρίσκει αντιστάσεις στους ανθρώπους, οφείλει να αντιμετωπισθεί με συστηματικότητα. Στόχοι ποιότητας Η απαίτηση για τους στόχους ποιότητας αναβαθμίζεται σημαντικά πλέον στο ISO 9001:2015, αντανακλώντας τη στροφή της νέας έκδοσης προς την κατεύθυνση του στρατηγικού σχεδιασμού του οργανισμού. Οι στόχοι πρέπει να ποσοτικοποιούν τη στρατηγική της επιχείρησης (όπως 10

28 προκύπτει από την ανάλυση των διακινδυνεύσεων και την ανάλυση του επιχειρησιακού περιβάλλοντος), να συνδέονται με τη συμμόρφωση των προϊόντων ή των υπηρεσιών και να οδηγούν στην αύξηση της ικανοποίησης των πελατών. Επίσης οι στόχοι πρέπει να επικοινωνούνται στο προσωπικό και το κυριότερο, πρέπει να συνδέονται με ένα στρατηγικό πλάνο για την επίτευξή τους. Οι Οργανισμοί που ακολουθούν το ISO 9001:2008 Οι Οργανισμοί που ακολουθούν το ISO 9001:2008 συνιστάται να εκτελέσουν τις παρακάτω ενέργειες: i) Προσδιορισμό των οργανωτικών ελλείψεων, που πρέπει να αντιμετωπιστούν για να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις, ii) ανάπτυξη ενός σχεδίου εφαρμογής, iii) κατάλληλη κατάρτιση και ευαισθητοποίηση όλων των μερών που επιδρούν στην αποτελεσματικότητα του οργανισμού, iv) ενημέρωση του υφιστάμενου συστήματος διαχείρισης ποιότητας (QMS) ώστε να πληρεί τις αναθεωρημένες απαιτήσεις και να προβλέπει τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας του, v) επικοινωνία με τον φορέα πιστοποίησης για τις μεταβατικές ρυθμίσεις. Το Πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO9001:2008 δεν θα είναι σε ισχύ μετά την 15 η Σεπτεμβρίου Η περίοδος μετάβασης καθορίζεται από το έγγραφο του ΕΣΥΔ. (14) Πρόγραμμα μετάβασης στο πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2015 Το International Accreditation Forum (IAF) και ο International Organization for Standardization (ISO) καθόρισαν την μεταβατική περίοδο για την εφαρμογή του ISO 9001:2015 στα τρία (3) έτη από την ημερομηνία έκδοσης του Προτύπου, δηλαδή η μεταβατική περίοδος λήγει την 15 η Σεπτεμβρίου Το Ε.ΣΥ.Δ., ως πλήρες μέλος της ΕΑ και της IAF, υιοθετεί την περίοδο μετάβασης των τριών (3) ετών για την πλήρη εφαρμογή του ISO 9001:2015. Συνεπάγεται ότι τα πιστοποιητικά συμμόρφωσης κατά ISO 9001:2008 δεν θα ισχύουν μετά την παρέλευση της καταληκτικής ημερομηνίας ( ). Σημειώνεται ότι τα πιστοποιητικά που εκδίδονται κατά την διάρκεια της μεταβατικής περιόδου πρέπει λαμβάνουν υπόψη την ανωτέρω καταληκτική ημερομηνία. Προκειμένου να υπάρξει ομαλή μετάβαση από την παλαιά στη νέα έκδοση του προτύπου και λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο του σχετικού εγγράφου IAF ID 9:2015 (Transition Planning Guidance for ISO 9001:2015), το Ε.ΣΥ.Δ. αποφάσισε τα κάτωθι: 11

29 1. Μετά την 15η Σεπτεμβρίου 2017 οι διαπιστευμένοι φορείς πιστοποίησης εκδίδουν πιστοποιητικά (νέες πιστοποιήσεις / επαναπιστοποιήσεις) αποκλειστικά σύμφωνα με το Πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2015, 2. οι φορείς πιστοποίησης καλούνται να ενημερώσουν άμεσα τους πιστοποιημένους οργανισμούς που κατέχουν πιστοποιητικά συμμόρφωσης σύμφωνα με το Πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2008 ώστε να προβούν σε όλες τις απαραίτητες προσαρμογές του συστήματος ποιότητάς τους και να εξασφαλίσουν την έγκαιρη ανανέωση των πιστοποιητικών τους πριν τη λήξη της μεταβατικής περιόδου, 3. μετά τη λήξη της μεταβατικής περιόδου (15 Σεπτεμβρίου 2018), δεν επιτρέπεται η διατήρηση σε ισχύ διαπιστευμένων πιστοποιητικών ως προς το Πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2008, 4. τέλος, το αργότερο μέχρι την 15 Σεπτεμβρίου 2016, οι διαπιστευμένοι φορείς πιστοποίησης πρέπει να ενημερώσουν γραπτώς το Ε.ΣΥ.Δ., για την ετοιμότητά τους να πιστοποιούν σύμφωνα με τη νέα έκδοση. Το Ε.ΣΥ.Δ. θα ελέγχει την επάρκειά τους κατά τη διάρκεια των τακτικών επιτηρήσεων ή επαναξιολογήσεων. Έκτακτες αξιολογήσεις με σκοπό την μετάβαση στο ISO 9001:2015 δεν θα πραγματοποιηθούν, εκτός εάν ζητηθεί εγγράφως από κάποιο ενδιαφερόμενο Φορέα Πιστοποίησης. Για την διαδικασία μετάβασης των διαπιστευμένων Φορέων Πιστοποίησης Συστημάτων Διαχείρισης δεν απαιτείται η υποβολή σχετικής αίτησης διαπίστευσης στο Ε.ΣΥ.Δ, 5. εκτιμάται ότι από το Ε.ΣΥ.Δ. θα έχει την δυνατότητα διενέργειας αξιολογήσεων φορέων πιστοποίησης συστημάτων ISO 9001:2015. Σημειώνεται ότι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχή ολοκλήρωση αξιολόγησης και διαπίστευσης φορέων πιστοποίησης από το ΕΣΥΔ είναι: η αξιολόγηση των κεντρικών γραφείων του αξιολογούμενου φορέα πιστοποίησης, η οποία θα περιλαμβάνει τουλάχιστον την εξέταση του σχετικού gap analysis, της αντίστοιχης τεκμηρίωσης του συστήματος ποιότητας και των αρχείων εκπαίδευσης του εμπλεκόμενου προσωπικού και, η πραγματοποίηση των ορισθεισών επιτόπιων αξιολογήσεων σε πιστοποιημένους (ή υπό πιστοποίηση) κατά ISO 9001:2015 πελάτες τους. Επισημαίνεται ότι οι επιτόπιες αξιολογήσεις θα πραγματοποιηθούν μετά την αξιολόγηση των γραφείων του φορέα πιστοποίησης. (15) 12

30 1.2 ISO/IEC 17025: Αντικείμενο Το διεθνές αυτό πρότυπο καθορίζει τις γενικές απαιτήσεις ικανότητας για τη διεξαγωγή δοκιμών ή/και διακριβώσεων, συμπεριλαμβανομένης της δειγματοληψίας. Αυτό καλύπτει δοκιμές και διακριβώσεις που εκτελούνται με τη χρήση προτύπων μεθόδων, μη προτύπων μεθόδων και μεθόδων που έχουν αναπτυχθεί από το εργαστήριο. Αυτό το διεθνές πρότυπο εφαρμόζεται σε όλους τους οργανισμούς που εκτελούν δοκιμές ή/και διακριβώσεις. Σε αυτούς περιλαμβάνονται για παράδειγμα, εργαστήρια πρώτου, δεύτερου και τρίτου μέρους και εργαστήρια στα οποία οι δοκιμές ή/και οι διακριβώσεις αποτελούν μέρος του ελέγχου και της πιστοποίησης προϊόντος. Το διεθνές πρότυπο εφαρμόζεται σε όλα τα εργαστήρια, ανεξαρτήτως του αριθμού του προσωπικού ή του εύρους του πεδίου εφαρμογής των δοκιμών ή/και διακριβώσεων. Όταν το εργαστήριο δεν αναλαμβάνει μία ή περισσότερες δραστηριότητες, που καλύπτονται από αυτό το διεθνές πρότυπο, όπως η δειγματοληψία και ο σχεδιασμός/ανάπτυξη νέων μεθόδων, οι απαιτήσεις των αντίστοιχων κεφαλαίων δεν εφαρμόζονται. Το πρότυπο αυτό δεν προορίζεται να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την πιστοποίηση των εργαστηρίων και δεν καλύπτει τη συμμόρφωση λειτουργίας των εργαστηρίων με κανονιστικές απαιτήσεις και απαιτήσεις ασφάλειας. 13

31 Εικόνα 1.1: Οφέλη του ISO Απαιτήσεις για τη διοίκηση Το εργαστήριο ή ο οργανισμός του οποίου αποτελεί μέρος, πρέπει να είναι μια οντότητα που να μπορεί να θεωρηθεί ως νομικά υπεύθυνη. Το εργαστήριο είναι υπεύθυνο για τη διεξαγωγή των δραστηριοτήτων δοκιμών και διακριβώσεων, με τέτοιο τρόπο ώστε να ικανοποιεί τις απαιτήσεις αυτού του προτύπου, τις ανάγκες των πελατών, καθώς και τις απαιτήσεις των κανονιστικών αρχών ή των οργανισμών που παρέχουν αναγνώριση. Το σύστημα διαχείρισης του εργαστηρίου πρέπει να καλύπτει τις εργασίες που εκτελούνται στις μόνιμες εγκαταστάσεις του εργαστηρίου, σε θέσεις μακριά από τις μόνιμες εγκαταστάσεις του ή σε συνδεόμενες προσωρινές ή κινητές εγκαταστάσεις. Εάν το εργαστήριο είναι μέρος ενός οργανισμού που ασκεί δραστηριότητες πέραν των δοκιμών ή/και των διακριβώσεων, πρέπει να καθορίζονται οι ευθύνες του προσωπικού του οργανισμού που κατέχει καίριες θέσεις, το οποίο εμπλέκεται ή ασκεί επιρροή στις δραστηριότητες δοκιμών ή/και διακριβώσεων του εργαστηρίου, προκειμένου να αναγνωρίζεται πιθανή σύγκρουση συμφερόντων. Το εργαστήριο πρέπει να: 14

32 Έχει διοικητικό και τεχνικό προσωπικό με την αρμοδιότητα και τους πόρους που απαιτούνται για την άσκηση των καθηκόντων του και για τον εντοπισμό της εμφάνισης αποκλίσεων από το σύστημα για την ποιότητα ή από τις διαδικασίες εκτέλεσης των δοκιμών ή/και των διακριβώσεων και για την ανάληψη ενεργειών πρόληψης ή ελαχιστοποίησης αυτών των αποκλίσεων, προνοεί ώστε να διασφαλίζεται ότι η διοίκηση και το προσωπικό του είναι ελεύθερα από οποιεσδήποτε αδικαιολόγητες εσωτερικές και εξωτερικές εμπορικές, οικονομικές και άλλες πιέσεις και από επιρροές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν δυσμενώς την ποιότητα των εργασιών τους, διαθέτει πολιτικές και διαδικασίες ώστε να διασφαλίζεται η προστασία των εμπιστευτικών πληροφοριών του πελάτη τουκαι των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, συμπεριλαμβανομένων διαδικασιών προστασίας, ηλεκτρονικής αποθήκευσης και μετάδοσης αποτελεσμάτων, διαθέτει πολιτική και διαδικασίες για την αποφυγή εμπλοκής σε οποιεσδήποτε δραστηριότητες που θα μπορούσαν να μειώσουν την εμπιστοσύνη στην ικανότητα, αμεροληψία, κρίση ή ακεραιότητα της λειτουργίας του, καθορίζει την οργανωτική και διοικητική δομή του εργαστηρίου, τη θέση του σε οποιοδήποτε μητρικό οργανισμό και τις σχέσεις μεταξύ της διαχείρισης της ποιότητας, των τεχνικών λειτουργιών και των υπηρεσιών υποστήριξης, ορίζει τις ευθύνες, τις αρμοδιότητες και τις σχέσεις μεταξύ όλου του προσωπικού, το οποίο διαχειρίζεται, εκτελεί ή επαληθεύει εργασία η οποία επηρεάζει την ποιότητα των δοκιμών ή/και των διακριβώσεων, παρέχει επαρκή επίβλεψη του προσωπικού δοκιμών και διακριβώσεων, συμπεριλαμβανομένων των εκπαιδευομένων, από πρόσωπα εξοικειωμένα με τις μεθόδους και τις διαδικασίες, με το σκοπό κάθε δοκιμής ή/και διακρίβωσης και με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των δοκιμών ή των διακριβώσεων, διαθέτει τεχνική διοίκηση η οποία να έχει τη συνολική ευθύνη για τις τεχνικές λειτουργίες και για την παροχή των απαιτούμενων πόρων, ώστε να διασφαλίζεται η απαιτούμενη ποιότητα της λειτουργίας του εργαστηρίου, διορίζει ένα μέλος του προσωπικού ως υπεύθυνο ποιότητας το οποίο ανεξαρτήτως από άλλα καθήκοντα και ευθύνες, πρέπει να έχει καθορισμένη ευθύνη και αρμοδιότητα ώστε να εξασφαλίζει ότι το σύστημα ποιότητας εφαρμόζεται και ακολουθείται σε όλες τις περιπτώσεις. Ο υπεύθυνος ποιότητας πρέπει να έχει άμεση πρόσβαση στο ανώτατο επίπεδο διοίκησης στο οποίο λαμβάνονται αποφάσεις για την πολιτική του εργαστηρίου ή για τους πόρους, 15

33 διορίζει αναπληρωτές για το βασικό προσωπικό διαχείρισης, διασφαλίζει ότι το προσωπικό έχει επίγνωση της σχέσης και της σπουδαιότητας των δραστηριοτήτων του και της συνεισφοράς τους στην επίτευξη των στόχων του συστήματος διαχείρισης Τεχνικές Απαιτήσεις για το Προσωπικό Η ορθότητα και η αξιοπιστία των δοκιμών ή/και των διακριβώσεων που εκτελούνται από ένα εργαστήριο προσδιορίζεται από πολλούς παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί περιλαμβάνουν συνεισφορές από: Τους ανθρώπινους παράγοντες, τους χώρους εγκατάστασης και τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τις μεθόδους δοκιμών και διακριβώσεων και τις μεθόδους επικύρωσης, τον εξοπλισμό, την ιχνηλασιμότητα των μετρήσεων, τη δειγματοληψία, το χειρισμό των αντικειμένων δοκιμής και διακρίβωσης. Η διοίκηση του εργαστηρίου πρέπει να διασφαλίζει την ικανότητα όλων όσων χειρίζονται συγκεκριμένο εξοπλισμό, εκτελούν δοκιμές ή/και διακριβώσεις, αξιολογούν αποτελέσματα και υπογράφουν εκθέσεις δοκιμών και πιστοποιητικά διακριβώσεων. Η διοίκηση του εργαστηρίου πρέπει να διαμορφώνει τους στόχους αναφορικά με τη μόρφωση, την κατάρτιση και τις δεξιότητες του προσωπικού του εργαστηρίου. Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει πολιτική και διαδικασίες για τον εντοπισμό των αναγκών και την παροχή εκπαίδευσης στο προσωπικό. Τα προγράμματα εκπαίδευσης πρέπει να έχουν σχέση με τις τρέχουσες και τις προβλεπόμενες εργασίες του εργαστηρίου και να υπάρχει η ανάλογη αξιολόγηση. Το εργαστήριο πρέπει να διατηρεί τις εκάστοτε ισχύουσες περιγραφές θέσεων εργασίας για το προσωπικό διοίκησης, το τεχνικό προσωπικό και το βασικό προσωπικό υποστήριξης, το οποίο εμπλέκεται στις δοκιμές ή/και στις διακριβώσεις. Η διοίκηση πρέπει να εξουσιοδοτεί το προσωπικό για τη διεξαγωγή συγκεκριμένων τύπων δειγματοληψίας, δοκιμών ή/και διακριβώσεων, την έκδοση εκθέσεων δοκιμών και πιστοποιητικών διακριβώσεων, τη γνωμοδότηση, την ερμηνεία και το χειρισμό συγκεκριμένων τύπων εξοπλισμού. Πρέπει να διατηρείται αρχείο των σχετικών εξουσιοδοτήσεων, της ικανότητας, των προσόντων από τις σπουδές καθώς και των επαγγελματικών προσόντων, της εκπαίδευσης, 16

34 των δεξιοτήτων και της εμπειρίας όλου του τεχνικού προσωπικού, συμπεριλαμβανομένου και αυτού με σύμβαση Τεχνικές Απαιτήσεις για τους χώρους εγκατάστασης Οι εγκαταστάσεις δοκιμών ή/και διακριβώσεων του εργαστηρίου πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να διευκολύνεται η ορθή εκτέλεση των δοκιμών ή/και των διακριβώσεων. Πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες δεν καθιστούν άκυρα τα αποτελέσματα ή δεν επηρεάζουν δυσμενώς την απαιτούμενη ποιότητα της οποιασδήποτε μέτρησης. Το εργαστήριο πρέπει να παρακολουθεί, να ελέγχει και να καταγράφει σε αρχείο τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τις μεθόδους και τις διαδικασίες ή όπου αυτές επηρεάζουν την ποιότητα των αποτελεσμάτων. Πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την πρόληψη της επιμόλυνσης και την εξασφάλιση της ευταξίας στο εργαστήριο. Μέθοδοι δοκιμών και διακριβώσεων και επικύρωση των μεθόδων Το εργαστήριο πρέπει να χρησιμοποιεί κατάλληλες μεθόδους και διαδικασίες για όλες τις δοκιμές που εμπίπτουν στο αντικείμενο του. Αποκλίσεις από τις μεθόδους δοκιμών επιτρέπονται μόνο εάν η απόκλιση έχει τεκμηριωθεί, έχει αιτιολογηθεί, έχει εγκριθεί αρμοδίως και έχει γίνει αποδεκτή από τον πελάτη. Επιπλέον, πρέπει να διαθέτει οδηγίες που αφορούν τη χρήση και τη λειτουργία του εξοπλισμού, καθώς και την προετοιμασία του αντικειμένου για δοκιμή ή/και διακρίβωση, εάν η απουσία των οδηγιών αυτών θα μπορούσε να επηρεάσει τα αποτελέσματα. Επιλογή μεθόδων Πρέπει να χρησιμοποιούνται μέθοδοι που είναι δημοσιευμένες σε διεθνή, περιφερειακά ή εθνικά πρότυπα στην τελευταία τους έκδοση. Μπορεί να χρησιμοποιήσει και μεθόδους που έχουν αναπτυχθεί ή υιοθετηθεί από το εργαστήριο, εάν αυτές είναι κατάλληλες για την προβλεπόμενη χρήση και είναι επικυρωμένες. Ο πελάτης πρέπει να ενημερώνεται για τη μέθοδο που επιλέγεται και να επιβεβαιώνει ότι μπορεί να εκτελεί ορθώς τις πρότυπες μεθόδους. Όταν η πρότυπη μέθοδος αλλάζει, η επαλήθευση πρέπει να επαναλαμβάνεται. Μέθοδοι που αναπτύσσονται από το εργαστήριο Οι μέθοδοι που αναπτύσσονται από το εργαστήριο για δική του χρήση πρέπει να αποτελεί μια προσχεδιασμένη δραστηριότητα και να γίνεται από κατάλληλο προσωπικό, εφοδιασμένο με επαρκείς πόρους. Πρέπει να γίνεται συνεχής ενημέρωση σχεδίου ανάπτυξης και να υπάρχει αποτελεσματική επικοινωνία όλου του εμπλεκόμενου προσωπικού. Μη πρότυπες μέθοδοι 17

35 Όταν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν μη πρότυπες μέθοδοι, αυτές πρέπει να είναι σε συμφωνία με τον πελάτη και να περιλαμβάνουν σαφή προδιαγραφή των απαιτήσεων του πελάτη και το σκοπό της δοκιμής. Οι μη πρότυπες μέθοδοι πρέπει να έχουν επικυρωθεί πριν τη χρήση. Για νέες μεθόδους δοκιμών πρέπει να αναπτύσσονται διαδικασίες που θα περιέχουν τις παρακάτω πληροφορίες: Α) Αναγνώριση ταυτότητας μεθόδου, Β) αντικείμενο, Γ) περιγραφή αντικειμένου που υποβάλλεται σε δοκιμή, Δ) παράμετροι ή μεγέθη που προσδιορίζονται, Ε) συσκευές και εξοπλισμός και απαιτήσεις τεχνικής επίδοσης, ΣΤ) απαιτούμενα πρότυπα αναφοράς και υλικά αναφοράς, Ζ) απαιτούμενες περιβαλλοντικές συνθήκες, περίοδος σταθεροποίησης, Η) περιγραφή διαδικασίας: χειρισμός δείγματος, έλεγχοι πριν την έναρξη, έλεγχος καλής λειτουργίας εξοπλισμού, καταχώριση σε αρχείο των παρατηρήσεων και αποτελεσμάτων, μέτρα ασφαλείας, Θ) κριτήρια ή / και απαιτήσεις έγκρισης/ απόρριψης, Ι) δεδομένα που καταχωρούνται, μέθοδος στατιστικής ανάλυσης και παρουσίασης, ΙΑ) αβεβαιότητα ή διαδικασία εκτίμησης της αβεβαιότητας. Επικύρωση μεθόδων Επικύρωση είναι η αξιολόγηση των χαρακτηριστικών ποιότητας της μεθόδου μέσω πειραματικής τεκμηρίωσης και η εξέταση της ανταπόκρισης της προς προδιαγραφές για να αποδειχθεί ότι είναι κατάλληλη για τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται. Επικυρώνονται: Μη πρότυπες μέθοδοι, μέθοδοι που σχεδιάζονται από το εργαστήριο, πρότυπες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται εκτός αντικειμένου, ενισχυμένες και τροποποιημένες πρότυπες μέθοδοι. Η έκταση της επικύρωσης πρέπει να είναι τόση όσο είναι απαραίτητο για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της δεδομένης εφαρμογής ή του πεδίου εφαρμογής. Το εύρος και η ακρίβεια των τιμών που μπορεί να λαμβάνονται από επικυρωμένες μεθόδους, όπως η αβεβαιότητα, το όριο ανίχνευσης, η ειδικότητα της μεθόδου, η γραμμικότητα, το όριο 18

36 επαναληψιμότητας ή / και αναπαραγωγιμότητας και η ευαισθησία πρέπει να είναι συναφείς με τις ανάγκες των πελατών. Εκτίμηση της αβεβαιότητας των μετρήσεων Το εργαστήριο που εκτελεί διακριβώσεις πρέπει να διαθέτει διαδικασία για την εκτίμηση της αβεβαιότητας των μετρήσεων για όλες τις διακριβώσεις. Σε περιπτώσεις όπου η φύση της μεθόδου δοκιμής δεν επιτρέπει τον ακριβή υπολογισμό αβεβαιότητας των μετρήσεων, το εργαστήριο προσπαθεί να εντοπίσει όλες τις συνιστώσες της αβεβαιότητας. Κατά την εκτίμηση της αβεβαιότητας των μετρήσεων πρέπει να χρησιμοποιούνται κατάλληλες μέθοδοι ανάλυσης και να λαμβάνονται υπόψη όλες οι συνιστώσες της αβεβαιότητας που είναι σημαντικές για τη δεδομένη περίσταση. Έλεγχος δεδομένων Οι υπολογισμοί και οι μεταφορές δεδομένων πρέπει να ελέγχονται κατάλληλα και συστηματικά. Στην περίπτωση όπου χρησιμοποιούνται υπολογιστές για τη διαχείριση των δεδομένων, πρέπει να διασφαλίζει ότι: Α) Το λογισμικό είναι τεκμηριωμένο με επαρκείς λεπτομέρειες και κατάλληλα επικυρωμένο ως επαρκές για χρήση. Β) έχουν καθιερωθεί και έχουν εφαρμοσθεί διαδικασίες για την προστασία των δεδομένων. Γ) οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και ο αυτοματοποιημένος εξοπλισμός συντηρούνται για τη διασφάλιση της σωστής λειτουργίας τους και παρέχονται οι περιβαλλοντικές και λειτουργικές συνθήκες που είναι αναγκαίες για τη διατήρηση της ακεραιότητας των δεδομένων διακρίβωσης και δοκιμών Εξοπλισμός Το εργαστήριο πρέπει να είναι εφοδιασμένο με όλα τα όργανα, συσκευές και λοιπά είδη εξοπλισμού που απαιτούνται για την ορθή εκτέλεση των δοκιμών ή / και διακριβώσεων που διενεργεί. Ο εξοπλισμός θα πρέπει να καθιστά εφικτή την ακρίβεια που απαιτείται και θα πρέπει να συμμορφώνεται με τις προδιαγραφές και απαιτήσεις που τίθενται στις μεθόδους δοκιμών ή / και διακριβώσεων. Ο εξοπλισμός πρέπει να χρησιμοποιείται από εξουσιοδοτημένο προσωπικό βάσει ενημερωμένων οδηγιών χρήσης και συντήρησης. Ο εξοπλισμός και το λογισμικό του κάθε στοιχείου του που χρησιμοποιούνται για δοκιμές ή / και διακριβώσεις ταυτοποιούνται μονοσήμαντα. 19

37 Για κάθε κύριο τμήμα του εξοπλισμού, η προβλεπόμενη τήρηση αρχείου πρέπει να περιλαμβάνει: Α) Την ταυτότητα του εξοπλισμού, Β) την επωνυμία του κατασκευαστή, τον τύπο, τον αριθμό σειράς ή άλλη μοναδική ταυτότητα, Γ) τη συμμόρφωση του εξοπλισμού με τη δεδομένη προδιαγραφή, Δ) την τρέχουσα θέση του (όπου κρίνεται σκόπιμο), Ε) τις οδηγίες του κατασκευαστή ή αναφορά σε αυτές, ΣΤ) τις ημερομηνίες, τα αποτελέσματα και αντίγραφα εκθέσεων και πιστοποιητικών των διακριβώσεων / ρυθμίσεων, κριτηρίων αποδοχής καθώς και την ημερομηνία της επόμενης διακρίβωσης, Ζ) το πρόγραμμα συντήρησης και ελέγχων, Η) αναφορά σε οποιαδήποτε ζημιά, δυσλειτουργία, τροποποίηση ή επισκευή. Πρέπει να εξασφαλίζεται ασφαλής χειρισμός του εξοπλισμού κατά: Τη μεταφορά, την αποθήκευση, τη χρήση, την προγραμματισμένη συντήρηση. Ο εξοπλισμός που παρουσιάζεται ελαττωματικός πρέπει να αποσύρεται αμέσως από τη λειτουργία. Επιπλέον, πρέπει να απομονώνεται για να προληφθεί η χρήση του ή να φέρει σήμανση ότι είναι εκτός λειτουργίας. Πρέπει να δηλώνεται η κατάσταση της διακρίβωσης συμπεριλαμβανομένων της ημερομηνίας της τελευταίας διακρίβωσης και της ημερομηνίας που πρέπει να γίνει η επαναδιακρίβωση. Πρέπει να διασφαλίζεται ότι πριν επιστρέψει σε λειτουργία κάποιος εξοπλισμός που έχει τεθεί εκτός λειτουργίας, πρέπει να έχει ελεγχθεί και αποδειχθεί ικανοποιητική η κατάσταση λειτουργίας του. Πρέπει να γίνονται ενδιάμεσοι έλεγχοι για να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη στην κατάσταση διακρίβωσης του εξοπλισμού. Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασίες ώστε να διασφαλίζεται η σωστή ενημέρωση των αντιγράφων των συντελεστών διόρθωσης. Ο εξοπλισμός δοκιμών και διακριβώσεων πρέπει να προστατεύονται από ρυθμίσεις που θα μπορούσαν να καταστήσουν άκυρα τα αποτελέσματα των δοκιμών ή / και διακρριβώσεων. Ιχνηλασιμότητα μετρήσεων 20

38 Γενικά το εργαστήριο πρέπει να εφαρμόζει ένα καθιερωμένο πρόγραμμα και μια καθιερωμένη διαδικασία για τη διακρίβωση του εξοπλισμού και των προτύπων αναφοράς που χρησιμοποιεί. Ειδικές απαιτήσεις-διακρίβωση Σε περίπτωση εκτέλεσης κάποιων εσωτερικών διακριβώσεων, οι απαιτήσεις διενέργειας τους ισχύουν εις το ακέραιο, όπως εάν υλοποιούνταν από κατάλληλο εξωτερικό φορέα. Το πρόγραμμα εσωτερικών ή εξωτερικών διακριβώσεων πρέπει να σχεδιάζεται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η ιχνηλασιμότητα των μετρήσεων στο Διεθνές Σύστημα Μονάδων (SI). Όπου η ιχνηλασιμότητα προς το SI δεν είναι δυνατή ή / και σχετική, η ιχνηλασιμότητα επιτυγχάνεται με χρήση: Πιστοποιημένων υλικών αναφοράς, καθορισμένων μεθόδων ή / και συναινετικών προτύπων τα οποία συμφωνούνται από όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Δοκιμές Για εργαστήρια δοκιμών, οι απαιτήσεις που δίδονται στην παράγραφο της διακρίβωσης, εφαρμόζονται για τον εξοπλισμό μετρήσεων και δοκιμών, με τον οποίο εκτελούνται λειτουργίες μέτρησης, εκτός εάν έχει καθιερωθεί ότι η συνδεόμενη συνεισφορά από τη διακρίβωση στη συνολική αβεβαιότητα του αποτελέσματος της δοκιμής είναι μικρή. Στην περίπτωση αυτή, το εργαστήριο πρέπει να εξασφαλίζει ότι ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται, μπορεί να παρέχει την απαιτούμενη αβεβαιότητα των μετρήσεων. Όπου είναι δυνατόν απαιτείται η συμμετοχή του εργαστηρίου σε κατάλληλο πρόγραμμα διεργαστηριακών συγκρίσεων. Πρότυπα αναφοράς και υλικά αναφοράς Πρότυπα αναφοράς Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασία για τη διακρίβωση των δικών του προτύπων αναφοράς. Υλικά αναφοράς Πρέπει να είναι ιχνηλάσιμα ως προς τις μονάδες μέτρησης SI ή προς πιστοποιημένα υλικά αναφοράς. Ενδιάμεσοι έλεγχοι Πρέπει να διεξάγονται οι έλεγχοι που χρειάζονται για να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη στην κατάσταση της διακρίβωσης των προτύπων αναφοράς και των υλικών αναφοράς. 21

39 Μεταφορά και αποθήκευση Πρέπει να διαθέτει διαδικασίες για τον ασφαλή χειρισμό, μεταφορά, αποθήκευση και χρήση των προτύπων αναφοράς και των υλικών αναφοράς, προκειμένου να αποφευχθεί η επιμόλυνση ή υποβάθμιση τους και να διατηρηθεί η ακεραιότητα τους. Δειγματοληψία Το εργαστήριο πρέπει να έχει σχέδια και διαδικασίες δειγματοληψίας, που πρέπει να είναι διαθέσιμα στη θέση που διενεργείται η δειγματοληψία. Τα σχέδια πρέπει να βασίζονται σε κατάλληλες στατιστικές μεθόδους. Η διαδικασία δειγματοληψίας πρέπει να εξετάζει τους παράγοντες που πρέπει να ελέγχονται ώστε να διασφαλίζεται η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων των δοκιμών και των διακριβώσεων. Όταν ο πελάτης απαιτεί παρεκκλίσεις, προσθήκες ή εξαιρέσεις από την τεκμηριωμένη διαδικασία δειγματοληψίας, αυτές πρέπει να καταγράφονται λεπτομερώς σε αρχείο και να γνωστοποιούνται στο κατάλληλο προσωπικό. Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασίες για την καταγραφή σε αρχείο δεδομένων και λειτουργιών που αφορούν την αιμοληψία. Χειρισμός αντικειμένων δοκιμής και διακρίβωσης Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασίες για τη διασφάλιση της ακεραιότητας του αντικειμένου δοκιμής ή / και διακρίβωσης. Οι διαδικασίες πρέπει να περιλαμβάνουν τις απαραίτητες διευθετήσεις για τη μεταφορά, το χειρισμό, την προστασία, την αποθήκευση, τη διατήρηση ή / και την τελική διάθεση του αντικειμένου. Πρέπει να διαθέτει κατάλληλο σύστημα για την απόδοση ταυτότητας και αναγνώριση του αντικειμένου δοκιμής ή / και διακρίβωσης. Το εργαστήριο πρέπει να ελέγχει το αντικείμενο δοκιμής ή / και διακρίβωσης κατά την παραλαβή και να καταγράφει σε αρχείο τυχόν αποκλίσεις από τις προδιαγεγραμμένες απαιτήσεις. Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασίες και κατάλληλες εγκαταστάσεις για την αποφυγή υποβάθμισης, απώλειας ή ζημιάς στο αντικείμενο δοκιμής ή διακρίβωσης κατά την αποθήκευση, το χειρισμό και την προετοιμασία. Πρέπει να ακολουθούνται οι οδηγίες χειρισμού που συνοδεύουν το εκάστοτε αντικείμενο. Διασφάλιση της ποιότητας των αποτελεσμάτων δοκιμών και διακριβώσεων Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει διαδικασίες ελέγχου της ποιότητας για τη διασφάλιση της συνεχιζόμενης εγκυρότητας των δοκιμών ή / και διακριβώσεων που αναλαμβάνει και των 22

40 αποτελεσμάτων που εκδίδει. Πρέπει να είναι σε θέση να εντοπίζει πιθανές τάσεις απόκλισης από προδιαγεγραμμένα όρια και κριτήρια, οπότε πρέπει να ληφθούν και τα ενδεδειγμένα διορθωτικά μέτρα. Το πρόγραμμα ελέγχου είναι δυνατό να περιλαμβάνει: Α) Χρήση πιστοποιημένων ή μη υλικών αναφοράς, Β) συμμετοχή σε προγράμματα διεργαστηριακών συγκρίσεων ή δοκιμών ικανότητας, Γ) επανάληψη των ίδιων δοκιμών ή διακριβώσεων, Δ) επανάληψη της δοκιμής ή διακρίβωσης σε αντικείμενα που διατηρούνται, Ε) συσχέτιση των αποτελεσμάτων για διαφορετικά χαρακτηριστικά του ίδιου αντικειμένου. Σύνταξη εκθέσεων αποτελεσμάτων Γενικά τα αποτελέσματα κάθε δοκιμής, διακρίβωσης ή σειράς δοκιμών ή διακριβώσεων που εκτελούνται από το εργαστήριο πρέπει να εκτίθενται με ακρίβεια, σαφήνεια, χωρίς αμφιβολίες, με αντικειμενικότητα και σύμφωνα με οποιεσδήποτε ειδικές οδηγίες των μεθόδων δοκιμών ή διακριβώσεων. Τα αποτελέσματα πρέπει να παρουσιάζονται σε μια έκθεση δοκιμής ή σε ένα πιστοποιητικό διακρίβωσης και να περιλαμβάνουν όλες τις πληροφορίες που έχουν ζητηθεί από τον πελάτη και που είναι απαραίτητες για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων δοκιμών ή διακριβώσεων, καθώς και όλες τις πληροφορίες που απαιτούνται από τη μέθοδο που χρησιμοποιείται. Εκθέσεις δοκιμών και πιστοποιητικά διακριβώσεων Η έκθεση δοκιμής πρέπει να έχει τυποποιημένη μορφή και να περιλαμβάνει: Α) Τον τίτλο, Β) την επωνυμία, τη διεύθυνση του εργαστηρίου και τον τόπο διενέργειας των δοκιμών, Γ) μονοσήμαντη αναγνώριση της έκθεσης, Δ) το όνομα και τη διεύθυνση του πελάτη, Ε) τον προσδιορισμό της ταυτότητας της μεθόδου που χρησιμοποιήθηκε, ΣΤ) την περιγραφή, κατάσταση και τον σαφή προσδιορισμό του αντικειμένου δοκιμής, Ζ) την ημερομηνία παραλαβής του αντικειμένου δοκιμής και την ημερομηνία εκτέλεσης της/των δοκιμής/ών, Η) αναφορά στο σχέδιο και τις διαδικασίες δειγματοληψίας, Θ) τα αποτελέσματα των δοκιμών, Ι) το(-α) όνομα(-τα), την(-ις) ιδιότητα(-ες) και την(-ις) υπογραφή(-ές) του(-ων) εξουσιοδοτημένου(- ων) ατόμου(-ων) για τη χορήγηση της έκδοσης δοκιμής, ΙΑ) μια δήλωση ότι τα αποτελέσματα σχετίζονται μόνο με τα αντικείμενα που δοκιμάστηκαν. 23

41 Εκθέσεις δοκιμών Όπου είναι απαραίτητο για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων των δοκιμών, οι εκθέσεις δοκιμών πρέπει, πέραν των ανωτέρω απαιτήσεων, να περιλαμβάνουν: Α) Παρεκκλίσεις, προσθήκες ή εξαιρέσεις από τη μέθοδο δοκιμής και πληροφορίες για ειδικές συνθήκες της δοκιμής, όπως οι περιβαλλοντικές συνθήκες, Β) δήλωση συμμόρφωσης ή μη συμμόρφωσης ως προς απαιτήσεις ή προδιαγραφές, Γ) όπου είναι εφαρμόσιμο, μια δήλωση για την αβεβαιότητα της μέτρησης. Πληροφορίες για την αβεβαιότητα απαιτούνται όταν αυτή σχετίζεται με την εγκυρότητα ή την εφαρμογή των αποτελεσμάτων της δοκιμής, όταν το απαιτούν οι οδηγίες του πελάτη ή όταν η αβεβαιότητα επηρεάζει τη συμμόρφωση ως προς το όριο μιας προδιαγραφής, Δ) όπου ενδείκνυται και απαιτείται, γνώμες και ερμηνείες, Ε) συμπληρωματικές πληροφορίες που απαιτούνται από τις συγκεκριμένες μεθόδους από τους πελάτες ή από ομάδες πελατών. Όπου είναι απαραίτητο για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων των δοκιμών, οι εκθέσεις δοκιμών που περιέχουν τα αποτελέσματα των δειγματοληψιών, πέραν των ανωτέρω απαιτήσεων πρέπει να περιλαμβάνουν: Α) Την ημερομηνία δειγματοληψίας, Β) σαφή αναγνώριση της ταυτότητας της ουσίας, του υλικού ή του προϊόντος το οποίο υποβλήθηκε σε δειγματοληψία (συμπεριλαμβανομένων του ονόματος του κατασκευαστή, του μοντέλου ή του τύπου σχεδίασης και των αριθμών σειράς, όπως ενδείκνυται), Γ) τον τόπο δειγματοληψίας, συμπεριλαμβανομένων οποιωνδήποτε διαγραμμάτων, σκίτσων ή φωτογραφιών, Δ) αναφορά στο σχέδιο και στις διαδικασίες δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκαν, Ε) λεπτομέρειες σχετικές με οποιεσδήποτε περιβαλλοντικές συνθήκες κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας που μπορεί να επηρεάζουν την ερμηνεία των αποτελεσμάτων των δοκιμών, ΣΤ) οποιοδήποτε πρότυπο ή άλλη προδιαγραφή για τη μέθοδο ή τη διαδικασία δειγματοληψίας, καθώς και παρεκκλίσεις, προσθήκες ή εξαιρέσεις από την εν λόγω προδιαγραφή. Πιστοποιητικά διακριβώσεων Όπου είναι απαραίτητο για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων των διακριβώσεων, τα πιστοποιητικά διακριβώσεων πέραν των ανωτέρω απαιτήσεων πρέπει να περιλαμβάνουν: Α) Τις συνθήκες υπό τις οποίες έγιναν οι διακριβώσεις, 24

42 Β) την αβεβαιότητα της μέτρησης ή / και δήλωση συμμόρφωσης με καθορισμένη μετρολογική προδιαγραφή ή με κεφάλαια αυτής, Γ) τεκμηριωμένη ιχνηλασιμότητα μετρήσεων. Το πιστοποιητικό διακρίβωσης πρέπει να σχετίζεται μόνο με μεγέθη και με αποτελέσματα δοκιμών λειτουργίας και όταν γίνεται δήλωση συμμόρφωσης ως προς μια προδιαγραφή, αυτή πρέπει να προσδιορίζει ποια κεφάλαια της προδιαγραφής ικανοποιούνται ή δεν ικανοποιούνται. Όταν ρυθμίζεται ή επισκευάζεται ένα όργανο για διακρίβωση πρέπει να αναφέροντα τα αποτελέσματα διακρίβωσης πριν και μετά. Στο πιστοποιητικό διακρίβωσης ή την ετικέτα δεν πρέπει να περιέχεται σύσταση για το διάστημα διακρίβωσης, εκτός εάν αυτό έχει συμφωνηθεί με τον πελάτη. Γνωμοδότηση και ερμηνεία Όταν στην έκθεση δοκιμών συμπεριλαμβάνονται γνώμες και ερμηνείες το εργαστήριο πρέπει να τεκμηριώνει τη βάση πάνω στην οποία έχουν διατυπωθεί. Οι γνώμες και ερμηνείες είναι δυνατό να περιλαμβάνουν: Δήλωση συμμόρφωσης ή μη συμμόρφωσης των αποτελεσμάτων, σύσταση για τη χρήση των αποτελεσμάτων, καθοδήγηση που θα χρησιμοποιηθεί για βελτιώσεις. Αποτελέσματα δοκιμών και διακριβώσεων που λαμβάνονται από υπεργολάβους Πρέπει να υπάρχει σαφής προσδιορισμός στην έκθεση δοκιμών των αποτελεσμάτων που λαμβάνονται από υπεργολάβους. Πρέπει να διασφαλίζεται η ακεραιότητα των αποτελεσμάτων κατά την ηλεκτρονική μετάδοση τους. Τροποποιήσεις σε έκθεση δοκιμής γίνονται μόνο με έκδοση συμπληρωματικού εγγράφου στο οποίο αναφέρεται ο αριθμός ταυτοποίησης της αρχικής έκθεσης. Ηλεκτρονική μετάδοση των αποτελεσμάτων Σε περίπτωση μετάδοσης των αποτελεσμάτων των δοκιμών ή των διακριβώσεων με ηλεκτρικά ή ηλεκτρομαγνητικά μέσα, πρέπει να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις αυτού του Διεθνούς προτύπου. (16) 1.3 ISO Το πρότυπο ISO βασίζεται στο ISO για να τονίσει ό,τι αφορά για τη φροντίδα και την υγεία του ασθενούς. Διαθέτει επιπλέον απαιτήσεις σχετικά με την προετοιμασία του ασθενή, τη 25

43 δειγματοληψία, τη μεταφορά και το χειρισμό του δείγματος, την ερμηνεία των αποτελεσμάτων και την εμπιστευτικότητα των πληροφοριών Απαιτήσεις για τη διοίκηση Συμβουλευτικές υπηρεσίες Το κατάλληλο εργαστηριακό προσωπικό πρέπει να συμβουλεύει για την επιλογή των εξετάσεων και τη χρήση υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων της συχνότητας των επαναλήψεων και του απαιτούμενου βιολογικού δείγματος. Θα πρέπει να καταγράφονται οι συζητήσεις που γίνονται μεταξύ του εξειδικευμένου προσωπικού και του κλινικού προσωπικού σχετικά με τη χρήση υπηρεσιών του εργαστηρίου και άλλα επιστημονικά θέματα. Ποιότητα και τεχνικά αρχεία Το εργαστήριο πρέπει να διαθέτει πολιτική που να καθορίζει το χρονικό διάστημα διάφορων αρχείων σχετικά με το σύστημα διαχείρισης ποιότητας και να διατηρεί αποτελέσματα εξετάσεων. Μπορεί να ισχύουν εθνικοί, περιφερειακοί και τοπικοί κανονισμοί. Τα αρχεία μπορεί να περιλαμβάνουν τα παρακάτω αλλά να μη περιορίζονται σε αυτά: Α) Φόρμες αιτήσεων, Β) αποτελέσματα εξετάσεων και αναφορές, Γ) εκτυπώσεις οργάνων, Δ) διαδικασίες εξέτασης, Ε) βιβλία ασκήσεων ή φυλλάδια εργαστηρίου, ΣΤ) αρχεία ένταξης, Ζ) λειτουργίες βαθμονόμησης και συντελεστές μετατροπής, Η) αρχεία ελέγχου ποιότητας, Θ) παράπονα και μέτρα που ελήφθησαν, Ι) αρχεία εσωτερικών και εξωτερικών ελέγχων, Κ) εξωτερικά αρχεία αξιολόγησης της ποιότητας/διεργαστηριακών συγκρίσεων, Λ) αρχεία βελτίωσης ποιότητας, Μ) αρχεία συντήρησης οργάνων, Ν) τεκμηρίωση παρτίδας, πιστοποιητικά προμηθειών, ένθετα συσκευασίας, Ξ) αρχεία περιστατικών/ατυχημάτων και μέτρα που ελήφθησαν, Ο) εκπαίδευση προσωπικού και αρχεία ικανότητας. 26

44 1.3.2 Τεχνικές Απαιτήσεις Η διεύθυνση του εργαστηρίου πρέπει να διατηρεί αρχείο μετα εκπαιδευτικά και επαγγελματικά προσόντα, την εκπαίδευση, την εμπειρία και την αρμοδιότητα του προσωπικού. Αυτές οι πληροφορίες πρέπει να είναι εύκολα προσβάσιμες και μπορεί να περιέχουν: 1. Πιστοποιητικό ή άδεια, 2. συστάσεις από προηγούμενο εργοδότη, 3. περιγραφές επαγγελμάτων, 4. αρχεία συνεχόμενης εκπαίδευσης και κατορθωμάτων, 5. αξιολογήσεις ικανότητας, 6. εκθέσεις πρόβλεψης για ατυχές συμβάν ή ατύχημα, 7. ο διευθυντής του εργαστηρίου ή οι εντολοδόχοι για το κάθε έργο πρέπει να έχουν την κατάλληλη εκπαίδευση και υπόβαθρο για να εκπληρώσουν τις παρακάτω ευθύνες: 8. να συμβουλεύουν αυτούς που ζητούν πληροφορίες σχετικά με την επιλογή της εξέτασης, τη χρήση της υπηρεσίας του εργαστηρίου και την ερμηνεία των πληροφοριών του εργαστηρίου, 9. να υπηρετούν ως ενεργά μέλη του ιατρικού προσωπικού, 10. να λειτουργούν αποτελεσματικά με τη διαπίστευση που εφαρμόζεται και τις ρυθμιστικές υπηρεσίες, με τους κατάλληλους διοικητικούς υπαλλήλους, την ιατρική κοινότητα και τον πληθυσμό των ασθενών που εξυπηρετούνται, 11. να προσδιορίζουν, να εφαρμόζουν και να ελέγχουν πρότυπα της απόδοσης και της βελτίωσης της ποιότητας των υπηρεσιών των ιατρικών εργαστηρίων, 12. να εφαρμόζουν το σύστημα διαχείρισης ποιότητας, 13. να ελέγχουν όλη την εργασία που γίνεται στο εργαστήριο, ώστε να παράγονται αξιόπιστα αποτελέσματα, 14. να διαβεβαιώνουν ότι υπάρχει κατάλληλα εκπαιδευμένο και έμπειρο προσωπικό, 15. να σχεδιάζουν, να θέτουν στόχους, να αναπτύσσουν και να κατανείμουν πόρους κατάλληλους στο ιατρικό περιβάλλον, 16. να παρέχουν αποτελεσματική και επαρκή διαχείριση της υπηρεσίας του ιατρικού εργαστηρίου, 17. να παρέχουν εκπαιδευτικά προγράμματα και να συμμετέχουν σε αυτά το ιατρικό και εργαστηριακό προσωπικό, 18. να σχεδιάζουν και να διευθύνουν έρευνα και ανάπτυξη κατάλληλη στο ιατρικό περιβάλλον, 19. να επιλέγουν και να ελέγχουν όλα τα εργαστήρια αναφοράς για ποιότητα εξυπηρέτησης, 27

45 20. να εφαρμόζουν ένα ασφαλές εργαστηριακό περιβάλλον σύμφωνα με τις ορθές πρακτικές και τους ισχύοντες κανονισμούς, 21. να απευθύνουν τα παράπονα, τα αιτήματα ή τις υποδείξεις των χρηστών των υπηρεσιών των εργαστηρίων, 22. να διασφαλίζουν το καλό ηθικό του προσωπικού, 23. θα πρέπει να υπάρχει επαρκές προσωπικό για την ανάληψη των απαιτούμενων εργασιών και την εκτέλεση άλλων λειτουργιών του συστήματος διαχείρισης ποιότητας, 24. το προσωπικό πρέπει να έχει εκπαίδευση ειδική για τη διασφάλιση ποιότητας και τη διαχείριση ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρονται, 25. η διεύθυνση του εργαστηρίου πρέπει να εξουσιοδοτεί το προσωπικό να εκτελεί ορισμένες εργασίες, όπως η συλλογή δείγματος, η εξέταση και ο χειρισμός συγκεκριμένων ειδών εξοπλισμού, 26. πρέπει να καθοριστούν πολιτικές που ορίζουν ποιος μπορεί να χρησιμοποιεί το σύστημα υπολογιστών, ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση στα δεδομένα των ασθενών και ποιος έχει εξουσιοδοτηθεί να αλλάζει τα αποτελέσματα των ασθενών, να διορθώνει τιμολόγηση ή να τροποποιεί τα προγράμματα υπολογιστών, 27. πρέπει να υπάρχει ένα συνεχόμενο πρόγραμμα εκπαίδευσης για το προσωπικό σε όλα τα επίπεδα, 28. οι υπάλληλοι πρέπει να είναι εκπαιδευμένοι να προλαμβάνουν ή να περιορίζουν τις συνέπειες ατυχημάτων, 29. η ικανότητα του καθενός να εκτελεί τις εργασίες που του έχουν ανατεθεί θα πρέπει να αξιολογείται μετά από εκπαίδευση και στη συνέχεια περιοδικά, 30. το προσωπικό που παίρνει επαγγελματικές αποφάσεις σχετικά με εξετάσεις θα πρέπει να έχει το κατάλληλο θεωρητικό και πρακτικό υπόβαθρο, καθώς και πρόσφατη εμπειρία, 31. η εμπιστευτικότητα των πληροφοριών που αφορούν ασθενείς πρέπει να διατηρείται από όλο το προσωπικό. Χώροι εγκατάστασης και περιβαλλοντικές συνθήκες Το εργαστήριο πρέπει να είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να λειτουργεί αποτελεσματικά, να βελτιστοποιεί την άνεση των ενοίκων και να ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο ατυχήματος ή επαγγελματικής ασθένειας. Όταν παρέχονται εγκαταστάσεις για τη συλλογή πρωτογενούς δείγματος, πρέπει να δίνεται προσοχή στη διαμονή ασθενούς με αναπηρία, στην άνεση και την εμπιστευτικότητα, καθώς και στη βελτίωση των συνθηκών δειγματοληψίας. 28

46 Ο σχεδιασμός του εργαστηρίου και το περιβάλλον του πρέπει να είναι κατάλληλα για τις εργασίες που εκτελούνται εκεί. Ο χώρος στον οποίο γίνονται οι συλλογές δείγματος ή οι εξετάσεις δεν πρέπει να ακυρώνουν τα αποτελέσματα, ή να επηρεάζουν αρνητικά την απαιτούμενη ποιότητα της κάθε μέτρησης. Τα συστήματα επικοινωνίας πρέπει να ταιριάζουν στο μέγεθος και την πολυπλοκότητα της εγκατάστασης και την επαρκή μεταφορά μηνυμάτων. Πρέπει να παρέχονται οι ανάλογοι χώροι αποθήκευσης και συνθήκες για να διασφαλιστεί η διατήρηση της ακεραιότητας των δειγμάτων, των επιχρισμάτων, των μπλοκ παραφίνης για ιστολογική εξέταση, των συντηρημένων μικροοργανισμών, των εγγράφων, τωναρχείων, των εγχειριδίων, του εξοπλισμού, των αντιδραστηρίων, των προμηθειών, των δεδομένων και των αποτελεσμάτων. Εξοπλισμός εργαστηρίου Ο εξοπλισμός πρέπει να διατηρείται σε ασφαλή κατάσταση λειτουργίας. Αυτό πρέπει να περιλαμβάνει την ηλεκτρική ασφάλεια και τον ασφαλή χειρισμό και απόρριψη χημικών, ραδιενεργών και βιολογικών υλικών από εξουσιοδοτημένα άτομα. Το άτομο που χειρίζεται τον εξοπλισμό πρέπει να έχει μια λίστα με τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για τον περιορισμό των επιμολύνσεων. Το εργαστήριο πρέπει να παρέχει αρκετό χώρο για τις επισκευές και τον κατάλληλο προσωπικό προστατευτικό εξοπλισμό. Όταν χρησιμοποιούνται υπολογιστές ή εξοπλισμός αυτοματοποιημένων εξετάσεων για τη συλλογή, την επεξεργασία,την καταγραφή, την αναφορά, την αποθήκευση ή την ανάκτηση δεδομένων εξετάσεων, το εργαστήριο πρέπει να διαβεβαιώνει ότι: Α) Το λογισμικό του υπολογιστή είναι καταγεγραμμένο και κατάλληλα επικυρωμένο για χρήση στις εγκαταστάσεις, Β) έχουν θεσπιστεί και εφαρμοστεί διαδικασίες για την προστασία της ακεραιότητας των δεδομένων ανά πάσα στιγμή, Γ) οι υπολογιστές και ο αυτοματοποιημένος εξοπλισμός συντηρούνται για να εξασφαλίσουν τη σωστή λειτουργία και προμηθεύονται με περιβαλλοντικές και λειτουργικές συνθήκες απαραίτητες για τη διασφάλιση της ακεραιότητας των δεδομένων, Δ) τα προγράμματα των υπολογιστών προστατεύονται επαρκώς για την πρόληψη πρόσβασης, τροποποίησης ή καταστροφής από μη εξουσιοδοτημένο προσωπικό. Προαναλυτικές διαδικασίες 29

47 Η φόρμα αίτησης πρέπει να περιέχει πληροφορίες που να μπορούν να ταυτοποιήσουν τον ασθενή και τον εξουσιοδοτημένο αιτούντα, καθώς και σχετικές, κλινικές πληροφορίες. Θα πρέπει να έχει χώρο για τα παρακάτω: Α) Μοναδική ταυτοποίηση του ασθενή, Β) όνομα ή άλλο μοναδικό αναγνωριστικό του γιατρού ή άλλου προσώπου που έχει εξουσιοδοτηθεί να ζητήσει εξετάσεις ή να χρησιμοποιήσει ιατρικές πληροφορίες, Γ) είδος πρωτογενούς δείγματος και ανατομικό σημείο δειγματοληψίας, Δ) εξετάσεις που ζητήθηκαν, Ε) κλινικές πληροφορίες σχετικές με τον ασθενή, που πρέπει να περιλαμβάνουν τουλάχιστον φύλο και ημερομηνία γέννησης, για λόγους ερμηνείας, ΣΤ) ημερομηνία και ώρα δειγματοληψίας, Ζ) ημερομηνία και ώρα παραλαβής δειγμάτων από το εργαστήριο. Το εγχειρίδιο λήψης πρωτογενούς δείγματος πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής: Α) Αντίγραφα ή αναφορές σε: 1. Λίστες με τις διαθέσιμες εξετάσεις του εργαστηρίου, 2. έντυπα συγκατάθεσης, κατά περίπτωση, 3. πληροφορίες και οδηγίες που χορηγούνται στους ασθενείς για τη δική τους προετοιμασία πριν τη συλλογή πρωτογενούς δείγματος, 4. πληροφορίες για αυτούς που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες του εργαστηρίου σε Ιατρικές ενδείξεις και κατάλληλη επιλογή από τις κατάλληλες εξετάσεις. Β) Διαδικασίες για: 1. Την προετοιμασία του ασθενή, 2. την ταυτοποίηση του πρωτογενούς δείγματος, 3. τη συλλογή του πρωτογενούς δείγματος μαζί με τις περιγραφές του δοχείου όπου περιέχεται και οποιαδήποτε απαραίτητα πρόσθετα. Γ) Οδηγίες για: 1. Συμπλήρωση της φόρμας αίτησης ή της ηλεκτρονικής αίτησης, 2. τύπο και ποσότητα του πρωτογενούς δείγματος που θα συλλεχθεί, 3. ειδικό χρονοδιάγραμμα της συλλογής, αν απαιτείται, 30

48 4. ειδικές ανάγκες χειρισμού μεταξύ της στιγμής που έγινε η συλλογή και της στιγμής που παραλήφθηκε από το εργαστήριο, 5. τιτλοδότηση των πρωτογενών δειγμάτων, 6. ιατρικές πληροφορίες, 7. θετική ταυτοποίηση, λεπτομερώς, του ασθενή από τον οποίο θα συλλεχθεί το πρωτογενές δείγμα, 8. καταγραφή της ταυτότητας του ατόμου που θα συλλέξει το πρωτογενές δείγμα, 9. ασφαλή απόρριψη των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συλλογή. Δ) Οδηγίες για: 1. Αποθήκευση εξετασμένων δειγμάτων, 2. χρονικά περιθώρια για επιπλέον εξετάσεις, 3. επιπλέον εξετάσεις, 4. επανάληψη εξέτασης λόγω αποτυχίας κατά την ανάλυση ή για επιπλέον εξετάσεις του ίδιου πρωτογενούς δείγματος. Η συλλογή πρωτογενούς δείγματος πρέπει να είναι μέρος του συστήματος ελέγχου εγγράφων. Τα πρωτογενή δείγματα πρέπει να είναι ανιχνεύσιμα, κατά κανόνα με φόρμα αίτησης, σε ένα ταυτοποιημένο άτομο. Αυτά που έχουν ελλιπή ταυτοποίηση δεν πρέπει να γίνονται δεκτά από το εργαστήριο. Παράλληλα, το εργαστήριο πρέπει να ελέγχει τη μεταφορά των δειγμάτων σε αυτό έτσι ώστε να μεταφέρονται: Α) Μέσα σε ένα χρονικό πλαίσιο κατάλληλο για τη φύση των εξετάσεων που έχουν ζητηθεί και την πειθαρχία του εργαστηρίου, Β) μέσα σε ένα εύρος θερμοκρασίας που καθορίζεται από το εγχειρίδιο και με τα κατάλληλα συντηρητικά για να διασφαλιστεί η ακεραιότητα του δείγματος, Γ) με τρόπο που να διασφαλίζεται η ασφάλεια του μεταφορέα, του ευρύ κοινού και του εργαστηρίου που θα το παραλάβει, σε συμφωνία με τις κανονιστικές απαιτήσεις της αντίστοιχης περιοχής. Όλα τα πρωτογενή δείγματα που λαμβάνονται πρέπει να καταγράφονται σε βιβλίο, φύλλο εργασίας, υπολογιστή ή άλλο προσβάσιμο σύστημα, μαζί με ημερομηνία και ώρα δειγματοληψίας και την ταυτότητα του υπαλλήλου που θα το λάβει. Πρέπει να δημιουργηθούν και να καταγραφούν τα κριτήρια με τα οποία ένα πρωτογενές δείγμα είναι αποδεκτό ή πρέπει να απορριφθεί. Το εργαστήριο πρέπει τακτικά να ελέγχει τις απαιτήσεις μιας φλεβοτομίας σε όγκο δείγματος, για να διασφαλίσει ότι δε συλλέγονται ελλιπείς ή περισσές ποσότητες. 31

49 Το εξουσιοδοτημένο προσωπικό πρέπει να ελέγχει συστηματικά τα αιτήματα και τα δείγματα και να αποφασίζει ποιες εξετάσεις θα γίνουν και με ποιες μεθόδους. Το εργαστήριο θα πρέπει να έχει μια καταγεγραμμένη διαδικασία για την παραλαβή, σήμανση, επεξεργασία και αναφορά των πρωταρχικών δειγμάτων που παραλαμβάνονται από αυτό και χαρακτηρίζονται ως επείγοντα. Η ανιχνευσιμότητα των δειγμάτων πρέπει να φτάνει στο πρωταρχικό δείγμα. Το εργαστήριο πρέπει να έχει μια γραπτή πολιτική για προφορικές αιτήσεις για εξετάσεις. Τα δείγματα πρέπει να αποθηκεύονται για κάποιο χρονικό διάστημα υπό συνθήκες που διασφαλίζουν τη σταθερότητα των ιδιοτήτων τους, ώστε να μπορεί να γίνει επανεξέταση. Διαδικασίες εξετάσεων Οι βιολογικές τιμές αναφοράς πρέπει να ελέγχονται συστηματικά και αν είναι απαραίτητο, να γίνονται διορθωτικές ενέργειες. Οι τιμές αναφοράς πρέπει να εξετάζονται κάθε φορά που αλλάζει κάποια διαδικασία πριν ή κατά τη διάρκεια της εξέτασης. Μετά από αίτημα, το εργαστήριο πρέπει να φτιάχνει μια λίστα με τις τρέχουσες διαδικασίες των εξετάσεων, που περιλαμβάνουν τις απαιτήσεις του πρωταρχικού δείγματος και σχετικές προδιαγραφές απόδοσης και απαιτήσεις και να είναι διαθέσιμη προς τους χρήστες του εργαστηρίου. Αν το εργαστήριο σκοπεύει να αλλάξει μια διαδικασία εξέτασης, που θα έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή των αποτελεσμάτων και των ερμηνειών, θα πρέπει πριν την αλλαγή να εξηγήσει γραπτώς στους χρήστες των υπηρεσιών του τις επιπτώσεις. Διαδικασίες μετά την εξέταση Το εξουσιοδοτημένο προσωπικό πρέπει να ελέγχει συστηματικά τα αποτελέσματα των εξετάσεων, να τα αξιολογεί σύμφωνα με τις διαθέσιμες κλινικές πληροφορίες που αφορούν τον ασθενή και να εγκρίνει την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων. Η αποθήκευση των δειγμάτων πρέπει να γίνεται σύμφωνα με εγκεκριμένη πολιτική. Η απόρριψη δειγμάτων που δε χρειάζονται πλέον για εξετάσεις πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους κανονισμούς ή τις προτάσεις της διαχείρισης αποβλήτων. Σύνταξη εκθέσεων αποτελεσμάτων Η διεύθυνση του εργαστηρίου πρέπει να είναι υπεύθυνη για τη μορφοποίηση της έκθεσης. Η μορφή της έκθεσης, δηλαδή ηλεκτρονική ή έγγραφη, και ο τρόπος με τον οποίο θα δοθεί από το εργαστήριο αποφασίζεται σε συνεργασία με τον χρήστη τον υπηρεσιών του εργαστηρίου. 32

50 Η διεύθυνση του εργαστηρίου διαβεβαιώνει τον αιτούντα ότι τα αποτελέσματα θα παραληφθούν από τα κατάλληλα άτομα μέσα σε ένα συμφωνημένο χρονικό διάστημα. Τα αποτελέσματα πρέπει να είναι ευανάγνωστα, χωρίς λάθη κατά την αντιγραφή και να παραδίδονται στα εξουσιοδοτημένα άτομα. Η έκθεση πρέπει επίσης να περιέχει: Α) Καθαρή, σαφή ταυτότητα της εξέτασης, που θα περιέχει τη διαδικασία μέτρησης, αν αυτό είναι απαραίτητο, Β) την ταυτότητα του εργαστηρίου που εξέδωσε την έκθεση, Γ) μοναδική ταυτοποίηση και διεύθυνση του ασθενή, Δ) όνομα ή άλλο μοναδικό αναγνωριστικό του αιτούντα και τη διεύθυνση του, Ε) ημερομηνία και ώρα συλλογής πρωταρχικού δείγματος και ώρα παραλαβής από το εργαστήριο, ΣΤ) ημερομηνία και ώρα έκδοσης έκθεσης, Ζ) πηγή και σύστημα (ή τύπο πρωτογενούς δείγματος), Η) αποτελέσματα εξέτασης σε μονάδες του SI, Θ) βιολογικές τιμές αναφοράς, Ι) ερμηνεία των αποτελεσμάτων, Κ) άλλα σχόλια, Λ) ταυτότητα του ατόμου που εξουσιοδοτείται να εκδώσει την έκθεση, Μ) πρωτότυπα και διορθωμένα αποτελέσματα, Ν) υπογραφή ήεξουσιοδότηση του ατόμου που ελέγχει ή εκδίδει την έκθεση. Η περιγραφή των εξετάσεων πρέπει να ακολουθεί το λεξιλόγιο και τη σύνταξη που προτείνουν οι οργανισμοί ICSH, ISH, IFCC, IUPAC, ISTH, CEN, καθώς και την ονοματολογία που προτείνουν οι οργανισμοί IYBMB, IUMS, IUIS, College of American Pathologists, WHO. Η έκθεση πρέπει να υποδεικνύει αν η ποιότητα του πρωταρχικού δείγματος ήταν κατάλληλη για εξέταση ή αν διακινδύνευσε το αποτέλεσμα. Στο εργαστήριο πρέπει να διατηρούνται αντίγραφα ή αρχεία των αποτελεσμάτων που έχουν ανακοινωθεί, ώστε να μπορούν να ανακτηθούν. Ο χρόνος που θα διατηρηθούν ποικίλλει. Το εργαστήριο πρέπει να έχει διαδικασίες για την άμεση ειδοποίηση του γιατρού ή άλλου ιατρικού προσωπικού όταν τα αποτελέσματα των εξετάσεων είναι σε κρίσιμα επίπεδα. Προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι κλινικές ανάγκες, το εργαστήριο πρέπει να καθορίσει τις κρίσιμες ιδιότητες και τα κρίσιμα διαστήματα, σε συμφωνία με τους κλινικούς γιατρούς. Για τα αποτελέσματα που διαβιβάζονται ως προσωρινή έκθεση, η τελική έκθεση πρέπει να προωθείται στον αιτούντα. Πρέπει να διατηρούνται οι ενέργειες που ακολουθούνται προς απάντηση των αποτελεσμάτων σε κρίσιμα διαστήματα. Αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν ημερομηνία, ώρα, 33

51 υπεύθυνο μέλος εργαστηριακού προσωπικού, το άτομο που ειδοποιήθηκε και τα αποτελέσματα της εξέτασης. Η διεύθυνση του εργαστηρίου, σε συνεργασία με τους αιτούντες, πρέπει να καθορίζει χρόνους παράδοσης για καθεμία από τις εξετάσεις του. Όταν τα αποτελέσματα της εξέτασης από ένα εργαστήριο αναφοράς πρέπει να μεταγραφούν από το εργαστήριο που τα παραπέμπει, τότε πρέπει να γίνονται διαδικασίες που επαληθεύουν την ορθότητα των μεταγραφών. Το εργαστήριο πρέπει να έχει λεπτομερώς καταγεγραμμένες διαδικασίες για την έκδοση των αποτελεσμάτων των εξετάσεων, που περιλαμβάνουν το ποιος τα εκδίδει και σε ποιον. Το εργαστήριο πρέπει να καθορίσει πολιτικές και πρακτικές για να διαβεβαιώσει ότι τα αποτελέσματα που δίνονται τηλεφωνικώς ή με κάποιο άλλο ηλεκτρονικό μέσο φτάνουν μόνο στους εξουσιοδοτημένους παραλήπτες. Το εργαστήριο πρέπει να έχει έγγραφες πολιτικές και διαδικασίες που αφορούν την τροποποίηση των εκθέσεων.το αρχείο πρέπει να περιλαμβάνει ημερομηνία, ώρα και το άτομο που είναι υπεύθυνο για την αλλαγή. Τα αποτελέσματα που υπήρξαν διαθέσιμα για κλινικές αποφάσεις και επαναλήψεις πρέπει να διατηρούνται σε μεταγενέστερες συσσωρευτικές εκθέσεις και να αναγνωρίζονται σαφώς ως αναθεωρημένες. (17) 34

52 1.4 Αρχές και κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν τους κανόνες καλής παρασκευής φαρμάκων (GMP) Έλεγχος Ποιότητας Αρχή Ο Έλεγχος Ποιότητας σχετίζεται με τη δειγματοληψία, τις προδιαγραφές και τον έλεγχο καθώς και με τις διαδικασίες διοργάνωσης, τεκμηρίωσης και αποδέσμευσης, με τις οποίες εξασφαλίζεται ότι διεξάγονται οι απαραίτητοι και σημαντικοί έλεγχοι και ότι τα υλικά δεν αποδεσμεύονται προς χρήση, ούτε τα προϊόντα αποδεσμεύονται προς πώληση ή προμήθεια, μέχρι η ποιότητα τους να κριθεί ικανοποιητική. Ο Έλεγχος Ποιότητας δεν περιορίζεται σε εργαστηριακές εργασίες, αλλά πρέπει να περιλαμβάνεται σε όλες τις αποφάσεις, οι οποίες είναι δυνατόν να αφορούν την ποιότητα του προϊόντος. Η ανεξαρτησία του Ελέγχου Ποιότητας από την Παραγωγή θεωρείται θεμελιώδης για την ικανοποιητική λειτουργία του Ελέγχου Ποιότητας. Κάθε κάτοχος άδειας δυνατότητας παραγωγής πρέπει να έχει ένα Τμήμα Ελέγχου Ποιότητας. Το τμήμα αυτό πρέπει να είναι ανεξάρτητο από τα άλλα τμήματα και υπό την δικαιοδοσία ενός προσώπου με τα κατάλληλα προσόντα και εμπειρία, ο οποίος έχει στη διάθεση του ένα ή περισσότερα εργαστήρια ελέγχου. Πρέπει να διατίθενται επαρκείς πόροι προκειμένου να εξασφαλίζεται ότι όλες ρυθμίσεις Ελέγχου Ποιότητας διεξάγονται αποτελεσματικά και αξιόπιστα. Το Τμήμα Ελέγχου Ποιότητας ως σύνολο έχει επίσης άλλα καθήκοντα, όπως να καθιερώνει, να αξιολογεί την αξιοπιστία και να εφαρμόζει όλες τις διαδικασίες ελέγχου ποιότητας, να τηρεί τα δείγματα αναφοράς των υλικών και των προϊόντων, να εξασφαλίζει τη σωστή επισήμανση των περιεκτών των υλικών και των προϊόντων και την παρακολούθηση της σταθερότητας των προϊόντων, να συμμετέχει στη διερεύνηση των παραπόνων που συνδέονται με την ποιότητα του προϊόντος κλπ. Όλες αυτές οι εργασίες πρέπει να διεξάγονται σύμφωνα με γραπτές διαδικασίες και όταν είναι αναγκαίο να καταγράφονται. Η αξιολόγηση του τελικού προϊόντος πρέπει να περιλαμβάνει όλους τους σχετικούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των συνθηκών της παραγωγής, των αποτελεσμάτων του ελέγχου κατά τη διαδικασία, εξέταση της τεκμηρίωσης της παραγωγής (συμπεριλαμβανομένης της συσκευασίας), τη συμμόρφωση με τις προδιαγραφές του τελικού προϊόντος και την εξέταση της τελευταίας τελικής συσκευασίας. Το προσωπικό του Ελέγχου Ποιότητας πρέπει να έχει πρόσβαση στις περιοχές παραγωγής για τη δειγματοληψία και τη διερεύνηση, κατά περίπτωση. Οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις ελέγχου και ο εξοπλισμός πρέπει να ικανοποιούν τις γενικές και τις ειδικές απαιτήσεις για τους χώρους Ελέγχου Ποιότητας. 35

53 Το προσωπικό, οι εγκαταστάσεις και ο εξοπλισμός στα εργαστήρια πρέπει να είναι κατάλληλα για τα καθήκοντα, που επιβάλλονται από τη φύση και την κλίμακα εργασιών παραγωγής. Η χρήση εξωτερικών εργαστηρίων, σύμβαση ανάλυσης, μπορεί να γίνεται αποδεκτή για συγκεκριμένους λόγους, αλλά αυτό πρέπει να δηλώνεται στα αρχεία του Ελέγχου Ποιότητας Τεκμηρίωση Ένα σημαντικό τμήμα αυτής της τεκμηρίωσης αναφέρεται στον Έλεγχο Ποιότητας και οι ακόλουθες λεπτομέρειες πρέπει να είναι άμεσα διαθέσιμες στο Τμήμα Ελέγχου Ποιότητας. Οι προδιαγραφές, οι διαδικασίες δειγματοληψίας, οι διαδικασίες ελέγχου και τήρησης αρχείων (συμπεριλαμβανομένων των δελτίων ανάλυσης και/ ή των εργαστηριακών σημειωματαρίων), οι εκθέσεις ανάλυσης και/ ή τα πιστοποιητικά, τα δεδομένα από την παρακολούθηση του περιβάλλοντος, εφόσον απαιτείται, τα αρχεία αξιολόγησης της αξιοπιστίας των μεθόδων ελέγχου, όπου εφαρμόζεται, οι διαδικασίες για την βαθμονόμηση των οργάνων και τη συντήρηση του εξοπλισμού και τα σχετικά αρχεία. Κάθε τεκμηρίωση του Ελέγχου Ποιότητας, που συνδέεται με αρχεία παρτίδων, πρέπει να διατηρείται επί ένα χρόνο μετά από την ημερομηνία λήξης των παρτίδων και τουλάχιστον 5 έτη μετά από την πιστοποίηση, που αναφέρεται στο.αρθ.67(3) της ΚΥΑ ΔΥΓ3 (α)83657/ (ΦΕΚ59Β ){ Άρθρο 51(3) της Οδηγίας 2001/83/ΕΕ). Για ορισμένα είδη δεδομένων (π.χ. τα αποτελέσματα των αναλυτικών ελέγχων, τις αποδόσεις, τους περιβαλλοντικούς ελέγχους) συνιστάται να διατηρούνται τα αρχεία με τρόπο, ο οποίος να επιτρέπει την αξιολόγηση των τάσεων. Επιπλέον των πληροφοριών οι οποίες αποτελούν μέρος του αρχείου της παρτίδας, άλλα πρωτογενή δεδομένα, όπως τα εργαστηριακά σημειωματάρια και/ ή τα αρχεία, πρέπει να διατηρούνται και να είναι άμεσα διαθέσιμα για δειγματοληψία. Η λήψη δείγματος πρέπει να γίνεται σύμφωνα με εγκεκριμένες γραπτές διαδικασίες, οι οποίες να περιγράφουν: Την μέθοδο δειγματοληψίας, τον εξοπλισμό που θα χρησιμοποιηθεί, την ποσότητα του δείγματος που θα ληφθεί, τις οδηγίες για οποιαδήποτε απαιτούμενη κατάτμηση του δείγματος, τον τύπο και τις συνθήκες του περιέκτη που θα χρησιμοποιηθεί για το δείγμα, 36

54 την ταυτοποίηση των περιεκτών που θα δειγματισθούν, οποιεσδήποτε ειδικές προφυλάξεις που πρέπει να τηρούνται, ιδιαίτερα ως προς τη δειγματοληψία στείρων ή επιβλαβών υλικών, τις συνθήκες αποθήκευσης, τις οδηγίες για τον καθαρισμό και τη αποθήκευση του εξοπλισμού για τη δειγματοληψία. Τα δείγματα αναφοράς πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικά της παρτίδας υλικών ή προϊόντων, από την οποία ελήφθησαν. Επίσης, είναι δυνατόν να ληφθούν άλλα δείγματα των πιο κρίσιμων μερών μιας διαδικασίας (π.χ. η αρχή ή το τέλος μιας διαδικασίας). Οι περιέκτες των δειγμάτων πρέπει να φέρουν ετικέτα, η οποία να υποδεικνύει τα περιεχόμενα, με τον αριθμό παρτίδας, την ημερομηνία δειγματοληψίας και από ποιους περιέκτες ελήφθησαν τα δείγματα Διεξαγωγή του Ελέγχου Οι αναλυτικές μέθοδοι πρέπει να έχουν υποβληθεί σε έλεγχο της αξιοπιστίας. Όλες οι εργασίες ελέγχου, που περιγράφονται στην άδεια κυκλοφορίας, πρέπει να διεξάγονται σύμφωνα με εγκεκριμένες μεθόδους. Τα αποτελέσματα, που λαμβάνονται, πρέπει να καταγράφονται σε αρχεία και να ελέγχονται, ώστε να είναι βέβαιο ότι συμφωνούν μεταξύ τους. Οι υπολογισμοί πρέπει να εξετάζονται με προσοχή. Οι έλεγχοι, που διεξάγονται, πρέπει να καταγράφονται και τα δελτία πρέπει να περιλαμβάνουν τουλάχιστον τα ακόλουθα δεδομένα: α) Το όνομα του υλικού ή του προϊόντος και, εφόσον εφαρμόζεται, τη δοσολογική μορφή, β) τον αριθμό της παρτίδας και, ανάλογα με την περίπτωση, τον παραγωγό και /ή τον προμηθευτή, γ) τις αναφορές σε σχετικές προδιαγραφές και διαδικασίες ελέγχου, δ) τα αποτελέσματα ελέγχου, συμπεριλαμβανομένων των παρατηρήσεων και των υπολογισμών και αναφορά σε πιστοποιητικά ανάλυσης, ε) τις ημερομηνίες διεξαγωγής του ελέγχου, στ) τα αρχικά του προσώπου που διεξήγε τον έλεγχο, ζ) τα αρχικά του προσώπου που επαλήθευσαν τον έλεγχο και τους υπολογισμούς, όπου είναι σκόπιμο, η) μια σαφή δήλωση για αποδέσμευση ή απόρριψη (ή απόφαση για άλλη κατάσταση) και με ημερομηνία και υπογραφή του καθορισμένου υπεύθυνου προσώπου. 37

55 Όλοι οι έλεγχοι κατά τη διάρκεια της παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων εκείνων, που έγιναν στο χώρο της παραγωγής από το προσωπικό της παραγωγής, πρέπει να γίνονται σύμφωνα με μεθόδους εγκεκριμένες από τον Έλεγχο Ποιότητας και τα αποτελέσματα να καταγράφονται. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να καταβάλλεται στην ποιότητα των εργαστηριακών αντιδραστηρίων, των ογκομετρικών υάλινων σκευών και των διαλυμάτων, των προτύπων αναφοράς και των μέσων για καλλιέργειες. Πρέπει να προετοιμάζονται σύμφωνα με γραπτές διαδικασίες. Τα εργαστηριακά αντιδραστήρια, που προορίζονται για παρατεταμένη χρήση, πρέπει να επισημαίνονται με την ημερομηνία παρασκευής και την υπογραφή του προσώπου, που τα παρασκεύασε. Η ημερομηνία λήξης ασταθών αντιδραστηρίων και μέσων καλλιέργειας πρέπει να αναγράφεται στην ετικέτα, μαζί με τις ειδικές συνθήκες φύλαξης. Επιπλέον, για τα ογκομετρικά διαλύματα πρέπει να αναφέρονται η τελευταία ημερομηνία τιτλοποίησης και ο τελευταίος ισχύων δείκτης. Εφόσον χρειάζεται, στον περιέκτη πρέπει να υποδεικνύεται η ημερομηνία παραλαβής κάθε πρότυπης ουσίας που χρησιμοποιείται για εργασίες ελέγχου (π.χ. αντιδραστήρια και πρότυπα αναφοράς). Οι οδηγίες για την χρήση και την φύλαξη πρέπει να ακολουθούνται. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να είναι αναγκαίο να διεξάγεται έλεγχος ταυτοποίησης και/ ή άλλος έλεγχος των αντιδραστηρίου κατά την παραλαβή ή πριν από την χρήση. Τα ζώα, που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο συστατικών, υλικών ή προϊόντων, πρέπει όπου απαιτείται, να απομονώνονται πριν από την χρήση. Πρέπει αυτά να τηρούνται και να ελέγχονται κατά τρόπο που εξασφαλίζει την καταλληλότητα τους για την χρήση, για την οποία προορίζονται. Πρέπει να ταυτοποιούνται, και να τηρούνται επαρκή αρχεία που να παρουσιάζουν το ιστορικό της χρήσης τους Πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας Μετά την κυκλοφορία στην αγορά, πρέπει να παρακολουθείται η σταθερότητα του φαρμακευτικού προϊόντος σύμφωνα με ένα συνεχές κατάλληλο πρόγραμμα, που θα επιτρέπει την ανίχνευση κάθε ζητήματος σταθερότητας (π.χ. μεταβολές στα επίπεδα προσμίξεων ή στη διαλυτοποίηση) που συσχετίζεται με το παρασκεύασμα στη συσκευασία που κυκλοφορεί στην αγορά. Ο σκοπός του προγράμματος εξελισσόμενης σταθερότητας είναι να παρακολουθεί το προϊόν κατά τη διάρκεια της ζωής του και να προσδιορίζει ότι το προ ϊόν παραμένει και μπορεί να αναμένεται να παραμένει, εντός των προδιαγραφών σε συνθήκες φύλαξης που αναγράφονται στην ετικέτα. 38

56 Αυτό εφαρμόζεται κυρίως στο φαρμακευτικό προϊόν σε συσκευασία, στην οποία πωλείται, αλλά πρέπει επίσης να εξετάζεται η περίπτωση να περιληφθεί στο πρόγραμμα το χύμα προϊόν. Για παράδειγμα, όταν το χύμα προϊόν αποθηκεύεται για μεγάλη χρονική περίοδο πριν να συσκευασθεί και /ή να αποσταλεί από τον χώρο παραγωγής στον χώρο συσκευασίας, πρέπει να αξιολογείται και να μελετάται η επίδραση στη σταθερότητα του συσκευασμένου προϊόντος σε συνθήκες περιβάλλοντος. Επιπλέον, πρέπει να εξετάζονται τα ενδιάμεσα προϊόντα, τα οποία φυλάσσονται και χρησιμοποιούνται μετά από παρατεταμένα χρονικά διαστήματα. Οι μελέτες σταθερότητας ανασυσταμένου προϊόντος διεξάγονται κατά την ανάπτυξη του προϊόντος και δεν χρειάζεται να υπάρχει παρακολούθηση σε εξελισσόμενη βάση. Ωστόσο, ανάλογα με την περίπτωση, είναι επίσης δυνατόν να παρακολουθείται η σταθερότητα ανασυσταμένου προϊόντος. Το πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να περιγράφεται σε γραπτό πρωτόκολλο και τα αποτελέσματα να παίρνουν την μορφή έκθεσης αναφοράς. Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται για το πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας (θάλαμοι σταθερότητας μεταξύ άλλων) πρέπει να αξιολογείται ως κατάλληλος και να συντηρείται. Το πρωτόκολλο για το πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να εκτείνεται μέχρι τέλους της λήξης της διάρκειας ζωής και πρέπει να περιλαμβάνει, χωρίς να περιορίζεται σ αυτές, τις ακόλουθες παραμέτρους: Τον αριθμό παρτίδων ανά περιεκτικότητα και τα διάφορα μεγέθη παρτίδας, αν έχει εφαρμογή, τις σχετικές φυσικές, χημικές, μικροβιολογικές και βιολογικές μεθόδους ελέγχου, τα κριτήρια αποδοχής, τις αναφορές για τις μεθόδους ελέγχου, την περιγραφή του συστήματος για το κλείσιμο του περιέκτη, τα διαστήματα μεταξύ των ελέγχων (χρονικά σημεία), την περιγραφή των συνθηκών αποθήκευσης (πρέπει να χρησιμοποιούνται τυποποιημένες συνθήκες ICH για μακροπρόθεσμο έλεγχο, σε συμφωνία με την επισήμανση του προϊόντος), άλλες εφαρμόσιμες παραμέτρους, ειδικές για το φαρμακευτικό προϊόν. Το πρωτόκολλο για το πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας μπορεί να είναι διαφορετικό από εκείνο της αρχικής μελέτης μακροπρόθεσμης σταθερότητας, όπως υποβλήθηκε με τον φάκελο της άδειας κυκλοφορίας με την προϋπόθεση ότι αυτό δικαιολογείται και τεκμηριώνεται στο πρωτόκολλο (για παράδειγμα η συχνότητα ελέγχου ή όταν ενημερώνονται με σύγχρονα δεδομένα σύμφωνα με τις υποδείξεις του ICH). Ο αριθμός των παρτίδων και η συχνότητα διεξαγωγής των ελέγχων πρέπει να παρέχουν επαρκή δεδομένα, που θα επιτρέπει την ανάλυση τάσης. Εκτός αν δικαιολογείται διαφορετικά, στο πρόγραμμα σταθερότητας πρέπει να περιλαμβάνεται τουλάχιστον μια παρτίδα προϊόντος ανά 39

57 έτος, που παρασκευάσθηκε για κάθε περιεκτικότητα και για κάθε κύριο τύπο πρωτογενούς συσκευασία, αν έχει εφαρμογή (εκτός αν καμία παρτίδα δεν παρασκευάσθηκε κατά τη διάρκεια του έτους). Για προϊόντα όπου η παρακολούθηση της εξελισσόμενης σταθερότητας κανονικά θα χρειαζόταν τη διεξαγωγή ελέγχου με χρήση πειραματόζωων και δεν υπάρχουν διαθέσιμες κατάλληλες, εναλλακτικές τεχνικές με αξιολογημένη αξιοπιστία, η συχνότητα διεξαγωγής του ελέγχου είναι δυνατόν να λαμβάνει υπόψη τη προσέγγιση οφέλους κινδύνου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, στο πρόγραμμα εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να περιλαμβάνονται πρόσθετες παρτίδες. Για παράδειγμα, μια μελέτη εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να διεξάγεται μετά από οποιαδήποτε σημαντική αλλαγή ή σημαντική απόκλιση στη διαδικασία παραγωγής ή τη συσκευασία. Επίσης κάθε διαδικασία ανακατεργασίας, ανάκτησης πρέπει να εξετάζεται για να περιληφθεί στο πρόγραμμα. Τα αποτελέσματα των μελετών εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να είναι διαθέσιμα στο σημαντικό προσωπικό και ιδιαίτερα στο(στα) Ειδικευμένο(α) Πρόσωπο(α). Όταν διεξάγονται μελέτες εξελισσόμενης σταθερότητας σε χώρο άλλο από τον χώρο παραγωγής του χύμα ή του τελικού προϊόντος, πρέπει να υπάρχει γραπτή συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών. Τα αποτελέσματα των μελετών εξελισσόμενης σταθερότητας πρέπει να είναι διαθέσιμα στον χώρο παραγωγής για εξέταση από την αρμόδια αρχή. Πρέπει να διερευνώνται τάσεις εκτός των προδιαγραφών ή σημαντικές μη τυπικές τάσεις. Κάθε επιβεβαιωμένο εκτός προδιαγραφών αποτέλεσμα, ή σημαντική αρνητική τάση, πρέπει να αναφέρεται στις σχετικές αρμόδιες αρχές. Μια συνοπτική παρουσίαση όλων των δεδομένων που προκύπτουν, συμπεριλαμβανομένων των ενδιαμέσων συμπερασμάτων για το πρόγραμμα, πρέπει να είναι γραπτή και να διατηρείται. Η συνοπτική παρουσίαση πρέπει να υπόκειται σε περιοδική εξέταση. (18) 1.5 Διαπίστευση Διαπίστευση είναι η διαδικασία κατά την οποία ένα νομικό ή φυσικό πρόσωπο αναγνωρίζεται επίσημα ότι ασκεί συγκεκριμένη δραστηριότητα με τεκμηριωμένη επάρκεια και αμεροληψία. Με αυτόν τον τρόπο, πιστοποιείται ότι ένας φορέας (εργαστήριο, πιστοποίησης ή ελέγχου) διαθέτει την ικανότητα να προσφέρει υπηρεσίες συγκεκριμένες, οι οποίες προσδιορίζονται σε ιδιαίτερο έγγραφο, που συνοδεύει το Πιστοποιητικό Διαπίστευσης. Το σύνολο των διαπιστευμένων υπηρεσιών αποτελούν το επίσημο πεδίο εφαρμογής της Διαπίστευσης (ΕΠΕΔ). Ως ένα εργαστήριο δοκιμών ορίζεται ένα εργαστήριο που πραγματοποιεί μετρήσεις προκειμένου να προσδιορίσει μια ιδιότητα ή χαρακτηριστικό στο μετρούμενο. 40

58 Μετά τη διαπίστευση, τα εργαστήρια υφίστανται περιοδικές επιθεωρήσεις επιτήρησης και επαναξιολόγησης. Σκοπός είναι να διαπιστωθεί εάν το εργαστήριο εξακολουθεί να συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της διαπίστευσης. Η διαδικασία της διαπίστευσης απαιτεί: Έναν φορέα διαπίστευσης, την επιλογή των προτύπων με βάση τα οποία θα αξιολογηθεί το εργαστήριο, τον καθορισμό της διαδικασίας για να αποδοθεί η διαπίστευση. Η διαπίστευση σε ένα εργαστήριο: Διευκολύνει την εφαρμογή ενός συστήματος ποιότητας, προσδίδει αυτοπεποίθηση στους χρήστες κατά την εργασία τους, προσδίδει εθνική και διεθνή αναγνώριση για το επίπεδο της παρεχόμενης εργασίας, βοηθάει το εργαστήριο να υποστηρίξει την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων του σε περίπτωση δικαστικών διενέξεων, μειώνει το κόστος της παρεχόμενης εργασίας, εφόσον δε χρειάζεται επανάληψη των μετρήσεων λόγω αμφιβολίας, αυξάνει την πελατεία του εργαστηρίου, κυρίως στον ιδιωτικό τομέα, εναρμονίζει το εργαστήριο με νομοθετικές απαιτήσεις. (19) Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης Αρμόδιος φορέας της διαπίστευσης στην Ελλάδα είναι η ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης» και το διακριτικό τίτλο «Ε.ΣΥ.Δ.», το οποίο λειτουργεί χάριν του δημόσιου συμφέροντος και τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ανάπτυξης. Αποτελεί τον επίσημο τεχνικό σύμβουλο του κράτους σε θέματα διαπίστευσης και χορηγεί πιστοποιητικά διαπίστευσης σε φορείς πιστοποίησης, επιθεώρησης και ελέγχου σε περιβαλλοντικούς επαληθευτές, σε εργαστήρια δοκιμών και εργαστήρια μετρολογίας. Επιπλέον, κρίνει για θέματα απόρριψης, αναστολής ή και ανάκλησης της χορηγηθείσας διαπίστευσης. Επίσης, αναλαμβάνει σε συνεργασία με τις κρατικές αρχές την αξιολόγηση της ικανότητας ή και της επιτήρησης φορέων [πιστοποίησης ή ελέγχου και διοργανώνει σχετικά ενημερωτικά προγράμματα. 41

59 Εικόνα 1.2: Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης. Το Ε.ΣΥ.Δ. παρέχει υπηρεσίες διαπίστευσης σε: Εργαστήρια Δοκιμών και Διακριβώσεων, Κλινικά Εργαστήρια, Διοργανωτές Διεργαστηριακών Συγκρίσεων, Φορείς Πιστοποίησης Προϊόντων, Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Διαχείρησης της Ποιότητας, Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Διαχείρησης της Ασφάλειας των Τροφίμων, Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρησης, Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Οικολογικής Διαχείρησης και Οικολογικού Ελέγχου, Φορείς Πιστοποίησης Προσώπων, Φορείς Πιστοποίησης Νοσολογικών Προϊόντων, Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία. Οι τεχικές επιτροπές είναι υπεύθυνες για την έκδοση ειδικών κανονισμών και κριτηρίων, κάνουν εισηγήσεις στο Εθνικό Συμβούλιο Διαπίστευσης για την επίλυση τεχνικών προβλημάτων και τη χορήγηση, ανάκληση ή αναστολή πιστοποιητικών διαπίστευσης. Επιπλέον, αναλαμβάνουν την οργάνωση, εκπαίδευση και αξιολόγηση των αξιολογητών και εμπειρογνωμόνων. Για την αξιολόγηση των εργαστηρίων το ΕΣΥΔ ορίζει τις ομάδες αξιολόγησης, οι οποίες αποτελούνται από έναν επικεφαλή αξιολογητή (συνολική ευθύνη αξιολόγησης και έλεγχος 42

60 συστήματος ποιότητας εργαστηρίου), από ειδικευμένους αξιολογητές (ελέγχουν κάποια κατηγία δοκιμών), από εμπειρογνώμονες (αξιολόγηση ειδικών δοκιμών) και μέλη υπηρεσίας. Εικόνα 1.3: Οργανόγραμμα του Εθνικού Συστήματος Διαπίστευσης. Οι ευρωπαϊκοί εθνικοί φορείς διαπίστευσης έχουν συστήσει την «Ευρωπαϊκή Συνεργασία για τη Διαπίστευση» - «European co-operation for Accreditation» (ΕΑ), η οποία συντονίζει και επιβλέπει τις δραστηριότητές τους. Στο πλαίσιο της ΕΑ συνάπτονται Πολυμερείς Συμφωνίες (Multilateral Agreements-MLAs) Αμοιβαίας Ισότιμης Αναγνώρισης των δραστηριοτήτων των ευρωπαϊκών φορέων διαπίστευσης. Το Ε.ΣΥ.Δ. είναι ιδρυτικό μέλος της ΕΑ. Από τον Μάρτιο 2004 έχει ενταχθεί, ύστερα από διεξοδική αξιολόγηση, στις Συμφωνίες MLA για τα Εργαστήρια Δοκιμών, τα Εργαστήρια Διακριβώσεων, τους Φορείς Ελέγχου και από τον Μάρτιο 2005 για τους Φορείς Πιστοποίησης στο σύνολο των δραστηριοτήτων τους (πιστοποίηση προσώπων, προϊόντων, συστημάτων διαχείρισης της ποιότητας, συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης), με προφανείς ευνοϊκές επιπτώσεις 43

61 στην καταξίωση των διαπιστευμένων από το Ε.ΣΥ.Δ. οργανισμών και στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της εθνικής οικονομίας, γενικότερα. Άμεση συνέπεια της ένταξης στις Συμφωνίες MLA είναι ότι οι εθνικοί φορείς διαπίστευσης όλων των ευρωπαϊκών χωρών, οφείλουν να υποστηρίζουν την αποδοχή στη χώρα τους, των εκθέσεων δοκιμών, των βεβαιώσεων και των πιστοποιητικών, που εκδίδουν οι διαπιστευμένοι από το Ε.ΣΥ.Δ. φορείς και εργαστήρια, και να τις αναγνωρίζουν ως ισότιμες προς τις εκθέσεις, τις βεβαιώσεις και τα πιστοποιητικά των εργαστηρίων και φορέων που έχουν διαπιστεύσει οι ίδιοι. Η παραπάνω αναγνώριση επεκτείνεται αυτόματα σε παγκόσμια κλίμακα, με τις διμερείς συμφωνίες που ισχύουν μεταξύ της ΕΑ και των φορέων διαπίστευσης των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών (Η.Π.Α., Καναδάς, Ιαπωνία, Κίνα, Αυστραλία κλπ.. Το Ε.ΣΥ.Δ. συμμετέχει τακτικά στις Γενικές Συνελεύσεις της ΕΑ και στις συνεδριάσεις των Επιτροπών MLA, Εργαστηρίων, Φορέων Πιστοποίησης και Φορέων Ελέγχου. Επίσης το Ε.ΣΥ.Δ. είναι μέλος της Διεθνούς Συνεργασίας Διαπίστευσης Εργαστηρίων (International Laboratory Accreditation Collaboration - ILAC) και συνεργάζεται στενά με την παγκόσμια Υπηρεσία Αντιντόπινγκ (World Antidopping Agency - WADA). (20) Εικόνα 1.4: Αναλυτικό οργανόγραμμα του Εθνικού Συστήματος Διαπίστευσης Οργανισμοί Διαπίστευσης Ο ISO (International Organization for Standardization) είναι ο μεγαλύτερος οργανισμός ανάπτυξης και έκδοσης διεθνών προτύπων και αποτελείται από το δίκτυο των Εθνικών Οργανισμών 44

62 Τυποποίησης 161 κρατών. Κάθε κράτος έχει δικαίωμα να συμμετέχει με έναν Εθνικό Οργανισμό Τυποποίησης. Εκτός από τον ISO υπάρχει και ο CEN (European Committee for Standardization), του οποίου ο σκοπός είναι να προωθεί την ευρωπαϊκή οικονομία στο παγκόσμιο εμπόριο, η ευημερία των Ευρωπαίων πολιτών και η προστασία του περιβάλλοντος στην ευρωπαϊκή ήπειρο προσφέροντας μια αποτελεσματική υποδομή στα ενδιαφερόμενα μέλη για την παραγωγή και διανομή προτύπων και οδηγιών. Κάθε χώρα έχει έναν εθνικό οργανισμό τυποποίησης. Ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης (ΕΛΟΤ) έχει συνάψει στενές σχέσεις συνεργασίας με όλους τους Ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς τυποποίησης. Τα ελληνικά πρότυπα και προδιαγραφές εκπονούνται από τα Τεχνικά Όργανα της Τυποποίησης, όπως είναι οι Τομεακές Επιτροπές, οι Τεχνικές Επιτροπές, οι Ομάδες Εργασίας και οι Ειδικές Ομάδες Έργου. Τις διαδικασίες λειτουργίας αυτών των Τεχνικών Οργάνων καθορίζει ο Κανονισμός Σύστασης και Λειτουργίας Τεχνικών Οργάνων Τυποποίησης. Στα Τεχνικά αυτά Όργανα της Τυποποίησης μετέχουν πάνω από 1100 ειδικοί επιστήμονες, άλλοι ως εκπρόσωποι φορέων του Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα και άλλοι ως εμπειρογνώμονες. Για τις διαδικασίες σύνταξης, δημόσιας κρίσης, έγκρισης και έκδοσης των ελληνικών προτύπων και προδιαγραφών, ο ΕΛΟΤ έχει καθιερώσει και τηρεί τον Κανονισμό σύνταξης και έκδοσης Ελληνικών Προτύπων και Προδιαγραφών. Κάθε ενδιαφερόμενος πολίτης ή φορέας κλάδου της εθνικής μας οικονομίας ή ακόμη και το ίδιο το κράτος, μπορεί να υποβάλει στον ΕΛΟΤ εμπεριστατωμένο και τεκμηριωμένο αίτημα/πρόταση για την εκπόνηση ελληνικού προτύπου/προδιαγραφής. Το αίτημα εξετάζεται από τον ΕΛΟΤ λαμβάνοντας υπόψη και όλα τα τυχόν ισχύοντα πρότυπα/προδιαγραφές που είναι συναφή προς το αντικείμενο της πρότασης. Σε περίπτωση που υφίσταται Τεχνική Επιτροπή ή Ομάδα Εργασίας σχετική με το αντικείμενο της πρότασης, ανατίθεται σε αυτήν η γνωμοδότηση., άλλως απευθύνεται προς τους κατά την κρίση του ενδιαφερόμενους φορείς. Οι απόψεις που διατυπώνονται σύμφωνα με τα παραπάνω, αξιολογούνται από τον ΕΛΟΤ, ο οποίος με σχετική τεκμηριωμένη απόφασή αποδέχεται ή απορρίπτει το αίτημα. Κατά τη λήψη της σχετικής απόφασης συνεκτιμώνται αφενός τα οικονομικά στοιχεία που συναρτώνται με την εκπόνηση του νέου προτύπου/προδιαγραφής, εξασφαλίζοντας την πηγή χρηματοδότησης για την εκπόνηση και, αφετέρου, το γεγονός ότι η εν λόγω απόφαση πρέπει να εναρμονίζεται πλήρως 45

63 με την υφιστάμενη για το θέμα πολιτική και τις ειδικότερες αποφάσεις του Εθνικού Συμβουλίου Τυποποίησης, εφόσον υπάρχουν. Εφόσον αποφασισθεί η εκπόνηση νέου πρότυπου/προδιαγραφής, διενεργείται σχετική κοινοποίηση μέσω των διαδικασιών που ορίζονται στην Οδηγία 98/34/ΕΟΚ για την υποβολή τυχόν παρατηρήσεων. Το σχέδιο ελληνικού προτύπου/προδιαγραφής εκπονείται από Τομεακή ή Τεχνική Επιτροπή ή Ομάδα Εργασίας σύμφωνα με τον Κανονισμό Σύστασης και Λειτουργίας Τεχνικών Οργάνων Τυποποίησης του ΕΛΟΤ. Σε περίπτωση που δεν υφίσταται ήδη αρμόδια για το θέμα Τεχνική Επιτροπή ή Ομάδα Εργασίας, ο ΕΛΟΤ συστήνει, σύμφωνα με τον προαναφερθέντα Κανονισμό, νέα Τομεακή ή Τεχνική Επιτροπή ή Ομάδα Εργασίας. Ο ΕΛΟΤ έχει την ευθύνη: Του σχεδιασμού, της υλοποίησης του προγράμματος εκπόνησης του σχεδίου προτύπου/προδιαγραφής από την Τομεακή ή Τεχνική Επιτροπή ή Ομάδα Εργασίας, της κωδικοποίησης (πρόσδοση κωδικού ΕΛΟΤ) σε κάθε υπό εκπόνηση τυποποιητικό κείμενο. Όταν ολοκληρωθεί το πρώτο σχέδιο του τυποποιητικού εγγράφου, αυτό υποβάλλεται σε διαδικασία ευρείας δημόσιας κρίσης για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις που υποβάλλονται, συγκεντρώνονται στον ΕΛΟΤ και διαβιβάζονται στην αρμόδια Τομεακή ή Τεχνική Επιτροπή/Ομάδα Εργασίας προς επεξεργασία και αξιολόγηση. Η Επιτροπή/Ομάδα Εργασίας, αφού ολοκληρώσει την αξιολόγηση των παρατηρήσεων, παραδίδει στον ΕΛΟΤ το τελικό σχέδιο ελληνικού προτύπου για έγκριση και έκδοσή, υπό τον όρο ότι πληρούνται οι παρακάτω προϋποθέσεις: Έχει εξασφαλισθεί η συμβατότητα με την εν γένει ελληνική τυποποίηση, έχουν εξετασθεί και εντοπισθεί τυχόν αποκλίσεις από τη νομοθεσία ή τις εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς υποχρεώσεις του ΕΛΟΤ, έχει τηρηθεί η διαδικασία εκπόνησης του προτύπου/προδιαγραφής, η Τεχνική Επιτροπή/Ομάδα Εργασίας έχει λάβει υπόψη τις παρατηρήσεις ή αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν επί του σχεδίου προτύπου κατά τη διαδικασία της δημόσιας κρίσης, έχουν αποσυρθεί τα αντικρουόμενα πρότυπα/προδιαγραφές. (21) (19) 46

64 1.5.3 Θεμελιώδεις Αρχές της Τυποποίησης Η Τυποποίηση στην Ελλάδα στηρίζεται στις εξής θεμελιώδεις αρχές: 1η Ικανοποίηση αναγκών Τα αμιγώς ελληνικά πρότυπα και οι ελληνικές προδιαγραφές πρέπει να ικανοποιούν ανάγκες της παραγωγής, της κατανάλωσης προϊόντων και υπηρεσιών, της επιστήμης και της τεχνολογίας, καθώς και άλλων τομέων της εθνικής οικονομίας και της κοινωνίας. 2η Συναίνεση Τα ελληνικά πρότυπα πρέπει να απεικονίζουν την ευρύτερη δυνατή συμφωνία απόψεων και τη συναίνεση όλων των ενδιαφερομένων για το αντίστοιχο θέμα, σε εθνικό επίπεδο. 3η Αντικειμενικότητα Τα ελληνικά πρότυπα και οι ελληνικές προδιαγραφές πρέπει να εκπονούνται επ ωφελεία ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας. Οι διατάξεις που περιλαμβάνονται σε αυτά δεν παρέχουν συγκριτικό πλεονέκτημα σε προϊόν ή υπηρεσία οιουδήποτε προμηθευτή. 4η Σύγχρονη τεχνολογία Τα ελληνικά πρότυπα και οι ελληνικές προδιαγραφές πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την εκάστοτε επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, εφαρμόζονται, συμπληρώνονται, εκσυγχρονίζονται και αναθεωρούνται εναρμονιζόμενα με τις συνθήκες που διαμορφώνονται κάθε φορά στην ελληνική πραγματικότητα. 5η Ελληνική Γλώσσα Τα αμιγώς ελληνικά πρότυπα και οι ελληνικές προδιαγραφές πρέπει να συντάσσονται στην ελληνική γλώσσα κατά τρόπο σαφή και ομοιογενή από άποψη ορολογίας, συμβόλων και εκφράσεων. 6η Εθελοντικός χαρακτήρας Η εκπόνηση ελληνικών προτύπων πρέπει να στηρίζεται στη θέληση όλων των ενδιαφερομένων μερών να επιτευχθεί εθελοντικά συμφωνία μεταξύ τους, για έναν ή περισσότερους δηλωμένους σκοπούς. Η δέσμευση αυτή επεκτείνεται, στη συνέχεια, και στην εφαρμογή των προτύπων. Η εκπόνηση ενός προτύπου έχει μικρή αξία εφόσον αυτό δεν εφαρμόζεται. Η τυποποίηση είναι μια από τις κύριες δραστηριότητες του ΕΛΟΤ. Αυτή υλοποιείται μέσα από την εκπόνηση, έκδοση και προώθηση της εφαρμογής και χρήσης Ελληνικών προτύπων και τυποποιητικών εγγράφων. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό του νόμο (Ν.372/1976), ο Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης είναι ο μοναδικός οργανισμός, σε εθνικό επίπεδο, έγκρισης, έκδοσης και διάθεσης των Ελληνικών Προτύπων. Αντίστοιχοι Οργανισμοί υπάρχουν σε όλα σχεδόν τα κράτη του κόσμου. 47

65 Αποτέλεσμα της τυποποίησης σε εθνικό, ευρωπαϊκό ή διεθνές επίπεδο είναι η έκδοση τυποποιητικών έγγραφων. Ως τέτοια νοούνται τα πρότυπα, οι τεχνικές προδιαγραφές, οι κώδικες πρακτικής, οι κανονισμοί και οι τεχνικοί κανονισμοί, όπως αναλυτικά προσδιορίζονται στο ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ Σύμφωνα με το πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ 45020: «Πρότυπο» είναι το έγγραφο που έχει καθιερωθεί με συναίνεση και έχει εγκριθεί από έναν αναγνωρισμένο φορέα, παρέχει, για κοινή και επαναλαμβανόμενη χρήση, κανόνες, κατευθυντήριες οδηγίες ή χαρακτηριστικά, για δραστηριότητες ή τα αποτελέσματά τους και αποσκοπεί στην επίτευξη του βέλτιστου βαθμού τάξης σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο εφαρμογής. Ως αναγνωρισμένοι φορείς νοούνται οι εθνικοί οργανισμοί τυποποίησης. Κάθε πρότυπο είναι προαιρετικής εφαρμογής, εκτός εάν νομοθετικές ή άλλες διατάξεις το καθιστούν υποχρεωτικής εφαρμογής. «Τεχνική προδιαγραφή» είναι το έγγραφο που καθορίζει τις τεχνικές απαιτήσεις που πρέπει να ικανοποιεί ένα προϊόν, μια διεργασία ή υπηρεσία. «Κώδικας πρακτικής» είναι το τυποποιητικό έγγραφο που περιλαμβάνει πρακτικές ή διαδικασίες για το σχεδιασμό, την κατασκευή, την εγκατάσταση, τη συντήρηση ή τη χρήση εξοπλισμού, κατασκευών ή προϊόντων. «Κανονισμός» είναι το έγγραφο που περιέχει υποχρεωτικούς νομοθετικούς κανόνες και υιοθετείται από μια Αρχή. «Τεχνικός κανονισμός» είναι ο κανονισμός που περιέχει τεχνικές απαιτήσεις, είτε άμεσα ή με αναφορά ή με ενσωμάτωση του περιεχομένου ενός προτύπου, μιας τεχνικής προδιαγραφής ή ενός κώδικα πρακτικής. Ένας τεχνικός κανονισμός μπορεί να συνοδεύεται από τεχνικές υποδείξεις που περιγράφουν τον τρόπο συμμόρφωσης προς τις απαιτήσεις του Κανονισμού, δηλαδή τη διαδικασία που τεκμαίρει την ικανοποίηση της απαίτησης. (21) 48

66 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 2.1 Στειρότητα Σκοπός Ο σκοπός της μεθόδου είναι ο έλεγχος της στειρότητας σε εμβόλια, σε φάρμακα και βοηθητικά υλικά (όπως φίλτρα, σύριγγες, εμφυτεύματα και λοιπά αντικείμενα), ώστε να μην απομονωθούν στο προς εξέταση δείγμα μικροοργανισμοί, στις συνθήκες που έγινε ο έλεγχος, οι οποίες είναι οι περιγραφόμενες στην παράγραφο (Στειρότητα) της Ευρωπαϊκής Φαρμακοποιΐας Υπεύθυνος εφαρμογής- Εμπλεκόμενα πρόσωπα Η παρούσα Μέθοδος Δοκιμής έχει σχεδιασθεί από τον Υπεύθυνο Ποιότητας και έχει εγκριθεί από τον Προϊστάμενο του Εργαστηρίου. O Υπεύθυνος εφαρμογής της είναι ο Tεχνικός Υπεύθυνος του εργαστηρίου, ενώ εμπλεκόμενα πρόσωπα είναι οι αναλυτές Εξοπλισμός 1. Στείρος χώρος κατηγορίας Β (Clean Room- Σ.Χ.) 2. Θάλαμοι νηματικής ροής κατηγορίας Α (Laminar Flow, L-I & L-II) 3. Επωαστικοί κλίβανοι (ΕΠΩ-I & ΕΠΩ-II) Υλικά- Αντιδραστήρια 1. Θρεπτικό υλικό από προϊόν υδρόλυσης σόγιας- καζεΐνης (Soya-bean casein digest medium) TSB-ST της BIOMERIEUX 2. Θρεπτικό υλικό υγρό θειογλυκολικό (Fluid thioglycollate medium) THIOC-ST της BIOMERIEUX 3. Αερόβιο βακτήριο Staphylococcus aureus (ATCC 6538) 4. Αερόβιο βακτήριο Bacilus subtilis (ATCC 6633) 5. Αερόβιο βακτήριο Pseudomonas aeruginosa (ATCC 9027) 6. Αναερόβιο βακτήριο Clostridium sporogenes (ATCC 19404) 7. Μύκητας Candida albicans (ATCC 10231) 8. Μύκητας Aspergillus niger (ATCC 16404) (22) Περιγραφή Διαδικασίας Είσοδος στους χώρους Α,Β,Γ,Δ 49

67 Το προσωπικό που είναι εξουσιοδοτημένο να εργάζεται εντός του στείρου χώρου πρέπει να έχει την κατάλληλη ενδυμασία, όπως περιγράφεται παρακάτω. Απαγορεύεται η είσοδος με κοσμήματα (ρολόι, δαχτυλίδια κλπ), καθώς και η χρήση καλλυντικών (μακιγιάζ, βαμμένα νύχια, make up κλπ). Πριν την είσοδο στο προθάλαμο βαθμίδας Δ πλένουμε καλά τα χέρια μας και σκουπίζουμε με χαρτί μιας χρήσης. Κάθε φορά που μεταβαίνουμε από χώρο κάποιας βαθμίδας σε χώρο άλλης βαθμίδας απολυμαίνουμε πάντοτε τα χέρια μας (πάνω από τα γάντια) με τους απολυμαντικούς περιέκτες ψεκασμού, οι οποίοι βρίσκονται σε κάθε χώρο. Στη ζώνη βαθμίδας Δ αφήνουμε τα ρούχα μας και φοράμε τα υποδήματα χώρου Δ, αποστειρωμένα καλτσάκια, καθαρή λευκή στολή δύο τεμαχίων, γάντια, κάλυμμα κεφαλής και απολυμαίνουμε τα χέρια μας (πάνω από τα γάντια). Πρώτα φοράμε το κάλυμμα κεφαλής και μετά τον υπόλοιπο ρουχισμό. Στο χώρο βαθμίδας Δ είναι τοποθετημένο μόνιμα απολυμαντικό πατάκι μπροστά στη θύρα εισόδου στη ζώνη Γ. Κατά την είσοδο στη ζώνη βαθμίδας Γ, απολυμαίνουμε τα χέρια μας. Για να εισέλθουμε στη ζώνη βαθμίδας Β λαμβάνουμε από το θάλαμο αποθήκευσης τις σφραγισμένες συσκευασίες με τα τεμάχια της αποστειρωμένης ειδικής φόρμας (γαλάζιου χρώματος). Τοποθετούμε δεύτερο ζευγάρι αποστειρωμένα καλτσάκια και φοράμε τα υποδήματα χώρου βαθμίδας Γ. Τοποθετούμε μάσκα προσώπου η οποία στερεώνεται εξωτερικά του καλύμματος κεφαλής (πράσινου χρώματος). Οι άνδρες λαμβάνουν μέριμνα για τοποθέτηση μάσκας που καλύπτει πλήρως τα γένια. Στη συνέχεια, τοποθετούμε δεύτερο κάλυμμα κεφαλής πάνω από το πρώτο. Αποσυσκευάζουμε τη φόρμα και τοποθετούμε πρώτα το άνω τμήμα κάλυψης κεφαλής, μετά το κυρίως τμήμα κάλυψης κορμού και τέλος τα καλύμματα ποδιών πάνω από τα υποδήματα. Φοράμε τη φόρμα πάνω από τη λευκή στολή. Απολυμαίνουμε τα χέρια μας και τοποθετούμε δεύτερο ζευγάρι γάντια πάνω από τα πρώτα και τραβάμε μέχρι πάνω για να καλύψουμε τα μανίκια της φόρμας. Η μάσκα στηρίζεται έξω από το σκουφάκι. 50

68 Εικόνες 2.1 και 2.2 Ενδυμασία στείρου χώρου. Κατά την είσοδό μας στη ζώνη βαθμίδας Β απολυμαίνουμε εκ νέου τα χέρια μας. Όταν πρόκειται να βγούμε, ακολουθούμε την ακριβώς αντίστροφη πορεία, αφήνοντας τα υποδήματα στον εκάστοτε χώρο που τα πήραμε, ενώ τις στολές τις κρεμάμε στο χώρο βαθμίδας Δ. Οι στολές και τα πανάκια καθαρισμού δίνονται για πλύσιμο στην ειδική μονάδα που ασχολείται με τον καθαρισμό του εργαστηριακού ρουχισμού, όπου και στην συνέχεια αποστειρώνονται για νέα χρήση, σε κλίβανο του οποίου η θερμοκρασία παρακολουθείται με διακριβωμένο logger. Εάν τα αποστειρωμένα είδη δεν χρησιμοποιηθούν εντός 2 έως 5 ημερών από της ημερομηνίας αποστείρωσης, αποστείρωσή τους επαναλαμβάνεται. (23) Έλεγχος θρεπτικών υλικών Έλεγχος προαγωγής της ανάπτυξης αεροβίων μικροοργανισμών, αναεροβίων μικροοργανισμών και μυκητών Τα χρησιμοποιούμενα θρεπτικά υλικά για τον έλεγχο στειρότητας, όπως το υγρό θειογλυκολικό υλικό, το υλικό από προϊόν υδρόλυσης σόγιας-καζεΐνης, είτε άλλα, πρέπει να ανταποκρίνονται στον έλεγχο προαγωγής ανάπτυξης μεγάλου φάσματος μικροοργανισμών, που εκτελούνται πριν ή παράλληλα με τον έλεγχο στο εξεταζόμενο προϊόν. Γι αυτό το σκοπό δείγματα, από τα επιλεγμένα υλικά ενοφθαλμίζονται με μικρό αριθμό μικροοργανισμών ( CFU) ενός από τους αντίστοιχους τύπους που φαίνονται στον Πίνακα της Ελληνικής Φαρμακοποιΐας (1998, σελ. 86): 51

69 Υλικό Υγρό θειογλυκολικό Προϊόν Υδρόλυσης καζεΐνης, σόγιας Μικροοργανισμός ΕΙΔΟΣ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΣΤΕΛΕΧΟΣ ΤΥΠΟΣ: ΑΕΡΟΒΙΑ ΒΑΚΤΗΡΙΑ Staphylococcus aureus: ATCC 6538 P CIP NCTC 7447 Bacillus subtilis: ATCC 6633 CIP NCIB 8054 Pseudomonas aeruginosa: ATCC 9027 NCIMB 8626 CIP8211 ΤΥΠΟΣ: ΑΝΑΕΡΟΒΙΑ Clostridium Sporogenes: ATCC CIP 79.3 ΤΥΠΟΣ: ΜΥΚΗΤΕΣ * Candida albicans: ATCC IP 4872 ATCC 2091 IP Aspergillus niger: ATCC16404 Πίνακας 2.1. Μικροοργανισμοί ελέγχου κατάλληλοι για χρήση στον έλεγχο της προαγωγής της ανάπτυξης και τον έλεγχο της επικύρωσης. Αριστερά είναι οι περιέκτες θρεπτικών υλικών και δεξιά τα είδη των μικροοργανισμών και τα κατάλληλα στελέχη για ανάπτυξη. Τα υλικά επωάζονται επί 3 ημέρες το πολύ όταν πρόκειται για βακτήρια και επί 5 ημέρες το πολύ όταν πρόκειται για μύκητες. Τα υλικά είναι κατάλληλα αν παρατηρηθεί εμφανώς σύντομη ανάπτυξη μικροοργανισμών. Έλεγχος επικύρωσης Η επικύρωση είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί συγχρόνως με τον έλεγχο στειρότητας του εξεταζόμενου προϊόντος, αλλά πριν την ερμηνεία των αποτελεσμάτων του ελέγχου αυτού. Η επικύρωση εκτελείται: α) Όταν ο έλεγχος στειρότητας πρέπει να εκτελεσθεί σε νέο προϊόν, β) πάντοτε όταν συμβεί αλλαγή στις πειραματικές συνθήκες του ελέγχου. Για κάθε τύπο μικροοργανισμού που καθορίζεται στον παραπάνω Πίνακα, εκτελείται έλεγχος με την ίδια διαδικασία όπως και για την στειρότητα του εξεταζόμενου προϊόντος, εκτός από τις ακόλουθες τροποποιήσεις: - Μετά τη μεταφορά του προς έλεγχο περιέκτη ή περιεκτών στο θρεπτικό υλικό, προστίθεται στο υλικό μικρός αριθμός ζώντων μικροοργανισμών ( CFU είναι κατάλληλος). 52

70 Όλοι οι περιέκτες με το θρεπτικό υλικό επωάζονται επί 3 ημέρες το πολύ για βακτήρια και επί 5 ημέρες το πολύ για μύκητες στις θερμοκρασίες που αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα (βλ. Πίνακα της Ελληνικής Φαρμακοποιΐας, έκδοση V, 1998, σελ. 86): Υλικό Επώαση Υγρό Θερμοκρασία ( o C) θειογλυκολικό Για όλα τα βακτήρια 32,5 ±2,5 Προϊόν υδρόλυσης καζεΐνης, Για όλους τους μύκητες σόγιας 22,5 ±2,5 Πίνακας 2.2. Περιέκτες με θρεπτικό υλικό για βακτήρια και μύκητες αντίστοιχα και οι κατάλληλες θερμοκρασίες επωάσεως. Αν μετά τον ενοφθαλμισμό παρατηρηθεί εμφανώς ταχεία ανάπτυξη μικροοργανισμών, οπτικά συγκρίσιμη με αυτή στον περιέκτη-μάρτυρα χωρίς προϊόν, τότε το προϊόν είτε δεν διαθέτει αντιμικροβιακή ενεργότητα στις συνθήκες του ελέγχου είτε η ενεργότητα έχει ικανοποιητικά απομακρυνθεί. Επομένως μπορεί να εκτελεσθεί ο έλεγχος της στειρότητας χωρίς παραπέρα τροποποίηση. Αν δεν παρατηρηθεί εμφανώς ταχεία ανάπτυξη παρουσία του υπό έλεγχο προϊόντος, οπτικά συγκρίσιμη με αυτή στους περιέκτες-μάρτυρες χωρίς προϊόν, τότε το προϊόν διαθέτει αντιμικροβιακή ενεργότητα που δεν έχει απομακρυνθεί ικανοποιητικά στις συνθήκες του ελέγχου. Με σκοπό να απομακρυνθεί η αντιμικροβιακή ενεργότητα τροποποιούνται οι συνθήκες και επαναλαμβάνεται ο έλεγχος επικύρωσης. Περιέκτες- Ποσότητα 1. Για το θρεπτικό υλικό TSB, ο αριθμός των περιεκτών είναι: 12 φιαλίδια ποσότητας 100 ml το καθένα εκ των οποίων τα 10 χρησιμοποιούνται για το προϊόν, 1 για την επικύρωση και 1 χρησιμοποιείται για μάρτυρας. 2. Για το θρεπτικό υλικό THIO, ο αριθμός των περιεκτών είναι: 13 φιαλίδια ποσότητας 100 ml το καθένα εκ των οποίων τα 10 χρησιμοποιούνται για το προϊόν, 2 για την επικύρωση και 1 χρησιμοποιείται για μάρτυρας Προετοιμασία δείγματος ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Από την αρχική δειγματοληψία, η οποία γίνεται με βάση την πρώτη στήλη του πίνακα δειγματοληψιών, παίρνουμε 2% ή 20 περιέκτες ανάλογα με το ποιο είναι μικρότερο, ή όλο το διαθέσιμο προς έλεγχο υλικό σε περίπτωση αδυναμίας κατάτμησης. 53

71 Για τα βοηθητικά υλικά εμβαπτίζονται πλήρως τα αποσταλθέντα δείγματα, σε περιέκτες με θρεπτικό υλικό (ποσότητας 100 ml έκαστος) Τ.S.B και THIOGLYCOLLATE MEDIUM U.S.P ανά ένα δείγμα εφόσον το επιτρέπει το μέγεθός τους ή διαφορετικά τεμάχια αυτών, τουλάχιστον σε 2 περιέκτες από κάθε μέσο. Υπάρχει πάντα ένας αρνητικός μάρτυρας από κάθε θρεπτικό υλικό. Παρακολούθηση και επώαση επί 14 ημέρες, το T.S.B στους ο C και το THIO στους ο C. (22) O τρόπος χρήσης του πίνακα δειγματοληψιών γίνεται σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα. ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΠΑΡΤΙΔΑΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ I II III 2 ΕΩΣ 8 9 ΕΩΣ ΕΩΣ 25 A A B A B C B C D 26 ΕΩΣ ΕΩΣ ΕΩΣ 150 C C D D E F E F G 151 ΕΩΣ ΕΩΣ ΕΩΣ E F G G H J H J K ΕΩΣ ΕΩΣ ΕΩΣ H J K K L M L M N ΕΩΣ ΕΩΣ ΚΑΙ ΑΝΩ L M N N P Q P Q R Πίνακας 2.3. Πίνακας δειγματοληψιών. Αριστερά η ποσότητα της παρτίδας και δεξιά, ανάλογα αν είναι η πρώτη, δεύτερη ή Τρίτη δειγματοληψία, επιλέγουμε την αντίστοιχη ποσότητα σύμφωνα με αυτά τα γράμματα, τα οποία επεξηγούνται στον επόμενο πίνακα. ΚΩΔΙΚΟΣ A B C D E F G H J K L M 54 ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ N

72 P Q R 2000 Πίνακας 2.4. Πίνακας επεξήγησης των γραμμάτων του πίνακα 2.3. για να επιλέξουμε την κατάλληλη ποσότητα δείγματος από την εκάστοτε παρτίδα. Επεξήγηση χρήσης πίνακα δειγματοληψιών Στον πίνακα δειγματοληψιών υπάρχουν οι παρακάτω στήλες: Η στήλη με την ποσότητα της παρτίδας. Ανάλογα με την ποσότητα που αναγράφεται στο δελτίο εισαγωγής ανατρέχουμε στην στήλη. Η στήλη με τον αριθμό δειγματοληψιών. Πρόκειται για μια στήλη που περιλαμβάνει 3 ενότητες. Αυτές είναι: I, II, III. Κάθε ενότητα αφορά σε μία δειγματοληψία. Έτσι η ενότητα I λαμβάνεται υπόψη κατά την πρώτη δειγματοληψία. Σε περίπτωση ανάγκης για δεύτερη δειγματοληψία λαμβάνεται υπόψη η ενότητα II. Aν και πάλι υπάρχει πρόβλημα, τότε λαμβάνεται υπόψη η ενότητα III. Και στις 3 ενότητες ο αριθμός των δειγμάτων ορίζεται με γράμματα της λατινικής αλφαβήτου. Έτσι, χρειάζεται να ανατρέξουμε στον βοηθητικό πίνακα που υπάρχει κάτω από τον πίνακα δειγματοληψιών όπου ανάλογα με το γράμμα βρίσκουμε τον ακριβή αριθμό των δειγμάτων που θα πάρουμε. Βέβαια λαμβάνουμε υπόψη και τον αριθμό των περιεκτών (κουτιά, κιβώτια κλπ) υπολογίζοντας τον με τον τύπο n+1. Δηλαδή, διαιρούμε την ποσότητα που αναγράφεται στο δελτίο εισαγωγής με τον αριθμό του περιεχομένου κάθε περιέκτη και βρίσκουμε τον αριθμό των περιεκτών. Στη συνέχεια, βρίσκουμε την τετραγωνική ρίζα αυτού του αριθμού και προσθέτουμε τον αριθμό 1. Διαιρούμε τον αριθμό των δειγμάτων που βρίσκουμε από τον πίνακα με τον αριθμό των περιεκτών που προκύπτει και έτσι ξέρουμε πόσα δείγματα θα πάρουμε από κάθε περιέκτη. Σε περίπτωση που έχουμε υποπεριέκτες, τότε πάλι με τον τύπο n+1 βρίσκουμε τους υποπεριέκτες, (24) 1. αν δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για το μικροβιακό φορτίο των καθαρών ζωνών, τότε ο αριθμός των δειγμάτων που χρησιμοποιείται για την στειρότητα είναι διπλάσιος, 2. σε περίπτωση υπέρβασης των ορίων συναγερμού σωματιδιακής ή μικροβιακής μόλυνσης, ο αριθμός των δειγμάτων που χρησιμοποιείται για την στειρότητα είναι διπλάσιος, 55

73 3. σε περίπτωση θετικού αποτελέσματος στη στειρότητα γίνεται νέα δειγματοληψία με βάση την τρίτη στήλη του πίνακα δειγματοληψιών και ακολουθεί έλεγχος σε τριπλάσιο αριθμό δειγμάτων Έλεγχος στειρότητας του προς εξέταση δείγματος Ο έλεγχος (test) της στειρότητας γίνεται μέσα στους θαλάμους νηματικής ροής (Laminar Flow) κατηγορίας Α που βρίσκονται μέσα στο στείρο χώρο βαθμίδας Β και που έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα, δηλαδή έχοντας σε πλήρη λειτουργία το στείρο χώρο, έχουν τοποθετηθεί από πριν τα φιαλίδια με τα θρεπτικά υλικά και οι σύριγγες και έχει ακολουθήσει κύκλος UV τουλάχιστον μιας ώρας. Α) Σημειώνουμε στα φιαλίδια της στειρότητας και της επικύρωσης τα στοιχεία που αφορούν στο εμβόλιο και στα στελέχη των μικροβίων και τα αριθμούμε κατάλληλα πριν τα βάλουμε στις Laminar. Ομοίως το 11 ο φιαλίδιο/θρεπτικό υλικό που ενοφθαλμίζουμε με Φ.Ο ως αρνητικό μάρτυρα. ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΣΥΡΙΓΓΩΝ ΠΕΡΙΕΚΤΕΣ ΤSB THIO ΣΥΝΟΛΟ Amps Φιαλίδιο ΦΟ Πίνακας 2.5. Ποσότητα συρίγγων/περιεκτών που χρειαζόμαστε για να ενοφθαλμίσουμε τα φιαλίδια της στειρότητας και της επικύρωσης που αφορούν στο εμβόλιο, καθώς και τα φιαλίδια που αφορούν στα στελέχη των μικροβίων και τέλος του φυσιολογικού ορού ή μάρτυρα. Β) Χωρίζουμε τα δείγματα ως εξής: ΘΡΕΠΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΠΕΡΙΕΚΤΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΤΡΟΠΟΣ ΕΝΟΦΘΑΛΜ. Amps 40 Σύριγγα 1-10 ml ΤSB 1 ml (από 2 amps) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού Φιαλίδιο 20 Σύριγγα 1 ml 1 ml (από 1 φιαλίδ.) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού Φ.Ο 2 Σύριγγα 1 ml 1 ml 56 THIO 1 ml (από 2 amps) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού 1 ml (από 1 φιαλίδ.) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού

74 1-10 ml (από 1 φιαλίδ.) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού (από 1 φιαλίδ.) ενοφθαλμίζεται σε φιαλίδιο 100 ml θρεπτικού υλικού Πίνακας 2.6. Διαχωρισμός δειγμάτων με βάση τον δείγμα ενοφθαλμισμού και το θρεπτικό υλικό. Σε κάθε περίπτωση ο όγκος του δείγματος δεν ξεπερνά το 10% του όγκου του θρεπτικού υλικού. Η επώαση διενεργείται στους επωαστικούς κλιβάνους για το μεν TSB στους 22,5 ± 2,5 C (20-25 C) για 14 ημέρες, ενώ για το δε THIO στους 32,5 ± 2,5 C (30-35 C) για 14 ημέρες. Εικόνα 2.3 Εργασία στο στείρο χώρο- Παράθυρο εισαγωγής αντικειμένων στο στείρο χώρο το οποίο διαθέτει ακτινοβολια UV Παρατήρηση και ερμηνεία αποτελεσμάτων Το θρεπτικό υλικό εξετάζεται μακροσκοπικά για ενδείξεις μικροβιακής ανάπτυξης κατά διαστήματα, κατά τη διάρκεια της επωαστικής περιόδου και κατά τη λήξη της. Όταν το εξεταζόμενο υλικό προκαλεί θόλωμα στο υλικό, ώστε να μην είναι δυνατό να προσδιοριστεί εύκολα με οπτική εξέταση η παρουσία ή απουσία μικροβιακής ανάπτυξης 14 ημέρες μετά την έναρξη της επώασης, μεταφέρονται κατάλληλες ποσότητες του υλικού σε νέους περιέκτες με το ίδιο υλικό. Η επώαση του αρχικού περιέκτη και του περιέκτη μεταφοράς συνεχίζεται επί διάστημα όχι μικρότερο από 14+7 ημέρες από τον αρχικό εμβολιασμό. 57

75 Αν δεν υπάρχει ένδειξη μικροβιακής ανάπτυξης, το εξεταζόμενο προϊόν ανταποκρίνεται στον έλεγχο στειρότητας. Τα αποτελέσματα καταγράφονται στο έντυπο ΜΔ-01-ΕΝ-1 Έλεγχος στειρότητας Περιπτώσεις μη έγκυρου ελέγχου Ο έλεγχος μπορεί να θεωρηθεί μη έγκυρος μόνο εάν πληρείται τουλάχιστον μία από τις παρακάτω συνθήκες: α) Τα δεδομένα της μικροβιολογικής παρακολούθησης των εγκαταστάσεων του ελέγχου στειρότητας παρουσιάζουν ελάττωμα, β) η αναθεώρηση της διαδικασίας ελέγχου που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του συγκεκριμένου ελέγχου αποκαλύπτει ελάττωμα, γ) διαπιστωθεί μικροβιακή ανάπτυξη στους αρνητικούς μάρτυρες, δ) μετά τον προσδιορισμό της ταυτότητας του μικροοργανισμού που απομονώθηκε από τον έλεγχο, η ανάπτυξη αυτού του είδους ή αυτών των ειδών είναι δυνατό να αποδοθεί χωρίς αμφισβήτηση σε ελαττώματα σχετικά με το υλικό ή/και την τεχνική που χρησιμοποιήθηκαν για την εκτέλεση της διαδικασίας του ελέγχου στειρότητας. Αν αποδειχθεί ότι ο έλεγχος είναι μη έγκυρος, επαναλαμβάνεται με τον ίδιο αριθμό μονάδων όπως ο αρχικός έλεγχος. Αν δεν διαπιστωθεί μικροβιακή ανάπτυξη κατά τον επαναληπτικό έλεγχο, το εξεταζόμενο προϊόν ανταποκρίνεται στον έλεγχο στειρότητας. Αν στον επαναληπτικό έλεγχο διαπιστωθεί μικροβιακή ανάπτυξη το εξεταζόμενο προϊόν δεν ανταποκρίνεται στον έλεγχο στειρότητας Χειρισμός αποτελεσμάτων εκτός προδιαγραφών Στην περίπτωση που τα αποτελέσματα είναι εκτός προδιαγραφών, όπως π.χ. ενός προϊόντος το οποίο είναι ή οφείλει να είναι στείρο και δεν εμφανίζεται να είναι, ο έλεγχος επαναλαμβάνεται σε διπλάσιο αριθμό δειγμάτων. Εάν και πάλι το αποτέλεσμα είναι εκτός προδιαγραφών (μη στείρο) τότε ο έλεγχος επαναλαμβάνεται σε τριπλάσιο αριθμό δειγμάτων. Αν και σε αυτό τον έλεγχο το αποτέλεσμα είναι εκτός προδιαγραφών (μη στείρο), τότε ενημερώνουμε τον πελάτη και ζητάμε εκ νέου δείγματα. Σημειωτέων ότι αναφερόμαστε σε δειγματοληψίες που διενεργούνται από τρίτους και το προϊόν είναι τρίτων. Στην περίπτωση δικών μας προϊόντων ακολουθείται άλλη διαδικασία. 58

76 Εικόνα 2.4 Εργασία στο στείρο χώρο Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα εκφράζονται είτε ως θετικός είτε ως αρνητικός έλεγχος στειρότητας. (22) (25) 2.2 Ταξινόμηση καθαρών χώρων και συσκευών καθαρισμού Οι καθαροί χώροι ταξινομούνται με βάση τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά του χώρου εργασίας. Κάθε εργασία παραγωγής απαιτεί κατάλληλα επίπεδα καθαρότητας του χώρου εργασίας υπό συνθήκες λειτουργίας προκειμένου να ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι μικροβιακής ή σωματιδιακής επιμόλυνσης των υπό χειρισμό προϊόντων ή υλικών. Προκειμένου να πληρούνται οι συνθήκες «λειτουργίας», ο σχεδιασμός των εν λόγω χώρων πρέπει να είναι τέτοιος ώστε να επιτυγχάνονται συγκεκριμένα επίπεδα καθαρότητας αέρα στην κατάσταση «ετοιμότητας». Ως κατάσταση «ετοιμότητας» ορίζεται εκείνη όπου οι εγκαταστάσεις έχουν ολοκληρωθεί και είναι έτοιμες να λειτουργήσουν πλήρεις με παραγωγικό εξοπλισμό, χωρίς όμως να είναι παρόν το προσωπικό χειρισμού. Ως κατάσταση «λειτουργίας» ορίζεται εκείνη όπου οι εγκαταστάσεις λειτουργούν κατά τον προβλεπόμενο τρόπο με παρόντα τον καθορισμένο αριθμό του προσωπικού να εργάζεται. Οι καταστάσεις «λειτουργίας» ή «ετοιμότητας» πρέπει να καθορίζονται για κάθε καθαρό χώρο ή ακολουθία χώρων. Διακρίνονται τέσσερις (4) βαθμίδες καθαρών χώρων: Βαθμίδα Α: Μια περιορισμένη ζώνη για εργασίες υψηλής επικινδυνότητας. Συνήθως, οι συνθήκες αυτές επιτυγχάνονται με τη χρήση σταθμών εργασίας με στρωτή ροή αέρα (laminar air 59

77 flow). Τα συστήματα στρωτής ροής αέρα πρέπει να διοχετεύουν αέρα σταθερής ταχύτητας 0,36-0,54 m/s (ενδεικτική τιμή) στη θέση εργασίας, στις εφαρμογές ανοιχτού καθαρού χώρου. Βαθμίδα Β: Αφορά στις συνθήκες του χώρου που περιβάλλει το χώρο Βαθμίδας Α για τις εργασίες άσηπτης παρασκευής και πλήρωσης. Βαθμίδα Γ και Δ: Καθαροί χώροι για τη διεκπεραίωση των λιγότερο κρίσιμων φάσεων παραγωγής των στείρων προϊόντων. Οι καθαροί χώροι και οι συσκευές καθαρού αέρα πρέπει να ταξινομούνται βάσει του προτύπου EN ISO Η ταξινόμηση (classification) θα πρέπει να διαφοροποιείται σαφώς από τον περιβαλλοντικό έλεγχο παρακολούθηση (environmental monitoring) που διενεργείται κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας. Ο μέγιστος επιτρεπόμενος αριθμός σωματιδίων στον αέρα για κάθε βαθμίδα παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα. Μέγιστος επιτρεπόμενος αριθμός σωματιδίων ανά m 3, μεγέθους ίσου ή μεγαλύτερου του μεγέθους ταξινόμησης Σε ετοιμότητα Σε λειτουργία Βαθμίδα 0,5 μm 5 μm 0,5 μm 5 μm Α Β Γ Δ Δεν ορίζεται Δεν ορίζεται Πίνακας 2.7. Μέγιστος επιτρεπόμενος αριθμός σωματιδίων ανά m 3 ανάλογα τη βαθμίδα του στείρου χώρου και ανάλογα αν αυτός βρίσκεται σε ετοιμότητα ή λειτουργία. Εικόνα 2.5 Microbiological Air Sampler-Ειδικό σύστημα μέτρησης μικροβιακού φορτίου αέρα. 60

78 Κατά την ταξινόμηση σε ζώνη βαθμίδας Α, σε κάθε θέση δειγματοληψίας πρέπει να λαμβάνεται ελάχιστο δείγμα αέρα όγκου 1 m 3. Κατά την ταξινόμηση πρέπει να χρησιμοποιούνται φορητοί μετρητές σωματιδίων με αγωγό δείγματος μικρού μήκους επειδή παρατηρείται σχετικά υψηλότερος βαθμός καθίζησης σωματιδίων 5,0 μm σε απόσταση (remote) συστήματα δειγματοληψίας με αγωγό μεγάλου μήκους. Ισοκινητικές κεφαλές δείγματος πρέπει να χρησιμοποιούνται σε συστήματα στρωτής ροής αέρα (unidirectional air flow systems) (25) (18). 2.3 Παρακολούθηση καθαρών χώρων και συσκευών καθαρού αέρα Οι καθαροί χώροι και οι συσκευές καθαρού αέρα πρέπει να παρακολουθούνται και να ελέγχονται τακτικά κατά τη λειτουργία και οι θέσεις παρακολούθησης πρέπει να βασίζονται σε μια επίσημη μελέτη ανάλυσης κινδύνου καθώς και στα αποτελέσματα που λαμβάνονται κατά την ταξινόμηση των χώρων και/ή των συσκευών καθαρού αέρα. Η Βαθμίδα Α πρέπει να παρακολουθείται με τέτοια συχνότητα και με κατάλληλο μέγεθος δείγματος έτσι ώστε όλες οι παρεμβάσεις, τα παροδικά συμβάντα και κάθε αλλοίωση του συστήματος να γίνονται αντιληπτά και να ενεργοποιείται σήμα κινδύνου εάν ξεπεραστούν τα όρια συναγερμού. Συνιστάται να χρησιμοποιείται παρόμοιο σύστημα για ζώνη Βαθμίδας Β, αν και η συχνότητα δειγματοληψίας μπορεί να μειωθεί. Τα μεγέθη των δειγμάτων που λαμβάνονται κατά την παρακολούθηση χρησιμοποιώντας αυτοματοποιημένα συστήματα συνήθως αποτελούν συνάρτηση του ρυθμού δειγματοληψίας του συστήματος που χρησιμοποιείται. Ο όγκος του δείγματος δεν είναι αναγκαίο να είναι ο ίδιος με αυτόν που χρησιμοποιείται κατά την επίσημη ταξινόμηση των καθαρών χώρων και των συσκευών καθαρού αέρα. Οι άσηπτες εργασίες πρέπει να παρακολουθούνται στενά με μεθόδους όπως οι πλάκες καθίζησης, οι ογκομετρικές δειγματοληψίες αέρος και δειγματοληψίες επιφανειών (π.χ. με πλάκες επαφής). Οι μέθοδοι δειγματοληψίας που χρησιμοποιούνται στη φάση της λειτουργίας δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στην προστασία των καθαρών χώρων. Μετά από κάθε κρίσιμη εργασία επιβάλλεται ο έλεγχος των επιφανειών και του προσωπικού. Απαιτείται επίσης πρόσθετη μικροβιολογική παρακολούθηση. Τα συνιστώμενα όρια για την μικροβιακή παρακολούθηση των καθαρών χώρων κατά τη λειτουργία αναγράφονται στον παρακάτω πίνακα. 61

79 Συνιστώμενα όρια μικροβιακής επιμόλυνσης Βαθμίδα Δείγμα αέρα Πλάκες καθίζησης Πλάκες επαφής cfu/m 3 (διάμετρος 9,0 mm) cfu/4 ώρες (διάμετρος 55 mm) cfu /πλάκα Α <1 <1 <1 <1 Β Γ Δ Αποτύπωμα Χειροκτίου με 5 Δάκτυλα cfu /χειρόκτιο Πίνακας 2.8. Συνιστώμενα όριας μικροβιακής επιμόλυνσης ανάλογα τη βαθμίδα του στείρου χώρου και ανάλογα αν είναι δείγμα αέρα, πλάκες καθίζησης, πλάκες επαφής ή αποτύπωμα χειροκτίου. Εικόνα 2.6 TSI-Ειδικό σύστημα laser για έλεγχο του σωματιδιακού φορτίου του αέρα. Επιβάλλεται ο καθορισμός κατάλληλων ορίων συναγερμού και αντιδράσεως, σε συνάρτηση με τα αποτελέσματα της σωματιδιακής και μικροβιολογικής παρακολούθησης. Σε περίπτωση υπέρβασης των εν λόγω ορίων, οι διαδικασίες λειτουργίας πρέπει να καθορίζουν διορθωτικά μέτρα (25) (18). 62

80 2.4 Προσδιορισμός βακτηριακών ενδοτοξινών πυρετογόνων (test LAL) Τα πυρετογόνα είναι ουσίες που προκαλούν πυρετό όταν έρθουν σε επαφή με αίμα θηλαστικών. Τα πυρετογόνα μπορούν να προέλθουν και να ελευθερωθούν από θραύσματα Gram αρνητικών ή Gram θετικών βακτηρίων και έτσι να βρεθούν ακόμα και σε αποστειρωμένα προϊόντα, έχοντας την ικανότητα να θέσουν σε υψηλό κίνδυνο την υγεία των ασθενών που λαμβάνουν παρεντερική θεραπεία. Η παρουσία αυτών των πυρετογόνων μπορεί να αξιολογηθεί με ένα in vivo test πυρετογόνων κουνελιού, που τέθηκε σε εφαρμογή τη δεκαετία του 1940 για τη συστηματική εκτίμηση κινδύνου των διαλυμάτων έγχυσης. Στο τεστ αυτό, τα παρεντερικά που ήταν προς εξέταση ενίονταν στα κουνέλια και αν ήταν μολυσμένα με πυρετογόνα, προκαλούσαν αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος τους. Η δοκιμασία που ανιχνεύει αποκλειστικά ενδοτοξίνες Gram αρνητικών βακτηρίων με κινητική χρωματομετρική μέθοδο είναι το LAL (Limulus amoebocyte lysate) test. Το LAL test είναι το πιο ευαίσθητο και ειδικό μέσο που μπορεί να ανιχνεύει και να μετράει βακτηριακές ενδοτοξίνες. Ο Frederick Bang παρατήρησε ότι τα βακτήρια προκαλούν ενδοαγγειακή πήξη σε ένα είδος αμερικάνικου καβουριού, που λέγεται Limulus polyphemus. Ο ίδιος σε συνεργασία με τον Levin βρήκαν ότι ο παράγοντας που ευθύνεται για τα φαινόμενα αυτά οφείλεται στα αμοιβαδοκύτταρα του καβουριού, ή τα κυκλοφορούντα ερυθροκύτταρα, και ότι τα πυρετογόνα (βακτηριακές ενδοτοξίνες) ενεργοποιούν τα ένζυμα που εμπλέκονται στην αλληλουχία αυτή της πήξης. (26) Αρχή μεθόδου Οι βακτηριακές ενδοτοξίνες ξεκινούν την ενεργοποίηση διαδοχικών σειρών των πρωτεασών σερίνης σε LAL. Το τελευταίο ενεργοποιημένο ένζυμο σε αυτή τη σειρά, δηλαδή το ένζυμο πριν την πήξη, κόβει ένα πεπτίδιο από μια ενδογενή επιφάνεια, που ονομάζεται πηκτογόνο. Το τροποποιημένο υπόστρωμα παράγει μια αδιαφάνεια και ζελατίνη στα LAL, που ανιχνεύεται εύκολα. Επίσης, μπορεί ένα συνθετικό ανάλογο του πηκτογόνου να χρησιμοποιηθεί στην ποσοτική μέτρηση της διαμεσολαβούμενης ενεργοποίησης της ενδοτοξίνης του ενζύμου LAL πριν την πήξη. Αυτό το συνθετικό υπόστρωμα υφίσταται διάσπαση, που έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση του χρωμοφόρου π-νιτροανιλίνη (pna). Το pna έχει κίτρινο χρώμα που υπολογίζεται φωτομετρικά στα nm. Με τη βοήθεια ενός σπεκτροφωτόμετρου μπορεί να εκτελεστεί μια κινητική χρωματογραφική μέθοδος, στην οποία η πρώιμη έναρξη του χρώματος μπορεί να ανιχνευτεί και να μετρηθεί με ακρίβεια. 63

81 Προένζυμο Ένζυμο Υπόστρωμα Πεπτίδιο + π-νιτροανιλίνη Στο παρακάτω διάγραμμα ψαροκόκκαλο παρουσιάζονται οι παράγοντες, που επηρεάζουν τη μέθοδο προσδιορισμού βακτηριακών ενδοτοξινών πυρετογόνων (test LAL) και οι πηγές του καθενός από αυτούς. Για να πραγματοποιήσουμε σωστή εκτέλεση δοκιμασίας LAL πρέπει να γίνουν τα εξής: Το Endosafe - PTS πρέπει να είναι διακριβωμένο, τα υλικά που χρησιμοποιούνται, όπως φιαλίδια, tips και σωληνάρια να είναι ελεύθερα πυρετογόνων, ο χειριστής να ακολουθεί το πρωτόκολλο και να αποφεύγει την επαφή με τα παραπάνω υλικά, το δείγμα προς εξέταση και τα ανοιχτά κελιά των cartridges (27). Εικόνα 2.7 Ψαροκόκκαλο δοκιμασίας LAL Σκοπός Ο σκοπός της μεθόδου είναι ο τρόπος εκτέλεσης της ανάλυσης δειγμάτων ενέσιμου ύδατος, ενέσιμων φαρμακευτικών προϊόντων και λοιπών ιατροτεχνολογικών προϊόντων (φίλτρα, σύριγγες, κλπ) για τον προσδιορισμό των βακτηριακών ενδοτοξινών με τη χρήση του Endosafe PTS Portable 64

82 Test System, που βασίζεται στην κινητική χρωματομετρική μέθοδο ελέγχου βακτηριακών ενδοτοξινών, όπως αυτή περιγράφεται στην Ευρωπαϊκή Φαρμακοποιία στην παράγραφο Υπεύθυνος εφαρμογής - Εμπλεκόμενα πρόσωπα Η σύνταξη της οδηγίας εργασίας πραγματοποιήθηκε από τον Υπεύθυνο Διαχείρισης Ποιότητας και εγκρίθηκε από τον Τεχνικό Υπεύθυνο και Προϊστάμενο του Εργαστηρίου Ποιοτικού Ελέγχου. Υπεύθυνοι για την εφαρμογή της είναι ο Τεχνικός Υπεύθυνος, καθώς και οι εξουσιοδοτημένοι για την εκτέλεση της μεθόδου Αναλυτές του Εργαστηρίου Ποιοτικού Ελέγχου Εξοπλισμός Σύστημα Endosafe PTS Portable Test System Reader + 25 μl πιπέτα Endosafe, Seiko TM DPU-414 Thermal Printer, IKA Vortex Genious 3, πιπέτα μl, πιπέτα μl Αντιδραστήρια-Υλικά Endosafe PTS Cartridge με αποξηραμένα αντιδραστήρια, LAL Reagent Water για αραιώσεις δειγμάτων, όπου χρειάζεται, σωληνάρια ή φιαλίδια πλαστικά ή γυάλινα ελέυθερα πυρετογόνων για τη δειγματοληψία ή για πιθανές αραιώσεις, parafilm, ρύγχη ελεύθερα πυρετογόνων. 65

83 Εικόνα 2.8 Πάγκος εργασίας με εξοπλισμό για έλεγχο πυρετογόνων- Test LAL (I) Μέθοδος- Όριο Κινητική χρωματομετρική μέθοδος ελέγχου βακτηριακών ενδοτοξινών σε δείγματα ενέσιμου νερού όπως αυτό χαρακτηρίζεται ως ενέσιμο στη Μονογραφία για ενέσιμο νερό. Όριο: < 0,250 ΕU/mL Για τα λοιπά φαρμακευτικά προϊόντα το Όριο Ενδοτοξινών ορίζεται από τον παραγωγό σύμφωνα με τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Φαρμακοποιίας Πίνακας συνθηκών μεθόδου Θερμοκρασία δειγματοληψίας βαθμοί Κελσίου Απαιτούμενος Όγκος δείγματος για μία ανάλυση Συνθήκες παραμονής δειγμάτων στο χώρο του εργαστηρίου πριν την ανάλυση Συνθήκες προσωρινής αποθήκευσης δειγμάτων για ανάλυση με χρονική καθυστέρηση ή πιθανή επανάληψη Μέγιστο χρονικό περιθώριο για την ανάλυση δειγμάτων με χρονική καθυστέρηση Θερμοκρασία χώρου ανάλυσης 100 μl βαθμοί Κελσίου για διάρκεια 12 ωρών (μέγιστο) 2 8 βαθμοί Κελσίου (ψυγείο) 48 ώρες μετά την δειγματοληψία βαθμοί Κελσίου Πίνακας 2.9. Συνθήκες μεθόδου. Δεξιά βλέπουμε ακριβώς τις συνθήκες που απαιτεί η μέθοδος ανάλογα τι ζητείται στα αριστερά. 66

84 2.4.7 Περιγραφή Μεθόδου Εισαγωγή Ο έλεγχος για βακτηριακές ενδοτοξίνες χρησιμοποιείται για την ανίχνευση ή τον ποσοτικό προσδιορισμό ενδοτοξινών που προέρχονται από αρνητικά κατά Gram βακτήρια αξιοποιώντας ένα προϊόν λύσης αμοιβαδοκυττάρων που προέρχονται από πεταλοειδή καρκίνο (Limulus polyphemus ή Tachypleus tridentatus). Για τον έλεγχο αυτό χρησιμοποιείται η τεχνική χρωμογόνου (κινητική μέθοδος χρωμογόνου πεπτιδίου), η οποία βασίζεται στην ανάπτυξη χρώματος μετά από τη διάσπαση συμπλόκου συνθετικού πεπτιδίου-χρωμογόνου. Σε περίπτωση αμφιβολίας, το εργαστήριο δεν εκδίδει αποτελέσματα. Τεχνική χρωμογόνου πεπτιδίου Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται για τη μέτρηση του χρωμοφόρου που απελευθερώνεται από κατάλληλο χρωμογόνο πεπτίδιο κατά την αντίδραση των ενδοτοξινών με το προϊόν λύσης. Κατά τον κινητικό έλεγχο χρωμογόνου πεπτιδίου μετράται είτε ο απαιτούμενος χρόνος (onset time) για να προσεγγίσει το αντιδρών μίγμα μια προκαθορισμένη απορρόφηση, είτε ο ρυθμός ανάπτυξης χρώματος. Ο έλεγχος εκτελείται στη θερμοκρασία επώασης που προτείνει ο παρασκευαστής του προϊόντος λύσης (συνήθως 37 1 C). Αξιολόγηση κριτηρίων για την πρότυπη καμπύλη Η καμπύλη κατασκευάζεται από τον προμηθευτή. Η απόλυτη τιμή του συντελεστή συσχέτισης, r, πρέπει να είναι μεγαλύτερη ή ίση με 0,980, για το εύρος των συγκεντρώσεων ενδοτοξίνης που συνιστά ο παρασκευαστής του προϊόντος λύσης. Το διάλυμα ελέγχου θεωρείται ελεύθερο παραγόντων που παρεμποδίζουν τον έλεγχο αν, υπό τις συνθήκες ελέγχου, η μετρούμενη συγκέντρωση της ενδοτοξίνης που προστέθηκε στο διάλυμα ελέγχου κυμαίνεται μεταξύ του 50% και του 200% της γνωστής συγκέντρωσης της ενδοτοξίνης που προστέθηκε, μετά την αφαίρεση της ενδοτοξίνης που ενδεχομένως ανιχνεύθηκε στο διάλυμα χωρίς την προσθήκη ενδοτοξίνης. Ο έλεγχος είναι έγκυρος όταν η ανάκτηση ενδοτοξίνης, υπολογιζόμενη από τη συγκέντρωση ενδοτοξίνης που προσδιορίζεται στο διάλυμα Β μετά την αφαίρεση της συγκέντρωσης ενδοτοξίνης που προσδιορίζεται στο διάλυμα Α, κυμαίνεται μεταξύ του 50% και του 200%. 67

85 Όταν η ανάκτηση ενδοτοξίνης βρίσκεται εκτός της καθορισμένης περιοχής, το εργαστήριο επαναλαμβάνει τον έλεγχο. Εικόνα 2.9 Πάγκος εργασίας με εξοπλισμό για έλεγχο πυρετογόνων- Test LAL (II) Συνθήκες αποθήκευσης και μέτρα προφύλαξης Τα PTS Cartridges πρέπει να συντηρούνται στο ψυγείο στους C. Παρόλα αυτά μπορούν να μείνουν και για λίγες ώρες στον πάγκο εργασίας πριν την ανάλυση γιατί είναι αρκετά σταθερά στις αλλαγές θερμοκρασίας. Πρέπει να διατηρούνται εντός της συσκευασίας τους μέχρι τη χρήση τους Αρχική επιβεβαίωση ικανότητας (Initial Qualification) Για τον έλεγχο νέας παρτίδας cartridges απαιτείται ένα cartridge και LAL Reagent Water (νερό ελεύθερο πυρετογόνων) που θα παίξει το ρόλο του δείγματος. Kατά την ανάλυση θα πρέπει να αποδείξουμε ότι δεν υπάρχει ανιχνεύσιμη ενδοτοξίνη καθώς και ότι η ανάκτηση του θετικού control (spike recovery) ήταν αυτή που επιβάλεται από τη μέθοδο δηλαδή: % Προετοιμασία οργάνου Endosafe PTS Portable Test System Πατάμε το κουμπί MENU στο πληκτρολόγιο του Endosafe PTS Portable Test System Reader ώστε να ανοίξει το όργανο. Το όργανο τότε, εμφανίζει στην οθόνη του την ένδειξη 68

86 «SYSTEM SELF TEST» καθώς θερμαίνεται ώστε να φθάσει στους 37 0 C ο ενσωματωμένος επωαστήρας του. Αυτό διαρκεί περίπου 5 λεπτά, το όργανο εμφανίζει την ένδειξη «SELF TEST OK» και κατόπιν «INSERT CARTRIDGE» Προετοιμασία δείγματος Ο αναλυτής θα πρέπει να ακολουθεί άσηπτη τεχνική, χρησιμοποιούμε σωληνάρια ή φιαλίδια ελεύθερα ανιχνεύσιμων ενδοτοξινών (με πιστοποιητικό) για τη δειγματοληψία, το δείγμα νερού, συνήθως, δεν απαιτεί αραίωση. Εαν η συγκέντρωση της ενδοτοξίνης στο δείγμα είναι μεγαλύτερη από το ανώτερο σημείο της καμπύλης που χρησιμοποιούμε, τότε θα πρέπει να αραιώσουμε το δείγμα με LAL Reagent Water (νερό ελεύθερο πυρετογόνων). Ακολουθούμε σχήμα αραιώσεων 2-fold, για ενέσιμα φαρμακευτικά και ιατροτεχνολογικά προϊόντα ζητείται από τον παραγωγό τους να προτείνει παράγοντα αραίωσης (dilution factor) σύμφωνα και με τον μέγιστο παράγοντα αραίωσης (MVD) που έχει υπολογιστεί βάσει Ευρωπαϊκής Φαρμακοποιίας. Εφόσον κατά τη δοκιμή υπερβούμε το όριο ανακτήσεων % τότε ο Αναλυτής προβαίνει σε αύξηση του παράγοντα αραίωσης και επαναλαμβάνει την ανάλυση. Ο παράγοντας αραίωσης που χρησιμοποιήθηκε για την έκδοση έγκυρου αποτελέσματος εντός λειτουργικού εύρους της μεθόδου, καταγράφεται στο Βιβλίο Δοκιμής Ελέγχου Ενδοτοξινών από τον εξουσιοδοτημένο Αναλυτή. στην περίπτωση δειγμάτων ιατροτεχνολογικών προϊόντων (στερεών όπως φίλτρων, συριγγών κλπ) το δείγμα πληρώνεται με LAL Reagent Water και συλλέγεται το υδατικό διάλυμα που προκύπτει σε σωληνάρια ελεύθερα πυρετογόνων προκειμένου να ελεγχθεί, σημαίνουμε όλους τους περιέκτες δειγμάτων ή αραιώσεων με τον κωδικό του δείγματος, την παρτίδα του και την αραίωση, αν υπάρχει Προετοιμασία οργάνου Endosafe PTS Portable Test System για ανάλυση δείγματος Όταν το όργανο εμφανίσει στην οθόνη του το μήνυμα: «Insert Cartridge» αφαιρούμε τη συσκευασία ενός cartridge και εισάγουμε το cartridge εντός του οργάνου με το άνοιγμα των τεσσάρων κελλιών προς τα πάνω. ΠΡΟΣΟΧΗ: δεν αγγίζουμε με το χερι μας το άνοιγμα των κελλιών ή τα οπτικά κελλιά στην άλλη άκρη του cartridge, εφαρμόζουμε το cartridge στην ειδική είσοδο του οργάνου, απαντούμε στην άμεση ζήτηση του οργάνου «Enter OID» πληκτρολογώντας τον κωδικό του χρήστη, 69

87 9 απαντούμε στην επόμενη ζήτηση του οργάνου «Enter Cartridge Lot #» πληκτρολογώντας την παρτίδα του cartridge, όπως αυτή εμφανίζεται πάνω στη συσκευασία του ή στο πιστοποιητικό του, αν εισάγουμε μια καινούρια παρτίδα, το όργανο θα ζητήσει και «Enter Calibration Code». Πληκτρολογούμε τότε τον κωδικό βαθμονόμησης όπως αυτός εμφανίζεται στο πιστοποιητικό, απαντούμε στις επόμενες απαιτήσεις του οργάνου «Enter Sample Lot», «Enter Sample ID» & «Enter Dilution Factor» πληκτρολογώντας την παρτίδα του δείγματος, την ταυτότητα του δείγματος και τον παράγοντα αραίωσης του δείγματος, αντίστοιχα, κατόπιν όλων αυτών, περιμένουμε να εμφανιστεί στην οθόνη η ένδειξη «ADD SAMPLE PRESS ENTER», πιπετάρουμε από 25 μl δείγματος, με ένα ρύγχος ελέυθερο ενδοτοξινών, και στα τέσσερα (4) κελιά του cartridge. ΠΡΟΣΟΧΗ: Θα πρέπει να δίνουμε μια μικρή κλίση στην πιπέτα ώστε να μη δημιουργηθούν φυσσαλίδες κατά την προσθήκη του δείγματος, Πατάμε άμεσα το πλήκτρο «Enter». Εικόνα 2.10 Εργασία στον πάγκο για έλεγχο πυρετογόνων - Test LAL (III). 70