\ 1 Λ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΑΜ 5143

Transcript

1 Τ ε χ ν ο λ ο γ \ 1 Λ ΣΧΟ Η ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΑΜ 5143 ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΑ ΑΜ 4850 ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΝΤΑΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...iv ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... iv ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ... v ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... v ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... vii ΠΕΡΙΛΗΨΗ... viii ABSTRACT... ix ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Ορισμός της έννοιας «Οικονομική κρίση» Οικονομικές κρίσεις διαχρονικά Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον Κύκλος ζωής μιας οικονομικής κρίσης Η Ελληνική οικονομική κρίση...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΕ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ Εισαγωγή Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κατασκευαστικό κλάδο Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον τουριστικό κλάδο Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον εργασιακό κλάδο Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κλάδο του εμπορίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ii

3 3.1 Ορισμός της έννοιας «ψυχολογία» Ορισμός της έννοιας «ψυχική υγεία» Η «ψυχολογία» των Ελλήνων πολιτών Η απειλή της ψυχικής υγείας Η αντιμετώπιση του προβλήματος...44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Έρευνες στην Ελλάδα Έρευνες στο εξωτερικό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Στόχος της έρευνας Σχεδιασμός ερωτηματολογίου Δείγμα έρευνας - Μέθοδος δειγματοληψίας Περιορισμοί των προηγούμενων ερευνών και των συνεισφορών αυτής της μελέτης Έρευνα ερωτηματολογίου Οι μεταβλητές της έρευνας Αναλυτική στρατηγική...56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Δημογραφικά και πληροφοριακά στοιχεία Παραγοντική ανάλυση (Factor Analysis) Ανάλυση διακύμανσης ANOVA Έλεγχος T - test ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...78 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...91 iii

4 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ SPSS ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. 1: Πίνακες δημογραφικών χαρακτηριστικών ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. 2: Πίνακες παραγοντικής ανάλυσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. 3: Πίνακες ελέγχου T - test ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. 4: Πίνακες ανάλυσης ANOVA ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 3.1: Αλληλεπίδραση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων στην ανάπτυξη των ψυχικών διαταραχών Εικόνα 3.2: Φαύλος κύκλος επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία των πολιτών Εικόνα 4.1: Ημερήσια συναισθηματική κλίμακα ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1: Σύγκριση επιπέδου τουριστικών αφίξεων σε συνάρτηση με τα έσοδα Πίνακας 2.2: Εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας κατά μήνα Μάρτιος Πίνακας 2.3: Απασχολούμενοι, άνεργοι, οικονομικά μη ενεργοί και ποσοστό ανεργίας Μάρτιος Πίνακας 2.4: Ποσοστό ανεργίας κατά περιφέρεια Μάρτιος Πίνακας 2.5: Ποσοστό ανεργίας κατά φύλο Μάρτιος Πίνακας 2.6: Ποσοστό ανεργίας κατά ομάδες ηλικιών Μάρτιος Πίνακας 5.1: Κωδικοποίηση των απαντήσεων του ερωτηματολογίου στο Microsoft Office Excel Πίνακας 5.2: Μεταφορά δεδομένων στο πακέτο SPSS...57 Πίνακας 6.3.1: Επίδραση της οικονομικής κρίσης (γενικά) Πίνακας 6.3.2: Μεταβλητές παραγοντικής ανάλυσης ιν

5 Πίνακας 6.3.3: Επίδραση της οικονομικής κρίσης στα συναισθήματα και την ψυχική διάθεση Πίνακας 6.3.4: Πίνακας Rotated Component Matrix...69 Πίνακας 6.3.5: Μεταβλητές παραγοντικής ανάλυσης Πίνακας 6.4.2: Προβλήματα στην εργασία/ηλικία Πίνακας 6.4.3: Προβλήματα στην εργασία/οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 6.4.4: Προβλήματα στην εργασία/εισόδημα Πίνακας 6.4.5: Προβλήματα στην εργασία/επάγγελμα Πίνακας 6.4.6: Κατάθλιψη/απελπισία/επίπεδο μόρφωσης Πίνακας 6.4.7: Κατάθλιψη/απελπισία και εισόδημα Πίνακας 6.4.8: Κατάθλιψη/απελπισία και επάγγελμα Πίνακας 6.4.9: Ψυχική κούραση και νευρικότητα και οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 6.5: Independent Samples Test ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 2.1: Όγκος νέων οικοδομών και προσθηκών ανά έτος...24 Γράφημα 2.2: Ποσοστά ανεργίας Γράφημα 2.3: Πωλήσεις και κέρδη των επιχειρήσεων του ελληνικού εμπορίου το Γράφημα 4.1: Αξιολόγηση ποιότητας ζωής των Ελλήνων Γράφημα 6.2.1: Επίπεδο μόρφωσης ερωτώμενων ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1.1: Εξέλιξη του συνολικού ποσού των άρθρων/αναφορών στην Ελληνική κρίση (2010)...19 Διάγραμμα 1.2: Αριθμός άρθρων ανά μήνα με αναφορά στις ελληνικές πολιτικόοικονομικές εξελίξεις Διάγραμμα 1.3: Stance Towards Greece Newspaper Διάγραμμα 2.1: Μηνιαία εξέλιξη του Δείκτη Όγκου στο λιανικό εμπόριο v

6 Διάγραμμα 2.2: Μηνιαία εξέλιξη του Δείκτη Όγκου στο λιανικό εμπόριο...32 Διάγραμμα 6.2.1: Φύλο ερωτώμενων Διάγραμμα 6.2.2: Ηλικία ερωτώμενων Διάγραμμα 6.2.3: Οικογενειακή κατάσταση ερωτώμενων Διάγραμμα 6.2.4: Εισόδημα ερωτώμενων Διάγραμμα 6.2.5: Ιδιότητα ερωτώμενων νι

7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Όταν φτάνει κανείς στο τέλος της «Ιθάκης» του, θα ήταν παράλειψη μεγάλη να μην ευχαριστήσει αυτούς που στάθηκαν πολύτιμοι βοηθοί στον αγώνα του για απόκτηση όλο και περισσότερης γνώσης, ιδιαίτερα όταν αυτό το ταξίδι αφορά γνώση που θα στηρίξει την επαγγελματική του σταδιοδρομία. Θα θέλαμε πάνω από όλα να ευχαριστήσουμε τους γονείς μας για τη στήριξη που μας παρείχαν στις προσπάθειες μας κατά τη διάρκεια της φοιτητικής μας σταδιοδρομίας. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας κ. Κοντάκο Σταύρο, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση που μας έδωσε ώστε να ολοκληρωθεί η παρούσα εργασία. Δ ιαμαντή Αθανασία Παπαδοπούλου Έλενα νιι

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η χρονική περίοδος από το 2007 μέχρι και σήμερα έχει προκαλέσει πολυάριθμες αναφορές και έχει προξενήσει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των επιστημονικών ερευνητών σε Παγκόσμιο επίπεδο. Η περίοδος αυτή είναι χαρακτηριστική λόγω της Οικονομικής ύφεσης που προκλήθηκε από την Οικονομική κρίση στην Ελλάδα το χρονικό διάστημα που αναφέρθηκε ( ). Η Ελληνική οικονομική κρίση προκάλεσε πολλές αλλαγές στις ζωές των πολιτών, γεγονός που οφείλεται στα περιορισμένα χρηματικά διαθέσιμα που βρίσκονται σε κυκλοφορία, και κατ επέκταση σε πολλούς τομείς της οικονομίας. Το μείζον ζήτημα που παρήγαγε η οικονομική κρίση ήταν η ανεργία, οι απολύσεις των εργαζομένων και οι μεταβολές των εργασιακών σχέσεων. Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στον εργασιακό τομέα παρέσυρε και άλλους τομείς όπως π.χ. το εμπόριο. Η οικονομική ύφεση ανεξάρτητα από τους διάφορους τομείς που επηρέασε κατάφερε να επιδράσει αρνητικά την ψυχολογία και την ψυχική υγεία των πολιτών. Η συνεχόμενη επιδείνωση της οικονομικής κρίσης, έφερε ως αποτέλεσμα την αύξηση του άγχους σε τέτοιο βαθμό, έτσι ώστε μεγάλος είναι ο αριθμός των πολιτών που έχει βρεθεί σε απόγνωση και εξίσου μεγάλος είναι ο αριθμός των αυτοκτονιών που έχουν καταγραφεί. νιιι

9 ABSTRACT The period from 2007 to today has caused numerous reports and has caused the great interest of scientific researchers worldwide. This period is typical due to economic recession caused by the economic crisis in Greece in the period reported ( ). The Greek economic caused many changes in the lives of citizens, due to limited cash in circulation, and thus in many sectors of the economy. The major issue that produced the economic crisis was unemployment, layoffs of employees and changes in labor relations. The effect of the economic crisis in the work area swept and other areas such as trade. The economic downturn regardless of the various affected areas managed to negatively affect the psychology and mental health of citizens. The continuing deterioration of the economic crisis has resulted in the increase of stress to an extent that many people have found great difficulty, and is equally high number of suicides recorded. ix

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό πως η οικονομική ύφεση και οι κρίσεις γενικά, επιφέρουν ένα σύνολο αρνητικών επιπτώσεων και διαταραχών της ψυχικής υγείας. Η υφιστάμενη οικονομική κρίση που οδήγησε σε απότομη ανεργία, προκάλεσε αύξηση της θνησιμότητας και των περιστατικών αυτοκτονίας στην Ελλάδα. Οι συνέπειες των οικονομικών κρίσεων στην ψυχική υγεία, επιβάλλουν την παροχή ανάλογων υπηρεσιών στους πολίτες που νοσούν ψυχικά, ενώ παράλληλα η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για τα μέτρα στήριξης είναι μεγάλης σημασίας. Συγκεκριμένα, η χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε το 2007 στην Ελλάδα, αποτελεί ίσως τη χειρότερη οικονομική κρίση ύστερα από τη «Μεγάλη Ύφεση» της δεκαετίας του 1930, η οποία επέφερε δραματικές συνέπειες και σημαντική πτώση της οικονομικής δραστηριότητας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση που πλήττει και την ελληνική κοινωνία αποτελεί έναν παράγοντα πολλαπλών ανατροπών με σημαντικές συνέπειες, τόσο στο επίπεδο της συλλογικής λειτουργίας, όσο και στο ατομικό επίπεδο. Η προβληματική δομή και λειτουργία του ελληνικού κράτους εντείνει μάλιστα τις επιπτώσεις της κρίσης, φέρνοντας στην επιφάνεια τα συσσωρευμένα άλυτα ζητήματα στα οποία η ελληνική κοινωνία αδυνατούσε εδώ και πάρα πολύ καιρό, να λάβει το κόστος των προτεινόμενων λύσεων. (Μπούρας και Λυκουράς, 2011) Ο περιορισμός της δραστηριότητας ή η διακοπή λειτουργίας πολλών κλάδων της οικονομίας, προκαλεί ανεργία και μείωση εισοδήματος. Η μείωση εισοδήματος προκαλεί τη μείωση της ζήτησης πολλών προϊόντων και υπηρεσιών της αμέσου καταναλώσεως, που οδηγεί σ ένα δεύτερο κύμα ανεργίας και μειώσεως του εισοδήματος. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται επηρεάζοντας σταδιακά δυσμενώς σχεδόν όλους τους κλάδους οικονομίας έως ότου η οικονομική ύφεση φθάσει στο τέλος της. Οι δυσμενείς οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία, συναντούν την ελληνική οικονομία με πολλαπλή επιδείνωση των διαρθρωτικών της αδυναμιών, αναδεικνύοντας εκτός των άλλων, τη σοβαρότητα της αποδιάρθρωσης της αγοράς εργασίας, των εργασιακών σχέσεων, του συστήματος κοινωνικής 9

11 προστασίας και της συρρίκνωσης του παραγωγικού ιστού της χώρας (ΙΝΕ, ετήσια έκθεση 2010). Ο σκοπός της παρούσας εργασίας, είναι να μελετήσει την ευρεία ανησυχία σχετικά με την οικονομική κρίση, σε διάφορους τομείς της οικονομίας και εκτενέστερα της ανεργίας, ενώ ο κυριότερος στόχος είναι η μελέτη του κατά πόσο η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει αρνητικά την υγεία των πολιτών. Για την εκπλήρωση του στόχου αυτού, πρόκειται να μελετηθεί η υπάρχουσα βιβλιογραφία και οι επιστημονικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία έτη γύρω από το ζήτημα της οικονομικής κρίσης και του μεγέθους της επιρροής της στην ψυχολογία και ψυχική υγεία των πολιτών μιας χώρας που βρίσκεται σε αυτή την οικονομική κατάσταση. Η μελέτη του συγκεκριμένου ζητήματος είναι μείζονος σημασίας, διότι αφενός πρόκειται να μελετηθεί μια κατάσταση που αποτελεί καθημερινότητα και αφετέρου πρόκειται για ένα οικονομικής φύσεως αδιέξοδο που έχει επηρεάσει κυρίως τα μεσαία, κατώτερα και κατώτατα οικονομικά επίπεδα και έχει προκαλέσει ακραίες αντιδράσεις, οι οποίες αποτελούν πλέον συχνό φαινόμενο. Έτσι με την ολοκλήρωση της παρούσας πτυχιακής εργασίας και κυρίως του ερευνητικού της μέρους, θα έχει προκύψει νέα ή συμπληρωματική «γνώση» στην ήδη υπάρχουσα. Η παρούσα πτυχιακή εργασία αποτελείται από έξι κεφάλαια, τα οποία θα αναλύσουν ζητήματα που θα βοηθήσουν να γίνει αντιληπτή η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχολογία και ψυχική υγεία των Ελλήνων. Για την ακρίβεια το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Οικονομική κρίση » και ορίζει την οικονομική κρίση, αναλύει τις οικονομικές κρίσεις που υπήρξαν στο παρελθόν, περιγράφει την διεθνή οικονομική κατάσταση, τον κύκλο ζωής μίας οικονομικής κρίσης και τέλος πραγματοποιείται μελέτη ως προς τις αναφορές ξένων ΜΜΕ στην χώρα μας, σχετικά με την περίοδο οικονομικής κρίσης που διανύουμε. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στις επιπτώσεις που είχε η οικονομική κρίση σε σημαντικούς κλάδους της οικονομίας, εστιάζοντας στον κατασκευαστικό κλάδο, στον τουριστικό κλάδο, στον εργασιακό κλάδο και στον εμπορικό κλάδο. Στο κεφάλαιο αυτό, αναλύονται επίσης, στατιστικά δεδομένα για κάθε κλάδο ξεχωριστά. Το τρίτο κεφάλαιο έχει ως τίτλο οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχολογία των πολιτών. Το κεφάλαιο αυτό ξεκινά με παράθεση ορισμών της ψυχολογίας και της ψυχικής υγείας, οι οποίες αποτελούν έννοιες μεγάλης σημασίας για την κατανόηση 10

12 της επίδρασης της οικονομικής κρίσης στο σύνολο της κοινωνίας. Εν συνεχεία, αναλύεται το ψυχολογικό προφίλ των Ελλήνων και πως καταλήγει να απειλείται η ψυχική υγεία τους. Το κεφάλαιο αυτό κλείνει με παράθεση μεθόδων αντιμετώπισης πολιτών που έχει επηρεαστεί η ψυχολογία τους λόγω της οικονομικής κρίσης. Στο τέταρτο κεφάλαιο πραγματοποιείται δευτερογενής έρευνα για τον τρόπο που επηρέασε η οικονομική κρίση τη ζωή των πολιτών στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Με το πέμπτο κεφάλαιο αναλύεται η μεθοδολογία της πρωτογενούς έρευνας ερωτηματολογίου που πρόκειται να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια της παρούσας πτυχιακής εργασίας. Το έκτο κεφάλαιο περιλαμβάνει αναλυτικά τα αποτελέσματα της έρευνας που περιγράφεται στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ακολουθούν συμπερασματικές παρατηρήσεις, ο κατάλογος με τις βιβλιογραφικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή της πτυχιακής εργασίας και τέλος ακολουθεί το παράρτημα. 11

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ » 1.1 Ορισμός της έννοιας «Οικονομική Κρίση» 1.2 Οι οικονομικές κρίσεις διαχρονικά 1.3 Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον 1.4 Κύκλος ζωής μιας οικονομικής κρίσης 1.5 Η Ελληνική οικονομική κρίση 12

14 1.1 Ορισμός της έννοιας «Οικονομική κρίση» Ο όρος «κρίση» με την έννοια της δυσλειτουργίας ενός οργανισμού συναντάται για πρώτη φορά στην Ιατρική Επιστήμη. Με την ίδια έννοια, συναντάται στην ιστοριογραφία και ιδίως πραγματοποιείται αναφορά από τον Ηρόδοτο, με τη διαφορά ότι η εν λόγω δυσλειτουργία δεν αναφέρεται σε ασθενείς, αλλά σε πολιτισμούς που βρίσκονται σε κατάσταση κατάρρευσης. Στην Οικονομική Επιστήμη, ο Μαρξ τον 19ο αιώνα, χρησιμοποίησε τη λέξη αυτή, για να χαρακτηρίσει τη δυσλειτουργία-αρρώστια της οικονομίας, κατά τη διάρκεια της οποίας παρατηρείται μεγάλης έκτασης καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων της οικονομίας (Βαγιά, 2009). Ο Δρ. Θεοδώρου (2009), υποστηρίζει ότι η Οικονομική κρίση είναι to φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Λέγοντας οικονομική δραστηριότητα, γίνεται αναφορά σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη. Η οικονομική κρίση αποτελεί τη μία από τις δύο φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων και συγκεκριμένα τη φάση της καθόδου, όταν δηλαδή η οικονομική δραστηριότητα βρίσκεται σε μια συνεχή συρρίκνωση. Οι οικονομικές διακυμάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξομειώσεις της οικονομικής δραστηριότητας μέσα σε μια οικονομία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι. Οι Άγγλοι αποδίδουν το φαινόμενο με τον όρο business cycles, ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονομικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονομικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια. Οι Αθανασιάδου και Τσουμέτης, (2009), ορίζουν την οικονομική κρίση ως μια πληθώρα καταστάσεων στις οποίες οικονομικά ιδρύματα ή τα κέρδη τους χάνουν μεγάλο μέρος της αξίας τους, απρόσμενα. Σύμφωνα με τον Agletta (2009), η οικονομική κρίση θεωρείται εγγενή στην οικονομία, δηλαδή της ίδιας φύσης. Η οικονομική κρίση έχει οριστεί επίσης, ως το φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας. Ο κυριότερος δείκτης της οικονομικής 13

15 δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις. Όταν οι επενδύσεις αυξάνονται ή μειώνονται αντίστοιχα κυμαίνονται και τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη (Βενιανάκης και Δημήτρης, 2011). Σύμφωνα με την Αξιώτη, (2009), ως οικονομική κρίση, ορίζεται μια κατάσταση στην οποία η οικονομία μιας χώρας, βιώνει μια ξαφνική διατάραξη από οικονομολογικά αίτια, αντιμετωπίζοντας κυρίως ένα φθίνον ΑΕΠ, ένα «στέγνωμα» της ρευστότητας και άνοδο / πτώση των τιμών λόγω του πληθωρισμού / αντιπληθωρισμού. Μια οικονομική κρίση μπορεί να λάβει τη μορφή μιας ύφεσης ή μιας οικονομικής δυσπραγίας. 1.2 Οι οικονομικές κρίσεις διαχρονικά Στην παγκόσμια ιστορία από το 1720 έως σήμερα, γνωρίσαμε τριάντα τέσσερις (34) περιόδους οικονομικής κρίσης. Οι πιο σημαντικές από αυτές, είναι οι περίοδοι και Οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έχουν χαρακτηριστεί από αξιόλογους ρυθμούς ανάπτυξης, οι οποίοι όμως υποχώρησαν και επικράτησε η Οικονομική Κρίση που ξέσπασε μετά την πτώση του χρηματιστηρίου της Ν. Υόρκης τον Οκτώβριο 1929 (Μανδραβέλης, 2011). Πριν το 1929, η οικονομία αναπτυσσόταν συνεχώς, αλλά η «Μαύρη Πέμπτη» το 1929, αποτελεί την ημέρα που έγινε η πτώση του χρηματιστηρίου της Ν. Υόρκης. Η ημέρα αυτή συνιστά την έναρξη της περιόδου που είναι ευρέως διαδεδομένη ως η «Μεγάλη Ύφεση» (Βενιανάκης και Δημήτρης, 2011). Οι επιπτώσεις της Μεγάλης Κρίσης στις Η.Π.Α. σε αριθμούς ήταν άνεργοι, ένας στους είκοσι γεωργούς έχασαν τις περιουσίες τους, επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση και αυτοκτονίες σημειώθηκαν σε ένα χρόνο. Ο δείκτης Dow Jones Average χρειάστηκε είκοσι πέντε (25) έτη για να επιστρέψει στα επίπεδα του Οι επιπτώσεις για την πραγματική οικονομία ήταν τεράστιες, καθώς οι Αμερικανοί είχαν επενδύσει τεράστια ποσά στο χρηματιστήριο, με αποτέλεσμα να χάσουν τα λεφτά τους εκατομμύρια οικογένειες της μεσαίας τάξης (Stiglitz και Walsh, 2009). Ενδεικτικά, αναφέρεται πως ο δείκτης Dow Jones Industrial Average αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς και πιο παλιούς χρηματιστηριακούς δείκτες στις ΗΠΑ αλλά και παγκόσμια. Πρωτοεμφανίστηκε το 1896 και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως δείκτης αποτίμησης των αποθεμάτων των βιομηχανικών εταιρειών στην Αμερική. 14

16 Αργότερα όμως η σύνθεση του διευρύνθηκε και συνολικά άλλαξε έως σήμερα 45 φορές. (Capitalinvest, 2012) Το αμερικανικό χρηματιστήριο υπέστη τη μεγαλύτερη ημερήσια πτώση της ιστορίας του εν καιρώ ειρήνης στις 19 Οκτωβρίου Ο Dow Jones απώλεσε το 22% της αξίας του μέσα σε λίγες ώρες. Η κρίση οφειλόταν στα συνεχή κρούσματα εσωτερικής πληροφόρησης, στις ριψοκίνδυνες εξαγορές, στην επιβράδυνση της οικονομίας των Η.Π.Α. και την καταβαράθρωση του δολαρίου (Stiglitz και Walsh, 2009). Στα τέλη της δεκαετίας του 90, όλοι σχεδόν ενδιαφερόντουσαν για τις εταιρείες του διαδικτύου. Το γεγονός αυτό κορυφώθηκε τον Ιανουάριο 2000, όταν η America OnLine (AOL) εξαγόρασε τον όμιλο Time Warner. Λίγο αργότερα, τον Οκτώβριο του 2002, ο δείκτης μετοχών υψηλής τεχνολογίας Nasdaq, έχασε το 78% της αξίας του. Η αμερικανική οικονομία προσγειώθηκε απότομα και οι επενδύσεις «πάγωσαν». Η κρίση οξύνθηκε και λόγω της τρομοκρατικής ενέργειας της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 (Stiglitz και Walsh, 2009). Οι πετρελαϊκές κρίσεις του 1972 και 1979 έδωσαν το έναυσμα για υψηλό πληθωρισμό και ανεργία στη δεκαετία 70. Το ποσοστό της ανεργίας στις ανεπτυγμένες χώρες έφτασε στα ύψη. Επίπεδα που θύμιζαν τη Μεγάλη Κρίση του Μεσοπολέμου στην περίοδο (Abulafia, 2004). Η Ελληνική οικονομική κρίση, που έχει εκδηλωθεί στη χώρα μας από το 2007, αποτελεί την πρώτη μεγάλη κρίση του αιώνα μας. Κρίση η οποία οφείλεται στον κλάδο των ακινήτων, στη μείωση της κατανάλωσης, στην πτώση των κερδών και των επενδύσεων σε πολλούς βιομηχανικούς κλάδους - και ειδικά στην αυτοκινητοβιομηχανία - και τέλος, στο γεγονός ότι οι επενδυτές αφαίρεσαν τις επενδύσεις τους από τις νέες αναπτυσσόμενες χώρες. Αποτέλεσμα αυτών ήταν το Α.Ε.Π. να συρρικνωθεί παγκοσμίως, την υπερσυσσώρευση κεφαλαίου σε συνδυασμό με μειωμένη κατανάλωση, αύξηση ανεργίας (ή παρέμεινε υψηλή) και παράλληλα, αύξηση τιμών στην ενέργεια και στα τρόφιμα. Μια σειρά μέτρων προσπάθησαν να περιορίσουν τις επιπτώσεις της κρίσης, με αποτέλεσμα να παρατηρούμε ορισμένες οικονομίες σε ανόρθωση και άλλες σε στασιμότητα ή και ύφεση (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα) (Roth, 2011). 15

17 1.3 Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 (ΕΕ-27) σημειώθηκε επιβράδυνση του ρυθμού ανόδου του ΑΕΠ (1,6% έναντι 2,0% το 2010), η οποία έγινε αισθητή περισσότερο το δεύτερο εξάμηνο του Παρατηρήθηκε όμως, σημαντική διαφοροποίηση των οικονομικών επιδόσεων ανάμεσα στα κράτη -μέλη της Ε.Ε., τόσο στην εξέλιξη του ΑΕΠ όσο και της απασχόλησης. Μόνο δύο οικονομίες βρέθηκαν σε ύφεση το 2011 (Ελλάδα και Πορτογαλία), έναντι πέντε οικονομιών το 2010, ενώ 12 από τις 27 χώρες, παρά το δυσμενές οικονομικό περιβάλλον, σημείωσαν βελτίωση της οικονομικής δραστηριότητας το Ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις της δημοσιονομικής κρίσης της Ελλάδας, ο ρυθμός ανόδου του ΑΕΠ επιταχύνθηκε το 2011 σε 4 από τις 17 οικονομίες της Ζώνης του Ευρώ, ενώ επιπλέον η Ιρλανδία και η Ισπανία ξεπέρασαν την ύφεση, επιτυγχάνοντας θετική μεταβολή του ΑΕΠ το Συνολικά για το 2011 οι ρυθμοί ανόδου της ιδιωτικής και δημόσιας κατανάλωσης, εκτιμάται ότι υποχώρησαν σημαντικά, ενώ οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, που επί τρία έτη υποχωρούσαν, ανέκαμψαν (+1,9% από -0,3% το 2010). Οι καθαρές εξαγωγές επίσης βελτιώθηκαν και πρόσθεσαν περί τις 0,7 εκατοστιαίες μονάδες στο ΑΕΠ (από 0,5 μονάδες το 2010). Ειδικότερα, η ιδιωτική κατανάλωση, η οποία επιδρά καθοριστικά στην εξέλιξη της ζήτησης στον τομέα του λιανικού και του χονδρικού εμπορίου, εκτιμάται ότι στην ΕΕ-27 επιβραδύνθηκε στο 0,4% από 1,0%, το Στη Ζώνη του Ευρώ, όπου η αβεβαιότητα των νοικοκυριών λόγω του κοινού νομίσματος είναι μικρότερη, η επιβράδυνση ήταν ηπιότερη (0,5% από 0,9%). Το υψηλό επίπεδο ανεργίας, η διάβρωση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος από την άνοδο του πληθωρισμού και την αύξηση των έμμεσων φόρων σε κάποιες οικονομίες, αλλά και η μεγάλη μείωση της αξίας των περιουσιακών στοιχείων λόγω της υποχώρησης των ευρωπαϊκών χρηματιστηρίων, κυρίως μετά το καλοκαίρι, επέδρασαν αρνητικά στην ιδιωτική κατανάλωση το Μεταξύ των 31 χωρών της Ευρώπης, εκτιμάται ότι τις χειρότερες επιδόσεις σημείωσαν η Ελλάδα ( 6,2%) και η Πορτογαλία (4,2%), λόγω της ύφεσης που αντιμετωπίζουν. Τις καλύτερες επιδόσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών σημείωσαν οι τρεις χώρες της Βαλτικής, καθώς και η Ισλανδία, η Φινλανδία, και η Πολωνία. Στοιχεία για την προστιθέμενη αξία του εμπορίου ως κλάδου του τριτογενούς τομέα δεν έχουμε για το

18 Οι διαθέσιμες εκτιμήσεις για το 2010, για τους κλάδους εμπορίου, εστιατορίων, ξενοδοχείων και μεταφορών, αθροιστικά δείχνουν ανάκαμψη στην ΕΕ-27, με άνοδο κατά 2,4%, έναντι πτώσης κατά 5,2% το 2009 (σε σταθερές τιμές), κατ αντιστοιχία δηλαδή των εξελίξεων στο σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας το Στην Ελλάδα και στη Ρουμανία καταγράφηκε, το 2010, η μεγαλύτερη πτώση της προστιθέμενης αξίας των κλάδων αυτών. Αντιθέτως, η ταχύτερη ανάκαμψη της δραστηριότητας των κλάδων αυτών σημειώθηκε στην Τουρκία, τη Σουηδία και τη Σλοβακία. Φοβούμενοι οι ιδιώτες, οι επιχειρήσεις και το κράτος, τις σοβαρές συνέπειες που θα έχει η πιθανή εξάπλωση του δημοσιονομικού προβλήματος, στην Ελλάδα, τα κράτη - μέλη της ΕΕ-27, εντός του 2011, έλαβαν δραστικά μέτρα με σκοπό την βελτίωση της υφιστάμενης οικονομικής κατάστασης. Το δημοσιονομικό έλλειμμα της ΕΕ-27 μειώθηκε εντονότερα το 2011, στο 4,7% του ΑΕΠ από 6,6% το 2010, αντανακλώντας κυρίως τη μεγάλη υποχώρηση του πρωτογενούς ελλείμματος (1,8% του ΑΕΠ από 3,9% το 2010) σε περιβάλλον αύξησης της επιβάρυνσης για τόκους (2,9% του ΑΕΠ από 2,7% το 2010). Τη μεγαλύτερη βελτίωση στο δημοσιονομικό έλλειμμα εκτιμάται ότι σημείωσαν η Ιρλανδία (στο 10,3% του ΑΕΠ από 31,3% το 2010), η Λετονία (4,2% από 8,3% το 2010) και η Πορτογαλία (5,8% από 9,8% το 2010), ενώ η Ουγγαρία σημείωσε θεαματική βελτίωση, αφού εκτιμάται ότι πέτυχε πλεόνασμα 3,6% του ΑΕΠ, έναντι ελλείμματος 4,2% το 2010 (Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού εμπορίου, 2011). 1.4 Κύκλος ζωής μιας οικονομικής κρίσης Σύμφωνα με τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων, οι οικονομικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι είναι το φαινόμενο των επαναλαμβανόμενων διακυμάνσεων της γενικής οικονομικής δραστηριότητας, που παρατηρούνται για μια περίοδο ετών. Μία κρίση μπορεί να αποτελείται από τέσσερα διαφορετικά και διακριτά στάδια. Ο συνήθης κύκλος ζωής μιας κρίσης ακολουθεί τα παρακάτω στάδια (Ευθυμίου etc. 2009, Στραβολαίμη 2009, Σωτηροπούλου 2008): > Στάδιο διαμόρφωσης της κατάστασης ή Πρόδρομων συμπτωμάτων (Prodromal crisis stage): Συνήθως, πριν οδηγηθεί μια χώρα στη κρίση, κάποιες καταστάσεις ή επισημάνσεις, για τις οποίες δεν ληφθούν μέτρα, ενέργειες/ πράξεις ή παραλείψεις και μια ασυνήθης δραστηριότητα μπορεί να συμβαίνουν. Το στάδιο αυτό τελειώνει με έκδοση εκτίμησης κατάστασης από 17

19 το Κέντρο Χειρισμού Κρίσεων. Όλα τα παραπάνω ενδεχόμενα τα οποία οδηγούν σε εκδήλωση κρίσης, καλούνται Πρόδρομα συμπτώματα. Κάθε δραστηριότητα έχει τα δικά της πρόδρομα συμπτώματα, ενώ κάθε στιγμή που δεν υπάρχει κρίση, διανύεται μια κατάσταση προ- κρίσης. > Στάδιο εκδήλωσης-κορύφωσης της κρίσης (acute crisis stage): Η περίοδος αυτή είναι η περίοδος όπου εκδηλώνεται και κορυφώνεται μια κρίση. Διαρκεί όσο χρόνο τα χαρακτηριστικά της κρίσης εκδηλώνονται. > Στάδιο των επιπτώσεων (Chronic crisis stage): Η περίοδος κατά την οποία οι επιπτώσεις από την κρίση εκδηλώνονται και οι συνέπειες είναι αντιληπτές. > Στάδιο επίλυσης- ομαλοποίησης (Crisis resolution stage): Η τελευταία φάση της κρίσης κατά την οποία το «σύστημα» αρχίζει να ανακτά τους κανονικούς προ της κρίσης ρυθμούς. Τα προαναφερθέντα απεικονίζονται και σε σχήματα παρακάτω. 1.5 Η Ελληνική Οικονομική κρίση στο διεθνή τύπο Η Ελληνική οικονομική κρίση έχει απασχολήσει και εξακολουθεί να απασχολεί τον τύπο σε διεθνές επίπεδο. Πιο αναλυτικά, το Δεκέμβριο του 2010, το 85% των άρθρων στον ευρωπαϊκό Τύπο αναφέρονται στην Ελληνική οικονομική κρίση. Υπάρχει, ωστόσο, μια διαφορά στην έμφαση στην ελληνική έκδοση μεταξύ της Δυτικής Ευρώπης, της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ), με το τελευταίο να ασχολούνται λιγότερο με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζει την εξέλιξη του συνολικού ποσού των άρθρων / αναφορές στην ελληνική κρίση. Είναι σαφές ότι η Ελλάδα μπαίνει στο ραντάρ των παγκόσμιων μέσων μαζικής ενημέρωσης το Δεκέμβριο του Μια σειρά από ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν για πρώτη αυτή φάση της ελληνικής κρίσης (Antoniades, 2012). 18

20 Διάγραμμα 1.1: Εξέλιξη του συνολικού ποσού των άρθρων /αναφορών στην ελληνική κρίση (2010). (Αηίοπίαάε*, 2012) Το διάγραμμα που ακολουθεί δείχνει ότι οι αναφορές, στα Ελληνικά δεδομένα, στην πολωνική Gazeta Wyborcza, το μήνα Δεκέμβριο, είναι μόνο περίπου τα δύο τρίτα από αυτές στις Δυτικές ευρωπαϊκές εφημερίδες. Υπάρχει επίσης, ένας σημαντικός λόγος για την Ελλάδα στο The New York Times (αλλά κοντά σε αυτό της πολωνικής εφημερίδας), καθώς και στην Ημερησία της Κίνας (το ένα τέταρτο της Δυτικής ευρωπαϊκό μέσο όρο). Ωστόσο, κατά την περίοδο πριν από τη συμφωνία για τη διάσωση, η κορύφωση της προσοχής της διεθνούς Τύπου, επιτυγχάνεται το Φεβρουάριο του 2010, όταν με την εξαίρεση της Ιαπωνικής εφημερίδας, υπάρχει ένα σημαντικό ποσό των αναφορών, «γεμάτο» με συζήτηση για την Ελλάδα (Antoniades, 2012). 19

21 Διάγραμμα 1.2: Αριθμός άρθρων ανά μήνα με αναφορά στις ελληνικές πολιτικό-οικονομικές εξελίξεις. (Αηίοπίαάε*, 2012) Το επόμενο διάγραμμα, μας παρέχει στοιχειώδη πληροφόρηση, προσφέροντας σχετικά με τη στάση απέναντι στην Ελλάδα ανά δημοσίευμα. Η πιο αρνητική στάση παράγεται στις αγγλοσαξονικές εφημερίδες, New York Times και The Times, όπου οι αρνητικές αναφορές είναι περισσότερες από τις μισές των αντίστοιχων του συνολικού αριθμού των παραπομπών στην Ελλάδα. Είναι επίσης ενδιαφέρον, ότι οι δύο εφημερίδες καταλαμβάνουν διαφορετικές άκρες του πολιτικού φάσματος. Το ποσοστό των αρνητικών αναφορών που βρέθηκε στους New York Times, είναι σημαντικά υψηλότερο από αυτό που βρέθηκε στην εφημερίδα The Times. Η μόνη εξαίρεση είναι η ισπανική εφημερίδα El Pais, η οποία υιοθετεί μια συντριπτικά ουδέτερη προσέγγιση. Η El Pais είναι η μόνη εφημερίδα του δείγματός μας στο οποίο οι θετικές αναφορές υπερβαίνουν τις αρνητικές. Μια «απόκλιση», η οποία μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από την ιδεολογική στάση της εφημερίδας (Antoniades, 2012). Το υψηλότερο ποσοστό των θετικών αναφορών βρίσκεται στη γερμανική Die Zeit (26,5%), ακολουθούμενη από τη γαλλική εφημερίδα Le Figaro (16,5%) και την ισπανική εφημερίδα El Pais (11,5%). Αναμφισβήτητα, η Die Zeit, ακολουθώντας την «παράδοση» που ευνοεί την μετριοπάθεια, πραγματοποιεί μια ανάλυση αμφισβητούμενων ζητημάτων, που αποτελεί συνειδητή προσπάθεια προσφοράς μιας πιο ισορροπημένης προσέγγισης προς τη Γερμανική δημόσια συζήτηση που κυριαρχείται από υπερβολικά αρνητικές εκθέσεις για την Ελλάδα (Antoniades, 2012). 20

22 H positive H negative B neutral H not clear/other The Times The Korea Times* New York Times Le Figaro Gazeta Wyborcza El Pais Die Zeit China Daily * Διάγραμμα 1.3: Stance Towards Greece per Newspaper. (Antoniades, 2012) 21

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 «ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΕ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ» 2.1 Εισαγωγή 2.2 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κατασκευαστικό κλάδο 2.3 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον τουριστικό κλάδο 2.4 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον εργασιακό κλάδο 2.5 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κλάδο του εμπορίου 22

24 2.1 Εισαγωγή Οι επιπτώσεις της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, είναι πλέον αδιάψευστα αισθητές και στην πραγματική οικονομία της χώρας μας, με απρόβλεπτες εξελίξεις για τη μείωση της ρευστότητας των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα των μικρομεσαίων και των νοικοκυριών, την αυξανόμενη ανεργία και την εξαθλίωση των ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και της κατανάλωσης, είχαν σαν αποτέλεσμα να μεγαλώσει η «μαύρη τρύπα» του Προϋπολογισμού, σημειώνοντας υστέρηση εσόδων κατά 2,41 δισεκατομμύρια, το 2008 (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). Μεγάλη επιρροή από την οικονομική κρίση έχουν δεχτεί οι κλάδοι, της εργασίας, του εμπορίου και των επαγγελματικών, επιστημονικών και τεχνικών δραστηριοτήτων και των τεχνών, διασκέδασης και ψυχαγωγίας, τα δύο τελευταία τρίμηνα. Αντίθετα σε όλα τα τρίμηνα η απασχόληση αυξάνεται στους κλάδους της γεωργίας, της ενημέρωσης και επικοινωνίας, της εκπαίδευσης και των ιδιωτικών νοικοκυριών. Επιπρόσθετα, η απασχόληση αυξάνεται, κατά τα δύο τελευταία τρίμηνα, στους κλάδους του τουρισμού και της υγείας, ενώ αυξητική φαίνεται να είναι η τάση στην απασχόληση και στον κλάδο των μεταφορών (Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ - ΑΔΕΔΥ, 2010). Στις θεματικές ενότητες που ακολουθούν, πρόκειται να μελετηθεί η επιρροή της οικονομικής κρίσης στον κατασκευαστικό κλάδο, τον τουριστικό, τον εργασιακό και τον κλάδο του εμπορίου. Η επιλογή των κλάδων αυτών, πραγματοποιήθηκε λαμβάνοντας υπόψη ότι οι κλάδοι αυτοί είναι που επηρεάζουν άμεσα την οικονομία και την κυκλοφοριακή ταχύτητα του χρήματος σε μια χώρα. 2.2 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κατασκευαστικό κλάδο Ο κατασκευαστικός κλάδος, έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό, από τις κεφαλαιακές ελλείψεις και την αδυναμία δανεισμού με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι σε αυτόν τον κλάδο να μένουν άνεργοι (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). Στο γράφημα που ακολουθεί, γίνεται φανερή η σημαντική μείωση ανέγερσης νέων οικοδομών ή οι κατασκευές σε υφιστάμενες οικοδομές. Μελετώντας το γράφημα όγκου ανέγερσης νέων οικοδομών και προσθηκών ανά έτος, βλέπουμε πως η περίοδος από το ο κατασκευαστικός κλάδος χαρακτηρίστηκε από 23

25 ιδιαίτερη ανάπτυξη, ενώ τη χρονική περίοδο , παρουσίασε μια σχετική ύφεση την οποία διαδέχθηκε η μεγαλύτερη διαχρονικά ανάπτυξη και διήρκησε μέχρι το Από το 2005 και ύστερα, βλέπουμε πως η οικονομική κρίση επηρεάζει σημαντικά τον κλάδο και η ανέγερση οικοδομών μειώνεται δραματικά μέχρι και σήμερα. Ογκος Volume Σε χιλιάδες μ3 In thousand m :J : 7l).( HΜ) Hi viiis; 4 ::::: : Γράφημα 2.1: Όγκος νέων οικοδομών και προσθηκών ανά έτος. (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2008) 2.3 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον τουριστικό κλάδο Έχει παρατηρηθεί διεθνώς, πως κάθε φορά που γίνεται λόγος για τον τουρισμό, επισημαίνεται η θετική επίδρασή του στο εθνικό ισοζύγιο πληρωμών της εκάστοτε χώρας προορισμού και εκτενέστερα όταν πρόκειται για κάποια αναπτυσσόμενη χώρα. Τα έσοδα από τον τουρισμό, τα οποία κατατάσσονται στους άδηλους εισερχόμενους πόρους, συμβάλλουν σημαντικά στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών κάθε χώρας. Αυτό αποδεικνύεται σύμφωνα με την εξίσωση του Εθνικού εισοδήματος: Υ = + I +Χ - Μ όπου Υ το Εθνικό εισόδημα, Ο η εγχώρια κατανάλωση, Ι οι επενδύσεις, Χ οι εξαγωγές και Μ οι εισαγωγές. Σύμφωνα με την παρούσα εξίσωση, το Εθνικό Εισόδημα είναι φυσική συνάρτηση της εγχώριας κατανάλωσης των επενδύσεων και των εξαγωγών σε σχέση με τις εισαγωγές. Για να υπολογισθεί σωστά η συναλλαγματική επίδραση του τουρισμού σε μια οικονομία υποδοχής, θα πρέπει για αρχή να καθοριστούν τα εξής: ^ Η δαπάνη για τη δημιουργία τουριστικών εγκαταστάσεων. ^ Η δαπάνη για επενδύσεις στην χώρα υποδοχής. ^ Η δαπάνη για διαφήμιση και προώθηση του τουρισμού. 24

26 Η δαπάνη για εισαγωγή προϊόντων που καλύπτουν τις απαιτήσεις των τουριστών. ^ Η δαπάνη για εισαγωγή προϊόντων που χρησιμοποιούν (στην χώρα προορισμού) οι τουρίστες. ^ Η δαπάνη για εισαγωγή προϊόντων που καταναλώνονται από τους απασχολούμενους σε τουριστικές υπηρεσίες. ^ Η δαπάνη για εισαγωγή προϊόντων που απαιτούν οι απασχολούμενοι στον τουριστικό τομέα. Συγκρίνοντας τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί μπορεί να διαπιστώσει κανείς πως οι αφίξεις τουριστών δεν έχουν μειωθεί αλλά αντίθετα το 2011 αυξήθηκαν, ενώ τα έσοδα έχουν μείνει σχετικά σταθερά. Έτη Αφίξεις (σε εκατ.) Έσοδα (δις. $) Πίνακας 2.1: Σύγκριση επιπέδου τουριστικών αφίξεων σε συνάρτηση με τα έσοδα. (Σύνδεσμος ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων, 2012) 2.4 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον εργασιακό κλάδο Φυσικό επακόλουθο της οικονομικής κρίσης, ήταν η επιρροή στον εργασιακό τομέα, ο οποίος είναι ίσως ο πιο επηρεασμένος. Η μείωση της υφιστάμενης ζήτησης προϊόντων ή υπηρεσιών προκάλεσε μείωση των εσόδων των επιχειρήσεων, γεγονός που συνεπάγεται την έλλειψη απαραίτητων πόρων για την κάλυψη των λειτουργικών εξόδων των επιχειρήσεων. 25

27 Σύμφωνα με το Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ - ΑΔΕΔΥ (2010), ύστερα από εξέταση των μεταβολών που επήλθαν στην απασχόληση κατά το 2009 διαπιστώθηκε ότι σε όλα τα τρίμηνα οι μεταβολές είναι αρνητικές. Το βάρος της κρίσης υφίστανται κυρίως οι άνδρες απασχολούμενοι, καθώς η γυναικεία απασχόληση μειώνεται μόνο κατά το τελευταίο τρίμηνο του Ως προς τις μεταβολές που επέρχονται στις ηλικιακές ομάδες, η μείωση αφορά όλες τις ηλικιακές ομάδες με εξαίρεση αυτή των ετών, λόγω των μεταβολών στην γυναικεία απασχόληση. Η απασχόληση μειώνεται κυρίως με την μορφή της πλήρους απασχόλησης και κυρίως στους άνδρες. Ως προς την θέση στην επιχείρηση, το κύριο βάρος των μεταβολών υφίσταται η μισθωτή εργασία και εν συνεχεία η κατηγορία των συμβοηθούντων και μη αμειβόμενων μελών. Κατά τα δύο τελευταία τρίμηνα, σημαντική είναι και η μείωση που υφίσταται η κατηγορία των εργοδοτών, ενώ στην κατηγορία των αυτοαπασχολούμενων, η απασχόληση αυξάνεται. Ως προς τις μεταβολές που επέρχονται στην απασχόληση των κλάδων, διαπιστώνουμε ότι το κύριο βάρος της κρίσης υφίστανται οι κλάδοι των κατασκευών και της μεταποίησης. Μείωση υφίστανται και οι κλάδοι της παροχής ηλεκτρικού, της παροχής νερού κλπ, των ορυχείων και λατομείων, των χρηματοπιστωτικών και ασφαλιστικών δραστηριοτήτων, των διοικητικών και υποστηρικτικών δραστηριοτήτων και των άλλων δραστηριοτήτων παροχής υπηρεσιών σε όλα τα τρίμηνα (Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ - ΑΔΕΔΥ, 2010). Το ποσοστό ανεργίας το Μάρτιο του 2011 ανήλθε σε 16,2%, έναντι 11,6% το Μάρτιο του 2010 και 15,9% το Φεβρουάριο του Το σύνολο των απασχολουμένων κατά το Μάρτιο του 2011, εκτιμάται ότι ανήλθε σε άτομα. Οι άνεργοι ανήλθαν σε άτομα, ενώ ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός ανήλθε σε άτομα. Τα αντίστοιχα μεγέθη κατά το Μάρτιο των ετών 2006 έως και Οι απασχολούμενοι μειώθηκαν κατά άτομα σε σχέση με το Μάρτιο του 2010 (μείωση 5,4%) ενώ αυξήθηκαν κατά άτομα σε σχέση με το Φεβρουάριο του 2011 (αύξηση 0,2%). Οι άνεργοι αυξήθηκαν κατά άτομα, σε σχέση με το Μάρτιο του 2010 (αύξηση 40,2%) και κατά άτομα, σε σχέση με το Φεβρουάριο του 2011 (αύξηση 3,1%) (Ελληνική Στατιστική Αρχ^ 2011). 26

28 Γράφημα 2.2: Ποσοστά ανεργίας (Ετήσια Έκθεση Ελληνικού Εμπορίου, 2011) Για την ακρίβεια, πολλές επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση ενώ άλλες για να γλιτώσουν, προσπαθούν να μειώσουν το λειτουργικό κόστος τους ή να μετεγκατασταθούν σε άλλη χώρα με φθηνότερα εργατικά χέρια. Έτσι στην προσπάθεια τους να μειώσουν το λειτουργικό κόστος, μειώνουν το προσωπικό ή προχωρούν σε μετατροπές των συμβάσεων. Η οικονομική κρίση όμως, προκάλεσε και άλλα προβλήματα τα οποία θα έχουν μεγάλες επιπτώσεις στους πολίτες και σε όλη τη χώρα. Η προσπάθεια των επιχειρήσεων να επιβιώσουν με μείωση του λειτουργικού τους κόστους, εκτός από τις απολύσεις, περιλαμβάνει και άλλους τρόπους που έχουν και θα έχουν τεράστιες επιπτώσεις στις εργασιακές σχέσεις των εργαζομένων και στα δικαιώματα τους γενικότερα (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). Αυτό σημαίνει πως με την οικονομική κρίση στην Ελλάδα, επικράτησαν πιο ευέλικτες σχέσεις εργασίας. Δηλαδή, γίνεται λόγος για τη μερική απασχόληση και την εκ περιτροπής εργασία, η οποία αναγνωρίζεται ως ειδική μορφή μερικής απασχόλησης. Επίσης, πλέον επιλέγονται περισσότερο οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου όπου η λήξη μπορεί να προσδιορίζεται από συγκεκριμένες δεσμεύσεις και όρους. Επίσης, οι συμβάσεις έργου και τα Προγράμματα Απόκτησης Εργασιακής Εμπειρίας (Stage) αποτελούν συχνό φαινόμενο σε κάποιες επιχειρήσεις (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). 27

29 Η ενοικίαση εργαζομένων είναι η πλέον ραγδαία αναπτυσσόμενη μορφή απασχόλησης τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Στη χώρα μας νομιμοποιήθηκε με τον Νόμο 2956/2001, ο οποίος καθορίζει το καθεστώς λειτουργίας των Εταιρειών Προσωρινής Απασχόλησης. Επίσης, η διευθέτηση του χρόνου εργασίας (νομοθετημένη με τον Ν. 3385/05), αποτελεί δυνατότητα που έχει στη διάθεσή του ο επιχειρηματίας, ώστε να κατανείμει κατά βούληση το ανθρώπινο δυναμικό που απασχολεί, ανεξάρτητα από τον οκτάωρο συμβατικό χρόνο. Επίσης, τον απαλλάσσει από ένα σημαντικό μέρος του «νεκρού» χρόνου εργασίας, διαχωρίζοντας τον χρόνο σε «ενεργό» και «ανενεργό» και ταυτοχρόνως, από τις υπερωρίες που ήταν αναγκασμένος να καταβάλει προηγουμένως. (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009) Η σύμβαση παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών υπάρχει, όταν ο πάροχος ανεξάρτητων υπηρεσιών αναλαμβάνει την υποχρέωση έναντι ενός προσώπου, για παροχή εργασίας χωρίς όμως να υπόκειται στην εποπτεία και τον έλεγχο του αντισυμβαλλομένου του (ΚΕ.Π.Ε.Α-ΓΣΕΕ, 2010). Επίσης, έχει ψηφιστεί το καθεστώς της διαθεσιμότητας, όπου ο μισθωτός λαμβάνει το ήμισυ του μέσου όρου των τακτικών αποδοχών του (δηλαδή όχι μόνο του μισθού αλλά και του συνόλου των επιδομάτων, εξαιρουμένων μόνο των υπερωριών και των πριμ παραγωγής που δεν δίνονται με τακτικό τρόπο) των δύο τελευταίων μηνών που διήνυσε υπό καθεστώς πλήρους απασχολήσεως (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). Το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα των εργασιακών σχέσεων, είναι η παράνομη εργασία. Μπορεί το φαινόμενο αυτό να ήταν σε ψηλά επίπεδα στη χώρα μας γενικά, όμως τα τελευταία χρόνια έχει διογκωθεί ανησυχητικά. Αυτό που απασχολεί και θα πρέπει να προβληματίσει, είναι πως η αδήλωτη - ανασφάλιστη εργασία έχει γίνει πλέον καθεστώς και εντάσσεται ή γίνεται προσπάθεια να ενταχθεί, στα πλαίσια των ελαστικών μορφών απασχόλησης (Γαλατιανός και Ζαλούφης, 2009). Στους πίνακες που ακολουθούν, παρουσιάζεται το ποσοστό της ανεργίας αναλυτικά, κατά περιφέρεια, φύλο και ομάδες ηλικιών για το μήνα Μάρτιο των ετών 2006 έως και

30 Πίνακας 2.2: Εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας, κατά μήνα: Μάρτιος 2006-Μάρτιος (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2011) Μ ά ρ τιο ς Α π ασχολούμενοι Α νεργοι Β Ο ικονομικά μη ενεργοί Π ο σ ο σ τό α ν ε ρ γ ία ς ,2 0,5 9,0 9,2 11,6 16,2 Πίνακας 2.3: Απασχολούμενοι, άνεργοι, οικονομικά μη ενεργοί και ποσοστό ανεργίας: Μάρτιος (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2011) 29

31 Μάρτιος Ανατολική Μακεδονία και Θράκη ,9 11,8 12,3 16, Κεντρική Μακεδονία 10,3 9, ,2 12, Δυτική Μακεδονία 19,2 14,1 6,0 11,3 11,6 20,6 Ήττει ρος ,4 10,2 10,1 11,4 15,9 Θεσσαλία 9.6 6,2 9,1 9,1 13,2 15,2 Ιόνιοι Νήσοι , ,7 23, Δυτική Ελλάς 7,8 3, ,2 7,9 15,2 Στερεά Ελλάς 7 7 3,9 9,0 9,7 11,1 16,1 Αττική 7,7 8,7 7,2 7,3 10,5 15,3 Πελοπόννησος 7.0 7,5 9,1 3,4 8,1 13,2 Βόρειο Αιγαίο 9,1 10,1 5,4 4,9 10,4 13,7 Νότιο Αιγαίο 11,5 21, ,2 16, Κρήτη 9,2 10,0 10,7 10,3 12,0 14,5 Σύνολο Ελλάδος 9,2 9,5 9,0 9,2 11,6 10,2 Πίνακας 2.4: Ποσοστό ανεργίας, κατά περιφέρεια: Μάρτιος (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2011) Φ ύλα Μ ά ρ τιο ς Αρρενες 5,9 6,2 6,3 6,6 6,5 13,3 Θήλεις 14,1 14,2 12,7 12,9 15,9 19,5 Σ ύναλα 9,2 9,5 9,0 9,2 11,6 16,2 Πίνακας 2.5: Ποσοστό ανεργίας κατά φύλο: Μάρτιος (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2011) 30

32 Ο μ ά δ ες η λ ικ ιώ ν Μ ά ρ τιο ς ετών 25Γ3 25,6 27,1 24,5 29,6 42, » 1 1Γ4 12,4 11,9 12,7 15, » 7,9 7,7 7,1 7,5 10,0 13, » 5 Ρ5 5,6 5,4 6,0 7, » 3,9 4,6 3,4 3, » 1,9 0,5 0,0 0,7 0,6 5.0 ΣύνοΛο 9,2 9,5 9,0 9,2 11,0 10,2 Πίνακας 2.6: Ποσοστό ανεργίας, κατά ομάδες ηλικιών: Μάρτιος (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2011) 2.5 Οι επιπτώσεις που επέφερε η οικονομική κρίση στον κλάδο του εμπορίου Η ελληνική οικονομία διέρχεται μια παρατεταμένη περίοδο βαθιάς κρίσης με κύρια χαρακτηριστικά τη συνεχή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και την ύφεση που παραμένει για τρίτη συνεχή χρονιά, γεγονός που έχει άμεσο αντίκτυπο στη λειτουργία και στις επιδόσεις όλων των επιχειρήσεων της χώρας. Η επιδείνωση είναι πλέον διάχυτη και σε όλο το εύρος των εμπορικών δραστηριοτήτων, με κύρια χαρακτηριστικά την πτώση στον κύκλο εργασιών, την ανατροπή στην κερδοφορία και τη συρρίκνωση της κεφαλαιουχικής βάσης του εμπορίου. Άνοδος I Άνοδος 5-1-%-10% Μείωση 5+%-Ι ΟΧ I Μείωση >10% Στασιμότητα ±5%] Δ/Γ-Δ/Α Γράφημα 2.3: Πωλήσεις και κέρδη των επιχειρήσεων του ελληνικού εμπορίου το (Ετήσια Έκθεση Ελληνικού Εμπορίου, 2011) 31

33 Διάγραμμα 2.1: Μηνιαία εξέλιξη του Δείκτη Ογκου στο Λιανικό Εμπόριο. (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2012) ι ,0 90,0 30,0 70, Γενικός Δείκτης Καύσιμα Διατροφή * Λοιττα Διάγραμμα 2.2: Μηνιαία εξέλιξη του Δείκτη Ογκου στο Λιανικό Εμπόριο. (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2012) 32

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ» 3.1 Ορισμός της έννοιας «Ψυχολογία» 3.2 Ορισμός της έννοιας «Ψυχική υγεία» 3.3 Η «ψυχολογία» των Ελλήνων πολιτών 3.4 Η απειλή της ψυχικής υγείας 3.5 Η αντιμετώπιση του προβλήματος 33

35 3.1 Ορισμός της έννοιας «Ψυχολογία» Η λέξη ψυχολογία αποτελείται από δύο αρχαίες ελληνικές λέξεις, ψυχή και λόγος. Έτσι, Ψυχολογία, ως επιστήμη, είναι η μελέτη του νου, της σκέψης και της συμπεριφοράς. (Σκαπινάκης και Μιχάλης, 2003). Αν και η επιστήμη της ψυχολογίας μελετά κυρίως την ανθρώπινη συμπεριφορά, έχει επίσης μελετηθεί και η συμπεριφορά των ζώων, είτε ως ξεχωριστού κλάδου της ψυχολογίας (γνώση των ζώων) είτε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποκτήσει βαθιά γνώση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ψυχολογίας, κάνοντας μια σύγκριση μεταξύ των δύο (συγκριτική ψυχολογία). Ο Wilhelm Wundt ήταν ο πρώτος άνθρωπος που αποκαλεί τον εαυτό του «ψυχολόγο», και άνοιξε το πρώτο εργαστήριο ψυχολογίας το 1879 και σχετικά πρόσφατα η ψυχολογία έχει αναπτυχθεί ως μια ξεχωριστή επιστήμη (Psychology Updates, 2010). Επίσης, σύμφωνα με τους Σκαπινάκη και Μιχάλη, (2003), ο όρος ψυχολογία αποτελεί σύνθεση δύο λεκτικών συντελεστών. Του όρου ψυχή και του όρου λόγος. Κατ' αρχήν, Ψυχολογία σημαίνει ο λόγος περί της ψυχής, δηλαδή ένα σύστημα σκέψης, μελέτης και έρευνας που αφορά τα τεκταινόμενα του ψυχικού χώρου αλλά και την ίδια την υφή και υπόσταση του χώρου αυτού. Ψυχολογία ως επιστήμη, ορίζεται εκείνη που ερευνά τις ψυχικές λειτουργίες, τον ανθρώπινο ψυχισμό. Είναι δηλαδή ο κλάδος εκείνος, που στόχο του έχει να ερευνήσει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και να κατανοήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και τις γενεσιουργές αιτίες της. Η μελέτη της ψυχολογίας διεξάγεται με επιστημονικό όρο και με μη επιστημονικό τρόπο. Η Ψυχολογία έχει μια εκλεκτική προσέγγιση και βασίζεται σε επιστημονικές γνώσεις από διαφορετικούς τομείς της γνώσης, προκειμένου να εξηγήσουν και να κατανοήσουν τη συμπεριφορά. Επίσης, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό πάνω στον θετικισμό και αντλεί στοιχεία από ποσοτικές μελέτες και χρησιμοποιεί επιστημονικές μεθόδους για να ελέγξουν τις υποθέσεις σε πειραματικό επίπεδο. Ωστόσο, όλες οι ψυχολογικές μέθοδοι δεν συμβαδίζουν με την κλασική επιστημονική προσέγγιση (Psychology Updates, 2010). Ορισμένα θέματα που οι ψυχολόγοι μπορούν να μελετήσουν είναι ζητήματα όπως, αν αλλάζει η συμπεριφορά με την ανάπτυξη, όταν μια συμπεριφορά είναι ενστικτώδης ή βιωματική, πώς τα άτομα διαφέρουν, και το πώς οι άνθρωποι αντιδρούν στα προβλήματα. Η εφαρμοσμένη ψυχολογία μπορεί να χρησιμοποιήσει 34

36 επιστημονικές γνώσεις για να αναπτυχθεί. Στην εφαρμοσμένη ψυχολογία εντάσσονται διάφοροι κλάδοι όπως η Αναπτυξιακή ψυχολογία, η Ψυχολογία των ζώων, η Εκπαιδευτική ψυχολογία, η Ψυχοθεραπεία, η Βιομηχανική ψυχολογία, η Ψυχολογία της προσωπικότητας και η Κοινωνική ψυχολογία (The Science of Mind 2006). 3.2 Ορισμός της έννοιας «Ψυχική υγεία» Η ψυχική υγεία είναι μια έννοια που αναφέρεται σε μια ανθρώπινη κατάσταση, την συναισθηματική και ψυχολογική ευεξία. Η ψυχική υγεία είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα επίπεδο γνωστικής και συναισθηματικής ευεξίας, απουσίας μιας ψυχικής διαταραχής. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (2008), δεν υπάρχει ένας επίσημος ορισμός της ψυχικής υγείας. Πολιτιστικές διαφορές, υποκειμενικές εκτιμήσεις, επαγγελματικά και ανταγωνιστικές επαγγελματικές θεωρίες, όλα επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η ψυχική υγεία. Σε γενικές γραμμές, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι η ψυχική υγεία και ψυχική ασθένεια δεν είναι αντιφατικά. Με άλλα λόγια, η απουσία μιας αναγνωρισμένης ψυχικής διαταραχής δεν είναι κατ' ανάγκην ένας δείκτης της ψυχικής υγείας. Η ψυχική υγεία ορίζεται ως η αναζήτηση της ισορροπίας όλων των πτυχών της ανθρώπινης ζωής, είτε πρόκειται για τη σωματική, τη διανοητική και την συναισθηματική, είτε για την πνευματική πτυχή του ανθρώπινου βίου. Η ψυχική υγεία, είναι η ικανότητα απόλαυσης της ζωής και αντιμετώπισης των καθημερινών προκλήσεων. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει τη λήψη αποφάσεων και επιλογών, προκειμένου να προσαρμοστεί η συμπεριφορά σε δύσκολες καταστάσεις και της αντιμετώπισής τους επιτυχώς. Συνεπάγεται, επίσης, η ικανότητα έκφρασης των αναγκών και των επιθυμιών. (Centre for Addiction και Mental Health, 2003). Η έκθεση του 1999 του Surgeon General s Report on Mental Health, ορίζει ως «ψυχική υγεία» την επιτυχημένη πορεία της ψυχικής λειτουργίας, με αποτέλεσμα την πραγματοποίηση παραγωγικών δραστηριοτήτων, οι οποίες βοηθούν στη διαχείριση των σχέσεων με άλλους ανθρώπους και ενισχύει την ικανότητα μεταβολής και αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων (Merikangas et al., 2007). 35

37 Από την ίδρυσή της, η WHO έχει συμπεριλάβει την ψυχική ευεξία στον ορισμό της υγείας. Η WHO ορίζει την υγεία ως μια κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς την απουσία ασθένειας ή αναπηρία και συμπλήρωσε ότι η ψυχική υγεία είναι μια κατάσταση στην οποία το άτομο συνειδητοποιεί τις δίκες του ικανότητες, μπορεί να αντιμετωπίσει τα φυσιολογικά άγχη της ζωής, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά και γόνιμα, και είναι σε θέση να συνεισφέρει στην ή της κοινότητας (WHO, 2001). Εικόνα 3.1: Αλληλεπίδραση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων στην ανάπτυξη των ψυχικών διαταραχών. ( Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2001) 3.3 Η «ψυχολογία» των Ελλήνων πολιτών Με βάση το άρθρο «Psychological Health Before, During and After an Economic Crisis: Results from Indonesia » (Jed και Duncan, 2007), είναι πιθανό ότι η οικονομική ανασφάλεια και η φτώχεια, συμβάλλουν στην κακή ψυχολογική υγεία και αντιστρόφως, τα στοιχεία δείχνουν ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από ψυχολογικά προβλήματα υγείας τείνουν να έχουν λιγότερο καλές επιδόσεις στην αγορά εργασίας και στο σχολείο (Ettner et al. 1997, Dooley et al. 2000, Kessler et al. 1995). Οι Economou et al., (2008) βρήκαν σημαντική συσχέτιση μεταξύ των ποσοστών ανεργίας και των 5 από τα 6 αίτια θανάτου που διερεύνησαν, και συγκεκριμένα των ισχαιμικών καρδιοπαθειών, του καρκίνου της τραχείας, των βρόγχων και του 36

38 πνεύμονα, κακοήθων νεοπλασιών, ανθρωποκτονιών, αυτοκτονιών και αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Η χαμηλή κοινωνικοοικονομική στάθμη του ατόμου, όπως αυτή προσδιορίζεται από το χαμηλό εισόδημα, τη χαμηλή εκπαίδευση, την εργασία χαμηλών δεξιοτήτων και τον κοινωνικό αποκλεισμό, έδειξε να συνδέεται με κακή σωματική υγεία, κακή ψυχολογική και συναισθηματική υγεία και αυξημένο κίνδυνο θνησιμότητας. Η μετα-ανάλυση των Paul and Moser (2009) έδειξε ότι οι άνεργοι βιώνουν πιο συχνά ψυχικές διαταραχές, σε σύγκριση με τους εργαζόμενους (34% έναντι 16%), παρουσιάζοντας μεικτά συμπτώματα, κατάθλιψης, άγχους, ψυχοσωματικών συμπτωμάτων και μειωμένη αυτοεκτίμηση. Παράγοντες που φαίνεται να μεγεθύνουν τον αντίκτυπο της ανεργίας στην ψυχική υγεία είναι η φύση της εργασίας και το επίπεδο εξειδίκευσης. Για παράδειγμα, άτομα με χειρωνακτική εργασία δείχνουν να βιώνουν μεγαλύτερη δυσφορία, σε σχέση με τους υπαλλήλους. Άλλος παράγοντας είναι η διάρκεια της ανεργίας, αφού έχει βρεθεί ότι όσο μεγαλύτερη είναι αυτή τόσο πιο δυσμενείς οι επιπτώσεις που παρουσιάζονται. Επίσης, η διαβίωση σε χώρες με αδύναμο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, άνιση κατανομή εισοδήματος ή αδύναμα προγράμματα προστασίας κατά της ανεργίας, δείχνει να αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες ψυχολογικής επιβάρυνσης (Uutela, 2010). Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, οι φτωχοί αποτελούν ομάδα κινδύνου, αφού είναι αυτοί που επηρεάζονται πρώτοι. Ταυτόχρονα, τα άτομα που ήδη νοσούν από ψυχικά νοσήματα, αποτελούν επίσης ομάδα υψηλού κινδύνου, έχοντας ως λογική συνέπεια τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου, όπου η φτώχεια ευνοεί τις ψυχιατρικές διαταραχές αλλά και το αντίστροφο. Προτεραιότητα για κάθε χώρα που αντιμετωπίζει οικονομική κρίση είναι η προστασία της ζωής και της βιωσιμότητας των ατόμων που βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο, με πρωταρχική πολιτική δράση την υποστήριξη κοινωνικών δικτύων ασφαλείας (Uutela, 2010). Οι Stuckler et al. (2009), μελέτησαν σε είκοσι έξι (26) χώρες της Ευρώπης, για το διάστημα , τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομικές μεταβολές μπορούν να επηρεάσουν τα ποσοστά θνησιμότητας στην Ευρώπη κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, καθώς και τον τρόπο που οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να περιστείλουν τις αντίξοες επιπτώσεις τους. Βρήκαν ότι για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία, υπήρχε αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες, στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς και αύξηση 37