σελ. 1 από 13 PUBLIC ISSUE, Οικονομικό Βαρόμετρο, 7/2009

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ Ιούλιος 2009 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) Δείκτες αποτίμησης της οικονομικής συγκυρίας σελ. 1 από 13

2 Η ταυτότητα του Οικονομικού Βαρόμετρου της Public Issue Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index), καθώς και οι υπόλοιποι δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου, που δημοσιεύονται στην παρούσα ανάλυση, βασίζονται σε μηνιαίες πανελλαδικές τηλεφωνικές έρευνες ατόμων, ηλικίας 18 ετών και άνω Η μέτρηση Ιουλίου 2009 πραγματοποιήθηκε, στο χρονικό διάστημα 1-3/7/2009 Η Public Issue ιδρύθηκε το 2001 από τον Γιάννη Μαυρή Εξειδικεύεται στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές έρευνες κοινής γνώμης, στην Ελλάδα και την Κύπρο Είναι μέλος της WAPOR (World Association for Public Opinion Research), της ESOMAR (European Society for Market Research) & του ΣΕΔΕΑ (Σύλλογος Εταιρειών Δημοσκοπήσεων & Ερευνών Αγοράς) σελ. 2 από 13

3 Διαπιστώσεις με βάση το Οικονομικό Βαρόμετρο Ιουλίου 2009 της Public Issue Σημαντική μείωση του δείκτη CCI, ύστερα από 4 μήνες ανόδου. Μείωση 5,2 μονάδων σημειώνει ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος CCI κατά τον μήνα Ιούλιο. Παρά την πτώση του δείκτη, η μέτρηση Ιουλίου καταγράφει σαφέστατη βελτίωση του καταναλωτικού κλίματος της τάξης των 20 μονάδων σε σύγκριση με τον Ιούλιο του Έπειτα από σταθεροποίηση της ροπής προς αγορά και κατανάλωση περί την τιμή των 84,5 μονάδων το τελευταίο δίμηνο, ο δείκτης υποχωρεί κατά 10 συνολικά μονάδες τον Ιούλιο. Διάφοροι παράγοντες φαίνεται να προμηνύουν μείωση της καταναλωτικής ροπής κατά τους επόμενους μήνες. Ο Δείκτης Προσδοκιών για την ανεργία σημειώνει πτώση 8,3 μονάδων. Η εξέλιξη αυτή επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών για τις προοπτικές της αγοράς εργασίας εξελίσσεται σε μια ιδιαιτέρως δύσκολη και βραδεία διαδικασία. Μικρή σχετικά πτώση του Δείκτη Προσδοκιών για το Εισόδημα έπειτα από ανοδική εξέλιξη τεσσάρων μηνών. Οι προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία σημειώνουν μείωση για τρίτο συνεχόμενο μήνα. Παρά την πτωτική εξέλιξη του δείκτη, οι μεσοπρόθεσμες προσδοκίες των καταναλωτών εμφανίζονται βελτιωμένες σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2008 κατά 36 συνολικά μονάδες. Μεγάλη επιδείνωση σημειώνουν οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό τον Ιούλιο. Έπειτα από την κατακόρυφη μείωση 12,5 μονάδων τον Ιούνιο, ο δείκτης καταγράφει τον τρέχοντα μήνα νέα πτώση 6,6 μονάδων. Οι αντιλήψεις των καταναλωτών για τον πληθωρισμό έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την εξέλιξη του δείκτη τιμών καταναλωτή. Οι δείκτες ICS του Πανεπιστημίου του Michigan και CCI της Public Issue παρουσιάζουν παράλληλη εξέλιξη για έναν ακόμη μήνα. Η μείωση του δείκτη ICS διαψεύδει τις προβλέψεις που είχαν διατυπώσει αναλυτές με βάση τα αποτελέσματα του Ιουνίου και τα οποία ερμηνεύθηκαν ως σημάδια σταδιακής ανάκτησης της εμπιστοσύνης μεταξύ των Αμερικανών καταναλωτών σελ. 3 από 13

4 Σύγκριση του δείκτη CCI της Public Issue και του δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan o Παράλληλη εξέλιξη σημειώνουν για έναν ακόμη μήνα οι δείκτες ICS του Πανεπιστημίου του Michigan και CCI της Public Issue. Ο δείκτης ICS σημειώνει πτώση 6 περίπου μονάδων, υποχωρώντας στις 84,6 μονάδες. Η εξέλιξη αυτή διαψεύδει τις προβλέψεις που είχαν διατυπώσει αναλυτές στις Η.Π.Α με βάση τα αποτελέσματα του Ιουνίου και τα οποία εκλήφθηκαν ως σημάδια σταδιακής ανάκτησης της εμπιστοσύνης μεταξύ των Αμερικανών καταναλωτών. Σύμφωνα με αναλυτές, τα αποτελέσματα της έρευνας φαίνεται να εκφράζουν τις ανησυχίες των καταναλωτών για τις επιπτώσεις που εγκυμονούν, για το βιοτικό τους επίπεδο, η επικράτηση ενός σεναρίου παρατεταμένης ύφεσης σε συνδυασμό με την περαιτέρω επιδείνωση των συνθηκών στην αγορά εργασίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι επιπτώσεις από ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα είναι σαφώς πιο οδυνηρές για τους Αμερικανούς εργαζόμενους εξαιτίας της μικρότερης σε σύγκριση με τις ευρωπαϊκές χώρες- κάλυψη του κοινωνικού δικτύου προστασίας έναντι της φτώχειας και της ανεργίας. Μη αμελητέο ρόλο στην πτώση του Ιουλίου φαίνεται παράλληλα να διαδραμάτισε η δυσαρέσκεια των καταναλωτών για τις υψηλές τιμές των πετρελαιοειδών κατά την διάρκεια των τελευταίων μηνών. σελ. 4 από 13

5 Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index - CCI) Έπειτα από ανοδική εξέλιξη τεσσάρων μηνών, ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος CCI καταγράφει μείωση 5,2 μονάδων κατά τον μήνα Ιούλιο. Η συγκεκριμένη μεταβολή πλησιάζει την μείωση που είχε σημειώσει ο CCI κατά τον Ιούλιο του 2008 (-6,4 μονάδες), αναδεικνύοντας την επίδραση εποχικών παραγόντων στις εκτιμήσεις των καταναλωτών όπως, μεταξύ άλλων, τα έξοδα καλοκαιρινών διακοπών. Παρά την μείωση του δείκτη ωστόσο, το καταναλωτικό κλίμα παρουσιάζεται βελτιωμένο τον τρέχοντα μήνα κατά 20 περίπου μονάδες σε σύγκριση με τον Ιούλιο του Η σημαντική αυτή διαφορά αντανακλά κατά κύριο λόγο την διαφορά 87 περίπου δολαρίων στην τιμή του πετρελαίου μεταξύ των δύο περιόδων (η τιμή του πετρελαίου είχε κορυφωθεί στα 147 δολάρια τον Ιούλιο του 2008). Συνολικά, ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος συνεχίζει να κυμαίνεται σε επίπεδα υψηλότερα από τον μέσο όρο του κατά 6 περίπου μονάδες. Ο δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Επιδείνωση επτά περίπου μονάδων καταγράφει ο Δείκτης Τρέχουσας Οικονομικής Συγκυρίας (CECI) τον μήνα Ιούλιο. Έπειτα από αυτήν την εξέλιξη, η διαφορά του CECI σε σύγκριση με τον μέσο όρο του συρρικνώνεται κατά 7 μονάδες (από 11,2 σε 4 μονάδες). Εντούτοις, οι καταναλωτές διαθέτουν μια σαφώς θετικότερη αντίληψη των τρέχουσων οικονομικών συνθηκών σε σύγκριση με πέρυσι, γεγονός που αποτυπώνεται στην διαφορά 19 συνολικά μονάδων μεταξύ Ιουλίου του 2008 και Ιουλίου του Ο δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Σε σύγκριση με τις εκτιμήσεις για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία, οι προσδοκίες των καταναλωτών για την οικονομία και την προσωπική οικονομική τους κατάσταση παρουσιάζουν μικρότερη υποχώρηση τον Ιούλιο. Αναλυτικότερα, ο δείκτης CEI σημειώνει μείωση 4 περίπου μονάδων, υποχωρώντας στις 79, 3 μονάδες. Παρά ταύτα, ο Δείκτης Καταναλωτικών Προσδοκιών κατά τον τρέχοντα μήνα εμφανίζει σαφέστατη βελτίωση σε σύγκριση με τον Ιούλιο του Συγκεκριμένα, ο δείκτης CEI παρουσιάζεται βελτιωμένος κατά 21 συνολικά μονάδες (έναντι 18,8 για τον CECI). Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι η διαφορά μεταξύ των τιμών Ιουλίου του 2008 και Ιουλίου του 2009 εμφανίζεται αυξημένη κατά 4 περίπου μονάδες σε σχέση με την σύγκριση Ιουνίου του 2008 και του 2009 (16,9 μονάδες). Η διεύρυνση αυτής της διαφοράς δεν οφείλεται στην βελτίωση των καταναλωτικών προσδοκιών για την εξέλιξη της οικονομίας κατά το προσεχές διάστημα αλλά στην σημαντική επιδείνωση που σημείωσε ο σχετικός δείκτης κατά τον Ιούλιο του 2008, εξαιτίας της κορύφωσης των διεθνών τιμών του πετρελαίου. Δείκτης καταναλωτικού κλίματος & αναλυτικοί δείκτες, Ιούλιος 2009 Μηνιαίες μεταβολές 7/09 Μηνιαία μεταβολή Μέσος όρος 12/07-7/09 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI 72,7-5,2 66,8 Ροπή προς αγορά & κατανάλωση 73,9-10,3 64,3 Εκτιμήσεις για το εισόδημα 51,6-3,5 53,0 Προσδοκίες για την οικονομία 57,5-5,4 54,0 Προσδοκίες για την ανεργία 38,6-8,3 42,4 Προσδοκίες για την αποταμίευση 37,5 +0,5 36,1 Προσδοκίες για το εισόδημα 76,7-4,2 73,5 Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 103,7-2,5 89,1 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI (Ιούλιος 2009) Σύγκριση του Δείκτη CCI της Public Issue με το Δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan Σύγκριση του Δείκτη CEI με το Δείκτη CESI σελ. 5 από 13

6 Αναλυτικοί δείκτες 1. Ροπή προς αγορά και κατανάλωση Μεγάλη επιδείνωση σημειώνει κατά το μήνα Ιούλιο η καταναλωτική ροπή των ελληνικών νοικοκυριών, παρά την έναρξη των θερινών εκπτώσεων στις 15 Ιουλίου. Συγκεκριμένα, η ροπή προς αγορά και κατανάλωση συρρικνώνεται κατά 10,3 μονάδες, υποχωρώντας στα χαμηλότερα επίπεδα του τελευταίου τετράμηνου (73,9 μονάδες). Την μείωση αυτή φαίνεται να είχε προμηνήσει η σταθεροποίηση του δείκτη περί την τιμή των 84,5 μονάδων κατά το τελευταίο δίμηνο, έπειτα από τη ραγδαία βελτίωση της καταναλωτικής ροπής από το τέλος του 2008 μέχρι και τον Απρίλιο του Αν και μέρος της συγκεκριμένης εξέλιξης πιθανόν να οφείλεται σε εποχικούς παράγοντες όπως η προτεραιότητα που αποδίδεται στα έξοδα των θερινών διακοπών έναντι της αγοράς διαρκών αγαθών 1, η μείωση της ροπής προς αγορά, εντούτοις, φαίνεται να επιβεβαιώνει την επίδραση μιας σειράς ανασταλτικών παραγόντων που είχαν αναφερθεί στο Οικονομικό Βαρόμετρο Ιουνίου (π.χ. ανοδική τάση των τιμών του πετρελαίου, επιβολή νέων φόρων κατανάλωσης σε ορισμένα προϊόντα και υπηρεσίες, κ.λπ.). Παράλληλα, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι προσφορές και εκπτώσεις ορισμένων ακτοπλοϊκών εταιριών κατά την τρέχουσα καλοκαιρινή περίοδο εκτιμάται ότι δεν δύνανται να αντισταθμίσουν παρά ελάχιστα την εξαιρετικά αρνητική επίδραση που έχει προκαλέσει στους καταναλωτές η μεγάλη συσωρευτική αύξηση των τελευταίων ετών στις τιμές των εισιτηρίων. Επίσης, η έναρξη των θερινών εκπτώσεων εκτιμάται ότι ενδεχομένως να μην είναι πλέον σε θέση να αποφέρει την προσδοκώμενη βελτίωση στην καταναλωτική ροπή εξαιτίας, κυρίως, των σοβαρών επιπτώσεων στην αξιοπιστία του θεσμού που προκάλεσαν οι παρατηρούμενες, επί σειρά ετών, καταγγελίες για παρατυπίες (π.χ. παραπλανητικές και πλασματικές εκπτώσεις). Διάφοροι άλλοι παράγοντες φαίνεται σήμερα να προμηνύουν την αναστολή της έντονα ανοδικής πορείας που εμφάνισε ο δείκτης από τον Δεκέμβριο του 2007 μέχρι πρόσφατα. Σε γενικές γραμμές, δεν τίθεται πλέον αμφιβολία ότι η εξέλιξη της κατανάλωσης στην Ευρωζώνη 1 Θα πρέπει να αναφερθεί επίσης η αρνητική επίδραση στην καταναλωτική ροπή των καταναλωτών που ασκούν- σε συνδυασμό με τις δαπάνες των καλοκαιρινών διακοπών- τα έξοδα ενόψει της νέας σχολικής περιόδου. υπήρξε ιδιαιτέρως περιορισμένη σε σύγκριση με την πτώση του ΑΕΠ 2. Στην Ελλάδα, η ροπή προς αγορά και κατανάλωση κατέγραψε, σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Οικονομικού Βαρόμετρου, αλματώδη βελτίωση κατά το πρώτο εξάμηνο του Το συγκεκριμένο φαινόμενο οφείλεται, μεταξύ πολλών άλλων παραγόντων, αφενός στη ραγδαία αποκλιμάκωση των πληθωριστικών πιέσεων, αφετέρου, στις παρεμβάσεις του κράτους με στόχο τη στήριξη της ζήτησης (στήριξη κατανάλωσης μέσω επιδοτήσεων ή φοροαπαλλαγών, επίσπευση δημόσιων δαπανών). Η «αφύσικη» -εν μέσω παγκόσμιας οικονομικής κρίσης- διατήρηση της καταναλωτικής ροπής σε τόσο υψηλά επίπεδα αναμένεται να λάβει σύντομα τέλος υπό το βάρος μιας σειράς αλληλοενισχυόμενων παραγόντων όπως: Η περαιτέρω αύξηση της ανεργίας κατά το Η στασιμότητα, ή η συγκράτηση των αυξήσεων στους μισθούς υπό τις πιέσεις της ανεργίας και της ύφεσης (αλλά και του χαμηλού πληθωρισμού). Η αύξηση των τιμών των πρώτων υλών και ειδικότερα του πετρελαίου. Η αύξηση του ποσοστού αποταμίευσης που πιθανόν θα επέλθει, μεταξύ άλλων, ως αποτέλεσμα της εργασιακής επισφάλειας αλλά και της ανάγκης για αποπληρωμή των δανείων των νοικοκυριών σε συνθήκες στασιμότητας, ή ακόμα και συρρίκνωσης των εισοδημάτων των μισθωτών. Η αναστολή των κυβερνητικών μέτρων για τη στήριξη της ζήτησης υπό τους φόβους της ραγδαίας επιδείνωσης του δημόσιου ελλείμματος. Συμπερασματικά, παρά την αποκατάσταση της ρευστότητας στον χρηματοπιστωτικό τομέα και τη σταδιακή σταθεροποίηση στις διεθνείς αγορές ακινήτων, η προβλεπόμενη κρίση της κατανάλωσης πιθανόν να παρατείνει την ύφεση μέχρι το τέλος του 2010, ενισχύοντας τα σενάρια που διαβλέπουν έξοδο από την κρίση σε σχήμα W (σενάριο διπλής ύφεσης) 4. 2 Patrick Artus Apres la crise des banques, de l investissement logement, de l investissement des entreprises, la crise de la consommation?, Natixis, Special Report, 10 Juillet Το συγκεκριμένο ζήτημα εξετάζεται παρακάτω. 4 Nouriel Roubini, Mounting Job Losses Will Hurt Consumption, Housing, Bank s Balance Sheets, Public Finances and Lead to Protectionist Pressures, RGE, July 14th σελ. 6 από 13

7 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα Μείωση 3,5 περίπου μονάδων σημειώνουν τον Ιούλιο οι εκτιμήσεις των καταναλωτών για την προσωπική οικονομική κατάσταση κατά τους τελευταίους 12 μήνες. Με τη συγκεκριμένη εξέλιξη, ο δείκτης υποχωρεί στις 51,6 μονάδες, ήτοι τη χαμηλότερη τιμή από το Δεκέμβριο του Σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2007, οι εκτιμήσεις για το εισόδημα εμφανίζονται εντούτοις βελτιωμένες κατά 9 μονάδες. Όπως και στην περίπτωση των υπολοίπων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου, αυτή η διαφορά οφείλεται σε μέγιστο βαθμό στην επιδείνωση του καταναλωτικού κλίματος στην διάρκεια του περσινού καλοκαιριού. 3. Προσδοκίες για την οικονομία Η εξέλιξη του δείκτη προσδοκιών για την οικονομία τον Ιούλιο ακυρώνει, εν μέρει, τη σημαντική βελτίωση που είχε σημειώσει ο δείκτης κατά τον προηγούμενο μήνα. Ειδικότερα, ο δείκτης εμφανίζει κατά τον Ιούλιο μείωση 5,5 μονάδων, υποχωρώντας στις 57,5 μονάδες. Η τιμή αυτή παραμένει ωστόσο σε υψηλά σχετικά επίπεδα ενώ - σε σύγκριση με τον Ιούλιο του ο δείκτης εμφανίζεται βελτιωμένος κατά 14,7 συνολικά μονάδες. Η εξέλιξη του δείκτη κατά τον τρέχοντα μήνα φαίνεται να επιβεβαιώνει ότι η μεγάλη ανάκαμψη των προσδοκιών για την οικονομία που παρατηρείται από τον Μάρτιο του 2009 αντιστοιχεί περισσότερο σε μια διορθωτική κίνηση των καταναλωτών για τις πραγματικές διαστάσεις και επιπτώσεις της κρίσης στην Ελλάδα, παρά σε μια πρόβλεψη σταδιακής ανάκαμψης της οικονομίας κατά το προσεχές 12μηνο. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να συμπίπτει πλήρως με τις προβλέψεις των διεθνών οργανισμών βάσει των οποίων η ελληνική οικονομία πιθανόν να ανακτήσει ρυθμούς μεταβολής του ΑΕΠ με θετικό πρόσημο (αν και οριακά) από το Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι οι προβλέψεις τόσο του ΟΟΣΑ και του ΔΝΤ όσο και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής διαβλέπουν για την Ευρωζώνη μηδενική έως αρνητική ανάπτυξη για το 2010, σε αντίθεση με την παγκόσμια οικονομία που αναμένεται να μεγεθυνθεί με ρυθμούς της τάξης του 2,5%. 4. Προσδοκίες για την ανεργία Όπως και στην περίπτωση των προσδοκιών για την οικονομία, η εξέλιξη των προσδοκιών για την ανεργία κατά το μήνα Ιούλιο αναιρεί τα 2/3 της μεγάλης βελτίωσης που είχε σημειώσει ο δείκτης κατά τον προηγούμενο μήνα. Συγκεκριμένα, έπειτα από μείωση της τάξης των 8,3 μονάδων, ο δείκτης υποχωρεί στις 38,6 μονάδες. Η εξέλιξη αυτή επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών για τις προοπτικές της αγοράς εργασίας εξελίσσεται σε μια ιδιαιτέρως δύσκολη και βραδεία διαδικασία. Διάφοροι παράγοντες πιθανόν να δικαιώσουν τη διστακτικότητα που επιδεικνύουν τα νοικοκυριά αναφορικά με το μέλλον της απασχόλησης τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη γενικότερα. Συνεχόμενη αύξηση της ανεργίας στην Ελλάδα Η ανεργία στην Ελλάδα κατέγραψε, σύμφωνα με την ΕΣΥΕ, αύξηση 1,7% τον Απρίλιο του 2009 σε σύγκριση με τον Απρίλιο του Από την πλευρά τους, οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΟΣΑ για την Ελλάδα διαβλέπουν αύξηση της ανεργίας το 2010 στο 9,7% και 10,3% αντίστοιχα (ήτοι συνολική αύξηση του αριθμού ανέργων σε σύγκριση με το 2008 κατά 2% και 2,6%). Συνοπτικά, το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα αναμένεται να εμφανίσει αυξητική τάση (τουλάχιστον) μέχρι και το Στην Ευρωζώνη, προβλέπεται αύξηση της ανεργίας, αφενός εξαιτίας της παγκόσμιας ύφεσης, αφετέρου επειδή η παραγωγικότητα έχει υποστεί καθίζηση και οι επιχειρήσεις αναμένεται να προβούν σε μείωση των επιπέδων απασχόλησης προκειμένου να αυξήσουν την παραγωγικότητα τους 6. Η τελευταία αυτή παρατήρηση εκτιμάται ότι προμηνύει τη μαζική κατάργηση θέσεων εργασίας κατά τη διάρκεια των επόμενων μηνών στην Ευρώπη ενώ, παράλληλα, η συρρίκνωση της ζήτησης στις ευρωπαϊκές χώρες πιθανόν να πυροδοτήσει νέο κύμα μετεγκαταστάσεων προς τις υποσχόμενες αγορές των αναπτυσσόμενων χωρών. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο βιομηχανικός τομέας φαίνεται να έχει πληγεί ιδιαιτέρως και στην Ελλάδα, όπως υποδεικνύουν τόσο τα διαθέσιμα στοιχεία για τις μαζικές απολύσεις 7 όσο και η μείωση κατά περίπου 10% του Γενικού Δείκτη Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία του δωδεκάμηνου Ιουνίου 2008 Μαΐου Συγκεκριμένα, ο ΟΟΣΑ προβλέπει μείωση του ΑΕΠ κατά 1,3% το 2009 και ανάπτυξη 0,3% το Οι προβλέψεις της Γενικής Διεύθυνσης Οικονομικών και Χρηματοδοτικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής διαβλέπουν, από την πλευρά τους, συρρίκνωση του ΑΕΠ κατά 0,9% το 2009 και οριακή ανάπτυξη 0,1% το Patrick Artus, A few very difficult years for wage earners, Natixis, Flash Economics, 4 June 2009 No Βλέπε σχετικά τα στοιχεία για την Ελλάδα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Αναδιαρθρώσεων (ERM) του European Foundation σελ. 7 από 13

8 προς τον ίδιο δείκτη της περιόδου Ιουνίου 2007 Μαΐου Αύξηση της παραγωγικότητας και της κερδοφορίας μέσω απολύσεων Απέναντι στη μείωση του δείκτη κερδοφορίας και στην πτώση της παραγωγικότητας, οι επιχειρήσεις αναμένεται να προβούν σε περικοπή του κόστους λειτουργίας τους. Η ενέργεια αυτή πιθανόν να υλοποιηθεί είτε μέσω της συρρίκνωσης της επενδυτικής προσπάθειας, είτε μέσω της συστηματικής συγκράτησης του κόστους εργασίας είτε ακόμα, μέσω της μείωσης του αριθμού απασχολούμενων 9. Στην τελευταία περίπτωση, η μείωση του αριθμού εργαζομένων αναμένεται να πλήξει αρχικά τις λιγότερο δαπανηρές -σε περίπτωση απόλυσης- κατηγορίες προσωπικού όπως οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου, ή έργου (όπου καταγράφεται υπερεκπροσώπηση νεότερων σε ηλικία ανειδίκευτων εργαζομένων). Αξίζει να σημειωθεί ότι την εκτίμηση αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα στοιχεία της τελευταίας έρευνας εργατικού δυναμικού της ΕΣΥΕ (Απριλίου του 2009) βάσει των οποίων το ποσοστό ανεργίας των νέων ετών παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αύξηση τον Απρίλιο του 2009 σε σύγκριση με τις άλλες ηλικιακές ομάδες (4,8% έναντι 0,3% και 2,1% για τις ομάδες και ετών). Κρίση, αποβιομηχάνιση και ανάπτυξη θέσεων χαμηλής παραγωγικότητας στις υπηρεσίες Διάφοροι αναλυτές επισημάνουν ότι οι θέσεις εργασίας που καταστράφηκαν στη διάρκεια της σημερινής κρίσης εργασίας χάθηκαν οριστικά 10. Εν ολίγοις, οι θέσεις αυτές εκτιμάται ότι δεν πρόκειται να ανακτηθούν με την ανάκαμψη του οικονομικού κύκλου (το ίδιο ισχύει και για τα απολεσθέντα επίπεδα του ΑΕΠ). Αναλυτικότερα, αξιολογείται ότι η κρίση επιτάχυνε τη διαδικασία αποβιομηχάνισης της ευρωπαϊκής οικονομίας, γεγονός που προαναγγέλλει σχετική αύξηση της απασχόλησης στον τριτογενή τομέα (οικιακές υπηρεσίες, λιανικό εμπόριο, κ.λπ.). Με τη συγκεκριμένη εξέλιξη, ενδέχεται να ενισχυθεί ο δυϊσμός της εργασίας μεταξύ, από τη μία, ενός σχετικά περιορισμένου αριθμού θέσεων απασχόλησης με υψηλές αποδοχές και παραγωγικότητα και, από την άλλη, ενός ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού θέσεων με χαμηλή παραγωγικότητα αλλά και αμοιβές. Συνολικά, η αύξηση των θέσεων εργασίας χαμηλής παραγωγικότητας στον τριτογενή τομέα προβλέπεται ότι θα περιορίσει την εξέλιξη των μισθών, οδηγώντας σε περαιτέρω εξασθένιση της ιδιωτικής κατανάλωσης, χωρίς το συγκεκριμένο πρόβλημα να δύναται να αντισταθμιστείόπως έγινε κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών- από τη ραγδαία αύξηση της πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά Προσδοκίες για την αποταμίευση Εντυπωσιακά στάσιμες παραμένουν οι προσδοκίες για την αποταμίευση από το Δεκέμβριο του 2007 μέχρι σήμερα. Ενδεικτικά, από το Φεβρουάριο μέχρι και τον Ιούλιο του 2009, ο δείκτης δεν κατέγραψε μεταβολή μεγαλύτερη των 2,5 μονάδων. Όπως έχει αναλυθεί σε προηγούμενο Οικονομικό Βαρόμετρο, η χαμηλή αποταμιευτική ροπή αποτελεί διαρθρωτικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς των Ελλήνων καταναλωτών. Για τον Ιούλιο, ο δείκτης προσδοκιών καταγράφει οριακή αύξηση μισής μονάδας, προσεγγίζοντας την τιμή των 37,5 μονάδων. Η νέα αυτή τιμή πλησιάζει το συνολικό μέσο όρο του δείκτη (36 μονάδες). Σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2009, η τρέχουσα τιμή υπερτερεί κατά 4,7 μονάδες. Η διαφορά αυτή είναι σχετικά περιορισμένη σε σύγκριση με τις διαφορές που εμφανίζουν άλλοι δείκτες μεταξύ Ιουλίου του 2008 και Ιουλίου του Η διαπίστωση αυτή πιθανόν να σημαίνει ότι η επίδραση συγκυριακών παραγόντων στην ροπή προς αποταμίευση των νοικοκυριών είναι σχετικά περιορισμένη Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Αναθεωρημένος Δείκτης Κύκλου Εργασιών στην Βιομηχανία», Δελτίο τύπου, Μάιος Patrick Artus, Jean-Christophe Caffet, La séquence d ajustement des entreprises a la crise: employs temporaires, puis investissements, puis emplois permanents, Natixis, Special Report, 2 Juin 2009 No Nouriel Roubini (2009) ο.π. 11 Patrick Artus, A few very difficult years for wage earners, Natixis, Flash Economics, 4 June 2009 No Για μια σύντομη αναφορά στα χαρακτηριστικά και τους παράγοντες που επηρεάζουν την αποταμίευση στην Ελλάδα, βλέπε σχετικά το Οικονομικό Βαρόμετρο Μαΐου του σελ. 8 από 13

9 1. Ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών 5. Προσδοκίες για την αποταμίευση 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα 6. Προσδοκίες για το εισόδημα 3. Προσδοκίες για την οικονομία 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 4. Προσδοκίες για την ανεργία 8. Προσδοκίες για τον πληθωρισμό σελ. 9 από 13

10 6. Προσδοκίες για το εισόδημα Πτώση 4,2 μονάδων καταγράφουν τον Ιούλιο οι προσδοκίες των καταναλωτών για το εισόδημα κατά το προσεχές 12μηνο. Όπως επισημάνθηκε στο Οικονομικό Βαρόμετρου Ιουνίου, η διατήρηση των διεθνών τιμών του πετρελαίου σε υψηλές τιμές (περί την τιμή των 60 με 70 δολαρίων) έχει άμεσες επιπτώσεις στην αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών. Υπενθυμίζεται ότι τα θεμελιώδη δεδομένα στις διεθνείς πετρελαϊκές αγορές δε φαίνεται να αιτιολογούν σήμερα μια τιμή μεγαλύτερη των 40 δολαρίων/βαρέλι. Σε συνδυασμό με τις κατηγορίες που εγείρονται για στρεβλώσεις στην εγχώρια αγορά πετρελαιοειδών αλλά και την αύξηση του Ειδικού Φόρου Κατανάλωσης, η διατήρηση των διεθνών τιμών πετρελαίου σε υψηλά επίπεδα, πιθανόν να δυσχεράνει κατά τους προσεχείς μήνες την ανάκαμψη των δεικτών που συνδέονται άμεσα με την προσωπική οικονομική κατάσταση των καταναλωτών, ήτοι τη ροπή προς αγορά και κατανάλωση και τις προσδοκίες για το εισόδημα. 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία Οι προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία σημειώνουν μείωση για τρίτο συνεχόμενο μήνα. Αν και η τριμηνιαία αυτή πτώση δεν υπερβαίνει συνολικά τις 6 μονάδες, μια νέα μείωση του δείκτη πιθανόν να σηματοδοτήσει την πτώση των προσδοκιών κάτω από το φράγμα των 100 μονάδων. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο δείκτης των μακροπρόθεσμων προσδοκιών είναι ο μόνος για τον οποίον οι αισιόδοξες απαντήσεις υπερέχουν έναντι των απαισιόδοξων. Παρά την πτωτική εξέλιξη του δείκτη, οι προσδοκίες για την προσεχή 5ετία εμφανίζονται βελτιωμένες σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2008 κατά 36 συνολικά μονάδες. Η διαφορά αυτή είναι η μεγαλύτερη που καταγράφεται στο σύνολο των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου μεταξύ Ιουλίου του 2008 και Ιουλίου του Αξίζει να υπογραμμισθεί ότι οι μεσοπρόθεσμες προσδοκίες των Ελλήνων καταναλωτών για την οικονομία συνάδουν με το βασικό σενάριο του ΟΟΣΑ για την περίοδο Ειδικότερα, σύμφωνα με τις προβλέψεις του εν λόγω οργανισμού, η ελληνική οικονομία αναμένεται να αναπτυχθεί με ρυθμούς της τάξης του 4% στην παραπάνω 13 OECD Economic Outlook 85, Beyond the crisis: Medium Term challenges relating to potential output, unemployment and fiscal positions, Chapter 4. περίοδο, χωρίς να επιτευχθεί ωστόσο μείωση των υψηλών επιπέδων ανεργίας (το ποσοστό ανεργίας υποχωρεί μόλις κατά 0,6% στη συγκεκριμένη περίοδο, παραμένοντας πολύ κοντά στο 10%). Απορρίπτοντας εν μέρει τις αισιόδοξες αυτές προβλέψεις, ολοένα και περισσότερες φωνές επισημάνουν τις σοβαρές δυσκολίες που οι ανεπτυγμένες χώρες αναμένεται να αντιμετωπίσουν κατά τα επόμενα έτη. Αναλυτικότερα, διάφοροι παράγοντες φέρονται να προμηνύουν την εδραίωση ενός καθεστώτος χαμηλής ανάπτυξης κατά τα πρώτα έτη που θα ακολουθήσουν την έξοδο από την κρίση. Μείωση της ζήτησης και του δανεισμού Στο παρελθόν, η έξοδος από περιόδους ύφεσης στηρίχθηκε στην επίτευξη υψηλών ρυθμών πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις, μια προοπτική που συγκεντρώνει ελάχιστες πιθανότητες λόγω των χαρακτηριστικών της σημερινής χρηματοοικονομικής κρίσης. Η πόλωση της εργασίας σε θέσεις με χαμηλή ειδίκευση (και αμοιβές) στον τομέα των υπηρεσιών αλλά και η ταυτόχρονη διατήρηση της ανεργίας σε υψηλά επίπεδα αναμένονται να ενισχύουν ακόμα περισσότερο τη συρρίκνωση της κατανάλωσης. Οριστική απώλεια παραγωγής έπειτα από την κρίση Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι υφέσεις δεν προκαλούν μια κυκλική μείωση της παραγωγής αλλά αντιθέτως μια οριστική απώλεια 14. Ιστορικά, έχει δηλαδή παρατηρηθεί ότι το ΑΕΠ ξεκινάει να αναπτύσσεται από χαμηλότερα επίπεδα κατά την περίοδο που ακολουθεί την ύφεση σε σύγκριση με τα επίπεδα της δυνητικής παραγωγής που ίσχυαν πριν από την κρίση. Η οριστική αυτή απώλεια παραγωγής προκύπτει: αφενός από την απόσυρση κεφαλαίων (κλείσιμο εργοστασίων, πτωχεύσεις, μετεγκαταστάσεις) αφετέρου από το γεγονός ότι ο ρυθμός αύξησης των επενδύσεων πάγιου κεφαλαίου δεν υπερβαίνει τα επίπεδα που ίσχυαν πριν από την κρίση, ώστε να συμβάλλει στην ανάκτηση της χαμένης παραγωγικής δυναμικότητας Βλέπε σχετικά Pizani Ferry, J., van Pottelsberghe, B. (2009) Handle with care! Post- crisis growth in the EU, Bruegel Policy Brief, April 2009, Issue 2009/ Patrick Artus The worst in a crisis : The shortfall in potential GDP drives both the structural deficit and the structural unemployment rate upwards, Natixis, special Report, 25 June 2009, No σελ. 10 από 13

11 Η πρώτη επίπτωση της απώλειας δυνητικής ανάπτυξης είναι η επιδείνωση του δημόσιου ελλείμματος δεδομένου ότι τα φορολογικά έσοδα υφίστανται συρρίκνωση. Εν ολίγοις, το διαθρωτικό έλλειμμα αναμένεται να είναι υψηλότερο εξαιτίας της απώλειας παραγωγής που σημειώθηκε κατά την διάρκεια της κρίσης. Προς ένα καθεστώς χαμηλής ανάπτυξης Συνολικά, οι παραπάνω παράγοντες φαίνεται να σκιαγραφούν την σταδιακή εδραίωση ενός περιβάλλοντος χαμηλής ανάπτυξης και κατανάλωσης, υψηλής ανεργίας και επιδεινούμενων δημόσιων ελλειμμάτων κατά τη διάρκεια των επόμενων ετών ενώ οι εναλλακτικές πολιτικές που διαθέτουν σήμερα οι κυβερνήσεις εκτιμάται ότι οδηγούν σε αδιέξοδο 16 : η στήριξη της ζήτησης και η επιδείνωση των δημόσιων ελλειμμάτων θα οδηγήσουν αργά ή γρήγορα σε αύξηση του κόστους δανεισμού και αναζωπύρωση του πληθωρισμού, υποχρεώνοντας τις κυβερνήσεις να προχωρήσουν σε περικοπές εξόδων και αύξηση των φορολογικών βαρών. η «πρόωρη» εφαρμογή σφιχτών περιοριστικών δημοσιονομικών πολιτικών εγκυμονεί από την πλευρά της σοβαρούς κινδύνους επιμήκυνσης του χρονικού ορίζοντα για την έξοδο από τη σημερινή κρίση. Και στις δύο περιπτώσεις, οι κίνδυνοι εκδήλωσης μιας νέας ύφεσης αυξάνονται, ενισχύοντας τα σενάρια που διαβλέπουν έξοδο από την κρίση σε σχήμα W αντί σε U. ασφάλιστρα των Ι.Χ αλλά και στα ακτοπλοϊκά εισιτήρια εξαιτίας της μεγάλης συσωρευτικής αύξησης των τελευταίων ετών. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του Οικονομικού Βαρόμετρου, οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό είναι ιδιαίτερα απαισιόδοξες για τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Αυτό αποτελεί φυσική συνέπεια του γεγονότος ότι- όπως έχει προκύψει από έρευνες- ο πληθωρισμός είναι πράγματι υψηλότερος για τις συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού Προσδοκίες για τον πληθωρισμό Μεγάλη επιδείνωση σημειώνουν οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό τον Ιούλιο. Έπειτα από την κατακόρυφη μείωση 12,5 μονάδων τον Ιούνιο, ο δείκτης καταγράφει τον τρέχοντα μήνα νέα πτώση 6,6 μονάδων. Οι αντιλήψεις των καταναλωτών για τον πληθωρισμό έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την εξέλιξη του δείκτη τιμών καταναλωτή που αντιθέτως κυμάνθηκε, κατά το δίμηνο Μαΐου Ιουνίου του 2009, σε ιδιαιτέρως χαμηλά επίπεδα (0,5% και 0,7% αντιστοίχως). Εμφανέστερη αιτία για τη συγκεκριμένη εξέλιξη αποτελεί αδιαμφισβήτητα η διατήρηση των τιμών των πετρελαιοειδών σε υψηλά επίπεδα, χωρίς να παραγνωριστούν μια σειρά από σημαντικές αυξήσεις σε βασικά αγαθά και υπηρεσίες όπως στον κλάδο υγείας, στην εκπαίδευση, στις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, στα 16 Nouriel Roubini, Mounting Job Losses Will Hurt Consumption, Housing, Bank s Balance Sheets, Public Finances and Lead to Protectionist Pressures, RGE, July 14 th Ζωγραφάκης, Σ., Μητράκος, Θ., (2005) «Η αναδιανεμητική επίδραση του πληθωρισμού στην Ελλάδα», Οικονομικό Δελτίο της Τραπέζης της Ελλάδος, Τεύχος 24, Ιανουάριος. σελ. 11 από 13

12 Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index CCI) 1. Γενική περιγραφή του δείκτη Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) αποτυπώνει τη γνώμη που έχουν διαμορφώσει οι καταναλωτές, σχετικά με την προσωπική τους οικονομική κατάσταση, καθώς και την οικονομική κατάσταση της χώρας. Αποτελεί μέτρο αποτύπωσης αφενός των κοινωνικών αντιλήψεων για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία και αφετέρου της αισιοδοξίας, με την οποία οι καταναλωτές αντιμετωπίζουν τις υφιστάμενες προοπτικές της προσωπικής τους οικονομικής κατάστασης, καθώς και το οικονομικό μέλλον της χώρας. Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται ένα ιδιαίτερα χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο για την εμπειρική αποτύπωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών στην οικονομία. Για τον υπολογισμό του δείκτη CCI, η Public Issue έχει υιοθετήσει τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία του δείκτη εμπιστοσύνης καταναλωτή του Πανεπιστημίου του Michigan (Index of Consumer Sentiment - ICS). O δείκτης του Πανεπιστημίου του Michigan αποτελεί διεθνώς τον πλέον γνωστό και μακροβιότερο δείκτη καταναλωτικής εμπιστοσύνης. Ο εν λόγω δείκτης κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το 1940 και, αρχικά, υπολογιζόταν σε ετήσια βάση. Το 1952 άρχισε να υπολογίζεται σε τριμηνιαία βάση, ενώ από το 1978 υπολογίζεται πλέον σε μηνιαία βάση. Σήμερα, ο δείκτης του Michigan χρησιμοποιείται, εκτός από τις ΗΠΑ και σε αρκετές άλλες χώρες, όπως πχ: ο Καναδάς, η Ρωσία, η Αυστραλία, η Αργεντινή, το Μεξικό, το Χονγκ Κονγκ κα. 2. Οι μεταβλητές του δείκτη Ο δείκτης βασίζεται σε πέντε μεταβλητές, που αποτυπώνουν τις βασικές παραμέτρους της εμπιστοσύνης των καταναλωτών και οι οποίες μετρώνται με τις ακόλουθες ερωτήσεις: Ε1) Εκτιμήσεις για την προσωπική οικονομική κατάσταση το χρόνο που πέρασε [Στο χρόνο που πέρασε, (τους τελευταίους 12 μήνες), η προσωπική σας οικονομική κατάσταση, έχει καλυτερέψει πολύ, έχει καλυτερέψει λίγο, έχει μείνει ή ίδια, έχει χειροτερέψει λίγο, ή έχει χειροτερέψει πολύ;] Ε2) Προσδοκίες για την προσωπική οικονομική κατάσταση τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η προσωπική σας οικονομική κατάσταση θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε3) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή, μέσα στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε4) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας κατά την προσεχή 5ετία [Στα επόμενα 5 χρόνια, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε5) Γενική ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών [Για κάποιον που θέλει να κάνει μεγάλες αγορές για το σπίτι (όπως έπιπλα, μεγάλες ηλεκτρικές συσκευές κλπ), πιστεύετε ότι είναι μία μάλλον καλή περίοδος, ούτε καλή ούτε κακή περίοδος, ή μία μάλλον κακή περίοδος;] 3. Ο υπολογισμός του δείκτη Για κάθε επιμέρους μεταβλητή υπολογίζεται ο σχετικός δείκτης, προσθέτοντας τη διαφορά των αρνητικών από τις θετικές απαντήσεις, στο 100. Η τιμή κάθε επιμέρους δείκτη κυμαίνεται, από 0 έως 200. Τιμή του δείκτη πάνω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν θετικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν αρνητικές απαντήσεις. Τιμή του δείκτη κάτω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν αρνητικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν θετικές απαντήσεις. Στη θεωρητική περίπτωση, κατά την οποία όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων είναι θετικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 200, ενώ εάν όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων ήταν αρνητικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 0. Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) υπολογίζεται ως ο μέσος όρος των επιμέρους δεικτών των πέντε μεταβλητών. Τιμή του δείκτη μεγαλύτερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι περισσότεροι από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Αντιστοίχως, τιμή του δείκτη μικρότερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι λιγότεροι, από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπολοίπων δεικτών 1. Δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι στην κατασκευή του δείκτη CECI συμμετέχουν μόνον οι μεταβλητές Ε1 και Ε5. Ο δείκτης αποτυπώνει τις εκτιμήσεις των καταναλωτών για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία. 2. Δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικών προσδοκιών είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι ο δείκτης CEI κατασκευάζεται μόνον από τις ερωτήσεις Ε2,Ε3,και Ε4. Ο δείκτης αποτυπώνει την αισιοδοξία, ή την απαισιοδοξία των καταναλωτών για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομική κατάσταση της χώρας. 3. Λοιποί δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπόλοιπων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου είναι παρόμοια με τη μεθοδολογία υπολογισμού των επιμέρους δεικτών του CCI. Οι τιμές για τον υπολογισμό του δείκτη της ανεργίας αντιστρέφονται, καθώς θετικές απαντήσεις θεωρούνται εκείνες που προβλέπουν τη μείωση της ανεργίας. σελ. 12 από 13

13 Β. Κωνσταντίνου 16, , Αθήνα, Τ: , F: , E: W: «Copyright 2009 της Public Issue - Επιτρέπεται η αντιγραφή επί λέξει και η διανομή των συμπερασμάτων που περιλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση, χωρίς να απαιτείται καταβολή χρηματικής αποζημίωσης, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ευκρινής και διακριτή αναφορά στην πηγή προέλευσης» σελ. 13 από 13