2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή"

Transcript

1

2 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

3 3 Α.Ε.Ι. ΠΕΙΡΑΙΑ Τ.Τ. Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε. Ακαδημαϊκό Έτος: Πτυχιακή Εργασία Η επίδραση των οικονομικών θεωριών του 20ου αιώνα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική Σπουδαστές: Μαργαρίτα Φράγκου - Α.Μ Νικήτας Μέρμηγκας Α.Μ Επιβλέπων καθηγητής: Κωνσταντίνος Μελάς

4 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

5 Περιεχόμενα 5 Πρόλογος Εισαγωγή στις οικονομικές θεωρίες Γενικά Η γένεση της πολιτικής οικονομίας Καπιταλισμός Σοσιαλιστική οικονομική σκέψη Κομμουνισμός Η κληρονομιά των προηγούμενων αιώνων ος αιώνας ος αιώνας Η ανάδυση του κοινωνικού ρόλου του αρχιτέκτονα Η ανάδυση της «νέας πόλης» Αποικιακή αρχιτεκτονική ος αιώνας Οι οικονομικές συνθήκες και η πορεία προς τον Α Παγκόσμιο πόλεμο Ρωσική Επανάσταση Η αρχιτεκτονική στη Ρωσία της Επανάστασης ( ) Η Ελλάδα στις απαρχές του αιώνα (τέλη 19ου αιώνα-1920) Μεσοπόλεμος Άνδρωση φασισμού φασιστική αρχιτεκτονική ΕΣΣΔ-Προσπάθεια οικοδόμησης σοσιαλισμού-σοσιαλιστική αρχιτεκτονική ( ) Μοντέρνο κίνημα σχολή Bauhaus Άνδρωση ναζισμού ναζιστική αρχιτεκτονική Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του Εκφυλισμός Σοβιετικής Ένωσης Πόλεμος & ανοικοδόμηση-η χαμένη ευκαιρία της μεταπολεμικής κοινωνίας ( ) Β Παγκόσμιος πόλεμος Η καθιέρωση του μοντερνισμού και η μεταπολεμική αποκαθήλωσή του Ελλάδα: κατοχή-εμφύλιος-μετανάστευση

6 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ανάδειξη μετανεωτερικής κοινωνίας - αποβιομηχανοποίηση των ευρωπαϊκών πόλεων Μεταμοντερνισμός και αρχιτεκτονική πολυφωνία Χρηματοπιστωτικό πλέγμα-ο σύγχρονος πολεοδόμος Η διάδοση των ουρανοξυστών ως σχεδιαστικό πρότυπο Η Ελλάδα από την ΕΟΚ και μετά Τροφή για σκέψη Η αρχιτεκτονική και ο ρόλος του αρχιτέκτονα-ιστορικό υπόβαθρο Κοινωνικό-οικονομικό γίγνεσθαι και αρχιτεκτονική στον 21 ο αιώνα Επίλογος Βιβλιογραφία

7 Πρόλογος 7

8

9 9 Η παρούσα διάλεξη ξεκίνησε σαν μία πολύ καλή αφορμή για να διαβαστούν και να μελετηθούν στοιχεία που θα αποτελούσαν με τρόπο συνθετικό την απάντηση στο υποβόσκων ερώτημα του τίτλου της. Το αρχικό κίνητρο δηλαδή δεν ήταν τόσο η ίδια η απάντηση όσο η αναζήτησή της και η διαδρομή που έπρεπε να διανυθεί προς αυτή. Το θέμα ήταν αρκετά ευρύ ώστε να καθίσταται αχανές, τόσο γιατί αναφέρεται σε διάστημα ενός ολόκληρου αιώνα, όσο και γιατί δεν εστιάζεται χωρικά - αν και «φλερτάρει» κυρίως με τον ευρωπαϊκό χώρο. Η παράμετρος αυτή απέκλεισε αφενός την ενδελεχή έρευνα, η οποία θα κατέληγε αναπόφευκτα σε υπέρβαση των χρονικών περιθωρίων ολοκλήρωσης μίας διπλωματικής εργασίας, οδήγησε αφετέρου σε πολυεπίπεδη αναζήτηση στοιχείων, ενισχύοντας το ενδιαφέρον προς αυτή. Γεγονός είναι ότι ακριβώς εξαιτίας του μη ειδικού τίτλου της εργασίας, η μελέτη για την υλοποίησή της ήταν δύσκολο να οριοθετηθεί, καθώς η μία πηγή υποδείκνυε την επόμενη, προκαλώντας σε να τις συμπεριλάβεις καταρχάς στις σκέψεις σου και στη συνέχεια στα γραφόμενά σου. Άλλωστε, ολόκληρη η διάλεξη βασίζεται στην ερμηνεία που δόθηκε σε γραφόμενα άλλων και όχι σε προσωπικές μαρτυρίες των γραφόντων, κάτι που ενέτεινε την ανάγκη άντλησης πληροφοριών από αρκετές και ανομοιογενείς πηγές. Η επίδραση των οικονομικών συστημάτων βάσει των οποίων είναι δομημένη μία κοινωνία πάνω στο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό έργο που παράγεται σε αυτή είναι για πολλούς ένα θέμα κορεσμένο και ήδη απαντημένο. Εντούτοις, στη διάλεξη αυτή έγινε εξαρχής μία προσπάθεια «παρθενικής» προσέγγισης του θέματος και εκ νέου θεώρησής του. Στα πλαίσια αυτά και ακολουθώντας τη λογική σύμφωνα με την οποία, προσεγγίζοντας περισσότερο την αφετηρία καταλαβαίνουμε καλύτερα τι συνέβηκε στην πορεία, η διάλεξη ξεκινά με τη γένεση της οικονομικής σκέψης πριν αυτή μετουσιωθεί σε ξεκάθαρες οικονομικές θεωρίες και συστήματα. Για τον ίδιο λόγο θεωρήθηκε απαραίτητη μια σύντομη αναδρομή στους δύο προηγούμενους αιώνες και σε ότι αυτοί κληροδότησαν στον 20ο.

10 10 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η περιήγηση στον 20ό αιώνα πραγματοποιείται μέσω της χρονολογικής του διαίρεσης σε εικοσαετίες, ως της πιο αντικειμενικής και οργανωμένης μεθόδου, όσο και αν με τον τρόπο αυτό η κατανομή πληροφοριών είναι ανισοβαρής. Σε κάθε εικοσαετία γίνεται εκτενέστερη αναφορά σε γεγονότα-ορόσημα, θεωρώντας ότι το ιστορικό γεγονός είναι βασικός κρίκος μιας αλυσίδας που συμπεριλαμβάνει και αλληλεπιδρά με την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία και άρα και με την αρχιτεκτονική όχι απαραίτητα με αυτή τη σειρά και χωρίς τα όρια μεταξύ τους να είναι πάντα τόσο ευκρινή. Η Ελλάδα απασχολεί πάντα μία ξεχωριστή παράγραφο, τόσο γιατί διαφέρει ως παράδειγμα εφαρμογής οικονομικών συστημάτων όπως και άλλες μικρές ευρωπαϊκές και μη χώρες- όσο και γιατί θεωρήθηκε σημαντική μία μεγαλύτερη μνεία για τα «εν οίκω», λόγω της πεποίθησης ότι η γνώση και κατανόηση πρωτίστως αυτών, οδηγεί και σε καλύτερη κατανόηση των όσων μας περιβάλλουν. Αν και η σύνδεση που υπάρχει μεταξύ οικονομικού συστήματος και οικοδομικής δραστηριότητας είναι σαφής και ξεκάθαρη, η διάλεξη προσπαθεί να μην υποκύψει σε εύκολα συμπεράσματα. Άλλωστε αν το θέμα δεν ήταν τόσο ευρύ- όπως προαναφέρθηκε- αλλά αναφερόταν σε μεμονωμένες περιπτώσεις, η ανάλυση αυτών θα περιέκλειε και διαφορετικούς κάθε φορά παράγοντες. Επιθυμία των γραφόντων είναι, σκιαγραφώντας κάθε φορά το συνολικό πλαίσιο - ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό και παρέχοντας τις απαραίτητες πληροφορίες που το αφορούν, να καταφέρνουν να εντοπίσουν τις αλληλεπιδράσεις που δημιουργούνται στις κοινωνίες και στην αρχιτεκτονική ως πράξη που συντελείται μέσα σε αυτές και να γεννήσουν τους αντίστοιχους προβληματισμούς για την πορεία της μέσα στον 20 ο αιώνα-κυρίως μέσα από το πρίσμα του εφαρμοζόμενου οικονομικού συστήματος. Από εκεί και πέρα, οι όποιοι συνειρμοί προκύψουν επαφίενται στις εκάστοτε υποκειμενικές αναγνώσεις. Επιτυχία πάντως θα θεωρηθεί αν η διάλεξη ή τμήμα αυτής αποτελέσει κίνητρο για περαιτέρω εμβάθυνση.

11 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς Εισαγωγή στις οικονομικές θεωρίες

12 12 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή 1.1 Γενικά Ένας από τους κεντρικούς στόχους των οργανωμένων κοινωνιών είναι η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας, δηλαδή της μέγιστης ατομικής ευημερίας για το μέγιστο αριθμό ή το σύνολο των ατόμων. Ως ατομική ευημερία ορίζεται η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών του ατόμου μέσω της κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών (τροφή, στέγαση, ένδυση / υγεία, εκπαίδευση) 1. Ο τρόπος με τον οποίο θα επιτευχθεί ο στόχος αυτός, είναι αντικείμενο της οικονομικής επιστήμης, διαφοροποιείται μεταξύ των κοινωνιών και είναι αποτέλεσμα της ιδεολογίας αλλά και των συμφερόντων της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας. Έτσι, με άξονα την αντίστοιχη φιλοσοφικό-πολιτική θεωρία, ιεραρχούνται οι κοινωνικοί στόχοι και επιλέγεται ο τρόπος οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας και κατανομής των κοινωνικών πόρων, δηλαδή το τι θα παραχθεί, πώς θα παραχθεί και πώς θα διανεμηθεί. Στη διαδικασία ιεράρχησης ενδέχεται να υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ κοινωνικών στόχων, καθώς συχνά η επίτευξη υψηλότερης οικονομικής αποτελεσματικότητας (=παραγωγή προϊόντων με το ελάχιστο μέσο συνολικό κόστος) προϋποθέτει λιγότερη κοινωνική δικαιοσύνη (=δίκαιη διανομή κοινωνικού προϊόντος και ίση πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες για όλους τους πολίτες). Σε αυτό το σημείο έγκειται και η διαφοροποίηση μεταξύ των οικονομικών συστημάτων. 1.2 Η γένεση της πολιτικής οικονομίας Η ανάπτυξη των οικονομιών των πόλεων και της εμπορικής και οικονομικής κίνησης της αστικής τάξης των πόλεων ξεκινάει τον 12 ο και 13 ο αιώνα, με το τέλος του Μεσαίωνα και των δουλοκτητικών οικονομιών. Την ίδια εποχή γίνονται και οι πρώτες απόπειρες δόμησης οικονομικής θεωρίας, με κύριο εκπρόσωπο του λεγόμενου Σχολαστικισμού, τον Θωμά τον Ακινάτη ( ) 2. Στον Ακινάτη 1 Ειρήνη Ανδριοπούλου, Διάλεξη 1 για το μάθημα Οικονομικά της κοινωνικής πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, , openclass.panteion,gr. 2 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.36.

13 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 13 αποδίδεται και η ενδιαφέρουσα προσπάθεια να δικαιολογήσει την ύπαρξη ατομικής ιδιοκτησίας ως κίνητρο για εργασία. Οι ιδέες του και της σχολαστικής φιλοσοφίας γενικότερα, ανήκουν στην προϊστορία της οικονομικής επιστήμης. Στα μέσα του 15 ου αιώνα και με κύρια αιτία την ροή χρυσού από την Αμερική που έφερε επανάσταση στις τιμές στην Ευρώπη προκαλώντας σοβαρότατη πτώση στην αξία του χρήματος, ξεκινά ένας μετασχηματισμός σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο, που θα διαρκέσει περίπου τρείς αιώνες. Στην πορεία αυτού του μετασχηματισμού, αρχίζει να διαμορφώνεται η σύγχρονη εργατική τάξη, η οποία έχοντας χάσει πλέον τον έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας από τους εμπόρους, επιβιώνει πουλώντας την ίδια την εργασία της σε αυτούς. Οι προϋποθέσεις για τη γένεση του σύγχρονου βιομηχανικού καπιταλισμού έχουν αρχίσει να δημιουργούνται 3. Εικόνα 1. Εκμηχανισμένη διαδικασία παραγωγής. 18 ος αιώνας Ο πλούτος συσσωρεύεται όλο και περισσότερο στην εμπορική τάξη, η οποία κερδίζει από τη διαφορά μεταξύ τιμών αγοράς και πώλησης των αγαθών, κέρδος το οποίο 3 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.39.

14 14 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή αυξάνεται με τον πληθωρισμό που έφερε ο χρυσός. Αντίθετα, η περιουσία αριστοκρατών και κληρικών όλο και μειώνεται, καθώς τα εισοδήματά τους προσαρμόζονται εξαιρετικά αργά στην πτώση της αξίας του χρήματος. Ήδη από την αρχή του 17 ου αιώνα, οι ηγεμόνες των μεγάλων εθνών δεν συμβουλεύονται τους ευγενείς αλλά τους εμπόρους, αξιοποιώντας τις αρχές που χαρακτήριζαν την ιδιωτική τους οικονομική δραστηριότητα για την διαχείριση των δημόσιων οικονομικών. Κάπως έτσι ξεκινάει η διαμόρφωση της πολιτικής οικονομίας σε επιστήμη. Καθώς συνεχιζόταν η καπιταλιστική συσσώρευση, όχι μόνο στους εμπόρους αλλά και σε πρώην εργάτες-αρχιτεχνίτες, η κρατική παρέμβαση στην οικονομία άρχισε να αντιμετωπίζεται αρνητικά. Ως τις αρχές του 18 ου αιώνα είχε γίνει πλέον κοινή πεποίθηση ότι οι διοικητικοί περιορισμοί στην οικονομική δραστηριότητα ενείχαν περισσότερη ζημιά παρά οφέλη για την κοινωνία. Η εγωιστική και πλεονεκτική συμπεριφορά, εξωραϊσμένη πλέον από τη νέα φιλοσοφία του ατομικισμού αλλά και από τις εξελίξεις στην προτεσταντική ηθική, θεωρήθηκε ότι παράγει πλούτο όχι μόνο για τα άτομα αλλά και για την κοινωνία και στα πλαίσια αυτά απαιτήθηκε από το κράτος να μειώσει την παρέμβασή του αλλά και να αναγνωρίσει και να προστατεύσει το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας. Πάνω σε αυτές τις βάσεις θα στηριζόταν αργότερα η ιδεολογία του κλασικού φιλελευθερισμού. Πατέρας του σύγχρονου φιλελευθερισμού και θεμελιωτής της οικονομικής επιστήμης, θεωρείται τόσο από τους κλασικούς όσο και από τους νεοκλασικούς οικονομολόγους-ο Άνταμ Σμιθ ( ), Σκωτσέζος οικονομολόγος και ηθικός φιλόσοφος. Ο Σμιθ πίστευε ότι τα άτομα υπηρετούν το συλλογικό συμφέρον ακριβώς επειδή οδηγούνται από το ιδιοτελές τους συμφέρον. Το 1776 ο Σμιθ εκδίδει το έργο Μία Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών, το οποίο θεωρήθηκε ορόσημο της οικονομικής σκέψης. Στο έργο αυτό, καταλήγει μεταξύ άλλων ότι το γενικό συμφέρον του έθνους συμπίπτει με το συμφέρον της αστικής τάξης, τονίζοντας την ισορροπία που δημιουργείται μεταξύ ατομικιστικού ανταγωνισμού και οικονομικής ευημερίας.

15 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 15 Εικόνα 2. Θέσεις του Άνταμ Σμιθ για τη λειτουργία της αγοράς Βαθιά επηρεασμένος από τον Σμιθ, ο Ντέιβιντ Ρικάρντο ( ) με την οικονομική του θεωρία που απασχόλησε έντονα την αγγλική τουλάχιστον κοινωνία στην περίοδο της εκβιομηχάνισης, συνετέλεσε στην επισφράγιση της απόλυτης ηγεμονίας της αστικής τάξης με εκμεταλλευόμενη τάξη την εργατική, σχέση που χαρακτηρίζει την κοινωνική διαστρωμάτωση του καπιταλισμού. 1.3 Καπιταλισμός Κύριο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων από ιδιώτες, με πρωταρχικό κίνητρο/στόχο το κέρδος. Το κεφάλαιο συσσωρεύεται σε αυτούς και πρέπει να αντλεί συνεχώς υπεραξία από την εργασία, προκειμένου να υπάρχει και να αναπτύσσεται. Η κατανομή και αμοιβή των παραγωγικών συντελεστών καθορίζονται από την ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης στις αγορές και οι κοινωνικές ανάγκες ικανοποιούνται μέσω της ανταλλαγής εμπορευμάτων με χρήμα 4. 4 Ειρήνη Ανδριοπούλου, Διάλεξη 1 για το μάθημα Οικονομικά της κοινωνικής πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, , openclass.panteion.gr.

16 16 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ο καπιταλισμός ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα λαμβάνει χώρα ήδη από τα τέλη του 11 ου αιώνα, με την ανάπτυξη της αστικής τάξης των πόλεων, όπως προαναφέρθηκε. Οι ιδιώτες-αστοί της εποχής (έμποροι, βιοτέχνες κλπ) θέλοντας να απελευθερωθούν από την καταπίεση των φεουδαρχών, οδηγούνταν σε επαναστάσεις, καταφέρνοντας τελικά το 17 ο αιώνα με την επανάσταση του 1688 να εκτοπίσουν τους ευγενείς/αριστοκράτες από την Αγγλική εξουσία. Αργότερα με την Αμερικανική (1776) και τη Γαλλική Επανάσταση (1789), καθιερώνεται πλέον ο καπιταλισμός ως κυρίαρχο κοινωνικοοικονομικό σύστημα και τρόπος παραγωγής. Η πρώτη περίοδος του καπιταλισμού, κατά την οποία κυριαρχεί η μικρή και μεσαία βιοτεχνία (16ος-18ος αιώνας), μπορεί να χαρακτηριστεί ως «καπιταλισμός του ελεύθερου ανταγωνισμού». Από τα μέσα του 18 ου αιώνα έως τα τέλη του 19 ου αιώνα, αρχίζει να κυριαρχεί και η μεγάλη επιχείρηση, ως αποτέλεσμα της αποικιοποίησης. Τον 18 ο αιώνα, ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε παράλληλα με την ιδεολογία του φιλελευθερισμού και εκθειάστηκε ως προοδευτικό σύστημα έναντι του προηγούμενου φεουδαρχικού συστήματος και της γύρω από αυτό θεοκρατικής αντίληψης. Χαρακτηριζόταν όμως από μεγάλες αντιφάσεις, αφού η ύπαρξη και ανάπτυξή του προϋπέθετε παράλληλα μεγάλη εκμετάλλευση του ανθρώπου ως παραγωγική δύναμη. Το γεγονός αυτό οδήγησε την εργατική τάξη να επαναστατήσει εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος, ήδη από το 1848.Το κύμα των επαναστάσεων του 1848 διακόπηκε βίαια και τα εργατικά κινήματα έμειναν σε καταστολή για τα επόμενα 20 χρόνια.

17 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 17 Εικόνα 3. «Η εξέγερση», έργο του Ονορέ Ντωμιέ (Honore Daumier), 1848 Η εικοσαετία αυτή χαρακτηρίστηκε από κάποιους ως «Εποχή του Κεφαλαίου». Στη διάρκειά της, χώρες όπως το Βέλγιο, η Σουηδία, η Γερμανία αλλά και οι ΗΠΑ προσπαθούν να μιμηθούν το πρώτο βιομηχανικό έθνος της εποχής, τη Μεγάλη Βρετανία. Παρατηρείται έτσι μια «εντατικοποίηση της καπιταλιστικής συσσώρευσης και μία ταχεία γεωγραφική επέκταση» 5. Οι κοινωνίες οδηγούνται στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, που σύμφωνα με τον Λένιν αποτελούσε το «Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού», συνώνυμο της καπιταλιστικής διεθνούς αγοράς και του τραπεζικού συστήματος. Την περίοδο αυτή πάραυτα, ολοκληρώνονται πολύ σημαντικά έργα υποδομής όπως το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ και η δημιουργία των εθνικών σιδηροδρομικών δικτύων και κυριαρχεί το ελεύθερο εμπόριο. Ο πλούτος που δημιουργείται, ενισχύει το κλίμα αισιοδοξίας και σε συνδυασμό με την ευρεία κοινωνική ειρήνη της 5 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.141.

18 18 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή περιόδου, επιτρέπει την εφαρμογή σημαντικών κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Το 1850 η εργάσιμη μέρα δέκα ωρών έγινε νόμος στην Αγγλία, το 1864 αναγνωρίστηκε το δικαίωμα για απεργία στη Γαλλία, το 1861 καταργήθηκε η δουλοπαροικία στη Ρωσία, το 1862 καταργήθηκε η δουλεία στις ΗΠΑ κοκ. Αντιθέτως, στα 20 χρόνια που ακολούθησαν την αρχή της δεκαετίας του 1870, εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια μιας γενικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο παρουσιάζεται ανίκανο να καταπολεμήσει την αναρχία της αγοράς οδηγώντας σε μία πρώτη περίοδο «Μεγάλης Ύφεσης». Στην κοινωνία η ειρήνη που είχε επικρατήσει την προηγούμενη εικοσαετία μοιάζει να καταρρέει, με τις ταξικές συγκρούσεις να εντείνονται δραματικά, ενώ η άνιση ανάπτυξη των διαφόρων χωρών οξύνει την διεθνή ανταγωνιστικότητα προκαλώντας σταδιακά την παρακμή της αγγλικής βιομηχανικής κυριαρχίας. Η εξάπλωση παράνομων επιχειρηματικών πρακτικών, οι συγχωνεύσεις και ο σχηματισμός καρτέλ, ενισχύουν την συγκέντρωση κεφαλαίου σε μεγάλες μονοπωλιακές επιχειρήσεις. Το ελεύθερο εμπόριο παύει να κυριαρχεί και σημάδια προστατευτισμού εμφανίζονται σε πολλές χώρες. Στις συνθήκες αυτές βρίσκει πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί το νεοκλασικό θεωρητικό οικονομικό σύστημα. Κύριο σημείο διαχωρισμού του από τις θεωρίες των Σμιθ, Ρικάρντο, Μαρξ και όλων των κλασικών οικονομολόγων ήταν η εξαφάνιση του ενδιαφέροντος για την οικονομική μεγέθυνση και η επικέντρωση στο πρόβλημα της κατανομής δεδομένων πόρων 6. Το νεοκλασικό σύστημα είναι τόσο διαφορετικό από το κλασικό, ώστε συνετέλεσε και στην αλλαγή του ονόματος της οικονομικής επιστήμης, η οποία από το 1879 άρχισε να ονομάζεται «οικονομικά» αντί για «πολιτική οικονομία». Μία νέα περίοδος οικονομικής μεγέθυνσης ξεκινά από το 1900 και μετά για την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, η οποία θα διαρκέσει μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Για άλλη μία φορά, νέες χώρες όπως η Σουηδία, η Ολλανδία, η Ιταλία, η 6 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.210.

19 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 19 Ισπανία, η Ρωσία, η Ουγγαρία και η Ιαπωνία εισέρχονται στο χώρο της βιομηχανικής ανάπτυξης, ενώ η Ευρώπη εντείνει την αποικιακή πολιτική της. Η οικονομική σταθερότητα που προκύπτει, οι τεχνολογικές καινοτομίες και η επαναφορά μιας σχετικής κοινωνικής ειρήνης, δημιουργούν ένα νέο εντυπωσιακό κύκλο καπιταλιστικής ανάπτυξης, με το κεφάλαιο να διαχέεται από τα κύρια οικονομικά κέντρα (Λονδίνο, Βερολίνο, Παρίσι) στους πιο ποικίλους προορισμούς. Στα κέντρα αυτά διεξάγονται και οι κολοσσιαίες διεθνείς εκθέσεις, που την εποχή της επονομαζόμενης belle époque επηρέασαν πολλούς τομείς όπως η λογοτεχνία, η τέχνη, η αρχιτεκτονική και η μουσική 7. Εικόνα 4. Φωτογραφία από την τελετή έναρξης της διεθνούς έκθεσης στο Παρίσι, ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ B, σ

20 20 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 5. Αφίσες από την «belle époque» Η περίοδος της αισιοδοξίας θα λήξει βίαια, με το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που εκτός των άλλων, επέφερε και σοβαρό πλήγμα στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα. Τα επιχειρήματα των Μαρξιστών που είχαν προειδοποιήσει για τους κινδύνους του ιμπεριαλισμού επανέρχονται στο προσκήνιο-είχαν προβλέψει τον μεγάλο πόλεμο όπως θα έκανε και ο Κέυνς (Τζων Μέυναρντ Κέυνς, ) και λίγοι ακόμα, μερικά χρόνια αργότερα για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Κέυνς που συμμετείχε ως οικονομικός σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης στις συζητήσεις για τη συνθήκη των Βερσαλλιών (1919) - της συμφωνίας που θα καθόριζε τα μεταπολεμικά δεδομένα μεταξύ νικητών και ηττημένων - προειδοποίησε έντονα για την επερχόμενη κρίση στην οποία θα οδηγούσαν οι όροι της και η οποία δεν θα αφορούσε μόνο τη Γερμανία, αλλά δεν εισακούστηκε. Εντωμεταξύ η ξέφρενη ανάπτυξη της νέας μορφής του καπιταλισμού, της μαζικής παραγωγής, κατασκεύαζε μια νέα ηθική στην κοινωνία, την ηθική της συνεχούς κατανάλωσης, αναδιαρθρώνοντας τις σχέσεις παραγωγής και ευρύτερα τις κοινωνικές σχέσεις, με το μισθό να βρίσκεται πλέον στο κέντρο του συνόλου της ζωής της εργατικής τάξης. Ο φορντισμός κυριαρχεί, με τις αυξήσεις μισθών να θεωρούνται μέσο διαφύλαξης της ισορροπίας της μαζικής παραγωγής, αφού συντελούσαν στη μαζική κατανάλωση. «Το μυστικό της οικονομικής ευμάρειας είναι

21 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 21 η οργανωμένη δημιουργία της μη ικανοποίησης», κατά τον Τσαρλς Κέτερινγκ, στέλεχος της αυτοκινητοβιομηχανίας Τζένεραλ Μότορς. Εικόνα 6. Τα κτίρια της Τζένεραλ Μότορς στο Ντιτρόιτ, Μίτσιγκαν Το κραχ του 1929, απόδειξη της σωστής διάγνωσης του Κέυνς, αποτελεί την πρώτη ίσως ξεκάθαρη κρίση του καπιταλισμού και βρίσκει τους καπιταλιστές μοιρασμένους σε δύο στρατόπεδα: τους νεοκλασικούς και τους κευνσιανούς, με τους πρώτους να ζητούν ελαχιστοποίηση της κρατικής ρύθμισης και παρέμβασης και τους δεύτερους να πιστεύουν ότι η κρατική παρέμβαση θα σώσει τον καπιταλισμό από τις υπερβολικές ανισορροπίες και ανισότητες. 8 Το διάστημα αυτό μεταξύ των δύο πολέμων, η Μεγάλη Βρετανία χάνει την οικονομική της ηγεμονία και ολόκληρη η Ευρώπη μένει πίσω, καθώς η τεχνολογία, τα κεφάλαια και οι μέθοδοι οργάνωσης αρχίζουν να εισάγονται μαζικά από τις ΗΠΑ. 9 8 RichardWolff, StephenResnick, από το άρθρο τους για το βιβλίο τους: «Αντιμαχόμενες οικονομικές θεωρίες: Νεοκλασσική, Κευνσιανή& Μαρξιστική» δημοσιευμένο στο rnbnet.gr 9 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ B, σ.193.

22 22 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η Ευρώπη θα αρχίσει να βγαίνει από την κρίση μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, με πρωταγωνιστή της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης της κοινωνίας και της καπιταλιστικής οικονομίας τις ΗΠΑ. Στα οικονομικά επικρατεί η παράταξη των κευνσιανών, με τον Κέυνς στη Βρετανία και τον Χάρυ Ντέξτερ Ουάιτ στις ΗΠΑ να δίνουν τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές: Οικονομική ανάπτυξη για την επίλυση των συγκρούσεων και τον έλεγχο του κομμουνισμού, η οποία επιτεύχθηκε με την οικονομική ενίσχυση ευρωπαϊκών κρατών από τις ΗΠΑ (σχέδιο Μάρσαλ για τη δυτική Ευρώπη, δόγμα Τρούμαν για την Ελλάδα και την Τουρκία). Ευρωπαϊκή ενοποίηση για την αποφυγή ενός νέου παγκοσμίου πολέμου. Διεθνής οικονομικός συντονισμός για την αποφυγή κρίσεων όπως εκείνη του 1929 (δημιουργία υπερεθνικών οικονομικών θεσμών, όπως η Διεθνής Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο). Η ανάπτυξη ήταν ραγδαία και πολύ ισχυρότερη από αυτή που σημειώθηκε στις αρχές του αιώνα και βοήθησε στο να αφήσει η κοινωνία σχετικά γρήγορα πίσω της τον πόλεμο και τις κρίσεις. Οι πόλεις εξαπλώνονται, τα καταναλωτικά πρότυπα αλλάζουν, ο πληθυσμός παρουσιάζει αυξημένη κινητικότητα και ο αριθμός των αυτοκινήτων αυξάνεται δραματικά. Ακόμα και οι αντιδράσεις των εργατών περιορίζονται, καθώς η αυξημένη ζήτηση εργασίας τους επιτρέπει να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση-όχι για πολύ όμως. Μετά τις χρυσές δεκαετίες του 1950 και 1960, η ταξική πάλη επανέρχεται στο προσκήνιο και μαζί της αλυσίδα ζητημάτων που οδηγούν στην επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας, με αποκορύφωμα την παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση. Στις δεκαετίες 1970 και 1980 επικρατεί μεγάλη αβεβαιότητα και αστάθεια διεθνώς, που θέτουν για άλλη μια φορά σε αμφισβήτηση το αναπτυξιακό πρότυπο που

23 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 23 ακολουθήθηκε μετά τον πόλεμο, ενισχυμένη και από έναν νέο προβληματισμό: το περιβαλλοντικό κόστος της μαζικής βιομηχανικής παραγωγής 10. Είναι η εποχή του Reagan και της Thatcher, εποχή ενός νέου συντηρητισμού, με τους υπέρμαχους των νεοκλασικών οικονομικών θεωριών να αναδύονται ξανά στην επιφάνεια και με τον καπιταλισμό να περνά σε ένα νέο στάδιο, αυτό του «ολοκληρωτικού καπιταλισμού». Το πρώτο βήμα για την μετάβαση στο νέο στάδιο του καπιταλισμού ήταν η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή (ηλεκτρονική, βιογενετική κλπ), με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας και άρα απόσπαση της μέγιστης σχετικής υπεραξίας από την εργασία. Μέσω της συρρίκνωσης των εργασιακών δικαιωμάτων, αποσπάστηκε και η μέγιστη απόλυτη υπεραξία. Ο «ολοκληρωτικός καπιταλισμός», ενισχυμένος από την ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού, φτάνει ως τις μέρες μας και την κρίση του 2007, την μεγαλύτερη από τη δεκαετία του Χαρακτηρίζεται από την εμπορευματοποίηση του συνόλου της ανθρώπινης δραστηριότητας και την επέκταση και ηγεμονία της χρηματοπιστωτικής μερίδας του κεφαλαίου σε βάρος του παραγωγικού και εμπορικού κεφαλαίου. 1.4 Σοσιαλιστική οικονομική σκέψη Κεντρικό σημείο στην έννοια του σοσιαλισμού είναι η κοινή ιδιοκτησία, δηλαδή η κοινωνική ιδιοκτησία των πλουτοπαραγωγικών πηγών και η συνεταιριστική διαχείριση της οικονομίας. Ο σοσιαλισμός ως κοινωνικό και οικονομικό σύστημα, προϋποθέτει την υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, η οποία θα ξεκινήσει όταν η εργατική τάξη και ο λαός καταλάβουν την εξουσία που κατέχει η αστική τάξη. Η εξουσία του οργανωμένου λαού ασκείται μέσω εργατικών συμβουλίων και λαϊκών συνελεύσεων. Οι νέες σχέσεις παραγωγής που θα προκύψουν, διέπονται από έναν βασικό στόχο: την ικανοποίηση αναγκών του 10 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ B, σ

24 24 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή κοινωνικού συνόλου. Στο σοσιαλισμό, τα μέλη μιας κοινωνίας προσφέρουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους και αμείβονται ανάλογα με την εργασία που προσφέρουν. Χαρακτηριστικό είναι το σύνθημα: «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Οι πρώτες φιλοσοφικές εκδηλώσεις της ουμανιστικής σκέψης σχετικά με τον κοινωνικό σχεδιασμό τοποθετούνται στα τελευταία χρόνια της Αναγέννησης. Φιλόσοφοι όπως ο More και ο Campanella διατύπωσαν το υπόδειγμα της «ουτοπίας της τάξης» στην οποία υπερίσχυε η άποψη της Καθολικής εκκλησίας για την κοινωνία, ενώ σύγχρονοί τους υποστήριξαν την αντίπαλη «ουτοπία της ελευθερίας» με ριζοσπαστικές θέσεις απέναντι σε ζητήματα κυβέρνησης, εργασίας, χρημάτων, ακόμα και οικογένειας. Οι αντιθέσεις μεταξύ των θεωρητικών σοσιαλιστικών συστημάτων εξακολούθησαν να υφίστανται στην πορεία της εξέλιξής τους και στις αρχές του 19 ου αιώνα ενσωματώθηκαν στα συστήματα των Saint-Simon και Fourier 11 τα οποία έχαιραν πλέον ευρύτερης αποδοχής λόγω και του οργανωμένου εργατικού κινήματος. O Saint-Simon ( ) οραματιζόταν μια κοινωνία αντί-ατομικιστική και βαθιά αξιοκρατική, όπου η αμοιβή των εργαζομένων συνδεόταν αποκλειστικά με την παραγωγικότητα. Καθώς στην κοινωνία αυτή η ελευθερία του ατόμου ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη προς όφελος των συλλογικών προνομίων, η ύπαρξη μιας ισχυρής μεταφυσικής και ηθικής βάσης καθίσταντο απαραίτητη. Για το λόγο αυτό, η θεωρία του Saint-Simon συνδέθηκε έντονα με την κατήχηση και τη θρησκεία. Αντίθετα ο Charles Fourier ( ) εξύμνησε την ελευθερία του ανθρώπου, υποστηρίζοντας πως αν αφεθεί να πραγματοποιήσει τις φυσικές του επιθυμίες, οργανώνεται τελικά αυθόρμητα με έναν αρμονικό τρόπο. Στην κοινωνία που οραματιζόταν, η κατανάλωση ήταν περιορισμένη στα βασικά, η εργασία συντονιζόταν σε μικρές κοινότητες και κατανεμόταν σύμφωνα με τις ικανότητες και 11 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.175.

25 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 25 τις επιθυμίες των ατόμων και η οικονομική εκμετάλλευση και πολιτική καταπίεση δεν υφίσταντο. Οι Saint-Simon και Fourier ως πρώιμοι εκπρόσωποι του σοσιαλισμού μαζί με τους Robert Owen και William Godwin, χαρακτηρίστηκαν αργότερα ως «ουτοπικοί σοσιαλιστές», καθώς οι θεωρίες τους έμοιαζαν να αφορούν μη ρεαλιστικούς, ονειρικούς κόσμους. Εικόνα 7. Η ιδανική πόλη σύμφωνα με τον Fourier, 1822 Εικόνα 8. Σχέδιο του «Φαλανστήριου» του Fourier, κτίριο στο οποίο θα ζούσαν όλοι και οι δουλειές θα μοιράζονταν σύμφωνα με τις φυσικές τάσεις του καθενός, 1829

26 26 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ο Άγγλος βιομήχανος Robert Owen ( ) στον οποίο αποδίδεται η πρώτη απόπειρα σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, προσπάθησε να εφαρμόσει ένα σύστημα σοσιαλιστικής κοινωνικής οργάνωσης στο δικό του εργοστάσιο και στους εργαζόμενους που απασχολούσε, εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ανάγκη της πνευματικής τους εκπαίδευσης για την διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Οι ιδέες του ενέπνευσαν ένα ισχυρό συνεταιριστικό και συνδικαλιστικό κίνημα στην Αγγλία του 19 ου αιώνα. Ο William Godwin ( ) έτρεφε θετικές σκέψεις για τον άνθρωπο και τις εν γένει προθέσεις του, θεωρώντας τον ικανό να πραγματοποιήσει τους στόχους του με την πειθώ και όχι με τη βία. Υποστήριζε πως η ελευθερία του ατόμου μπορεί να συνυπάρξει με την κοινωνική δικαιοσύνη, αν καταργηθούν η ατομική ιδιοκτησία και το κράτος, ενέργειες που θα ενισχύσουν την απελευθέρωσή του 12. Ο σοσιαλισμός των αρχών του 19 ου αιώνα εκπροσωπήθηκε και από άλλους θεωρητικούς όπως ο Sismondi, ο Proudhon που άσκησε κριτική στο κίνητρο του κέρδους και τη μισθωτή εργασία αλλά διατηρούσε την έννοια της αγοράς και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, ο Rodbertus και άλλοι, καθένας από τους οποίους συνετέλεσε με τις ιδέες του στην εξέλιξη της θεωρίας αυτής. Η σοσιαλιστική σκέψη όμως εξακολουθούσε να αντιπροσωπεύει δύο ασύμβατους μεταξύ τους κόσμους. Με το δεδομένο ότι ο σοσιαλισμός συνεπάγεται την κατάργηση της κοινωνικής σχέσης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, επιδέχεται δύο διαφορετικές αναγνώσεις: σύμφωνα με την πρώτη, στόχος είναι μία κοινωνία στην οποία μέσω της κατάργησης του κέρδους και του κεφαλαίου εξασφαλίζεται η δίκαιη διανομή της παραγωγής σε όλους, η ελευθερία του ατόμου όμως δεν αποτελεί αξία αφού τα παραπάνω πραγματοποιούνται μέσω μιας εξουσιαστικής αρχήςεξαγνισμένης, γιατί σε ιδανικές συνθήκες λειτουργεί αξιοκρατικά. Σύμφωνα με τη 12 ErnestoScrepanti, StefanoZamagni, Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, Γιώργος Δαρδάνος, Αθήνα 2004, ΤΟΜΟΣ Α, σ.182.

27 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 27 δεύτερη ανάγνωση, στην επιθυμητή κοινωνία καταργούνται οι μισθοί και η εργασία και ο καθένας είναι ελεύθερος να προσφέρει τις υπηρεσίες του ανάλογα με τις δυνατότητές του, τις ανάγκες του και τις φιλοδοξίες του, βάσει των οποίων προκύπτει και η αμοιβή του. Ο πρώτος που κατάφερε να συγκεράσει τα αντίθετα οράματα και να προσδώσει στο σοσιαλιστικό όνειρο επιστημονική χροιά μέσω και της μεθοδολογίας του ιστορικού υλισμού, ήταν ο Μαρξ ( ), ο οποίος και θεωρείται ιδρυτής του σύγχρονου σοσιαλισμού. Ο Μαρξ υιοθέτησε την ανάλυση των προγενέστερων κλασσικών οικονομολόγων για τις κοινωνικές τάξεις και τις κοινωνικές συγκρούσεις, όπως αυτές προέκυπταν την περίοδο της αγωνιώδους προσπάθειας της αστικής τάξης στη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία να ηγηθεί πολιτικά έναντι της αριστοκρατίας. Η αστική τάξη παρουσίασε τα συμφέροντά της ως συλλογικά συμφέροντα και την ιδιωτική συσσώρευση ως εργαλείο για την αύξηση του εθνικού πλούτου. Όμως από το 1830 και μετά συντελείται μία σημαντική αλλαγή - η βιομηχανική αστική τάξη έχοντας κερδίσει τη μάχη της εξουσίας με τη βοήθεια του προλεταριάτου, αποφασίζει να αλλάξει πλεύση και συμμάχους, εντείνοντας έτσι τις ταξικές συγκρούσεις. Κατά τον Μαρξ η εκπροσώπηση των συλλογικών συμφερόντων έπρεπε πλέον να περάσει στην εργατική τάξη και να υποστηριχτεί από τις σοσιαλιστικές θεωρίες. Ο Μαρξ αν και αναγνώρισε τη συμβολή προγενέστερών του οικονομολόγων όπως ο Smith σε συγκεκριμένα θέματα, τους επέκρινε έντονα, κυρίως για την ανικανότητά τους να εξηγήσουν τη φύση του κέρδους και του κεφαλαίου, όπως αυτή προκύπτει από την εκμετάλλευση της εργασίας και να αναγνωρίσουν την ύπαρξη της εκμετάλλευσης αυτής, η οποία ενέχονταν στο γεγονός ότι η τιμή της εργασίας δεν μπορεί να θεωρείται «δίκαιη» ή «φυσική» τη στιγμή που καθορίζεται από την αγορά και όχι από κάποιον υποθετικό φυσικό νόμο. Κατά τον Μαρξ, ο σοσιαλισμός αποτελούσε την πρώτη φάση στην εξέλιξη προς μια ανώτερη κοινωνία, την «κομμουνιστική» κοινωνία.

28 28 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή 1.5 Κομμουνισμός Η θεωρητική βάση του κομμουνισμού ως σοσιαλιστικό πολιτικό κίνημα αποδίδεται στους Μαρξ και Ένγκελς, οι οποίοι έγραψαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το Εικόνα 9. Μαρξ και Ένγκελς «επί τω έργω» Ιστορικά μπορούμε να αναφερθούμε και στον πρωτόγονο ή φυσικό κομμουνισμό που περιγράφει τις μη ταξικές κοινωνίες στις οποίες ζούσαν οι άνθρωποι μέχρι την εμφάνιση του αγροτικού πολιτισμού. Από τη στιγμή που δημιουργήθηκαν οι συνθήκες ιδιωτικής ιδιοκτησίας της αγροτικής γης, οι κοινωνίες αυτές άρχισαν να μεταλλάσσονται και οδηγήθηκαν σταδιακά στο δουλοκτητικό σύστημα της αρχαιότητας. Ο κομμουνισμός ως προέκταση ουσιαστικά του σοσιαλισμού, αντιπροσωπεύει τις ίδιες ιδέες και αξίες, σε μια κοινωνία όμως όπου το κράτος και οι κοινωνικές τάξεις έχουν πλέον καταλυθεί εντελώς. Οι διαφωνίες σχετικά με τον τρόπο που θα οδηγούνταν στην κοινωνία αυτή, διέσπασαν το 1871 τους οπαδούς της πρώτης διεθνούς διεθνής σοσιαλιστική πολιτική οργάνωση με ιδρυτές τους Μαρξ και Προυντόν σε αναρχικούς και μαρξιστές. Μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα οι

29 1. Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς 29 μαρξιστές οργανώνονταν σε νόμιμα πολιτικά κόμματα υποστηρίζοντας ότι οι μεταρρυθμίσεις πρέπει να επιτευχθούν μέσα από τα κανάλια του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, διαχωρίζοντας σταδιακά τη θέση τους από τον επαναστατικό μαρξισμό. Μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο η ρήξη αυτή έγινε εντονότερη με τους μεν να χαρακτηρίζονται πλέον σοσιαλδημοκράτες και να πηγαίνουν προς τον κευσιανισμό και τους δε να ασπάζονται τις θεωρίες του ρωσικού κόμματος των μπολσεβίκων, οι οποίοι με την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 ανέτρεψαν τη μοναρχία και εγκαθίδρυσαν τη λεγόμενη δικτατορία του προλεταριάτου ως μεταβατικό στάδιο προς την επιθυμητή κομμουνιστική κοινωνία. Έτσι εδραιώθηκε στην επικράτεια της ρωσικής αυτοκρατορίας το πρώτο σοσιαλιστικό σύστημα στην παγκόσμια ιστορία, στα πλαίσια του οποίου ιδρύθηκε το 1922 υπό τον Βλαδίμηρο Λένιν και το μπολσεβίκικο (κομμουνιστικό) κόμμα των εργατών η ΕΣΣΔ (Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών) που περιελάμβανε όλα τα κράτη της πρώην αυτοκρατορίας και είχε ως πρωτεύουσα τη Μόσχα. Τα καθεστώτα τόσο της ΕΣΣΔ όσο και των υπόλοιπων χωρών του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού σταδιακά εκφυλίστηκαν και τελικά αυτοδιαλύθηκαν μεταξύ του 1989 και του Οι αιτίες της διάλυσης και το αν τελικά ο σοσιαλισμός υλοποιήθηκε βάσει των θεωρητικών του αρχών και σε ποιο επίπεδο στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης παραμένει έως σήμερα πεδίο ανάλυσης και έντονων διαφωνιών και δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Στο σύγχρονο παγκόσμιο χάρτη, κράτη που παραμένουν ή έστω αυτοαποκαλούνται κομμουνιστικά με την έννοια ότι στην εξουσία τους βρίσκονται κομμουνιστικά κόμματα είναι η Κίνα, η Κούβα, το Λάος, η Βόρεια Κορέα και το Βιετνάμ. Οι πολιτικές που ακολουθούν τα κράτη αυτά στην πράξη και η σχέση τους με την ιδεολογία του μαρξισμού-κομμουνισμού δεν μπορεί να αναλυθεί σε αυτή την εργασία. Το Νεπάλ και η Μολδαβία επίσης εκπροσωπήθηκαν από κομμουνιστικά κόμματα τα τελευταία χρόνια, ενώ κάποιες από τις χώρες που θεωρούνται σοσιαλιστικές με την έννοια ότι στο Σύνταγμά τους συμπεριλαμβάνονται αρκετές διατάξεις σχετικά με την προστασία της εργατικής τάξης είναι η Πορτογαλία, η Σρι-Λάνκα, η Ινδία, και η Τανζανία.

30 30 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

31 31 2. Η κληρονομιά των προηγούμενων αιώνων

32 32 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ος αιώνας Κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα, παράλληλα με τις μεταβολές που προκλήθηκαν από την καθιέρωση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, διαμορφώνεται και καθιερώνεται το ιδεολογικό υπόβαθρο της αστικής τάξης, το οποίο σύμφωνα με τους εκπροσώπους της αποτελεί το δικαιότερο κοινωνικό οικονομικό σύστημα αντίστοιχο της δημοκρατίας για τα πολιτικά συστήματα, ο φιλελευθερισμός. Στα πρώτα του βήματα, ο φιλελευθερισμός κατάφερε τη μεγιστοποίηση της οικονομικής δραστηριότητας της κοινωνίας, η οποία προκάλεσε μια αρχική συσσώρευση πλούτου. Ο πλούτος όμως συγκεντρωνόταν προς όφελος των κεφαλαιοκρατών ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής (κεφάλαιο, εργασία, γη) με αποτέλεσμα την κυριαρχία (στο οικονομικό πεδίο) των μικρών και μεσαίων βιοτεχνιών (μανιφακτούρες). Οι επιχειρήσεις που προσέφεραν οικονομικά, ποιοτικά προϊόντα και υπηρεσίες, αποσπούσαν το ενδιαφέρον των καταναλωτών και αμείβονταν με κέρδος, το οποίο χρησιμοποιούσαν στη συνέχεια ούτως ώστε να αναπτυχθούν και να επεκταθούν. Η διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης πλούτου που συντελέστηκε κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα, είναι αυτή που προκάλεσε και την (σε χαμηλά επίπεδα την περίοδο αυτή) πρωταρχική δημιουργία μονοπωλίων. Η οικονομική ευημερία και η πολιτική δύναμη συνδέθηκαν σε πρωτοφανή για την εποχή βαθμό, δίνοντας στο πολιτικό σώμα τεράστια δύναμη για εμπορικούς, κυκλοφοριακούς, αγροτικούς και βιομηχανικούς σκοπούς. Οι νέες οικονομικοκρατικές διαμορφώσεις αυτής της περιόδου δοκίμαζαν για πρώτη φορά τη δύναμή τους με συνέπεια οι σχέσεις μεταξύ των κρατών (ιδιαίτερα οι οικονομικές) να χαρακτηρίζονται από εχθρότητα και σκληρότητα, με τα κράτη να μη διστάζουν να παραβιάσουν ή να διαστρεβλώσουν το διεθνές δίκαιο στα πλαίσια της χρήσης της πολιτικής τους δύναμης για την καταπολέμηση και εξόντωση των οικονομικών τους ανταγωνιστών Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Χώρος,πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα, εκδ. Σαββάλας, 2010

33 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 33 Ο φιλελευθερισμός, το ιδεολογικό υπόβαθρο του καπιταλισμού, ο οποίος καθιερώθηκε ταυτόχρονα με την ανάδυση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, διαδραμάτισε προοδευτικό ρόλο για το 18 ο αιώνα, καθώς απέρριψε τη θεοκρατική αντίληψη της φεουδαρχίας που επικρατούσε στις χώρες της Ευρώπης μέχρι τότε και ανέδειξε τα κείμενα του (αστικού) Διαφωτισμού. Οι αντιφάσεις όμως του φιλελευθερισμού φάνηκαν αμέσως, καθώς ταυτόχρονα με τις διεκδικήσεις για τη διεύρυνση των δικαιωμάτων του «πολίτη» στη Μητρόπολη (Αγγλία), δικαιολογούσε τη δουλεία των ιθαγενών φυλών των αποικιών. Ο φιλελευθερισμός ακόμα, ακολουθώντας την εξειδικευμένη εξέλιξη των μεγάλων αγγλικών παραγωγικών κλάδων πέτυχε το διεθνή καταμερισμό της εργασίας αναθέτοντας στις διάφορες περιοχές του κόσμου την ιδιαίτερη παραγωγική αποστολή τους (ενώ ετέθη το ερώτημα αν σε αυτό το διεθνή καταμερισμό εργασίας θα απομείνει μια αντίστοιχη παραγωγική αποστολή για όλες τις χώρες, αν δηλαδή ορισμένες κακοπροικισμένες χώρες θα κατέληγαν με άδεια χέρια ως «διεθνή ορφανά»). Παράλληλα με τις αντιφάσεις του φιλελευθερισμού, έκαναν την εμφάνιση τους και οι αντιφάσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής στην κοινωνική διαστρωμάτωση των χωρών αυτών, καθώς οι νέες κοινωνίες που διαμορφώνονταν, χαρακτηρίζονταν (μέχρι και σήμερα) από εκμεταλλευτικές και συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Οι δύο κύριες τάξεις και αμεσότερα συνδεδεμένες μεταξύ τους που διαμορφώνονταν εκείνη την περίοδο, ήταν η αστική (οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής) η οποία όλο και περισσότερο αποκτούσε το ρόλο της ηγεμονεύουσας/άρχουσας τάξης ως αποτέλεσμα της συνεχούς αύξησης της δύναμης της και της πολιτικής της επιρροής, εις βάρος της εργατικής η οποία μετατρεπόταν σε εκμεταλλευόμενη. Ανάμεσα τους διαμορφώνονταν κοινωνικές κατηγορίες, οι οποίες είτε από άποψη υλική, είτε θέσης στην παραγωγή, «προσέγγιζαν» την αστική ή την εργατική αποτελώντας τα μεσαία στρώματα. Από τα πρώτα στάδια διαμόρφωσης των τάξεων αυτών, έγινε φανερή η συνεχής προσπάθεια της αστικής τάξης για παγίωση της ηγεμονίας της επί των υποτελών τάξεων, μέσω της εργατικής εκμετάλλευσης, κυρίως στον τομέα της παραγωγής (απόσπαση σχετικής και απόλυτης υπεραξίας), την οποία το κεφάλαιο είχε ανάγκη

34 34 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ αιών α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή έτσι ώστε να συνεχίσει να αναπτύσσεται και να ενδυναμώνεται. Ο ταυτόχρονος συνεχής αγώνας της εργατικής τάξης και των υπόλοιπων υποτελών τάξεων για βελτίωση των όρων ζωής τους και διαβίωσης τους (ακόμα και για ανατροπή της ηγεμονίας της αστικής τάξης) είναι που προσέδιδε στον κοινωνικό σχηματισμό τα συγκρουσιακά του χαρακτηριστικά 14. Στη διάρκεια του 18 ου αιώνα και ως αποτέλεσμα των ραγδαίων αλλαγών που συντελούνταν τόσο στον οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό τομέα όσο και στον επιστημονικό, πραγματοποιήθηκε η εξέλιξη των άστεων (μέχρι τότε) σε πόλεις. Η επιστημονική πρόοδος, η οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη προκάλεσαν τη Βιομηχανική Επανάσταση, με άμεσο επακόλουθο την αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής αλλά και την τεράστια άνοδο της εμπορικής δραστηριότητας. Η απρόσμενη διεύρυνση των μεταφορικών δικτύων (νέα οδικά δίκτυα, σιδηρόδρομος, υπερπόντια ναυσιπλοΐα) έδωσε τη δυνατότητα στους πληθυσμούς (μεγάλης κλίμακας) των αγροτικών περιοχών να μετακινηθούν προς τα νέα αστικά κέντρα σε αναζήτηση νέων ευκαιριών απασχόλησης αλλά και καλύτερης ζωής, προκαλώντας τεράστιες μεταβολές (ποσοτικές και ποιοτικές) στο οικιστικό σύστημα. Εξαιτίας της τεράστιας ανόδου της εμπορικής δραστηριότητας, η αστική τάξη κατάφερε να διευρύνει τον κύκλο επιρροής της σε όλους όσοι, δυνάμει και θέσει ήταν συναλλασσόμενοι μαζί τους, καθώς μέχρι τότε έβρισκε εφαρμογή μόνο στα μέλη της αστικής κοινότητας. Από το μετασχηματισμό των άστεων σε «πόλεις», το σύγχρονο χώρο κατοίκισης των πληθυσμών σε συνδυασμό με τη διεύρυνση του κύκλου επιρροής της αστικής τάξης, αναδύθηκε το υποκείμενο της πρώιμης νεωτερικής πόλης, το κράτος ως καθολική μορφή εξουσίας, ως εγγυητής της ανατροπής του φεουδαλικού συστήματος και της κυριαρχίας του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο «σχετικός χώρος» της φεουδαλικής πολυαρχίας μετατράπηκε στον «απόλυτο χώρο» της πρωτοαστικής καθολικής πολιτικής εξουσίας. Μέσω αυτών των διαδικασιών μορφοποίησης των αστικών τοπίων και επιβολής των νέων στενών χωρικών χαρακτηριστικών τους σε συνδυασμό με την ανάδυση του νέου κοινωνικού 14 Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Χώρος,πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα, εκδ. Σαββάλας, 2010

35 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 35 συστήματος, ανασυγκροτήθηκε η ανάδειξη της αστικής κοινωνίας, δηλαδή των κοινωνικών συμφερόντων των (λιγότερο ή περισσότερο) πολιτικά αυτόνομων πόλεων της Βόρειας Ευρώπης και της μετέπειτα εμπλοκής τους με τους λοιπούς φορείς συμφερόντων. Η «εικόνα» των πόλεων του 18 ου αιώνα μαρτυρούσε την κοινωνική και χωρική ανισότητα του κοινωνικού συστήματος, παρουσιάζοντας ένα διττό χαρακτήρα. Λαμπερές, νεοκλασικές συνοικίες για την αστική τάξη οι οποίες χαρακτηρίζονταν από αλήθεια, μέτρο και κανόνα στα πρότυπα της τέχνης της κλασσικής αρχαιότητας, ενώ εξέφραζαν ιδανικά την ορμή και τα υψηλά οράματα της αστικής τάξης (βασισμένα στις αρχές του Διαφωτισμού), υποτυπώδεις δομές, φτώχεια, άθλιες συνθήκες διαβίωσης για την εργατική τάξη ος αιώνας Η ορμητική εκβιομηχάνιση που συντελέστηκε στο μεταίχμιο 18 ου 19 ου αιώνα και μέχρι τα μέσα του 19 ου (βασισμένη στην επιστήμη και την τεχνική), μετέτρεψε τις παλαιότερες μικρές οικονομικές κοινότητες σε μεγάλες εθνικές κοινότητες, τα οικονομικά συμφέροντα των οποίων συγκεντρώνονταν κατόπιν μακρόπνοων αγώνων (επί της κοινής γνώμης) γύρω από ορισμένα καθήκοντα. Το εμποροκρατικό σύστημα είχε ανάγκη και σταδιακά διαμόρφωνε αντιλήψεις εθνικών και κρατικών οικονομικών πολιτικών η πρωταρχική δύναμη των οποίων βρισκόταν στην κοινωνική και ψυχολογική τους συνοχή, γεννώντας την εθνική γεωργία, το εθνικό εμπόριο δημητριακών, την εθνική βιομηχανία, την εθνική ναυσιπλοΐα και αλιεία, την εθνική χρηματική και πιστωτική οργάνωση, τον εθνικό εργασιακό καταμερισμό και το εθνικό εμπόριο. Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις του 18 ου αιώνα χάρη στον εκβιομηχανισμό και τη συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας, στο πέρασμα τους στο 19 ο αιώνα είχαν μετατραπεί σε μεγάλες επιχειρήσεις που μέσω της κολοσσιαίας κλίμακας των βιομηχανικών επενδύσεων και του ταχύ ρυθμού της οικονομικής ανάπτυξης, εξελίσσονταν σε εταιρείες γίγαντες. Η τάση της συσσώρευσης πλούτου μέσω της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης κεφαλαίου που είχε ήδη παρατηρηθεί από το 18 ο αιώνα, κατά τη διάρκεια του 19 ου πήρε τρομακτικές 15 Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Χώρος,πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα, εκδ. Σαββάλας, 2010

36 36 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή διαστάσεις. Η συσσώρευση του κεφαλαίου ήταν ανταγωνιστική και οι μεγάλες εταιρείες χάρη στις μεγαλύτερες οικονομικές κλίμακες που μπορούσαν να πετύχουν οδηγούσαν τους μικρότερους ανταγωνιστές εκτός αγοράς. Μέσω πλασματικών «κρίσεων» και εντατικοποίησης της ανταγωνιστικής τους πίεσης, οι μεγάλες εταιρείες ωθούσαν τις μικρότερες σε πτώχευση και στη συνέχεια έφερναν στην κατοχή τους τα περιουσιακά τους στοιχεία (σε τιμή ευκαιρίας), επεκτείνοντας έτσι το μερίδιο αγοράς τους, προκαλώντας μια ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση συγκεντροποίηση κεφαλαίου, και σταδιακά διαμορφώνοντας τα «μονοπώλια». Σταδιακά η παραγωγή συγκεντρώθηκε σε μεγάλα κεντρικά εργοστάσια, τα οποία ανήκαν αποκλειστικά σε μεγάλες εταιρείες μονοπωλιακών χαρακτηριστικών. Μέσω της ανάπτυξης αυτών των βιομηχανικών κέντρων κέντρων συσσώρευσης κεφαλαίου, οι εταιρείες απολάμβαναν το ιδιαίτερο πλεονέκτημα της ίδρυσης νέων βιομηχανιών και της υιοθέτησης νέων τεχνολογιών αυξάνοντας ακόμα περισσότερο την μονοπωλιακή τους ισχύ. Στο μεγαλύτερο μέρος του 19 ου αιώνα, την καπιταλιστική κυριαρχία (σε κάθε τομέα) είχαν εταιρείες γίγαντες, ενώ η αύξηση της παραγωγικότητας σε Η.Π.Α. και Γερμανία μετατόπισε την παγκόσμια οικονομική δυναμική από τη Βρετανία και τις παλιές εγκατεστημένες βιομηχανίες της στις χώρες αυτές, η παραγωγή των οποίων είχε ξεπεράσει προ πολλού αυτήν της Μεγάλης Βρετανίας. Τα συνεχώς αυξανόμενα μονοπώλια των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη, συγχωνεύτηκαν με το τραπεζικό κεφάλαιο, οδηγώντας στη δημιουργία ενός νέου «χρηματιστικού κεφαλαίου» στα χέρια μιας νέας «χρηματιστικής ολιγαρχίας», με τη μορφή διεθνών μονοπωλιακών καπιταλιστικών ενώσεων, οι οποίες κάνοντας χρήση της οικονομικό πολιτικής τους επιρροής μοίραζαν τον κόσμο μεταξύ τους σε σφαίρες επιρροής. Οι διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις «μεταμφιεσμένες» σε «εθνικές οικονομίες», θέλοντας να ξεφύγουν από τα στενά «εθνικά» τους όρια αλλά και να αναζητήσουν νέους πόρους εκμετάλλευσης, ασκούσαν πολιτικές επέκτασης του ελέγχου και της εξουσίας τους σε ξένα κράτη, είτε μέσω άμεσης εδαφικής κατάκτησης είτε μέσω έμμεσων μεθόδων άσκησης ελέγχου στις πολιτικές και οικονομικές διαδικασίες των κρατών αυτών. Ήδη από το 1860 κυρίαρχα (βιομηχανικά) ευρωπαϊκά κράτη ξεκίνησαν τον αποικισμό άλλων

37 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 37 ηπείρων, «εγκαινιάζοντας» το ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού του 19 ου αιώνα. Η εδαφική διαίρεση όλου του κόσμου σε ζώνες επιρροής των μεγάλων καπιταλιστικών δυνάμεων σταδιακά ολοκληρωνόταν, τα εδάφη και οι νέες αγορές μετά την κατάκτηση μοιράζονταν ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κέντρα, και τέλος οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις εξάγονταν στις αποικίες αυτές 16. Η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης, της τεχνικής και της βιομηχανίας που χαρακτήρισε τη Βιομηχανική Επανάσταση του 19 ου αιώνα προκάλεσε αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ζωής και ανέδειξε φαινόμενα πρωτόγνωρα για το κοινωνικό σύνολο. Οι μετακινήσεις πληθυσμών μεγάλης κλίμακας προς τα νέα βιομηχανικά κέντρα δημιούργησαν ανακατατάξεις στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο των πόλεων, διαμορφώνοντας σταδιακά το σύγχρονο τρόπο ζωής στην πόλη χωρικά, πολιτιστικά και ιδεολογικά. Ένας σύγχρονος αστικός τρόπος ζωής υπό τη σκιά της Μεγάλης Βιομηχανίας πλέον, η οποία καταργούσε παντού τα εθνικά σύνορα και έσβηνε όλο και περισσότερο τις τοπικές ιδιαιτερότητες στην παραγωγή, στις κοινωνικές σχέσεις και στο χαρακτήρα κάθε λαού. Μέσα στο ευρύτερο περιβάλλον νεωτερισμών, αμφισημιών και φαντασμαγορίας του 19 ου αιώνα, όπου όλα τα προϊόντα εκτινάσσονταν ως εμπορεύματα με όρους μαζικής παραγωγής, διαμορφώθηκε και ο σύγχρονος τρόπος ζωής στις πόλεις, ο όμοιος, ο ομοιόμορφος αισθητικά για τον πλανητικό άνθρωπο μέσα από τις ανάγκες της μαζικής παραγωγής. Ο «νέος» τρόπος ζωής στις πόλεις απαιτούσε νέα μοντέλα κατοίκισης για την εξυπηρέτηση μεγάλων αριθμών ατόμων, διαμόρφωνε νέους κοινωνικούς ρόλους και επέβαλλε νέα κοινωνικά χωρικά όρια, ενώ οι μάζες που μετακινούνταν στα αστικά κέντρα, όφειλαν να «εκπαιδευτούν» στους νέους ρόλους τους αλλά και να «κατανοήσουν» τα νέα όρια του σύγχρονου τρόπου ζωής. Το ρόλο του «σχολείου» για την εκπαίδευση των μαζών ανέλαβαν οι Μεγάλες Διεθνείς Βιομηχανικές Εκθέσεις ( ) του 19 ου αιώνα, εκδηλώσεις δηλωτικές της προόδου των επιστημών και των τεχνικών, τόποι συμπύκνωσης της εξελικτικής πορείας της ανθρωπότητας ολόκληρης και της προοπτικής της, οι οποίες 16 Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Χώρος,πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα, εκδ. Σαββάλας, 2010

38 38 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή λειτούργησαν για τις μάζες ως Μεγάλες Λαϊκές Γιορτές. Στην πραγματικότητα όμως, στους χώρους αυτούς κατά τη διάρκεια της κρίσιμης αυτής πεντηκονταετίας, κατασκευάστηκαν κοινωνικά, πολιτιστικά, χωρικά και ιδεολογικά οι βασικές κατευθύνσεις της μοντέρνας ζωής στην πόλη. Εκεί οι μάζες ήρθαν σε επαφή (συμβιβάστηκαν) με το νέο σπίτι μοντέλο για το μεγάλο αριθμό ατόμων και τη νέα εικόνα της πόλης από την επανάληψη του μοντέλου αυτού, συμβατικού με το βιομηχανικό καπιταλισμό και την ιδέα της βιομηχανικής εν σειρά παραγωγής. Εκεί, η έννοια της προόδου κυριάρχησε και εγκαταστάθηκε ως αναντίρρητη αλήθεια στις συνειδήσεις των ανθρώπων, οι οποίοι «πείθονταν» για την ανωτερότητα της εποχής τους από την αρχαιότητα λόγω των ανακαλύψεων που συντελούνταν, και «προσανατολίζονταν» μόνο σε σχέση με τις νέες ευχαριστήσεις που προσέφερε η συνεχιζόμενη πρόοδος. Εκεί, κατασκευάστηκαν οι νέοι ρόλοι των εργατικών μαζών στη σύγχρονη βιομηχανία και τα νέα κοινωνικά ιδεολογικά όρια, αυτά του άνδρα και της γυναίκας μέσα από το χώρο της κατοικίας αλλά και το δημόσιο χώρο, του προϊόντος και του εμπορεύματος, της μόδας και της διαφήμισης (που κάνει την εμφάνιση της), της ιδιωτικής κατοικίας και της εργατικής κατοικίας, του κέντρου της πόλης και της περιφέρειας. Ρόλοι και όρια που εγκαθίδρυσαν την ψευδαίσθηση ως πραγματικότητα και σταθεροποίησαν την επικυριαρχία των ισχυρών κρατών απέναντι στις αποικίες και την επιβολή της αστικής τάξης στην εργατική. Μέσω των Μ.Δ.Β.Ε. και των κειμένων τους οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου αποτυπώθηκαν στις συνειδήσεις των ανθρώπων ως φάροι της γνώσης και του σύγχρονου τρόπου ζωής. Οι χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά (Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ελβετία, Αγγλία, Πρωσία, τμήμα της Αυστρίας, τα κράτη της Γερμανίας, οι Σκανδιναβικές χώρες) και οι Η.Π.Α. παρουσιάζονταν στα κείμενα των εκθέσεων ως «οι χώρες που αντιπροσωπεύουν τον πολιτισμό», οι χώρες πρότυπα του «πολιτισμένου κόσμου», οι οποίες αυτόκλητα ανέλαβαν το ρόλο και την «ευθύνη» για τη διαμόρφωση, την εκμάθηση αλλά και την προσαρμογή όλων στο σύγχρονο τρόπο ζωής Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003

39 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 39 Η απότομη βιομηχανοποίηση του 19 ου αιώνα άλλαξε τα πρότυπα της ζωής των πόλεων και οδήγησε στην εμφάνιση νέων τύπων κτιρίων για τα οποία δεν υπήρχε προφανής συνήθεια ή προηγούμενο. Τα νέα υλικά (μπετόν αρμέ και χυτοσίδηρος) σε συνδυασμό με την ανάγκη δημιουργίας νέων οικονομικών κατασκευών και κέντρων δύναμης παρήγαγαν νέες μορφές όπως μουσεία, βιβλιοθήκες, δημόσια κτίρια, καταστήματα, εμπορικές στοές, εργοστάσια, αποθήκες, σιδηροδρομικούς σταθμούς. Η μεγάλης κλίμακας συγκέντρωση πληθυσμών γύρω από τα Βιομηχανικά Κέντρα προκάλεσε την κατασκευή όσο το δυνατόν περισσότερων (με όσο το δυνατόν χαμηλότερο κόστος) στοιχειωδών καταλυμάτων οργανωμένων σε μπλοκς μεγάλης πυκνότητας και εξαιρετικά ανεπαρκών σε συνθήκες φωτισμού, αερισμού και υγιεινής, γύρω από τα κέντρα παραγωγής. Οι υπαίθριοι και δημόσιοι χώροι ήταν ελάχιστοι ενώ οι ελλιπείς εγκαταστάσεις υγιεινής σε συνδυασμό με την αναποτελεσματικότητα των παλιών αποχετευτικών συστημάτων προκάλεσαν την έξαρση επιδημιών οι οποίες μάστιζαν τις εργατικές συνοικίες. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των εργατικών μαζών (έως και 27 άτομα στο ίδιο δωμάτιο) είχαν σαν αποτέλεσμα την έφοδο της μιζέριας στη ζωή τους αλλά και τη βαθιά διάβρωσή τους καθώς οι προκλήσεις στις εργατικές συνοικίες έπαιρναν όλες τις δυνατές μορφές. Από την έξαρση επιδημιών όμως επλήγησαν και οι αστικές συνοικίες, με αποτέλεσμα να πραγματοποιηθούν ενέργειες από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα των πόλεων (πολλές φορές με τη μορφή φιλανθρωπικών ενεργειών) για την επίσπευση μεταρρυθμίσεων σε θέματα υγείας, τη θέσπιση νομοθετικών πράξεων για τις κατασκευές και τη συντήρηση των αστικών κέντρων, τη δημιουργία βιομηχανικών ζωνών, ζωνών κατοικίας αλλά και την ισορρόπηση ανάμεσα στην οικοδομική μάζα και τους χώρους πρασίνου. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα και μετά (σημείο καμπής για τις ευρωπαϊκές πόλεις) η οργάνωση των πόλεων έγινε ένα από τα κεντρικά προβλήματα των κυβερνήσεων που αναδύθηκαν από τις πολεμικές συγκρούσεις στον ευρωπαϊκό χώρο, την περίοδο αυτή. Πραγματοποιήθηκαν πολεοδομικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, διανοίξεις νέων λεωφόρων σύνδεσης κομβικών σημείων, δημιουργήθηκαν σημαντικές εγκαταστάσεις και υπηρεσίες ενώ τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης αποκαταστάθηκαν.

40 40 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Κατασκευάστηκαν νέα δημόσια κτίρια για την εξυπηρέτηση των νέων κοινωνικών αναγκών και σε συνδυασμό με την ενοποίηση των μέσων μαζικής μεταφοράς, διαμόρφωσαν τους νέους δημόσιους χώρους, των οποίων έχει αλλάξει η κοινωνική συγκρότηση, οι λειτουργίες τους, οι τύποι των κτιρίων, οι άνθρωποι που κινούνται μέσα σε αυτούς, οι δραστηριότητές τους. Οι δημόσιοι χώροι του 19 ου αιώνα όλο και περισσότερο μετατρέπονταν σε τόπους συνάντησης και παρατήρησης αγνώστων μεταξύ τους ανθρώπων, μέσα σε ένα υπεροικοδομημένο αστικό περιβάλλον, στο οποίο συμμετείχε εντυπωσιακά η φαντασμαγορία του εμπορεύματος. Η νεοκλασική πόλη του 19 ου αιώνα ήταν συμμετρική, συμβολική, ιδεολογική αλλά και ταξική (πολυτελείς συνοικίες αστών εργατικά slums). Στον πολεοδομικό σχεδιασμό, ο οποίος χαρακτηριζόταν από έντονες ιδεολογικές κατευθύνσεις, τονίζονταν τα στοιχεία της βασιλείας αστικής Δημοκρατίας (βασιλευόμενης και μη), ενώ στα διάφορα μορφολογικά προβλήματα των κτιρίων εφαρμόζονταν λύσεις ιστορικισμού. Οι επιχειρηματίες και τα δημοτικά συμβούλια που επιθυμούσαν την κατασκευή καινούριων εργοστασίων, σταθμών τραίνων, σχολικών κτιρίων, μουσείων κ.α. ζητούσαν και πλήρωναν «τέχνη». Κατασκεύαζαν το εσωτερικό των κτιρίων με τον κατάλληλο τρόπο ανάλογα με τον τελικό προορισμό «χρήσης» και στη συνέχεια ανέθεταν σε κάποιο αρχιτέκτονα τη διαμόρφωση μιας πρόσοψης γοτθικής, αναγεννησιακής, μπαρόκ, κ.α. Οι εκκλησίες κατασκευάζονταν βάσει του γοτθικού ρυθμού (ο ρυθμός της εποχής της πίστης), τα θέατρα και οι λυρικές σκηνές βάσει ρυθμού μπαρόκ ενώ τα ανάκτορα και τα μέγαρα των υπουργείων βάσει του μεγαλοπρεπή ρυθμού της Ιταλικής Αναγέννησης, φορτώνοντας την εικόνα των πόλεων με συμβατικές μορφές του παρελθόντος Η ανάδυση του κοινωνικού ρόλου του αρχιτέκτονα Η εμπορευματοποίηση που υπέστη η αρχιτεκτονική κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα καθιστώντας την αστική τάξη ως το μοναδικό «πελάτη», έφερε σε αδιέξοδο την πλειονότητα των μελών της αρχιτεκτονικής κοινότητας, οι οποίοι για να δώσουν 18 L. Benevolo Π. Λαζαρίδης, Βιομηχανική Επανάσταση-βιομηχανική πόλη, εκδ. Α. Λιβάνη L. Benevolo, Η πόλη στην Ευρώπη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1997

41 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 41 λύση στο αδιέξοδο τους στράφηκαν προς το βιομηχανικό σχεδιασμό (που μέχρι τότε εφαρμοζόταν αποκλειστικά από μηχανικούς) αλλά και το σχεδιασμό εργατικών κατοικιών, και ήρθαν σε επαφή με όλες τις καινοτομίες που είχαν εισαχθεί μέχρι εκείνη την περίοδο, εγκαταλείποντας κάθε είδος ιστορικισμού και εκλεκτικισμού. Οι αρχιτέκτονες ήρθαν σε επαφή με την καθαρότητα και τη λειτουργικότητα (πέρα από κάθε αισθητική ή καλλιτεχνική κατηγορία) των εργοστασίων της εποχής, αρχές που αργότερα μετέφεραν και στον οικιστικό σχεδιασμό ενώ η ενασχόληση τους με τα βιομηχανικά σχέδια προκάλεσε αλλαγές στον τρόπο σκέψης και σχεδιασμού τους. Οι νέες ανάγκες που προκλήθηκαν από τη συγκέντρωση μεγάλων μαζών στις πόλεις, είχαν ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση του περιεχομένου της αρχιτεκτονικής. Σταδιακά έγινε αντιληπτό (αρχικά σε μικρή ομάδα) στους αρχιτέκτονες, ότι για να ανταποκριθούν στις νέες ανάγκες που δημιουργήθηκαν αλλά και για να δώσουν λύσεις μέσω του αρχιτεκτονικού πολεοδομικού σχεδιασμού στην τρομακτική κρίση των πόλεων (που παρά τις προσπάθειες εξυγίανσης συνεχιζόταν), απαιτούνταν έρευνα και πρόσθετη γνώση γύρω από τα κοινωνικά ζητήματα αλλά και αναθεώρηση των εργαλείων σχεδιασμού. Η αρχιτεκτονική υπό το πρίσμα των νέων αναγκών, ανασυγκροτήθηκε ως ειδικότητα με τη σύγχρονη της μορφή ενώ τα θεμελιακά κείμενα της αρχιτεκτονικής έγιναν περισσότερο πολεοδομικά. Μελετήθηκαν και κατασκευάστηκαν σπίτια για την εργατική τάξη, δημιουργήθηκαν ολόκληρες γειτονιές εργατών και νέοι δημόσιοι χώροι αστικών εξυπηρετήσεων, κατασκευές (αρχιτεκτονήματα) «εμποτισμένες» με το διακαή πόθο των δημιουργών τους για ευρεία λαϊκή συναίνεση και αποδοχή Η ανάδυση της «νέας πόλης» Η εκβιομηχάνιση των πόλεων που συντελέστηκε κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα, ανέδειξε νέους χωρικούς συσχετισμούς, παράγοντας νέες μορφές χωρικών διευρύνσεων και χωρικών αποκλεισμών, ταυτόχρονα με τη γένεση των σύγχρονων κοινωνικών σχηματισμών οι οποίοι βασίζονταν όλο και περισσότερο στον «ειδικά κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής». Η πληθυσμιακή συσπείρωση και η εικόνα του 19 Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003

42 42 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή «πύργου της Βαβέλ» των σύγχρονων κοινωνικών σχηματισμών του 19 ου αιώνα, έλαβαν μεγάλες διαστάσεις στις βιομηχανικές πόλεις της Ευρωπαϊκής ηπείρου αλλά τερατώδεις διαστάσεις στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στις νεότευκτες αμερικάνικες πόλεις, όπου έλλειπαν άλλωστε και πολλοί κοινωνικοί φραγμοί οι οποίοι στην Ευρώπη (τουλάχιστον μέχρι τον Α Π.Π.), δυσχέραιναν ή επιβάρυναν την επέκταση του βιομηχανικού αστικού σχεδιασμού. Οι γοργά αστικοποιούμενες αμερικανικές κοινωνίες τροφοδοτήθηκαν μαζικά σε μία από τις σημαντικότερες, αν όχι και μεγαλύτερες μεταναστευτικές διανομές πληθυσμού της νεωτερικότητας (Ιταλοί, Γερμανοί, Έλληνες, Πολωνοί, Ρώσοι και κάθε άλλης προέλευσης μετανάστες κατέφθαναν στις αμερικανικές ακτές). Οι νεοεισερχόμενοι πληθυσμοί συγχρωτίζονταν με τους γηγενείς, λευκούς και έγχρωμους πληθυσμούς, διαμορφώνοντας εντελώς νέα πλαίσια κοινωνικής αλλά και χωρικής συνύπαρξης, με αποτέλεσμα η αστική γεωγραφία των Η.Π.Α. να χάσει πολύ γρήγορα την αποικιακή αύρα των αγγλοσαξονικών της καταβολών και να μετασχηματιστεί με ραγδαίο ρυθμό, σχεδόν να επανιδρυθεί σε νέες βάσεις. Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο της κοινωνικής ιστορίας και με γενέθλιο τόπο τις αμερικανικές ακτές, διαμορφώθηκε το νέο πρότυπο πόλης, η «πόλη ζυμωτήριο» που έκτοτε σημάδεψε οριστικά τον ανθρώπινο πολιτισμό και τη συλλογική του μνήμη. Η πόλη στην οποία επικρατεί ο «ειδικά κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής» με την εμπορευματική παραγωγή και κυκλοφορία αλλά και τον «εξακοντισμό» ανθρώπων και πραγμάτων από τον έναν πόλο στον άλλο Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Χώρος,πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα, εκδ. Σαββάλας, 2010 Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003

43 2. Η κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ ω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν α ι ώ ν ω ν 43 Εικόνα 10. Σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Antonio Sant Elia για τη «νέα πόλη» ( citta nuova, 1914)

44 44 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Αποικιακή αρχιτεκτονική Στο μεταίχμιο 19 ου 20 ου αιώνα, αναδύθηκε ακόμη ένα είδος αρχιτεκτονικής εξίσου σημαντικό, αυτό της αποικιακής πολεοδομίας. Οι πολεοδόμοι στα σχέδια τους οργάνωναν ξεχωριστά το χώρο των κατακτητών, «προστατευμένο» από τους ιθαγενείς, θέλοντας να επιβάλλουν ιδεολογικά και χωρικά την αποικιοκρατία. Οι συνθετικές αρχές (μεγάλοι και πλατείς δρόμοι, κυβερνεία και πλατείες, συμμετρία στη σύνθεση) που χαρακτήριζαν τη νεοκλασική πόλη στη Μητρόπολη (Παρίσι, Λονδίνο, Βερολίνο) μεταφέρονταν στα πολεοδομικά σχέδια στην περιοχή των κατακτητών, δηλώνοντας την «αποικιακή ισχύ» και τη μεγαλοπρέπεια, με σκοπό την ενδυνάμωση του αισθήματος υπεροχής απέναντι στους ιθαγενείς αλλά και την αύξηση στους τελευταίους του αισθήματος κατωτερότητας και υποταγής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποικιακής αρχιτεκτονικής αποτελούν οι πόλεις: Νέο Δελχί, Ινδία (Αγγλική αποκία) Elisabethville, Κονγκό (Βελγική αποικία) Saigon, Βιετνάμ (Γαλλική αποικία) Ville du Cup, Γαλλικές Αντίλλες

45 3. 20ος αιώνας 45

46 46 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Οι οικονομικές συνθήκες και η πορεία προς τον Α Παγκόσμιο πόλεμο Ο 20 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως ένας βραχύς αιώνας, με χρονολογία έναρξης το 1914 (Α Π.Π.) και χρονολογία λήξης το 1991 (Διάλυση Σοβιετικής Ένωσης), σε αντίθεση με το 19 ο ο οποίος χαρακτηρίζεται ως ένας μακρύς αιώνας ( ). 21 Στο ξεκίνημά του, οργανικά δεμένος με τις διεργασίες, τα κινήματα, τις ιδεολογίες, τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα του 19 ου αιώνα, κληρονόμησε (από το 19 ο ) την τυφλή πίστη στην πρόοδο και την πορεία προς το καλύτερο μέλλον. Η άρχουσα (αστική) τάξη βίωνε δεκαετίες θριάμβου και χάρη στην ενδυναμωμένη οικονομία και τα επιστημονικά τεχνολογικά άλματα, άπλωνε την κυριαρχία της σε ολόκληρο τον κόσμο. Χώρες όπως η Βρετανία, η Γαλλία, οι Η.Π.Α., η Ιαπωνία, η Γερμανία, είχαν χωρίσει τον πλανήτη σε αποικίες και σφαίρες επιρροής, διαλέγοντας τα θύματά τους ανάμεσα στους αδύναμους και έξω από τον ευρωπαϊκό χώρο, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που τα στρατεύματά τους βρέθηκαν αντιμέτωπα σε κάποια μακρινή αποικία. Οι οικονομικές επιχειρήσεις των αρχών του 20 ου αιώνα, είχαν αποκτήσει τόσο μεγάλη κλίμακα, σε σημείο να ελέγχουν τις εθνικές οικονομίες και ως εκ τούτου να εξουσιάζουν τα κράτη. Μέσω του ελέγχου των εθνικών οικονομιών, οι άρχουσες τάξεις των χωρών αυτών ασκούσαν έλεγχο και στη διαμόρφωση των εθνικών συνειδήσεων των οποίων την υποστήριξη είχαν απόλυτη ανάγκη, ώστε οτιδήποτε συντελούνταν να παρουσιάζεται ως «αυθεντικά λαϊκά συμφέροντα» και όχι ως «δυναστικά συμφέροντα» όπως συνέβηκε τους προηγούμενους αιώνες. Σε κάθε τομέα, οι μεγάλες επιχειρήσεις είχαν εξελιχθεί σε καρτέλ ή τραστ, τα οποία σταδιακά μετατρέπονταν σε θεμέλιο της οικονομικής ζωής διαιρώντας την αγορά μεταξύ τους και καθορίζοντας την παραγωγή, τις τιμές και τα κέρδη. Εξ αιτίας της μεγάλης κλίμακας των βιομηχανικών επενδύσεων, η τραπεζική πίστωση έγινε ζωτικής σημασίας για τους βιομήχανους, με αποτέλεσμα μαζί με το βιομηχανικό μονοπωλιακό κεφάλαιο να αυξάνεται συνεχώς και το χρηματιστικό. Μέσω 21 Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων-ο σύντομος 20 ος αιώνας , εκδ. θεμέλιο, 1999

47 ο ς α ι ώ ν α ς 47 διαδικασιών επεκτάσεων των δανείων και της αγοράς μετοχών και ομολόγων, οι τράπεζες γίνονταν σταδιακά οργανωτές της Βιομηχανίας και το χρηματιστικό κεφάλαιο όπως και το βιομηχανικό, όλο και πιο συγκεντρωτικό. Το κεφάλαιο χρησιμοποιούνταν μόνο με τη μεσολάβηση τραπεζών οι οποίες αντιπροσώπευαν τους ιδιοκτήτες του, ενώ βιομηχανία και τράπεζες έγιναν αλληλένδετες. Χάρη στις μεταξύ τους κοινοπραξίες, οι τράπεζες και τα βιομηχανικά καρτέλ κατάφεραν να αποκτήσουν τον έλεγχο της διαχείρισης και της κίνησης του κεφαλαίου, και σταδιακά να μεταβάλλουν το ρόλο του κράτους. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στις αρχές του 20 ου αιώνα γινόταν εξαιρετικά αντιφατική, αφού ενώ η εμπορευματική παραγωγή «βασίλευε» όπως και πριν και θεωρούνταν η βάση όλης της οικονομίας, έκαναν την εμφάνιση τους φαινόμενα σήψης (οικονομικό πολιτικά σκάνδαλα), αποτέλεσμα των χρηματιστικών μηχανορραφιών των κερδοσκόπων του συστήματος οι οποίοι καρπώνονταν την τεράστια πρόοδο της ανθρωπότητας. Ο σύγχρονος κόσμος είχε ήδη αρχίσει να οδεύει προς έναν παγκόσμιο καπιταλισμό, με οδηγούς τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη και «φάρους» συγκεκριμένα τη Γερμανία και τις Η.Π.Α. Στη Γερμανία αυτήν την περίοδο δύο εταιρείες ελέγχουν το σύνολο σχεδόν της γερμανικής βιομηχανίας των ηλεκτρικών ειδών (Siemens και AEG), ενώ από το 1905 περίπου γερμανικές επιχειρήσεις οργανώθηκαν σε 385 καρτέλ. Μέχρι το τέλος του 1913, οι εννιά μεγαλύτερες τράπεζες του Βερολίνου (μαζί με τις θυγατρικές τους) έλεγχαν το 83% του συνόλου του γερμανικού τραπεζικού κεφαλαίου. Η ταχεία οικονομική ανάπτυξη - κυριαρχία των γιγαντιαίων επιχειρήσεων (βιομηχανικά καρτέλ) και οι κοινοπραξίες τους με τις τράπεζες και τα στρατιωτικά κράτη, διαμόρφωσαν στο εσωτερικό των πληθυσμών των κρατών αυτών το αίσθημα του οικονομικού εθνικισμού, «χτίζοντας» εκ διαμέτρου αντίθετα εθνικά καπιταλιστικά μπλοκ. 22 Η ανάπτυξη των γιγαντιαίων μονοπωλίων και η συγκέντρωση βιομηχανικών, τραπεζικών και κρατικών κεφαλαίων δημιούργησε έναν ασταθή και επικίνδυνο κόσμο του ανταγωνιστικού εθνικισμού. Η προσπάθεια των ισχυρών βιομηχανικά κρατών να 22 Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, 2009

48 48 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή εξαπλώσουν την κυριαρχία τους όλο και πιο μακριά, τις έφερνε αργά ή γρήγορα αναπόφευκτα σε σύγκρουση μεταξύ τους. Όχι τυχαία άλλωστε, όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις στις αρχές του 20 ου αιώνα - και ήδη από τα τέλη του 19 ου - επέδειξαν μεγάλη κινητικότητα στα πεδία ενίσχυσης και εκσυγχρονισμού των ενόπλων τους δυνάμεων, αλλά και των διπλωματικών τους σχέσεων εξασφαλίζοντας φίλους και συμμάχους (Τριπλή Συμμαχία: Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βουλγαρία/Τριπλή Συνεννόηση(Δυνάμεις της Αντάντ): Γαλλία, Μ.Βρετανία, Η.Π.Α., Ιταλία, Ρωσία). Οι άρχουσες τάξεις προετοιμάζονταν για το Μεγάλο Πόλεμο. Στον ευρωπαϊκό χώρο, η οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας που προήλθε από τη ραγδαία εξέλιξη της βιομηχανίας της, οδήγησε στην όξυνση του ανταγωνισμού της με την Αγγλία σχετικά με την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών. Όταν το γερμανικό κράτος θέλησε να επεκτείνει τη δύναμή του εκτός των στενών ορίων της υπάρχουσας εθνικής επικράτειας - στα πλαίσια της διαρκούς αναζήτησης αγορών για να συνεχίσει να επεκτείνεται - απέκτησε εμπόδια στους προστατευτικούς δασμούς, στις κλειστές αποικιακές αγορές και στον ανταγωνισμό από τους ξένους καπιταλιστές. Ταυτόχρονα οι γεωπολιτικές επεκτατικές βλέψεις των Μεγάλων Δυνάμεων (η Γαλλία ήθελε να αποκαταστήσει το γόητρό της μέσω της ανάκτησης της Αλσατίας και της Λωρραίνης από τη Γερμανία, η Αυστροουγγαρία βρισκόταν σε ανταγωνισμό με τη Ρωσία σχετικά με την κυριαρχία στα Βαλκάνια, καθώς η τελευταία επεδίωκε να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο) δυσχέραιναν ακόμα περισσότερο την κατάσταση, οδηγώντας τελικά στο ξέσπασμα του Α Π.Π. Οι μόνοι που δεν είχαν επίγνωση της πραγματικότητας μέχρι και το ξέσπασμα του Α Π.Π., ήταν οι πληθυσμοί των κρατών αυτών, στο μυαλό των οποίων επικρατούσε γενικότερα η αντίληψη ότι εξαιτίας των ραγδαία αναπτυσσόμενων εμπορικών σχέσεων μεταξύ των κρατών και της αλληλεξάρτησης των μεγάλων εθνικών οικονομιών και κοινωνιών, ένας πόλεμος μεταξύ τους ήταν αδύνατος. Το ξέσπασμα όμως του Α Π.Π. ήταν αστραπιαίο, όπως αστραπιαία εξαπλώθηκαν και οι διαδικασίες του. Η ιδέα της γενικής προόδου από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό που κυριαρχούσε στο μυαλό των ανθρώπων, άμεσα έδωσε τη θέση της στον

49 ο ς α ι ώ ν α ς 49 ολοκληρωτικό πόλεμο. Οι οικονομίες των Μεγάλων Δυνάμεων μετατράπηκαν σε πολεμικές, ενώ το πεδίο της μάχης διευρύνθηκε σε ακραίο βαθμό, καθώς οι εμπόλεμοι επεδίωκαν την πλήρη κατάρρευση της αντίπαλης οικονομίας και κοινωνίας, επιστράτευσαν το σύνολο της διαθέσιμης γνώσης και κινητοποίησαν ολοκληρωτικά τις εμπόλεμες κοινωνίες, αφού όλα τα μέλη τους έπρεπε να έχουν «ενεργή» συμμετοχή. Οι μάζες χειραγωγούμενες, υποστήριξαν τους προϋπολογισμούς για τον πόλεμο, την «εθνική υπόθεση», ενώ οι άρχουσες τάξεις στις πρωτεύουσες των Μεγάλων Δυνάμεων, έριχναν το φταίξιμο απλά στην άλλη πλευρά. Μόνο μια μειοψηφία επαναστατών τάχθηκε ανοιχτά και δυναμικά ενάντια στον πόλεμο, οι οποίοι συμφωνούσαν ότι ο πόλεμος δεν οφειλόταν σε κάποια «εξωτερικά» ή «τυχαία» γεγονότα, αλλά ήταν παιδί του καπιταλισμού. Το αποτέλεσμα του Α Π.Π. ήταν η κατάρρευση τεσσάρων αυτοκρατοριών, η δημιουργία ριζικών αλλαγών στο χάρτη της Ευρώπης εκ του κατακερματισμού αυτών αλλά και το ξέσπασμα της ρωσικής Επανάστασης. Ο απολογισμός του πολέμου ήταν νεκροί, ενώ η Ευρώπη εξήλθε κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Οι υλικές καταστροφές επηρέασαν ουσιαστικά την παραγωγή η οποία μειώθηκε σχεδόν στο μισό σε σχέση με την προπολεμική περίοδο. Η καπιταλιστική Ευρώπη του 19 ου αιώνα, ο δανειστής ολόκληρου του κόσμου, εξήλθε από τον πόλεμο «κλονισμένη» οικονομικά και χρεωμένη στην ευνοημένη μεταπολεμικά εξωευρωπαϊκή δύναμη, τις Η.Π.Α.

50 50 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ρωσική Επανάσταση Η συμμετοχή της Ρωσίας στον Α Παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ με απόφαση του τσάρου Νικόλαου Β, επιδείνωσε τρομερά την κατάσταση στη Ρωσία και ενέτεινε την κρίση του τσαρικού καθεστώτος που κλιμακωνόταν ήδη από το 19 ο αιώνα. Στις αρχές του 20 ου αιώνα περίπου το 85% του πληθυσμού της Ρωσίας ήταν αγρότες που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, υπό την εκμετάλλευση των μεγάλων γαιοκτημόνων που κατείχαν τα μεγαλύτερα και πιο εύφορα κτήματα, με αποτέλεσμα συχνές αγροτικές εξεγέρσεις. Συχνές ήταν και οι εργατικές εξεγέρσεις, σε περιοχές όπου σημειωνόταν βιομηχανική ανάπτυξη και στις οποίες είχε διαμορφωθεί αντίστοιχη εργατική τάξη, εξίσου εξαθλιωμένη. Η ήττα της Ρωσίας στον ρωσό-ιαπωνικό πόλεμο του ενέτεινε την κοινωνική ένταση και συνετέλεσε στο ξέσπασμα της επανάστασης του Η εξέγερση καταστάληκε μεν από τις δυνάμεις του τσάρου με θύματα εκατοντάδες ανθρώπους, έδωσε όμως την ευκαιρία στους αγρότες και τους εργάτες να οργανωθούν σε σοβιέτ και να προετοιμαστούν για το επόμενο χτύπημα. Εικόνα 11. Τα γεγονότα του 1905 έμειναν γνωστά ως Ματωμένη Κυριακή και θεωρούνται συνήθως ως το σημείο έναρξης της ενεργητικής φάσης της επανάστασης

51 ο ς α ι ώ ν α ς 51 Ενώ λοιπόν ο τσάρος πολεμά στο μέτωπο του Α Παγκοσμίου πολέμου, με την επιστράτευση εκατομμυρίων Ρώσων να παραλύει την οικονομία, με τις λιγοστές υποδομές να καταστρέφονται ολοκληρωτικά και τις συνθήκες ζωής των λαϊκών τάξεων να καταντούν ακόμα πιο τραγικές, ξεσπά η εργατική επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917 στην Αγία Πετρούπολη. Η επανάσταση ξεκίνησε με τεράστιες απεργίες και διαδηλώσεις και κλιμακώθηκε σταδιακά, επιτυγχάνοντας την ανατροπή του τσάρου, ο οποίος παραιτήθηκε μόλις ένα μήνα αργότερα, τον Μάρτιο του Η προσωρινή κυβέρνηση στην οποία επικρατούσαν μετριοπαθείς φιλελεύθεροι αστοί, αναγνώρισε κάποια ατομικά δικαιώματα (κατάργηση της θανατικής ποινής, εφαρμογή του οχτάωρου, δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες), νομιμοποίησε τα σοβιέτ και κίνησε τις διαδικασίες για την κατάρτιση συντάγματος, αρνήθηκε ωστόσο να ικανοποιήσει τα λαϊκά αιτήματα για απόσυρση της Ρωσίας από τον πόλεμο και αναδασμό της γης, ενισχύοντας έτσι τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Εικόνα 12. Ο Λένιν ηγήθηκε της ένοπλης εξέγερσης στην Αγία Πετρούπολη Με την κυβέρνηση κλονισμένη και το στρατό υπό τη γερμανική πίεση, οι μπολσεβίκοι με αρχηγό το Λένιν και συνοδοιπόρο τον Τρότσκι και έχοντας ήδη από τον Μάιο κυριαρχήσει στα σοβιέτ έναντι των γαιοκτημόνων, αποφασίζουν να προχωρήσουν σε ένοπλη εξέγερση, η οποία ξεσπά στις 24 Οκτωβρίου του Αυτή τη φορά η επανάσταση θα επικρατήσει και η νέα επαναστατική κυβέρνηση με

52 52 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή πρόεδρο το Λένιν παραχωρεί άμεσα την ιδιοκτησία και καλλιέργεια της γης στα σοβιέτ των αγροτών, ενώ η διοίκηση των εργοστασίων ανατίθεται στα σοβιέτ των εργατών. Εικόνα 13. Συνέλευση του σοβιέτ της Πετρούπολης Τον Μάρτιο του 1918 με τη συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ εξασφαλίζεται η πολυπόθητη ειρήνη με τη Γερμανία, με τίμημα όμως σημαντικά ρωσικά εδάφη. Ο οργανωμένος από τον Τρότσκι Κόκκινος στρατός έχει τώρα να αντιμετωπίσει τόσο την εσωτερική αντεπανάσταση από τους υποστηρικτές του τσάρου, όσο και την εξωτερική επέμβαση από τις χώρες της Αντάντ 23. Οι εμφύλιες διαμάχες έληξαν το 1920 με επικράτηση των μπολσεβίκων και λίγο αργότερα, το 1922 το κράτος πήρε τη μορφή ομοσπονδίας και ονομάστηκε Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) αυτό ήταν το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος του κόσμου. 23 John Reed, Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, εκδ. RED MARKS, 2014

53 ο ς α ι ώ ν α ς Η αρχιτεκτονική στη Ρωσία της Επανάστασης ( ) Τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση και μέχρι τη λήξη του εμφυλίου, δεν χαρακτηρίζονται από έμπρακτη αρχιτεκτονική και οικοδομική άνθιση, αλλά από βαθιές ζυμώσεις γύρω από σχετικά ζητήματα, πειραματισμούς επί χάρτου και τέχνη για την προπαγάνδα. Η μαρξιστική θεωρία βάσει της οποίας οι συνθήκες του ανθρώπινου οικιστικού περιβάλλοντος εξαρτώνται από την οικονομική δομή της κοινωνίας, ασκεί μεγάλη επιρροή. Η λύση του στεγαστικού προβλήματος θα προκύψει ως αποτέλεσμα της λύσης του κοινωνικού προβλήματος, το οποίο θα λυθεί με την κατάργηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και όχι αντίστροφα 24. Προκειμένου να επιτεθούν στη ρίζα του κακού οι μπολσεβίκοι προχωρούν άμεσα σε μία ριζική αλλαγή: καταργούν την ιδιοκτησία του εδάφους και αποδίδουν το έδαφος στη διάθεση όλων των εργαζομένων, με δικαίωμα χρήσης σε όσους το καλλιεργούν. Πολύ γρήγορα δημιουργούνται οι συνθήκες για την ανάπτυξη της πολεοδομίαςουσιαστικά ανύπαρκτης μέχρι τότε, αφού πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού κατοικούσε στις πόλεις οι οποίες είχαν σοβαρές ελλείψεις σε υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης. Ήδη από το Μάιο του 1918 δημιουργείται η «Επιτροπή Κατασκευών» και η «Υπηρεσία Σχεδιασμού Πόλεων & Κατοικούμενων Κέντρων» με στόχο να δημιουργηθεί μία νέα σύλληψη για την πόλη και τα επιμέρους τμήματά της, η οποία θα μπορεί να υλοποιηθεί μέσω ολοκληρωμένης μελέτης- η πόλη θα αναπτύσσεται βάσει μελέτης και όχι αυθόρμητα και ανεξέλεγκτα όπως στο παρελθόν. Ως επιμέρους τμήμα της πόλης, η κατοικία που μέχρι πρότινος ήταν αποτέλεσμα της ατομικής πρωτοβουλίας του κατασκευαστή και αποτελούσε μέσο των ιδιοκτητών για την απόκτηση κέρδους, θα αναπτυχθεί με την ίδια λογική: ο αριθμός κατοικιών, ο τύπος αυτών και η περιοχή οικοδόμησής τους θα βασίζονται σε ολοκληρωμένη μελέτη, καθοδηγούμενη από τις ανάγκες του νέου, συλλογικού τρόπου ζωής. 24 Φρίντριχ Ένγκελς, La question du logement -Για το ζήτημα της κατοικίας, εκδ. Σύγχρονη εποχή

54 54 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Στο 8 ο συνέδριο του κομμουνιστικού κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι) το 1919, αναφέρεται πως η σοβιετική εξουσία έχοντας ολοκληρώσει την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας της γης, θα εισηγηθεί μέτρα για την οργάνωση της σοσιαλιστικής καλλιέργειας, στα πλαίσια της προσπάθειας κολεκτιβοποίησης της καθημερινότητας ώστε οι ανάγκες να επιλύονται συλλογικά. Εξυπηρετώντας την ίδια λογική αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτες μονάδες φαγητού-σίτισης στις εργατικές εστίες. Η θεωρία υπάρχει και τα πρώτα σχέδια για τη σοσιαλιστική πόλη εκπονούνται, στην πράξη όμως τα βήματα προς την αλλαγή είναι πολύ αργά. Οι αρχιτέκτονες της εποχής παραμένουν στην πλειοψηφία τους προσκολλημένοι στην κλασσική τους παιδεία και στις μορφές του παρελθόντος, μέσω των οποίων θέλουν να προσφέρουν στον πληθυσμό την πολυτέλεια που έως τώρα απολάμβαναν μόνο οι λίγοι. Αλλά ακόμα και εκείνοι που πιστεύουν ότι οι ρωσικές πόλεις πρέπει να εκμοντερνιστούν, έχουν ουσιαστικά επηρεαστεί από εικόνες των δυτικών καπιταλιστικών πόλεων, κατά βάση μέσω περιοδικών - ενώ οι γνώσεις και η εμπειρία τους δεν είναι αρκετά για να αντιμετωπίσουν τα σοβαρά πολεοδομικά ζητήματα στην πράξη 25. Παρόλα αυτά, οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές έρευνες που θα στηρίξουν το νέο τρόπο ζωής συνεχίζονται και καλλιτέχνες όπως ο Lissitzky επηρεάζουν με το έργο τους την αρχιτεκτονική και κατ επέκταση την καλλιτεχνική σκέψη. Ο Lissitzky (καθηγητής αρχιτεκτονικής και γραφικών τεχνών στη Σχολή Τέχνης Vitebsk στη Λευκορωσία το και στο Ανώτατο Καλλιτεχνικό και Τεχνικό Ινστιτούτο της Μόσχας από το 1926) και οι ομοϊδεάτες του αρχιτέκτονες, έχουν ξεκάθαρες θέσεις σε ότι αφορά τα στοιχεία που απαρτίζουν τον σχεδιασμό: γεωμετρία, γιατί εκφράζει το ορθολογικό πνεύμα της επανάστασης, εμφανείς δομές στην κατασκευή γιατί αντανακλούν την ειλικρίνεια της επαναστατικής ηθικής και συμβολισμός, γιατί η κατασκευή οφείλει να αποτελεί σύμβολο της σοσιαλιστικής κοινωνίας που οικοδομείται. Το 1919 ζωγραφίζει το πρώτο του Proun πρώτο από μία σειρά αφηρημένα γεωμετρικά έργα- για το οποίο αναφέρει ότι είναι μια στάση στη 25 Anatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση, εκδ. Νέα σύνορα, 1976, σελ. 83

55 ο ς α ι ώ ν α ς 55 διαδρομή προς τη νέα μορφή παρά αρχιτεκτονική. Μέσω του Proun προάγει ουτοπικά μοντέλα για έναν καλύτερο κόσμο. Εικόνα 14. Έργο του El Lissitsky (1919), «Νικήστε τους Λευκούς με την Κόκκινη Σφήνα» Εικόνα 15.Το τυπογραφικό κέντρο του περιοδικού Ogomyok-το μοναδικό χτισμένο έργο του Lissitsky (1928)

56 56 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η «αλήθεια των υλικών» είναι χαρακτηριστική και στο έργο του Vladimir Tatlin (Σοβιετικός αρχιτέκτονας & ζωγράφος, ), μεγάλο μέρος της δουλειάς του οποίου δείχνει την επιθυμία του να απαλλαγεί από την παραδοσιακή αναπαράσταση της τέχνης, την οποία θεωρεί κατάλοιπο της παιδείας της καπιταλιστικής κοινωνίας του παρελθόντος. «Η τέχνη πρέπει να μας ακολουθεί όπου η ζωή κυλά και διαδραματίζεται», γράφει ο Τάτλιν και προσδοκεί η τέχνη να γίνει ωφελιμιστική και λειτουργική καλύπτοντας κοινωνικές ανάγκες και συμβάλλοντας στους στόχους της κομμουνιστικής επανάστασης. Ένα από τα σπουδαιότερα και πιο γνωστά αρχιτεκτονικά έργα του ήταν το σχέδιο για την έδρα της Κομμουνιστικής Διεθνούς στην Αγία Πετρούπολη το 1919, μνημείο αφιερωμένο στο σύνταγμα και τη λειτουργία του σοβιετικού κράτους με συμβολισμούς γύρω από τη νομοθεσία και την επανάσταση. Αν και παρέμεινε αδόμητο, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες του πρώτου μισού του 20 ου αιώνα. Εικόνα 16. Σχέδιο για το μνημείο της Τρίτης Διεθνούς στην Αγία Πετρούπολη, του Vladimir Tatlin (1919)

57 ο ς α ι ώ ν α ς Η Ελλάδα στις απαρχές του αιώνα (τέλη 19ου αιώνα-1920) Το Ελληνικό Κράτος αναγνωρίζεται επίσημα το 1832 και περιλαμβάνει τμήμα του ελλαδικού χώρου το οποίο είχε απελευθερωθεί από την Οθωμανική κυριαρχία μέσω της Επανάστασης αλλά και με τη συμβολή της ευνοϊκής αντιμετώπισης των πολιτιστικών κέντρων της Ευρώπης προς το ελληνικό ζήτημα. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, η ιδεολογία που κυριαρχεί στους Έλληνες αναφέρεται ως «Μεγάλη Ιδέα» και αφορά την επιθυμία της Ελλάδας να εξαπλωθεί εδαφικά σε περιοχές που ανήκαν ακόμα στους Οθωμανούς και να συμπεριλάβει όλους τους πληθυσμούς που βρίσκονταν εκτός των τότε συνόρων της, γεγονός που οδήγησε σε ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ κυρίως Ελλήνων και Βουλγάρων ανταρτών από το 1904 έως το Μετά το τέλος και των Βαλκανικών πολέμων το καλοκαίρι του 1913, η Ελλάδα έχει διπλασιάσει το μέγεθός της σε σχέση με το 1910 και έχει αυξήσει κατά 80% τον πληθυσμό της, φτάνοντας τα κατοίκους. Για να διατηρήσει την ισχυροποίησή της έναντι της Τουρκίας και της Βουλγαρίας, η Ελλάδα στον Α Παγκόσμιο πόλεμο ( ) με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο υποστηρίζει τις χώρες της τριπλής συμμαχίας (Ανταντ: Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία). Όταν κατά τη διάρκεια του πολέμου ξεσπά η Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία και η νέα ρωσική κυβέρνηση υπό τον Βλαδίμηρο Λένιν υπογράφει ειρήνη με τη Γερμανία, οι Έλληνες στηρίζουν τους μέχρι πρότινος συμμάχους της Ρωσίας με ένα εκστρατευτικό σώμα και συμμετέχουν στο ρωσικό εμφύλιο με το μέρος των αντεπαναστατών, από όπου αποχωρούν το Με τη λήξη του Α Παγκοσμίου πολέμου το Νοέμβριο του 1918, η Ελλάδα βρίσκεται στο πλευρό των νικητών, με αποτέλεσμα να κερδίσει την Ανατολική και Δυτική Θράκη (εκτός από την Κωνσταντινούπολη) καθώς και την προσωρινή διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης. 26 Στη σύγχρονη Ελλάδα η οικονομική σκέψη είναι ένα συνονθύλευμα αντιλήψεων και ιδεών. Μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, μεγάλη επιρροή ασκεί η ορθόδοξη παράδοση του χριστιανισμού, μέσω της οποίας διατηρείται μια συντηρητική αντίληψη γύρω 26 Κατερίνα Τζαμαλή, Ιουλία Σκουνάκη, Στοιχεία Ελληνικής Ιστορίας & Πολιτισμού, Ηλεκτρονικό βιβλίο

58 58 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή από την οικονομική ζωή. Εξυμνείται η φειδώ, η αποταμίευση και ο λιτός βίος, αναγνωρίζεται όμως και η ατομική ιδιοκτησία και το «ήπιο» εμπόριο, σε πλαίσια μη συσσώρευσης πλούτου αλλά μικρής οικονομικής μονάδας που παράγει όσο χρειάζεται. Το Πανεπιστήμιο βέβαια είναι ο κατεξοχήν χώρος καλλιέργειας οικονομικών ιδεών και από το 1837 και μετά, οπότε η οικονομική επιστήμη αυτονομείται στην Ελλάδα 27, βρίσκεται σταθερά σε φιλελεύθερα χέρια. Ήδη από τα τέλη του 18 ου αιώνα ο οικονομικός φιλελευθερισμός βρίσκει εύφορο έδαφος στα εμπορικά στρώματα της διασποράς, προβάλλοντας την οικονομική ελευθερία έναντι της οθωμανικής τυραννίας, με επιρροές από τον Adam Smith και ώθηση από τον βρετανικό και γαλλικό φιλελληνισμό της εποχής. Προς το τέλος του 19 ου αιώνα, ένα άλλο ρεύμα οικονομικής σκέψης που προσομοιάζει στον σοσιαλισμό υποστηρίχτηκε από μεγάλη μερίδα Ελλήνων μικροαστών, οι οποίοι αρνητικά επηρεασμένοι από τις ακρότητες του βιομηχανικού καπιταλισμού στη Βρετανία και στη συνέχεια από την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1890 ειδικά στους τόπους που είχαν πληγεί από την κρίση της σταφίδας- αναζητούσαν μία νέα δομή για την κοινωνία. Η πτώχευση τελικά του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος του 1898 σηματοδοτούν μία νέα περίοδο στα οικονομικά, με τη νομισματική πολιτική να ασκείται από τον ΔΟΕ μέχρι το Κατά τα άλλα, οι πολιτικοί και όχι οι θεωρητικοί οικονομολόγοι εξακολουθούν να διαμορφώνουν την οικονομική πολιτική της χώρας, με κύριο μέλημά τους την πραγμάτωση της «Μεγάλης Ιδέας», η οποία αποτελεί κυρίαρχο παράγοντα άσκησης πολιτικής τουλάχιστον μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Η περίοδος από τα τέλη του 19 ου αιώνα ως το 1920 είναι περίοδος μετάβασης από μια αγροτική σε μια βιομηχανική κοινωνία. 29 Μετά το 1870 μεγάλες ποσότητες κεφαλαίων από Έλληνες των παροικιών εισάγονται στη χώρα και ξεκινά η δεκαετία εκβιομηχάνισης. Προσωρινά παρουσιάζεται μία σχετική στροφή από τον 27 Το 1837 καταλαμβάνεται η έδρα της Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου Αθηνών από τον Ι. Σούτσο 28 Κώστας Κωστής & Σωκράτης Πετμεζάς, Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας τον 19 ο αιώνα, εκδ. Αλεξάνδρεια, Το 1880 η γεωργία απασχολούσε το 80% του πληθυσμού

59 ο ς α ι ώ ν α ς 59 μεταπρατικό στον βιομηχανικό καπιταλισμό και ολοκληρώνονται σημαντικές υποδομές (σιδηρόδρομος, δίκτυα ενέργειας). Η κρίση του 1890 ανακόπτει την εξέλιξη της βιομηχανικής δραστηριότητας και οδηγεί την ενδοχώρα σε μαρασμό ενισχύοντας την μετανάστευση τόσο εσωτερική όσο και εξωτερική (7% του πληθυσμού της χώρας μεταναστεύει κυρίως προς την Αμερική κατά τη διάρκεια του πρώτου μεταναστευτικού ρεύματος την περίοδο ). Εικόνα 17. Έλληνες μετανάστες για την Αμερική (γύρω στα 1900) Η έξοδος όμως αυτή από την αγροτική ύπαιθρο δεν συνδυάστηκε με παράλληλη προλεταριοποίηση, όπως στις άλλες χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας, πιθανώς επειδή η αστική συσσώρευση δεν συνοδεύτηκε από ταυτόχρονη αύξηση των εξαθλιωμένων άστεγων και περιθωριακών κοινωνικών στρωμάτων. 30 Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και το γεγονός ότι μεγάλη μερίδα των μεταναστών κυρίως του έφτανε στα ελληνικά αστικά κέντρα με σκοπό να μείνει προσωρινά μέχρι 30 Γιώργος Κ. Βαρελίδης, Πολεοδομική διάρθρωση και εξέλιξη της ελληνικής πόλης, εκδ. Βαρελίδη, 2006, σ. 88

60 60 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή να συνεχίσει για τον τελικό προορισμό της (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία). Άλλωστε, λόγω των σχέσεων πολιτικής πατρωνίας στην Ελλάδα, ακόμα και αυτή η αγροτική τάξη, ιδιαίτερα πριν το 1922, είχε σχεδόν ανύπαρκτη ταξική συνείδηση. 31 Από το 1900 και μετά λοιπόν και με την κρίση να έχει υποχωρήσει, η βιομηχανία επανέρχεται σε τροχιά ανάπτυξης. Οι επεκτάσεις με τους βαλκανικούς πολέμους έχουν διευρύνει την εσωτερική αγορά και έχουν αυξήσει τα εργατικά χέρια, τονώνοντάς τη περαιτέρω. Καθώς όμως τα χρήματα που κυκλοφορούσαν από τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού διατίθεντο σε μεταπρατικές κυρίως λειτουργίες, η βιομηχανία δεν αναπτύχθηκε τελικά στο μέτρο του δυνατού, ενώ εξελίχθηκε ο μεταπρατικός και εμπορικός χαρακτήρας της ελληνικής οικονομίας. Ο αργός αυτός ρυθμός εκβιομηχάνισης δεν ανέκοψε παραδόξως την διαδικασία αστικοποίησης στην Ελλάδα, όπως συνέβηκε σε άλλες περιφερειακές χώρες του 19 ου αιώνα. Απλώς το δυναμικό που εισχωρεί από την αγροτική περιφέρεια στα αστικά κέντρα βρίσκει εργασιακή απασχόληση στον τριτογενή τομέα προκαλώντας διόγκωσή του. Σχηματίζεται έτσι σταδιακά μια πολυάριθμη μικρή και μεσαία αστική τάξη. Αν και η αγροτική παραγωγή εξακολουθεί να αποτελεί το κύριο οικονομικό στήριγμα της χώρας, η μικρή ατομική ιδιοκτησία και η μικρή εμπορευματική παραγωγή κυριαρχεί και ενισχύεται με την αγροτική μεταρρύθμιση του Ποτέ δεν δημιουργείται ένας αξιόλογος αγροτικός καπιταλισμός ούτε ένα σημαντικό αγροτικό προλεταριάτο. 32 Η εμπορευματοποίηση της κατοικίας και η κερδοσκοπία στη γη ξεκινά σχεδόν ταυτόχρονα με την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους το Η αυθαίρετη δόμηση κάνει την εμφάνισή της ήδη από το τουλάχιστον στην Αθήνα - επηρεάζοντας τη μορφή και τις επεκτάσεις της. Στην προσπάθεια διαμόρφωσης του δομημένου περιβάλλοντος της νέας πόλης κυριαρχεί ο νεοκλασικός ρυθμός, που εισάγεται στη χώρα μας μέσω των Βαυαρών και των Ελλήνων αρχιτεκτόνων που είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό και υιοθετείται ευρέως 31 Ν. Μουζέλης, Νεοελληνική κοινωνία Όψεις υπανάπτυξης, εκδ. Εξάντας, 1978, σ Γιώργος Κ. Βαρελίδης, Πολεοδομική διάρθρωση και εξέλιξη της ελληνικής πόλης, εκδ. Βαρελίδη, 2006, σ. 89

61 ο ς α ι ώ ν α ς 61 στα πλαίσια της γενικότερης ξενομανίας της εποχής. Άλλωστε, η ανάδειξη του αρχαιοελληνικού παρελθόντος και η παραγωγή μνημειακών κτιρίων, συμβάλλει στην ενίσχυση της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής, της «Μεγάλης Ιδέας». Εικόνα 18. Το σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert για την Αθήνα Εικόνα 19. Η Αθήνα στις αρχές του 20 ου αιώνα πλ. Συντάγματος

62 62 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η εργατική κατοικία εμφανίζεται στην Ελλάδα τις δεκαετίες αλλά λόγω των προαναφερθέντων (ανυπαρξία συντονισμένου προλεταριάτου, προσωρινή εγκατάσταση εργατικού δυναμικού κ.α.) είναι ανοργάνωτη και αναπτύσσεται κοντά στις υποβαθμισμένες περιοχές των πόλεων. Για παράδειγμα στην Αθήνα, όπου η επίδραση οικονομικών λόγων στην κατανομή του πληθυσμού είναι εμφανής, αναπτύσσεται στις δυτικές περιοχές, οι οποίες καθ όλη τη διάρκεια επέκτασης της πόλης διαφοροποιούνται σημαντικά από τις ανατολικές. Στην Ελλάδα το επάγγελμα του αρχιτέκτονα εξακολουθεί να είναι σχεδόν άγνωστο και εφαρμόζεται είτε από τους μηχανικούς της Σχολής Ευελπίδων ή από τους εμπειροτέχνες και πρακτικούς κατασκευαστές. Μέσω των τελευταίων, ο μνημειακός, βαρύς, νεοκλασικός και εκτός ελληνικής πραγματικότητας ρυθμός συνταιριάζεται με την παραδοσιακή κατασκευή και μας δίνει πληθώρα κτισμάτων ανά την Ελλάδα στα οποία είναι εμφανής ο ζωντανός και ισορροπημένος για τον ελλαδικό χώρο τρόπος έκφρασης. 33 Εικόνα 20. Κατοικίες σε Αίγινα και Αθήνα 33 Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ. 33

63 ο ς α ι ώ ν α ς 63 Εικόνα 21. Κατοικίες σε Λαύριο και Πάρο Το 1917 δημιουργείται στην Αθήνα η Σχολή Αρχιτεκτόνων, διαπνεόμενη από την ήδη διαμορφωμένη αντίληψη ότι ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει αποκλειστικά με προσωπικά κριτήρια αγνοώντας απόλυτα τις ανάγκες των χρηστών, αντίληψη που επέκτεινε την χρήση του εκλεκτικισμού στην ελληνική δόμηση για μερικά χρόνια ακόμα. Και παρόλο που τα γεγονότα της εποχής (επέκταση ελληνικού χώρου, Ρωσική Επανάσταση, Α Παγκόσμιος Πόλεμος κλπ) επιβάλλουν μια συνολική και ουσιαστική αναθεώρηση, στην πλειοψηφία των Ελλήνων αρχιτεκτόνων της εποχής εξακολουθεί να επικρατεί σύγχυση μεταξύ των ιδεών και μορφών του παρελθόντος και της νέας αρχιτεκτονικής αντίληψης, η οποία στην Ευρώπη ήδη παράγει έργα. Αντιπροσωπευτικοί εκφραστές της νέας αντίληψης στην Ελλάδα είναι ο Ζάχος ( ), ο Κιτσίκης ( ) και ο Πικιώνης ( ), οι οποίοι προσπάθησαν ο καθένας μέσα από τα προσωπικά του «πιστεύω» - να τη μορφοποιήσουν και να τη συγκεκριμενοποιήσουν Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ. 41

64 64 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 22. Η υπεύθυνη επιτροπή για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης-ανάμεσά τους οι Ζάχος και Κιτσίκης (1918) Εικόνα 23. Σπίτι του Ροδάκη, Αίγινα πηγή έμπνευσης για τον Δημήτρη Πικιώνη ( )

65 ο ς α ι ώ ν α ς Μεσοπόλεμος Άνδρωση φασισμού φασιστική αρχιτεκτονική Μετά τη λήξη του Α Π.Π. και την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης, το καθεστώς του κεφαλαίου είχε την ανάγκη επιβολής της «αίσθησης ισχύος», της σταθερότητας και της ακλόνητης εξουσίας, την οποία ικανοποίησε μέσω της ανάδειξης του φασισμού στην Ευρώπη (Ιταλία), με κύριο μέσο κοινωνικής επιβολής τη βία. 35 Ο φασισμός γεννήθηκε στην Ιταλία, στις 13 Μαρτίου 1919, με την ίδρυση της οργάνωσης Fasci di Compatimmento από τον Μπενίτο Μουσολίνι και αρχικά μέλη δυσαρεστημένους στρατιώτες από την έκβαση του Α Π.Π., χωρίς ακόμα να αποτελεί δόγμα ή να προσδιορίζει κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα. Το 1921 πραγματοποιήθηκε η ίδρυση του εθνικού φασιστικού κόμματος αλλά και η εκλογή του στη Βουλή των Αντιπροσώπων, ενώ το 1922 ο Μπενίτο Μουσολίνι υπό την απειλή φασιστικής πορείας προς τη Ρώμη, απέσπασε την εξουσία από τον Βίκτωρα Εμμανουήλ Γ. Εικόνα 24. Το έμβλημα του εθνικού φασιστικού κόμματος Οι φασίστες επεδίωξαν μέσω μιας ριζοσπαστικής αυταρχικής και εθνικιστικής πολιτικής ιδεολογίας, να θέσουν το έθνος - το οποίο όριζαν βάσει αποκλειστικών βιολογικών, πολιτισμικών δεδομένων και ιστορικών συνθηκών - υπεράνω κάθε άλλης αξίας και να δημιουργήσουν μια κινητοποιημένη εθνική κοινότητα υπό τη 35 Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, 2009

66 66 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή διακυβέρνηση ενός αρχηγού (Μουσολίνι), ο οποίος θα συνένωνε όλες τις τάξεις σε ένα έθνος, το «ανώτερο» μάλιστα έθνος, με προορισμό την κυριαρχία επί των υπολοίπων «κατώτερων» εθνών και φυλών. Ο κορπορατισμός, η οικονομική βάση του φασισμού που επιβλήθηκε, αντιτάχθηκε στην ελεύθερη αγορά και την απεριόριστη επιδίωξη κέρδους από ιδιώτες και επεδίωξε να θέσει τους επιχειρηματίες και το εργατικό δυναμικό στενά συνδεδεμένους, διαμορφώνοντας ένα οργανικό και πνευματικά ενοποιημένο κοινωνικό σύνολο. 36 Ο ίδιος ο Μουσολίνι διακήρυττε πως ο κορπορατισμός είναι ο τρίτος δρόμος μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, αρνούμενος την πάλη των τάξεων. Ο πολιτικός παρεμβατικός - σχεδιασμός και έλεγχος πάνω στη βιομηχανία και την οργανωμένη εργατική τάξη με την πρόφαση του «κοινού συμφέροντος» γιγαντώθηκε άμεσα, συμβάλλοντας στη σταθεροποίηση της κυριαρχίας του καπιταλισμού και της αστικής τάξης. Οι φασίστες συνέτριψαν τις εργατικές συλλογικότητες (σωματεία, συνδικάτα, κόμματα), κατέστειλαν με ωμή βία τις απεργίες των εργαζομένων και αποκατέστησαν την τάξη υπέρ της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Το 1926, το εθνικό φασιστικό κόμμα έγινε το μοναδικό νόμιμο πολιτικό κόμμα και το κοινοβούλιο αντικαταστάθηκε από τη βουλή των συντεχνιών, όπως όριζε το κορπορατικό σύστημα. Οι φασίστες, μέσω του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, θέλησαν να εκφράσουν το Επιβλητικό, το Απόλυτο, το Μεγαλειώδες, το Πομπώδες της απολυταρχικής δικτατορικής κατάστασης. 37 Ο αστικός σχεδιασμός χαρακτηριζόταν από μνημειακά αρχιτεκτονήματα που τόνιζαν την ιστορική παράδοση, καθώς το καθεστώς επιθυμούσε να δημιουργήσει αναγνωρίσιμες (αυθεντικό, ιταλικό/μεσογειακό ύφος) και ορθά ιεραρχημένες πόλεις (καλοσχεδιασμένοι δρόμοι, πλατείες, οικοδομικά τετράγωνα, κατοικίες, δημόσια κτίρια, κήπους), με χαρακτήρα αστικής μοναδικότητας (unicum urbano). Πόλεις όπου το κάθε συστατικό στοιχείο έχει συγκεκριμένο ρόλο, στα πλαίσια ενός ενιαίου σχεδίου. Στην 36 Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, Ulrich Conrads, Μανιφέστα και Προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

67 ο ς α ι ώ ν α ς 67 πραγματικότητα όμως ανοικοδομήθηκαν πόλεις που σχεδιάστηκαν βάσει οικονομικών κερδοσκοπικών πλάνων, μέσω των οποίων επιτεύχθηκε η απομάκρυνση της εργατικής κατοικίας από τα ιστορικά κέντρα και η περιθωριοποίηση των ριζοσπαστικότερων στοιχείων του κοινωνικού συνόλου στις περιφέρειες. Εικόνα 25. Ανάκτορο ιταλικού πολιτισμού (Palazzo della civilta italiana), Ρώμη ( ) Εικόνα 26. Προπαγανδιστικές αφίσες για την παγκόσμια έκθεση που θα διεξάγονταν το 1942 στη Ρώμη, με σκοπό την προβολή των αποικιακών επιτευγμάτων και την εξύμνηση του φασισμού, μέσω της μνημειώδους, «αιώνιας» αρχιτεκτονικής. Η γιγάντια αψίδα δεν κατασκευάστηκε τελικά.

68 68 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ΕΣΣΔ-Προσπάθεια οικοδόμησης σοσιαλισμού-σοσιαλιστική αρχιτεκτονική ( ) Με τη λήξη του ρώσικου εμφυλίου το 1920, ξεκινά η οικονομική ανασύνταξη και αναδιοργάνωση μιας χώρας οικονομικά συντετριμμένης με το λαό σε δραματική κατάσταση. Από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο μέχρι το τέλος του εμφύλιου πολέμου και την επικράτηση των μπολσεβίκων, είχαν χάσει τη ζωή τους άνθρωποι στην επικράτεια της Ρωσίας. Η αγροτική παραγωγή σε σχέση με το 1913 ήταν μισή, η βιομηχανική παραγωγή 7 φορές μικρότερη ενώ συγκοινωνίες και μεταφορές σχεδόν δεν υπήρχαν.ο Λένιν θα διατηρήσει αρχικά μία περιορισμένη καπιταλιστική πολιτική, τη λεγόμενη Νέα Οικονομική Πολιτική (Ν.Ο.Π), ως πολιτική μετάβασης προς το σοσιαλισμό. «Ένα βήμα πίσω για να γίνουν μετά δύο βήματα μπροστά», έλεγε. Στα πλαίσια της ανασύνταξης προβλεπόταν ένα πλάνο εξηλεκτρισμού της χώρας και ένα νέο ξεκίνημα της βιομηχανίας κυρίως της βαριάς- με εκσυγχρονισμό των παλιών εργοστασίων και δημιουργία νέων βιομηχανικών κέντρων. Η αγροτική παραγωγή μηχανοποιήθηκε και η κολεκτιβοποίησή της συνεχίστηκε. Σκοπός της Ν.Ο.Π. ήταν επίσης να εξομαλυνθεί η αντίθεση πόλης-υπαίθρου 38, 39 εξομοιώνοντας τον εργάτη με τον αγρότη με βάση τον οικονομικό παράγοντα ώστε σύμφωνα με τον Λένιν να δημιουργηθεί «μια νέα εγκατάσταση της ανθρωπότητας με την κατάργηση της αγροτικής απομόνωσης, με την ολοκληρωτική απομάκρυνση από τον παραφύση συνωστισμό του τεράστιου πλήθους στις μεγάλες πόλεις» Σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική εκπαίδευση, τα ελεύθερα εργαστήρια Svomas που είχαν προκύψει από την συγχώνευση των πρώην τσαρικών εργαστηρίων, μετονομάζονται το 1920 σε «ανώτερα εργαστήρια τέχνης και αρχιτεκτονικής Vhutemas». 38 «Ο διαχωρισμός της πόλης από την ύπαιθρο, καταδίκασε τον αγροτικό πληθυσμό των πόλεων στη δουλεία της μισθωτής εργασίας. Κατέστρεψε κάθε δυνατότητα πολιτιστικής ανάπτυξης για τον αγροτικό πληθυσμό ενώ δεν άφησε καμιά δυνατότητα φυσικής ανάπτυξης για τον πληθυσμό της πόλης», Φρίντριχ Ένγκελς 39 «Η αντίφαση ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο είναι η πιο χοντροκομμένη έκφραση της υποταγής της προσωπικότητας στη διαίρεση της εργασίας. Μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον περιορίζει στην κατάσταση ζώου της πόλης στην μία περίπτωση, και ζώου των αγρών στην άλλη»,καρλ Μαρξ

69 ο ς α ι ώ ν α ς 69 Εικόνα 27. Αφίσες των εργαστηρίων Vhutemas Εικόνα 28. Σχέδια του Nicolai Ladovsky, καθηγητή αρχιτεκτονικής στα Vhutemas ( )

70 70 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 29. Εργασίες φοιτητών στα Vhutemas Τα Vhutemas μαζί με τη σχολή Bauhaus που ιδρύεται την ίδια χρονιά στη Γερμανία αναπτύσσουν ένα παρόμοιο πρόγραμμα σπουδών, εντάσσοντας στη διαδικασία του σχεδιασμού την επιρροή της τεχνολογίας, του εμπορίου και της πολιτικής, εκπροσωπώντας ξεκάθαρα πλέον το κίνημα του λειτουργισμού (γνωστότερου και ως φονξιοναλισμού). Ενώ όμως στη Δύση και τις ΗΠΑ ο φονξιοναλισμός βασίζεται στις αντικειμενικές τεχνολογικές δυνατότητες των ήδη οικονομικά και βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών, στην υπό μετάβαση και αναδιοργάνωση Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί παρά να μείνει στο επίπεδο της θεωρίας. Άλλωστε οι νέοι τύποι κτιρίων που αντιπροσώπευαν τη μοντέρνα αρχιτεκτονική αρχικά στην Αμερική και στη συνέχεια χρησίμευσαν ως παραδείγματα για τους αρχιτέκτονες της Δύσης, αντανακλούσαν την ανάγκη να εξελιχτεί η αρχιτεκτονική σε σχέση με την τεχνολογική ανάπτυξη, σε μια κοινωνία όμως που εξακολουθούσε να είναι καπιταλιστική (Fair Building,Chicago-1891, Carson Pirie κα).

71 ο ς α ι ώ ν α ς 71 Εικόνα 30. Fair building, Chicago - William Le Baron Jenney, 1891 Εικόνα 31. Carson, Pirie, Scott and company building, Chicago - Louis Sullivan, 1903

72 72 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Στη Σοβιετική Ένωση η μοντέρνα αρχιτεκτονική μέσα στη σύγχυση των διαφόρων τάσεων, αναζητά την ταυτότητά της ως εκφραστής των νέων αναγκών μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Σταδιακά και καθώς οι οικονομικές συνθήκες βελτιώνονται, πραγματοποιούνται κάποια σημαντικά έργα καθοδηγούμενα από κριτήρια υγιεινής και άνεσης των κατοίκων και όχι από κερδοσκοπικά κριτήρια (κηπούπολη Socol, , Donkstoi Μόσχα, κα). 40 Το 1923 δημιουργείται ο σύλλογος a.s.n.o.v.a. (Σύλλογος Νέων Αρχιτεκτόνων), υπό τον οποίο ενοποιούνται νέοι αρχιτέκτονες της εποχής με κοινή πρόθεση για πειραματισμό αλλά όχι απαραίτητα με κοινή ιδεολογία. Εικόνα 32. Αποσπάσματα από εκδόσεις της a.s.n.o.v.a. Το 1924 στο 13 ο συνέδριο του κόμματος εκφράζεται το ζήτημα της στέγασης και δημιουργείται η ιδέα του κλαμπ ή εργατικής λέσχης. Η εργατική λέσχη την οποία ο Lissitzky (μέλος της a.s.n.o.v.a. τη δεκαετία του 1920) αποκαλεί «Εργαστήρι αλλαγής του ανθρώπου» και «κοινωνικό εργοστάσιο», έχει σκοπό να αποτελέσει έναν πολιτιστικό πυρήνα όπου διαφορετικές κοινωνικές ομάδες θα κοινωνικοποιούνται μεταξύ τους συμμετέχοντας σε ποικίλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Για πρώτη φορά οι εργάτες και όχι μόνο, παράγουν και καταναλώνουν την ψυχαγωγία τους, μετατρέποντας τον πολιτισμό σε αγαθό για τους πολλούς και όχι σε πηγή κέρδους 40 Anatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση, εκδ. Νέα σύνορα, 1976, σελ. 82

73 ο ς α ι ώ ν α ς 73 για τους λίγους 41. Οι σχέσεις μεταξύ διαφορετικών κατηγοριών ανθρώπων προωθούνται και το πολιτιστικό επίπεδο ανυψώνεται. Παράλληλα οι χώροι αυτοί αποτελούν και ένα αντιστάθμισμα για την ελάχιστου μεγέθους προτεινόμενη κατοικία, ανεπαρκή για ατομική ψυχαγωγία. Αρχικά ο σχεδιασμός των κλαμπ αντλεί και πάλι έμπνευση από παραδείγματα χώρων μαζικής ψυχαγωγίας της Δύσης, παράγοντας χώρους που αδυνατούν να στεγάσουν τη νέα ιδέα την οποία κλήθηκαν να υπηρετήσουν και οι οποίοι πολλές φορές υστερούν στη δυνατότητα τυποποίησης και άρα μαζικής παραγωγής-εξίσου σημαντικής προτεραιότητας και αναγκαιότητας της εποχής. Η λέσχη συνεχίζει να εξελίσσεται μέσα στη γενικότερη μετάβαση και το 1925 με την πρότυπη πρόταση του Melnikov για το κτίριο ενός εργατικού συλλόγου ( Rusakov Club of Workers, Μόσχα), παύει να είναι ένα σαφές ορισμένο κτίριο και μετατρέπεται σε έναν πολυχώρο που ορίζουν και καθοδηγούν οι ίδιοι οι χρήστες του. Εικόνα 33. Η λέσχη εργατών Rusakov του Melnikov (1927) 41 Ζώη Ευρυδίκη, Τα φτερά μιας μεγάλης αρχιτεκτονικής (Ε.Σ.Σ.Δ ), Διάλεξη για το τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΔΠΘ, 2012, σελ. 60

74 74 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 34. Εργατικό κλαμπ Zuyev, Μόσχα Ilya Golosov, Μετά το θάνατο του Λένιν στις 21 Ιανουαρίου του 1924, νέος γραμματέας ορίστηκε ο Ιωσήφ Στάλιν, η περίοδος παλινόρθωσης θεωρήθηκε ότι είχε λήξει και νέες αποφάσεις έπρεπε να παρθούν για την εξασφάλιση της πορείας προς το σοσιαλισμό. Μεγάλα έργα υποδομών είχαν ήδη ολοκληρωθεί, όπως το υδροηλεκτρικό έργο στο Δνείπερο και η σιδηροδρομική γραμμή Τουρκεστάν- Σιβηρία. Από το 1927 και μετά είχε τεθεί σε εφαρμογή η καθολική κολεκτιβοποίηση 42 της αγροτικής παραγωγής που εκτός των άλλων κατάργησε την πατριαρχική κοινωνική δομή απελευθερώνοντας τη γυναίκα και δίνοντάς της τη δυνατότητα να συμμετέχει ενεργά στην παραγωγή. Στα 1929 και ενώ ολόκληρη η Δύση βάλλεται από το κραχ και την οικονομική κρίση, στη Σοβιετική Ένωση ξεκινά το πρώτο πεντάχρονο σχέδιο ανάπτυξης και η ανεργία όχι μόνο είναι ανύπαρκτη, 42 Πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης που αποσκοπούσε στην κεντρική διάθεση τροφίμων από το κράτος

75 ο ς α ι ώ ν α ς 75 αλλά πρόβλημα αποτελεί η ανάγκη εύρεσης εργατικού δυναμικού στις πόλεις και τις βιομηχανίες. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανάγκη δημιουργίας νέων πόλεων είναι επιτακτική και η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία εισέρχονται στην πιο δημιουργική περίοδο ανάπτυξής τους. Άλλωστε την περίοδο από το 1925 και μετά, εισχωρούν στην ενεργό δράση οι πρώτοι διπλωματούχοι αρχιτέκτονες μετά την Επανάσταση. Την ίδια εποχή (1925) μέλη του συλλόγου a.s.n.o.v.a. διασπόνται και δημιουργούν την αρχιτεκτονική ομάδα OSA με κοινό στόχο των μελών της να ερευνήσουν το νέο περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας σε συνεργασία με το προλεταριάτο και μαζί να συμβάλουν στο έργο της οικοδόμησης μιας καινούριας ζωής. Εικόνα 35. Εξώφυλλα του περιοδικού «Σύγχρονη αρχιτεκτονική» της OSA (1927) Η OSA εγκρίνει τις θέσεις του κονστρουκτιβισμού 43 που ως καλλιτεχνικό ρεύμα κυρίως στη γλυπτική και τη ζωγραφική προϋπήρχε στη Ρωσία ήδη από το 1913, ενώ αναπτύχθηκε και εξελίχτηκε μέσα στην κοινωνία στα πλαίσια του διαλεκτικού υλισμού 44. Στην αρχιτεκτονική ο κονστρουκτιβισμός συνδέθηκε μορφολογικά με την έμφαση σε γεωμετρικές μορφές, την αφαίρεση και τη χρήση βιομηχανικών υλικών 43 Ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη construction (κατασκευή) 44 Φιλοσοφία της επιστήμης και της φύσης βάση της οποίας η ύλη εξελίσσεται συνεχώς σε μορφές που είναι ανεξάρτητες των προηγούμενων. Βασίστηκε στα γραπτά των Φρίντριχ Ένγκελς και Καρλ Μαρξ αν και αναπτύσσοντας την δεν χρησιμοποίησαν αυτόν ακριβώς τον όρο. Εμπεριέχει στοιχεία από τις φιλοσοφικές παραδόσεις της διαλεκτικής και του υλισμού.

76 76 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή (πλαστικό, γυαλί, σίδερο). Κύριος αντικειμενικός σκοπός του είναι ο ορισμός και η δημιουργία των κοινωνικών πυκνωτών. Όπως ο ηλεκτρικός πυκνωτής μετασχηματίζει τη φύση του ρεύματος, έτσι ο κοινωνικός πυκνωτής θα μεταμορφώσει τον ατομιστή άνθρωπο της καπιταλιστικής κοινωνίας σε ολοκληρωμένο άνθρωπο-αγωνιστή της σοσιαλιστικής κοινωνίας και η αρχιτεκτονική θα έχει συμβάλει στην επιτάχυνση της οικοδόμησης μιας τέτοιας κοινωνίας. Η πόλη αποτελεί τον γενικό πυκνωτή και συντίθεται από τους δύο κοινωνικούς πυκνωτές, το κλαμπ (βλ. παρ. 4) και την κατοικία. Ειδικά σε ότι αφορά την κατοικία, συντρέχουν δύο προβληματισμοί: από τη μία, ο ολοένα αυξανόμενος- λόγω της εκβιομηχάνισηςαστικός πληθυσμός γεννά την ανάγκη στέγασης η οποία σκοπός είναι να ικανοποιηθεί με οικονομία τόσο στην κατασκευή όσο και στον χώρο, άρα επιβάλλεται η τυποποίηση και εκβιομηχάνιση της κατασκευαστικής διαδικασίας και η μείωση του κατασκευασμένου όγκου. Παράλληλα, η αλλαγή του τρόπου ζωής από ατομικό σε συλλογικό, επιβάλει και την αλλαγή του τρόπου κατοίκισης και άρα του τύπου κατοικίας. Με την έρευνα γύρω από το θέμα της κατοικίας ασχολήθηκαν πολύ τόσο οι αρχιτέκτονες της OSA, όσο και άλλοι σύγχρονοί τους. Το 1925 πρωτοεμφανίζεται ο όρος «σπίτι-κοινότητα» ( Dom-Kommouna ), για το οποίο προκηρύχτηκε διαγωνισμός από το σοβιέτ της Μόσχας 45. Το κοινοβιακό σπίτι είναι ένα πολεοδομικό στοιχείο που λειτουργεί σαν μια μικρή αυτόνομη κοινότητα και έχει στόχο, να διευκολύνει την ένταξη των γυναικών στην παραγωγή (βλ. και παρ. 5), να δώσει την οικονομικότερη δυνατή λύση στο πρόβλημα της στέγασης και να προωθήσει τη συλλογικότητα. Με άλλα λόγια, μέσω του κοινοβιακού σπιτιού έπρεπε κατά κάποιο τρόπο να προταθεί ένα νέο σύστημα αξιών όπου ο άνθρωπος ζώντας μαζί με άλλους και ελεύθερος από ορισμένες υλικές ανάγκες που τον όριζαν στο παρελθόν, θα μπορέσει ευκολότερα να ασχοληθεί με την αυτοβελτίωσή του και ως καλύτερος άνθρωπος να προσφέρει τελικά τα μέγιστα στην κοινωνία, αντί να αρκείται και να εμμένει στο ατομικό κυνήγι των υλικών αγαθών Ρωσική λέξη που σημαίνει συμβούλιο. Στη Σοβιετική Ένωση σοβιέτ ονομάζονταν τα συμβούλια αντιπροσώπων της κάθε διοικητικής περιφέρειας. 46 Anatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση, εκδ. Νέα σύνορα, 1976, σελ. 200

77 ο ς α ι ώ ν α ς 77 Εικόνα 36. Σχέδια για το «σπίτι-κοινότητα» των Ivanov, Terechin, Smolin (1927)

78 78 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 37. Σχέδια για «σπίτι-κοινότητα» στη Μόσχα-M. Barshch, V. Vladimirov (1929)

79 ο ς α ι ώ ν α ς 79 Οι πρώτες προτάσεις παρουσιάστηκαν το 1927 σε διαγωνισμό της OSA, για να καταλήξουν τελικά το 1928 στην κατοικία τύπου F. Τα διαμερίσματα τύπου F (~30τμ) κατασκευάζονται με τυποποιημένα στοιχεία, ώστε όλη η τεχνική διαδικασία να μπορεί να εκβιομηχανιστεί. Δίνεται έμφαση στο φυσικό φωτισμό και αερισμό και στον διπλό προσανατολισμό. Η ηχητική μόνωση της μίας μονάδας από την άλλη και η διατήρηση της ατομικής κουζίνας έστω και σε εσοχή, είναι στοιχεία που συμβάλλουν στο να μη θιγούν προϋπάρχουσες αξίες της οικογενειακής ζωής και έτσι το πέρασμα στις ανώτερες μορφές κοινωνικής ζωής να γίνει σταδιακά και φυσικά. Εικόνα 38. Κατοικία τύπου F -G. Vegman (1927)

80 80 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 39. Σπίτι-κοινότητα Narcomfin, Μόσχα Moisei Ginzburg, 1928

81 ο ς α ι ώ ν α ς 81 Εικόνα 40. Προτάσεις για τη σοσιαλιστική κατοικία Moisei Ginzburg, 1930 Ο A. Pastenak, μέλος της OSA, παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα του διαγωνισμού του 1927, θα πει μεταξύ άλλων: «Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τους εαυτούς μας προφήτες, γιατί η βούληση του ενός δεν έχει ποτέ αποτέλεσμα. Ο νέος τρόπος ζωής είναι το αποτέλεσμα ολόκληρου του νέου κυβερνητικού μας συστήματος. Πουθενά όμως δεν θα μπορέσει να βρεθεί-γιατί δεν υπάρχει-ο πάνσοφος εκείνος άνθρωπος που θα μας πει με ποιες μορφές θα εκφραστεί οριστικά ο νέος τρόπος ζωής. Αυτό δεν θα μας το πει κανείς, ούτε όσοι διακηρύττουν την ανάγκη του, ούτε οι θεωρητικοί της ανάπτυξής του ούτε οι ντιρεκτίβες και οι κανόνες του κόμματος. Γιατί η ζωή δεν εξαρτάται μόνο από αυτά αλλά και από αμέτρητες λεπτεπίλεπτες λεπτομέρειες που κάθε μια τους δεν τη βλέπει παρά μόνο το εξασκημένο μάτι...κάθε βήμα μπορεί να είναι σωστό ή λάθος, λίγο ενδιαφέρει. Για σήμερα εκείνο που είναι σημαντικό είναι ότι το πράγμα ξεκίνησε επιτέλους.».

82 82 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Αν και δεν θα μπορούσε να προβλέψει πόσο άμεσα θα διακοπτόταν τελικά αυτή η πορεία της έρευνας για την αρχιτεκτονική που θα πλαισίωνε το νέο τρόπο ζωής, ο Pastenak είχε δίκιο αναφερόμενος στη σημασία αυτών που συνέβαιναν, ακόμα και όταν κατέληγαν σε λάθη, αφού η Ρωσική Επανάσταση ως πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση σε όλο τον κόσμο, δεν είχε έτοιμες συνταγές για να ακολουθήσει. Στη Σοβιετική Ένωση της εποχής, η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία βασίζονται στη δράση και όχι στην αναμονή όπως στη Δύση όπου καθορίζονται από τα νομοθετικά μέτρα που απαγορεύουν την επέμβαση στην ιδιωτική ιδιοκτησία. Οι νέες σοβιετικές πόλεις είναι αποτέλεσμα μιας ολοκληρωμένης μελέτης όπου ο νεωτερισμός δεν αρκείται στις μορφές αλλά επεκτείνεται στο κοινωνικό-οικονομικό-πολιτικό περιεχόμενό τους και στον τρόπο ζωής που αυτές εκφράζουν, σε αντίθεση με τις καπιταλιστικές πόλεις, πλήρως συγχρονισμένες με τις νέες αρχιτεκτονικές θεωρίες στις οποίες όμως η υποτιθέμενη ελεύθερη ανάπτυξη βασίζεται ουσιαστικά στην κερδοσκοπία της γης. «Ότι γίνεται στην Ευρώπη σε εργαστηριακό επίπεδο, στη Ρωσία γίνεται μαζικά, μέσα από τη θέληση της ιστορίας», θα γράψει ο Λισίτσκι Μοντέρνο κίνημα σχολή Bauhaus H επιτυχία της Σοβιετικής Επανάστασης και η ίδρυση του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο προκάλεσε κλίμα ευφορίας σε μεγάλης κλίμακας κοινωνικές ομάδες (εργαζομένων, διανοούμενων, καλλιτεχνών), οι οποίες έβλεπαν στη Σοβιετική Ένωση το μέλλον της ανθρωπότητας μέσω ενός νέου κοινωνικού συστήματος. 47 Άνθρωποι όλων των κλάδων συνέρρεαν στη Σοβιετική Ένωση, οι σοσιαλιστικές πόλεις εμφανίζονταν ως χτισμένη πραγματικότητα στα μάτια όλων ενώ μεγάλη ήταν και η γενικότερη ανάπτυξη θέσεων περί της επικείμενης παγκόσμιας επικράτησης του σοσιαλισμού, με αποτέλεσμα να αμεληθεί η ταυτόχρονη προσπάθεια του απερχόμενου συστήματος να κρατηθεί στην εξουσία (την ίδια περίοδο ανδρώνεται ο φασισμός) και μάλιστα με βίαια μέσα. Στο πεδίο της αρχιτεκτονικής η αίσθηση οικοδόμησης του «νέου» στην Ευρώπη εκφράστηκε μέσω του μοντέρνου κινήματος, στη διαμόρφωση του οποίου έδρασε καταλυτικά η βιομηχανική επανάσταση. Πηγή 47 Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων-ο σύντομος 20 ος αιώνας , εκδ. θεμέλιο, 1999

83 ο ς α ι ώ ν α ς 83 έμπνευσης των μοντερνιστών αποτέλεσε η «μηχανή» (η λογική της κατασκευής), τις αρχές της οποίας θέλησαν να περάσουν αρχικά στον αρχιτεκτονικό πολεοδομικό σχεδιασμό και εν συνεχεία στις λειτουργίες της κοινωνίας, ώστε μέσω του νέου τεχνολογικού πνεύματος και της ταυτόχρονης απόρριψης της αστικής ιδεολογίας και όλων των πολιτιστικών της μορφών (σύγχρονων και παλαιότερων) να χτιστεί ο «νέος κόσμος». Κοιτίδα του μοντερνισμού υπήρξε η σχολή Bauhaus στη Γερμανία (Βαϊμάρη) η οποία ιδρύθηκε το 1919 μετά τη συγχώνευση της Δουκικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών και της Δουκικής Σχολής Διακοσμητικών Τεχνών, με επικεφαλής έναν από τους σημαντικότερους μοντερνιστές του 20 ου αιώνα, τον Walter Gropius. Εικόνα 41. Αφίσες της σχολής Bauhaus ( ) Η σχολή Bauhaus μέσω ενός νέου τύπου δημιουργικής παραγωγικής εργασιακής διαδικασίας, θέλησε να διαμορφώσει ένα νέο κράμα καλλιτέχνη τεχνίτη, ο οποίος θα αρνούνταν τη διάκριση μεταξύ υψηλής και εφαρμοσμένης δημιουργίας και θα συνέδεε τους επιμέρους καλλιτεχνικούς κλάδους με τις εφαρμοσμένες τέχνες και τη βιομηχανική παραγωγή. Στόχος του μοντέρνου καλλιτέχνη ήταν η δημιουργία ενός «καθολικού» έργου τέχνης, αποτελέσματος της ενοποίησης καλών και εφαρμοσμένων τεχνών, το οποίο συνδυάζει την καλλιτεχνική έκφραση με την λειτουργικότητα, ενώ ταυτόχρονα απορρίπτει τα περιττά αισθητικά στολίδια και αναδεικνύει την εγγενή διακοσμητική αξία των υλικών, θέτοντας πορεία προς μια νέα, καθαρά νεωτερική ενότητα τέχνης και τεχνολογίας. 48 Στο πεδίο της 48 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-Ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, 2009

84 84 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή αρχιτεκτονικής, τα εργοστάσια τα οποία προέκυψαν από το αίτημα για λειτουργικότητα χωρίς να δίνεται βάση στη μορφή, αποτέλεσαν τα νέα σχεδιαστικά πρότυπα. Οι μοντερνιστές, εμπνεόμενοι από τη βιομηχανική αρχιτεκτονική και τη βασική αρχή σχεδιασμού της, τη λειτουργικότητα, προσάρτησαν το υπάρχον βιομηχανικό σχεδιαστικό λεξιλόγιο στον αρχιτεκτονικό πολεοδομικό σχεδιασμό, μεταφέροντας την αισθητική των εργοστασίων και των μεγάλων κατασκευών στα δημόσια κτίρια και την κατοικία, ώστε να εκφράζεται η απλότητα των τεχνολογικών λύσεων και το «νόημα» να μεταδίδεται μέσω των χαρακτηριστικών της μορφής, απαλλαγμένο από συμβολισμούς και εικόνες του παρελθόντος. 49 Στο πεδίο του πολεοδομικού σχεδιασμού, οι Μοντερνιστές επιδιώκοντας τη ρήξη με τις βιομηχανικές πόλεις του 19 ου αιώνα (και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των εργατικών μαζών), πραγματοποίησαν πολεοδομικές «επιδιορθώσεις» μεγάλης κλίμακας στις οποίες ο χώρος πλέον γινόταν αντιληπτός ως κάτι που θα ωφελούσε το κοινωνικό συμφέρον. Τα πολεοδομικά σχέδια χαρακτηρίζονταν από τις αρχές της «λειτουργικής πόλης», οι λειτουργίες της οποίας (κατοικία, εργασία, αναψυχή, κυκλοφορία) χωρίζονταν σε ζώνες (zoning) και διαρθρωνόταν στο χώρο σε αυστηρά καθορισμένες περιοχές κατοικίας, εργασίας, αναψυχής. Η κατοικία αποτελούσε την σημαντικότερη λειτουργία της πόλης (χωρίς να διαχωρίζεται από τις υπηρεσίες), η αναψυχή απαιτούσε την άνεση σε ελεύθερους χώρους, ενώ η κυκλοφορία ρυθμιζόταν ανάλογα με τα μεταφορικά μέσα και τους επίσης κατηγοριοποιημένους δρόμους (κύριοι άξονες, άξονες οχημάτων, περιπάτων και κατοικίας). 50 Στο πεδίο του αρχιτεκτονικού οικιστικού σχεδιασμού το μεγαλύτερο στοίχημα για τους μοντερνιστές υπήρξε το σπίτι εργαλείο, το σπίτι μηχανή για την κατοίκιση βασισμένο στη βιομηχανική εν σειρά παραγωγή, το οποίο εξέφραζε την πρόοδο και ήταν αυτό που είχε ανάγκη ο σύγχρονος (μοντέρνος) άνθρωπος ώστε να δοθεί λύση στην τρομακτική κρίση κατοίκισης η οποία συνεχιζόταν. Οι μοντερνιστές σχεδίασαν τις «ελάχιστες κατοικίες», οι οποίες αποτελούσαν τις στεγασμένες και 49 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-Ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Ulrich Conrads, Μανιφέστα και Προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

85 ο ς α ι ώ ν α ς 85 προφυλαγμένες από τη βροχή, τη θερμοκρασία και την περιέργεια κυψέλες των ανθρώπων, οι οποίες χωρούσαν τις «βασικές βιολογικές» ανάγκες τους, τμήματα του όλου και όχι αυτόνομες ενότητες που συγκροτούν το όλο. Εικόνα 42 Εικόνα 43

86 86 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 44 Εικόνες 42,43,44. Κουζίνες με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις (γύρω στα 1927)

87 ο ς α ι ώ ν α ς 87 Εικόνα 45. Προτάσεις για την ελάχιστη κατοικία (minimum vivendi), Η πάνω κατοικία, προορισμένη για διάφορα είδη οικογενειών, είχε διαστάσεις μόλις 9.35x4.50μ.

88 88 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Στο πεδίο της διακόσμησης της κατοικίας, η υπερφόρτωση της με έπιπλα και αντικείμενα (αποτέλεσμα μιας αδυσώπητης παραγωγής που πρέπει να καταναλωθεί) δημιούργησε το «άβολο» στα εσωτερικά των ελαχίστων κατοικιών των μοντερνιστών και αντικαταστάθηκε, καθώς τα κτίρια έπρεπε να είναι «ειλικρινή», η μορφή τους δηλαδή να προκύπτει από τις απαιτήσεις της λειτουργίας τους. 51 Οι απόψεις των μοντερνιστών, γύρω από τον αρχιτεκτονικό πολεοδομικό σχεδιασμό αλλά και τον ορθολογικό σχεδιασμό των ιδανικών κοινωνικών τάξεων ο οποίος προσδιόριζε μονοσήμαντα τις ανθρώπινες ανάγκες (βιολογικές μόνο και ίδιες για όλο τον κόσμο), πέρασαν σχεδόν άμεσα από το στάδιο της διαμόρφωσης στο στάδιο της ολοκληρωτικής καθιέρωσης, με αποτέλεσμα να διατυπωθούν με δογματισμό και τα μέλη του μοντέρνου αρχιτεκτονικού κινήματος να εξελιχθούν στους κατ εξοχήν ειδικούς επί των κοινωνικών ζητημάτων, εξυψώνοντας τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα και βάσει των αρχών τους να χτιστούν και να ανοικοδομηθούν αρκετές πόλεις στον ευρωπαϊκό και όχι μόνο χώρο την περίοδο αυτή. 52 Ένα από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του μοντέρνου κινήματος, υπήρξε ο Ελβετός Le Corbusier, οποίος εξέφρασε απολυταρχικές, ελιτιστικές αλλά και «μεσσιανικές» ιδέες, για το ρόλο του αρχιτέκτονα. Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της παραγωγής φθηνής κατοικίας στη λογική της βιομηχανικής εν σειρά παραγωγής, ενώ τα πολεοδομικά του σχέδια μέσω της απόλυτης γεωμετρίας και συμμετρίας, οργάνωναν κοινωνικά τις πόλεις σε περιοχές εργατών υπαλλήλων στελεχών. Υποστήριξε το μπετόν αρμέ ως το υλικό του μέλλοντος, ενώ «τυφλωμένος» από την πίστη στη μηχανή, επεδίωξε τη βιομηχανοποίηση της κατοικίας, όπως στα αυτοκίνητα (π.χ. Ford), για γρήγορη και φθηνή βιομηχανική κατασκευή (μονώροφα διαμερίσματα ευέλικτης κάτοψης, κοντά στο βιομηχανικό σχεδιασμό). 51 Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-Ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, 2009

89 ο ς α ι ώ ν α ς 89 Εικόνα 45. Το πλήρες δομικό σύστημα Ντόμινο (Dom-ino) που παρουσίασε ο Le Corbusier το 1915 Κύριο χαρακτηριστικό του βιομηχανικού αυτού μοντέλου, ήταν η προσπάθεια εφαρμογής του σε παγκόσμια κλίμακα ανεξάρτητα από τα γεωγραφικά σύνορα, από τα ήθη και τις συνήθειες των λαών. Ο Le Corbusier βέβαια ασκούσε «επιλεκτική αρχιτεκτονική», αφού ενώ ήταν υπέρμαχος της «ελάχιστης κατοικίας» για τους πολλούς, κατασκευάζοντας πολυκατοικίες διαμερισμάτων «ελαχίστων διαστάσεων» στη Μασσαλία, στη Νάντη και στο Βερολίνο, ταυτόχρονα ήταν δημιουργός κατοικιών με υπερβολικά άνετους χώρους και κόστος, για άλλες κοινωνικές ομάδες (Βίλλα Στάιν και Ντε Μονζί, Βίλλα Σαβουά), ενώ δεν δίστασε, παρά το γεγονός ότι ήταν υπέρμαχος της οικοδόμησης του «νέου», να προτείνει σχέδια στο Μπενίτο Μουσολίνι για μια φασιστική Αντίς Αμπέμπα.

90 90 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κή Εικόνες 46,47. Η βίλλα Στάιν & ντε Μονζί (πάνω) και η βίλλα Σαβουά 1931 (κάτω), Le Corbusier

91 ο ς α ι ώ ν α ς 91 Καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας , υπήρξε μεγάλη κινητικότητα μεταξύ καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων της κεντρικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης. Το μοντέρνο κίνημα είχε ήδη επικρατήσει ως «διεθνής ρυθμός», με διαφορές βέβαια μεταξύ των κρατών της Σοβιετικής Ένωσης και των κρατών που ίσχυε ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, ενώ αρκετοί μοντερνιστές (May, Meyer, Le Corbusier) δραστηριοποιήθηκαν στη Σοβιετική Ένωση. Εικόνα 48. Γενικό πολεοδομικό σχέδιο του Ernst May για την πόλη Magnitogorsks κάτοικοι, Σοβιετική Ένωση (1931) Εικόνα 49. Πρόταση του Le Corbusier για το παλάτι των Σοβιετ (1931)

92 92 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Το 1933, σχεδόν αμέσως μετά τη νίκη τους στις εθνικές εκλογές της Γερμανίας, οι Ναζί θα κλείσουν τη σχολή Bauhaus, την οποία αποκαλούσαν «εβραιομαρξιστική», ενώ οι καθηγητές της θα διωχθούν. Όλες οι δημοτικές κτιριακές υπηρεσίες «καθαρίζονται» από τους ριζοσπαστικούς αρχιτέκτονες και επιβάλλεται από την εξουσία ναζιστική κατεύθυνση. Εικόνα 50. Το κτίριο της σχολής Bauhaus στο Dessau Άνδρωση ναζισμού ναζιστική αρχιτεκτονική Οι σκληρότατοι όροι που επιβλήθηκαν στη Γερμανία μετά το τέλος του Α Π.Π. (συνθήκη των Βερσαλλιών) με τη μορφή υπέρογκων πολεμικών αποζημιώσεων με σκοπό να τη «γονατίσουν» οικονομικά, δημιούργησαν ένα κύμα αντιδράσεων στο γερμανικό λαό και σε συνδυασμό με την απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν λόγω της οικονομικής κρίσης του 30, προκάλεσαν την έξαρση του εθνικισμού και διευκόλυναν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Ο Ναζισμός (Εθνικοσοσιαλισμός) είχε αναπτυχθεί στη Γερμανία ήδη από τη δεκαετία του 20,

93 ο ς α ι ώ ν α ς 93 βασισμένος στις επιδράσεις του παγγερμανισμού της άκρας δεξιάς και της αντικομουνιστικής κουλτούρας των φράικορπς (παρακρατικές οργανώσεις) που δρούσαν στη Γερμανία μετά το τέλος του Α Π.Π., ενσωματώνοντας το ρατσισμό και τον αντισημιτισμό. 53 Οι ναζιστές, οι οποίοι υποστηρίχθηκαν οικονομικά από Γερμανούς και ξένους επιχειρηματίες ως ανάχωμα ενάντια στον μπολσεβικισμό, επεδίωξαν την αντικατάσταση του δημοκρατικού συστήματος με ένα καθεστώς βασισμένο στην αρχή της «κοινότητας» υπό την έννοια εθνικής και βιολογικής ενότητας με επικεφαλής τον αρχηγό τους (φύρερ), Χίτλερ. Οι ναζιστές όπως και οι φασίστες θέλησαν να καταργήσουν την πάλη των τάξεων (θεωρώντας την ως την αιτία της κοινωνικής και οικονομικής κατάπτωσης του έθνους) εξασφαλίζοντας την πλήρη και άμεση συνεργασία των τάξεων (καπιταλιστές εργάτες) κάτω από «κρατικό έλεγχο», αποσκοπώντας στην ανάπτυξη της παραγωγής και την ευημερία της εργατικής αγροτικής τάξης και κατά προέκταση του Έθνους και της Φυλής. Αυτό που διαμορφώθηκε όμως - όπως και στη φασιστική Ιταλία - δεν ήταν η συνεργασία μεταξύ των τάξεων αλλά η πλήρης υποταγή της εργατικής τάξης στους καπιταλιστές, μέσω της απαγόρευσης διεκδίκησης δικαιωμάτων και της κατάργησης του συνδικαλισμού και οποιασδήποτε άλλης μορφής εργατικής δράσης. Η ταξική ανισότητα παρέμεινε ισχυρή (μείωση των μισθών κατά 25% από το 1933 έως το 1938), ενώ η υποστήριξη του Χίτλερ από πολλούς επιχειρηματίες (όπως φάνηκε αργότερα στις δίκες της Νυρεμβέργης) οδήγησε στις φρικαλεότητες του αντισημιτισμού, ο οποίος εξυπηρέτησε τα συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης της Γερμανίας «αφανίζοντας» τον εβραϊκό πληθυσμό που αποτελούσε την πλειοψηφία των μεσαίων αστικών στρωμάτων (μεσαίες επιχειρήσεις) και ανέκοπτε την περεταίρω συγκέντρωση πλούτου των μεγαλοαστικών στρωμάτων. 54 Η εφαρμογή των ιδεολογικών αρχών του εθνικοσοσιαλισμού στην πράξη οδήγησαν στο Β Π.Π., στο ολοκαύτωμα των Εβραίων, Ρομά και άλλων εθνοτικών, πολιτικών και κοινωνικών ομάδων σε στρατόπεδα εξόντωσης. 53 Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων-ο σύντομος 20 ος αιώνας , εκδ. θεμέλιο, Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20 ου αιώνα, Gutenberg, 2009

94 94 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η ιδεολογική ανάδυση και επιβολή του ναζισμού, βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στη χειραγώγηση των μαζών μέσω της προπαγάνδας, πολιτική που εφαρμόστηκε και μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, μέσω του Υπουργείου Προπαγάνδας το οποίο με τη διεξαγωγή δημόσιων τελετών, τη χρήση των νέων τεχνολογικών κατακτήσεων (τύπος, ραδιόφωνο, λογοτεχνία, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος) και την επίδειξη των νέων «πολιτιστικών καινοτομιών» (οπτικά τεχνάσματα κάθε είδους, μαζική τέχνη και κουλτούρα, ναζιστική αρχιτεκτονική) έπειθε, συγκάλυπτε και χειραγωγούσε τις μάζες. 55 Στο πεδίο των τεχνών πραγματοποιήθηκε στροφή ενδιαφέροντος προς το κλασικό ιδεώδες (το οποίο όμως απομακρυνόταν από το ιστορικό του πλαίσιο), και αναδύθηκε η παραστατική ναζιστική τέχνη, επηρεασμένη από θέματα της ζωής και των αρετών της Άριας Φυλής. Οι ναζιστές μέσω του υπερτονισμού του μεγέθους και της απόδοσης δύναμης στις καλλιτεχνικές πρακτικές, επιδείκνυαν τη δήθεν ανωτερότητα της Άριας Φυλής, υπόσχονταν την αποσόβηση της κομμουνιστικής προπαγάνδας, την οικονομική ασφάλεια και τους εθνικούς θριάμβους, την υπεράσπιση του νόμου και της τάξης έναντι στην αναρχία. Τα ναζιστικά αρχιτεκτονήματα χαρακτηρίζονταν από την τεράστια κλίμακα, η οποία εξυπηρετούσε ένα διπλό σκοπό: αυτόν του εκφοβισμού του πληθυσμού - κάθε πολίτης να νιώθει μικρό και ασήμαντο μέρος του συνόλου και αυτόν της κατάδειξης της εθνικής δύναμης στους ξένους πολιτικούς. 55 Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων-ο σύντομος 20 ος αιώνας , εκδ. θεμέλιο, 1999

95 ο ς α ι ώ ν α ς 95 Εικόνα 50. Τα γραφεία του ναζιστικού κόμματος, Νυρεμβέργη-Albert Speer Εικόνα 51. Το Zeppelinfeld, χωρητικότητας ανθρώπων, Νυρεμβέργη-Albert Speer

96 96 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Στα πολεοδομικά σχέδια, μεγάλοι πομπικοί άξονες συνέδεαν τις πλατείες και τα κυβερνητικά (μιλιταριστικά διακοσμημένα) κτίρια. Οι κατοικίες είχαν τη μορφή πολυώροφων πύργων σε μονάδες που χωρίζονταν από συμμετρικούς, μεγάλους διαγώνιους και οριζόντιους άξονες, ανάμεσα σε μια πληθώρα διοικητικών - στρατιωτικών κτιρίων και κτιρίων στρατιωτικών τελετών συγκεντρώσεων, τερατωδών διαστάσεων ώστε να προβάλλεται η στρατιωτικοποίηση αλλά και η «ισχυρή εξουσία». Στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, υπερίσχυσε η κλασσική αρχιτεκτονική ως αντιπροσωπευτικότερη των βλέψεων των ναζιστών για τη δημιουργία αυτοκρατορίας στα πρότυπα της «Imperium Romanum» αλλά και του αγώνα τους για τη διεκδίκηση περισσότερης δύναμης και χώρου. 56 Χαρακτηριστικά παραδείγματα ναζιστικής φασιστικής αρχιτεκτονικής αντίστοιχα αποτελούν τα σχέδια του Albert Speer για το Βερολίνο (1939) και του Le Corbusier για την Αντίς Αμπέμπα (1936). Τα ναζιστικά αρχιτεκτονικά σχέδια και έργα, λόγω του πολέμου πραγματοποιήθηκαν μερικώς. Ένα από αυτά ήταν η Καγκελαρία ( ), μια απέραντη αίθουσα δύο φορές μεγαλύτερη από την αίθουσα των καθρεφτών στο παλάτι των Βερσαλλιών. Εικόνα 51. Η νέα Καγκελαρία του Ράιχ, Albert Speer 56 Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

97 ο ς α ι ώ ν α ς 97 Εικόνα 52. Μακέτα του Albert Speer για το Βερολίνο του Χίτλερ (Germania). Ευθύγραμμη, γεωμετρική και αναλογική αισθητική Εικόνα 53. Ο Χίτλερ με την μακέτα της Germania

98 98 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 54. Σχέδιο του Le Corbusier για μια «φασιστική Αντίς Αμπέμπα» - πρόταση προς τον Μουσολίνι (1936) Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929 Το 1929 και μόλις 10 χρόνια μετά το τέλος του Α Π.Π. ο καπιταλισμός έδειξε για ακόμη μία φορά την ασταθή του φύση με το ξέσπασμα της «παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1929». Η παγκόσμια αυτή οικονομική κρίση ήταν μια κρίση υπερπαραγωγής, αποτέλεσμα (των δομικών προβλημάτων του συστήματος) της δυσαναλογίας της παραγωγής της Βιομηχανίας (και συναφών παραγωγικών τομέων) και της υποκατανάλωσης του λαού. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 20, τα ισχυρά κράτη της γης ξεχύθηκαν σε ένα κερδοσκοπικό ράλι που οφειλόταν εν μέρει στην ανάδειξη νέων τεχνολογιών όπως το ραδιόφωνο και η αυτοκινητοβιομηχανία, με αποτέλεσμα το κυνήγι του εύκολου χρήματος στο οποίο επιδόθηκαν σε συνδυασμό με τις αστόχαστες αποφάσεις των πρωταγωνιστών του συστήματος να επιδεινώσουν ακόμη περισσότερο τα προβλήματα δυσαναλογίας

99 ο ς α ι ώ ν α ς 99 του συστήματος. 57 Σύμφωνα με τους οικονομικούς αναλυτές, γενεσιουργός αιτία της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης υπήρξε το χρηματιστηριακό «κραχ» των Η.Π.Α. στις 24/10/1929, το οποίο προκάλεσε την κατάρρευση τραπεζών και γρήγορα μετατράπηκε σε γενικευμένη ύφεση, συμπαρασύροντας και άλλες χώρες του κόσμου στις οποίες η ύφεση διήρκησε από 1 έως 10 χρόνια. Ο υπερβολικός δανεισμός στον οποίο επιδίδονταν οι τράπεζες μέχρι τότε προκάλεσε τη δημιουργία υπερχρεώσεων και την ταυτόχρονη συστολή των τραπεζικών αποθεμάτων, οδηγώντας στην εμφάνιση φαινόμενων «αρνητικής ανατροφοδότησης» μεταξύ του χρηματοπιστωτικού τομέα και της πραγματικής οικονομίας. Η αδυναμία των δανειοληπτών να ανταποκριθούν στις συμβατικές τους υποχρεώσεις και ο πανικός των καταθετών οι οποίοι «σήκωναν» τα χρήματα τους μαζικά από τους λογαριασμούς, οδήγησαν σταδιακά στις πτωχεύσεις καταρρεύσεις των τραπεζών. Οι καταθέτες σημείωσαν απώλειες 140 δις δολαρίων ενώ οι τραπεζίτες απελπισμένα απέσυραν δάνεια τα οποία οι δανειολήπτες δεν είχαν χρόνο ή χρήματα να αποπληρώσουν, δίνοντας στις καταρρεύσεις μορφή χιονοστιβάδας. Οι επενδύσεις κεφαλαίων και οι κατασκευές περιορίσθηκαν ή πάγωσαν τελείως, ενώ οι διασωθείσες τράπεζες εφάρμοσαν μια ακόμα πιο συντηρητική πολιτική χορήγησης δανείων με αποτέλεσμα να μειωθεί περεταίρω η πιστοληπτική ικανότητα των νοικοκυριών και να υποχωρήσει δραστικά η ιδιωτική κατανάλωση. 58 Η βιομηχανική παραγωγή στις Η.Π.Α. παρουσίασε πτώση της τάξης του 40%, ενώ μικρομεσαίες επιχειρήσεις χρεοκόπησαν αφήνοντας στους δρόμους ανέργους. Την περίοδο , 744 αμερικανικές τράπεζες κατέρρευσαν ενώ στα τέλη του 30 ο αριθμός ήταν Μέχρι το 1933 η οικονομική ύφεση είχε μετατραπεί σε οικονομική εξαθλίωση. Η υποχώρηση της αμερικανικής οικονομίας ήταν ο παράγοντας που συμπαρέσυρε και τις υπόλοιπες χώρες καθώς οι Η.Π.Α. ήταν η κύρια πηγή εκροής κεφαλαίων του κόσμου την περίοδο αυτή, ενώ η εσωτερική κατάσταση της οικονομίας της κάθε χώρας ήταν αυτή που καθόρισε τις συνθήκες της κρίσης σε εθνικό επίπεδο. Η κρίση είχε καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στον 57 Ivan Τ. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20 ου αιώνα, Gutenberg, Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές θεωρίες και κρίσεις-μια κριτική εξιστόρηση, εκδ. Κριτική, 2012

100 1 0 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ανεπτυγμένο όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, με την οικονομία των πόλεων ανά τον κόσμο να πλήγεται, ιδιαίτερα εκείνων που εξαρτούνταν άμεσα από τη βαριά βιομηχανία. Το διεθνές εμπόριο, τα προσωπικά εισοδήματα, τα έσοδα από φόρους, οι τιμές και τα κέρδη της αγοράς παρουσίαζαν συνεχή πτώση, ενώ υποχώρησαν και οι αγροτό κτηνοτροφικές εργασίες λόγω της πτώσης των τιμών στις σοδειές κατά 40% - 60%. Εξ αιτίας της διαρκούς υποχώρησης της ζήτησης και της έλλειψης των εναλλακτικών εργασιών, περιοχές που εξαρτούνταν οικονομικά από δραστηριότητες πρωτογενούς τομέα όπως η εκμετάλλευση γης, ορυχείων και ξύλου υπέφεραν ακόμη περισσότερο. Οι απέλπιδες προσπάθειες των ισχυρών κρατών του κόσμου για έξοδο από την κρίση μέσω προστατευτικών πολιτικών και ανταποδοτικών δασμών (αναδεικνύοντας τον προστατευτισμό και τις ανταγωνιστικές υποτιμήσεις με σκοπό τη στήριξη εθνικών οικονομιών), κατέστησαν ακόμα πιο εύκολη την κατακρήμνιση του διεθνούς εμπορίου. 59 Στις περισσότερες χώρες εφαρμόστηκαν προγράμματα «ανακούφισης» (ανάληψη από το κράτος βασικών οικονομικών λειτουργιών που άνηκαν έως τότε στην ιδιωτική πρωτοβουλία), ενώ η πολιτική τους ζωή πέρασε αναταραχές (εξολόθρευση του γιγαντιαίου κινήματος εργατών ανέργων που δημιουργήθηκε) εξωθώντας την ιδεολογία στα άκρα και στρέφοντας τους πολίτες προς δημαγωγούς εθνικιστές (Γερμανία Χίτλερ). 60 Οι προσπάθειες αντιμετώπισης της κρίσης έφεραν μείζονες ανατροπές στην οικονομική πολιτική και το θεσμικό πλαίσιο των αγορών (κάποιες από αυτές πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης, άλλες μετά το Β Π.Π.) ενώ την ουσιαστική (λυτρωτική) λύση στην κρίση έδωσε ο πόλεμος, χάρη στις τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες οι οποίες εκμηδένισαν την ανεργία και εκτόξευσαν την ανάπτυξη. Τον Ιούλιο του 1944 διαρκούντος ακόμη του πολέμου, οι 44 συμμαχικές χώρες που αποτελούσαν τότε τα Ηνωμένα Έθνη υπέγραψαν τις συμφωνίες του Bretton Woods και έθεσαν τις βάσεις για το μεταπολεμικό διεθνές νομισματικό σύστημα. 59 Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές θεωρίες και κρίσεις-μια κριτική εξιστόρηση, εκδ. Κριτική, Ivan Τ. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαϊκού 20 ου αιώνα, Gutenberg, 2009

101 ο ς α ι ώ ν α ς Εκφυλισμός Σοβιετικής Ένωσης Κατά τη δεκαετία του 1930, μια νέα τάξη έχει διαμορφωθεί στη Σοβιετική Ένωση-η κομματική/κρατική γραφειοκρατία, ενώ ο χαρακτήρας του κόμματος των μπολσεβίκων ως κόμματος αγροτών-εργατών και στρατιωτών έχει αλλοιωθεί και λόγω της παρείσφρησης σε αυτό πολύ μεγάλου αριθμού μελών από ποικίλα και αντικρουόμενα υπόβαθρα. Το 1936 η ηγετική ομάδα θα ξεκινήσει μαζικές εκκαθαρίσεις με τις οποίες ο Στάλιν θα απαλλαχθεί από φανταστικούς και πραγματικούς εχθρούς. Πολλές χιλιάδες μέλη του κόμματος εκδιώχθηκαν, εξορίστηκαν στα γκούλαγκ61 ή εκτελέστηκαν. Σε ότι αφορά την εξέλιξη της «μεγάλης αρχιτεκτονικής» που θα πλαισίωνε το νέο τρόπο ζωής, τα πράγματα παίρνουν διαφορετική τροπή από αυτή που διαφαινόταν ως το τέλος της δεκαετίας του Η Σοβιετική Ένωση είναι ακόμα υποανάπτυκτη για να υποστηρίξει την κατασκευή κτιρίων με υποδομές ευρείας εξυπηρέτησης. Με το πενταετές αναπτυξιακό πλάνο του 1929 δίνεται προτεραιότητα στην εκβιομηχάνιση και άρα το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού εισοδήματος επενδύεται στη βιομηχανία και όχι στη στέγαση και η αληθινή επιφάνεια κατ άτομο συρρικνώνεται στα 15τμ αντί να αυξάνεται. Χρησιμοποιούνται για συγκατοίκηση κτίρια τα οποία δεν είχαν σχεδιαστεί για αυτό το σκοπό, με αποτέλεσμα η συλλογικότητα να εισχωρεί τελικά σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και να εμφανίζονται φαινόμενα υπερκολεκτιβοποίησης, ειδικά με προτάσεις όπως αυτή του Kouzmine62, για σπίτιαστρατώνες. Ο πληθυσμός, προσκολλημένος ακόμα στον βαθιά ριζωμένο θεσμό της οικογένειας με την παραδοσιακή μορφή του και ολοκληρωτικά αμαθής για να μπορεί να σεβαστεί και να διαχειριστεί συλλογικά αγαθά, ειδικά όταν αυτό του επιβαλλόταν με ακραίο τρόπο, επέδειξε τελικά μεγάλη εχθρότητα προς το σπίτικοινότητα και από το 1930 και μετά εγκαταλείφθηκε κάθε έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση. 61 Στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στην πρώην ΕΣΣΔ, όπου εξορίζονταν πολιτικοί κρατούμενοι, ύποπτοι κλπ. 62 Οι ακραίες προτάσεις του επέφεραν βαρύ πλήγμα στην προώθηση του σπιτιού-κοινότητας και σε ολόκληρη την προσπάθεια για ένα νέο τρόπο ζωής. Anatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση, εκδ. Νέα σύνορα, 1976, σελ. 209

102 1 0 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 55. Πρώην κτίρια εργατικών κατοικιών, Ρωσία

103 ο ς α ι ώ ν α ς Στην εγκατάλειψη αυτή συνετέλεσε και η έντονη διαμάχη στα χρόνια μεταξύ των πολεοδομιστών και των απολεοδομιστών, οι οποίοι μετέφραζαν με διαφορετικό τρόπο την μαρξιστική θεωρία, οι μεν τασσόμενοι υπέρ και οι δε κατά της πόλης, επισπεύδοντας έτσι το τέλος της περιόδου των ερευνών της σοβιετικής αρχιτεκτονικής, που αντικαταστάθηκε από τη νέα «σταλινική μνημειακότητα». Εικόνα 56. <Μία> από τις <επτά αδελφές> της Μόσχας. Χαρακτηριστικά κτίρια-σύμβολα της αρχιτεκτονικής της Σταλινικής περιόδου ( )

104 1 0 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Η Ελλάδα στον Μεσοπόλεμο Το 1920 και αφότου ο Βενιζέλος έχει χάσει την εξουσία, μια σειρά από πολιτικές και στρατιωτικές επιλογές εμπλέκουν την Ελλάδα σε ένα νέο πόλεμο στη Μικρά Ασία. Οι Τούρκοι υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ, μετά τη νίκη τους επί του ελληνικού στρατού στην τουρκική ενδοχώρα, καταστρέφουν τους ελληνικούς πληθυσμούς της Σμύρνης και της Μικράς Ασίας με αποτέλεσμα την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών (1923) Έλληνες της Μικρασίας εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο ενώ Τούρκοι εκδιώχθηκαν από την ελληνική επικράτεια. Η «Μεγάλη Ιδέα» που σηματοδότησε μια ολόκληρη εποχή διαμορφώνοντας την κοσμοθεωρία των ανθρώπων της για έναν περίπου αιώνα, είχε πεθάνει με τον βιαιότερο τρόπο. Εικόνα 57. Αναχώρηση Ελλήνων από περιοχές της Μικρασίας Ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις όπως το στρατιωτικό κίνημα και η «δίκη των έξι» ενισχύουν τον εθνικό διχασμό μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών. Τον Οκτώβριο του 1930 υπογράφεται σύμφωνο φιλίας Ελλάδας-Τουρκίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Ισμέτ Ινονού και χάνεται έτσι κάθε ελπίδα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας για επιστροφή στην πατρίδα τους.

105 ο ς α ι ώ ν α ς Εικόνα 58. Πρόχειρος προσφυγικός καταυλισμός στο Θησείο (1922) Τα χρόνια του Μεσοπολέμου η Ελλάδα βρίσκεται σε δυσμενέστατη θέση. Το προσφυγικό, οι βραχύβιες κυβερνήσεις, οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις και παράλληλα η παγκόσμια οικονομική κρίση και η άνοδος της φασιστικής ιδεολογίας (Σαλαζάρ στην Πορτογαλία, Φράνκο στην Ισπανία, Ντούτσε στην Ιταλία, Χίτλερ στη Γερμανία) αναγεννούν τις όποιες «εγχώριες» εθνικοσοσιαλιστικές τάσεις. Η κινδυνολογία σχετικά με τις προοδευτικές ιδέες της εποχής αλλά και η αόριστη ακόμα απειλή ενός νέου πολέμου, «σπρώχνουν» τελικά τη νεοελληνική κοινωνία να αποδεχτεί τη Δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά το Από το 1922 και μετά και μέχρι το 1960 η ελληνική οικονομία διαμορφώνει τα κύρια χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής της διάρθρωσης, διατηρώντας πάντα σημαντικές αντιθέσεις συγκρινόμενη με τις άλλες κεφαλαιοκρατικές χώρες. Η εισροή ξένου κεφαλαίου γιγαντώνεται λόγω και του προσφυγικού πλέον κεφαλαίου, το οποίο επενδύεται κυρίως στην παραγωγή. Άλλωστε η πλειοψηφία των προσφύγων δεν

106 1 0 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή προερχόταν από αγροτικές δομές αλλά από τομείς της βιομηχανίας, της οικονομικής υποδομής και της επιχείρησης σε αντίθεση με τους γηγενείς Έλληνες. Οι πόροι σταδιακά μετατίθενται από τον απλό εμπορευματικό τρόπο παραγωγής (γεωργία, βιοτεχνία) στον καπιταλιστικό - δηλαδή στην βιομηχανία - παρόλο που μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξακολουθεί να συντηρείται από τον πρώτο. Το κράτος συμβάλει καθοριστικά στην ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας παρέχοντας τεράστια βοήθεια προς αυτή την κατεύθυνση, παγιώνοντας τη θέση του υπέρ της «διαφύλαξης των αστικών συμφερόντων». Οι κοινωνικές ανισότητες που εντείνονται στην πορεία προς την εκβιομηχάνιση, αρχίζουν σταδιακά να αποκτούν έναν πιο ξεκάθαρο ταξικό χαρακτήρα που ενισχύεται από την έλευση της νέας ιδεολογίας στη χώρα μας μετά τη ρωσική επανάσταση. Η μαρξιστική ιδεολογία του κομμουνισμού εμφανίστηκε στην Ελλάδα υπό το «σοσιαλεργατικό κόμμα» και βρήκε εύφορο έδαφος αρχικά στους ακτήμονες και μικροκαλλιεργητές της υπαίθρου και στην πορεία και στους εργάτες των πόλεων, διαμορφώνοντας το βιομηχανικό προλεταριάτο κατά τα πρότυπα των άλλων χωρών. Στις αρχές του 1924 η ελληνική κοινωνία πολιτικοποιημένη όσο ποτέ, βρίσκεται σε πλήρη αναταραχή, διχασμένη ανάμεσα σε ιδεολογίες και νοοτροπίες του παρελθόντος και νέους προβληματισμούς. Αποκορύφωμα της εποχής η έκπτωση της μοναρχίας και η ανακήρυξη της χώρας ως Προεδρικής Δημοκρατίας με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Μετά το 1922 γίνεται διανομή γης στους πρόσφυγες, γεγονός που εντατικοποίησε την κατάτμηση της αγροτικής γης. Σε ότι αφορά τα αστικά κέντρα, η Αθήνα και ο Πειραιάς υποδέχονται την πλειοψηφία των προσφύγων και η όλο και μεγαλύτερη αστικοποίηση του λεκανοπεδίου συνεχίζεται, πόσο μάλλον αφού ενισχύεται και από την εσωτερική μετανάστευση από την ύπαιθρο που δεν έχει σταματήσει. Για την διευθέτηση του στεγαστικού προβλήματος, το κράτος παρεμβαίνει επιτάσσοντας κενά ακίνητα και ιδρύοντας το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το οποίο ιδρύει προσφυγικούς οικισμούς. Το 1924 ξεκινά τις εργασίες της η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, η οποία υπό την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών δραστηριοποιείται στην αποκατάσταση και εγκατάσταση των προσφύγων τόσο στην

107 ο ς α ι ώ ν α ς ύπαιθρο δημιουργώντας πάνω από οικισμούς όσο και στα αστικά κέντρα. Για την υλοποίηση των δράσεων της ΕΑΠ, η ελληνική κυβέρνηση προσφεύγει σε διαρκείς εξωτερικούς δανεισμούς. Κυβέρνηση, ΕΑΠ και Εθνική Τράπεζα, στηρίζουν οικονομικά τους μικροεπαγγελματίες πρόσφυγες, οι οποίοι κατέχουν έτσι ως μικροεργολάβοι την πρωτοκαθεδρία στην οικοδομική δραστηριότητα της εποχής, αντί για το μεγάλο κεφάλαιο και τις οικοδομικές επιχειρήσεις όπως συνέβαινε στα μεγάλα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα με ισχυρό καπιταλισμό: ο υποανάπτυκτος καπιταλισμός της Ελλάδας οδηγεί σε αύξηση αντί για συρρίκνωση του αριθμού των αυτοαπασχολούμενων. 63 Το ιδιωτικό κεφάλαιο που επενδύεται στην κατοικία, την καθιστά ισχυρή επενδυτική τάση και το κράτος προχωρά στη διαμόρφωση ενός πλαισίου που να ευνοεί την οικοδομή και την έντονη εκμετάλλευση της γης, 64 μέσω σειράς νόμων και διαταγμάτων. Χαρακτηριστικά αναφέρονται: το Διάταγμα του 1922 για επαύξηση του ύψους (συμπληρωματικό του διατάγματος του 1919), το Διάταγμα του 1923 για τις αρχιτεκτονικές προεξοχές, το Διάταγμα του 1929 για την οριζόντια ιδιοκτησία και φυσικά ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ), μέσω του οποίου καθορίζονται πλήρως οι οικονομικοί και τεχνολογικοί όροι με τους οποίους παράγεται και ελέγχεται το δομημένο περιβάλλον στη χώρα. 65 Με το καθοριστικό για την εξέλιξη της αστικής δόμησης Διάταγμα του 1929, επισημοποιείται το νέο καθεστώς της ομαδικής κατοίκισης, αφού η ιδιοκτησία δύναται πλέον να κατατμηθεί σε ποσοστά συνιδιοκτησίας μέσα στο ίδιο κτίσμα. Αυτή είναι η πολυκατοικία. 66 Μέσα στο νέο νομοθετικό πλαίσιο, ξεκινά το 1929 στην Ελλάδα η οργανωμένη δόμηση 67, για τη μόνιμη αποκατάσταση των προσφύγων μέσω της λαϊκής και αγροτικής κατοικίας σε προσφυγικούς οικισμούς. 63 Ιωάννης Λιβερέτος, Ευρωπαικές πόλεις-αθήνα 19ος-20ος αιώνας-παράγοντες επιρροής στην πολεοδομική εξέλιξη και στον τόπο κατοικίας, εργασία ΕΜΠ, 2013, σ Ιωάννης Λιβερέτος, Ευρωπαικές πόλεις-αθήνα 19 ος -20 ος αιώνας-παράγοντες επιρροής στην πολεοδομική εξέλιξη και στον τόπο κατοικίας, εργασία ΕΜΠ, 2013, σ Θεοδωρίδου-Καριώτου, Αστικοί μετασχηματισμοί & πολεοδομικές εφαρμογές, εκδ. Δίσιγμα, 2010, σ Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ Σύστημα δόμησης βάσει του οποίου ανεγείρονται μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα σε μια εδαφική έκταση, με ενιαίο σχεδιασμό. Η οργανωμένη δόμηση υπόκειται σε ειδικό καθεστώς δόμησης και δεν εφαρμόζονται κατά κανόνα οι διατάξεις του ΓΟΚ.

108 1 0 8 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εντωμεταξύ υπό την επίδραση τόσο των εγχώριων όσο και των διεθνών ανακατατάξεων, προοδευτικά ρεύματα και κινήματα που διαποτίζουν κάθε τομέα, επαναφέρουν το θέμα της γλώσσας, επηρεάζουν τη μουσική, τη ζωγραφική και φυσικά την αρχιτεκτονική. Βιώνοντας πλέον δίπλα τους τα τεράστια κοινωνικά και πολεοδομικά προβλήματα που προκύπτουν με την έλευση των προσφύγων, αλλά και επηρεαζόμενοι από τις νέες ευρωπαϊκές σχολές, οι Έλληνες αρχιτέκτονες δεν μπορούν και δεν θέλουν να εξακολουθούν να μένουν αμέτοχοι. Σε διάστημα μίας δεκαετίας ( ) ο ρόλος του αρχιτέκτονα αλλάζει και η κοινωνική ηθική αποκτά πρωταρχική θέση στην εργασία του τουλάχιστον για όσους επιλέγουν να λειτουργήσουν με αυτό τον τρόπο. Μέσα από τις ελευθερίες του προεδρικού καθεστώτος, γίνονται προσπάθειες για την παραγωγή κοινωνικής κατοικίας στα χνάρια των ευρωπαϊκών προτύπων, όμως η πολιτική προώθησης της αυτοστέγασης 68 δεν επιτρέπει την ουσιαστική ανάπτυξή της. Επιρροές από την ιδέα της κηπούπολης του E. Howard διακρίνονται σε περιοχές της μεσαίας και ανώτερης τάξης όπως η Ηλιούπολη, η Γλυφάδα και το Ψυχικό στην Αθήνα, περιορίζονται όμως κατά βάση σε μορφολογικά χαρακτηριστικά (χαμηλά ύψη, αισθητική, φυσικό περιβάλλον, ιδιωτικότητα) ενώ απέχουν από την ιδέα της συνεργατικότητας και οικονομικής αυτονομίας που είχε οραματιστεί ο εμπνευστής της. 68 Αυτοστέγαση ή ατομική δόμηση είναι η αντίθετη της οργανωμένης. Συναντάται σε ιδιωτικά οικόπεδα και ακολουθεί τους όρους δόμησης της κάθε περιοχής. Ενισχύει την κατάτμηση της γης σε μικρότερες ιδιοκτησίες, εμποδίζοντας την πολεοδομική διαμόρφωση των περιοχών. Αποτελεί τον κανόνα για τη χώρα μας, σε αντίθεση με πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

109 ο ς α ι ώ ν α ς Εικόνα 59. Οι κηπουπόλεις του Ebenezer Howard (~1898)

110 1 1 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ο κονστρουκτιβισμός, ως κίνημα στενά συνδεδεμένο με το νέο σοβιετικό καθεστώς βρίσκει μεγάλη απήχηση σε όσους αποζητούν νέες δομές για την αστική έκφραση και ενισχύεται επιπλέον από τις εισηγήσεις των αρχιτεκτόνων που έλαβαν μέρος στο IV διεθνές αρχιτεκτονικό συνέδριο του 1933 στην Ελλάδα, κατά το οποίο ακόμα και οι εκπρόσωποι του ακαδημαϊσμού κράτησαν θετική στάση απέναντι στις προοδευτικές ιδέες. Άλλη τάση του μεσοπολέμου που επηρέασε την αισθητική κυρίως της Αθήνας είναι το Bauhaus και το ευρύτερο μοντέρνο κίνημα, όπως μαρτυρούν τα υλικά κατασκευής, τα μεγάλα ανοίγματα και η αφαίρεση στον σχεδιασμό. Σημαντικοί εκπρόσωποι των νέων τάσεων υπήρξαν ο Δεσποτόπουλος (με σπουδές στο Bauhaus), ο Καραντινός και ο Παπαδάκης. Οι Ζάχος, Κιτσίκης και Πικιώνης συνεχίζουν το έργο τους, προσαρμοζόμενοι ο καθένας βάσει των τάσεών του, στα νέα δεδομένα: ο μεν Ζάχος με εντονότερη στροφή προς τη νεοελληνική παράδοση ως αντίδραση σε καθετί ξενόφερτο, ο Κιτσίκης εκσυγχρονίζοντας τις εκλεκτικιστικές μορφές τις οποίες εφαρμόζει πλέον στο νέο πρότυπο δόμησης - την πολυκατοικία, ο δε Πικιώνης τολμώντας να συνδυάσει τη διεθνή αρχιτεκτονική αντίληψη και κυρίως τον κονστρουκτιβισμό με την ελληνικότητα. Εικόνα 60. Οικία Αγγελικής Χατζημιχάλη, Πλάκα Ζάχος, 1924

111 ο ς α ι ώ ν α ς Εικόνα 61. Πολυκατοικία επί της οδού Χέυδεν Πικιώνης, 1936 Εικόνα 62. Πολυκατοικία επί της οδού Κριεζώτου Κιτσίκης, 1932

112 1 1 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 63. Μπλε πολυκατοικία, Εξάρχεια Κυριάκος Παναγιωτάκος, 1933 Οι ερευνητικοί πειραματισμοί και οι ανησυχίες γύρω από νέους τρόπους και μορφές οικοδόμησης θα διακοπούν με τον συντηρητισμό που επανέφερε η Δικτατορία του Μεταξά και εκφράστηκε μέσω του εκλεκτικισμού του Κιτσίκη, ο οποίος και εκλέχτηκε καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ το Χαρακτηριστικό πάντως είναι ότι τα αρχιτεκτονικά ίχνη της περιόδου της Δικτατορίας στην Ελλάδα είναι μηδαμινά, σε αντίθεση με τη φασιστική δομική παραγωγή της Γερμανίας και της Ιταλίας Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ. 58

113 ο ς α ι ώ ν α ς Πόλεμος & ανοικοδόμηση-η χαμένη ευκαιρία της μεταπολεμικής κοινωνίας ( ) Β Παγκόσμιος πόλεμος Ο Β Π.Π. αποτέλεσε τη λύση των ισχυρών κρατών του πλανήτη για έξοδο από την κρίση της δεκαετίας του 30, οφειλόταν όμως και σε μια πληθώρα διπλωματικών λόγων οι οποίοι συνέβαλαν στο ξέσπασμα του, αποδεικνύοντας σε όλους εκείνους που επιχειρούσαν την οικοδόμηση του «νέου», ότι όσο το κοινωνικό σύστημα παρέμενε ισχυρό, δεν θα επέτρεπε την επιβίωση στοιχείων που θα προετοίμαζαν την πτώση του. Στον ευρωπαϊκό χώρο μετά το τέλος του Α Π.Π., οι Μεγάλες Δυνάμεις συνέχισαν τη μεταξύ τους ανταγωνιστική πολιτική πρακτική για εδαφική και οικονομική κυριαρχία, με τη Γαλλία να απαιτεί τη διά παντός εξασθένηση του οικονομικού πολεμικού της ανταγωνιστή, της Γερμανίας η οποία όμως αποτελούσε το «μετριαστή» της Γαλλικής επιρροής στην ήπειρο στα μάτια της Αγγλίας, η οποία δεν ευνοούσε την επικράτηση μιας χώρας στην ηπειρωτική Ευρώπη. Οι Η.Π.Α. την ίδια περίοδο προσπάθησαν να ασκήσουν έμμεσα (για ακόμη μία φορά σε υποθέσεις πέραν της δικής τους ηπείρου) τη διπλωματική τους επιρροή εναντίον των Άγγλο Γάλλων, καθώς οι δύο αυτές χώρες αποτελούσαν τις κύριες αποικιακές δυνάμεις του κόσμου που είχαν μάλιστα υπό τον έλεγχό τους περιοχές για τις οποίες η ίδια η Αμερική διατηρούσε αντίστοιχο ενδιαφέρον (πετρέλαια της Μέσης Ανατολής και Αραβίας). Η Ιαπωνία, ένας από τους «μικρούς» νικητές του Α Π.Π. αρχικά βρέθηκε στο πλευρό των Άγγλο Γάλλων με την ελπίδα της αναγνώρισης μεταπολεμικών γεωπολιτικών κερδών, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε καθώς η Ιαπωνία αναζητούσε το δικό της «ζωτικό χώρο» στον Ειρηνικό, περιοχή που ήλεγχαν σθεναρά Άγγλοι και Αμερικάνοι, με αποτέλεσμα τελικά να ταχθεί με τη μεριά του Άξονα. Η Ρωσία που τώρα ήταν η κοιτίδα των σοβιέτ και είχε εμπειρίες από τις απόπειρες των Άγγλο Γάλλων να σταματήσουν την επανάστασή της, ένιωθε την ανάγκη να εξασφαλίσει την επιρροή της στις γειτονικές χώρες, ενώ ταυτόχρονα οι Άγγλο Γάλλοι φοβούμενοι ότι πολύ εύκολα μια Σοβιετική Επανάσταση θα μπορούσε να διεξαχθεί και στις δικές τους χώρες με την υποκίνηση της Ρωσίας, έβλεπαν στα πρόσωπα των δύο δικτατόρων (Χίτλερ και Μουσολίνι) που αναδύθηκαν εκείνη την

114 1 1 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή εποχή, τον αντικομμουνιστικό χωροφύλακα της Ευρώπης ο οποίος ύψωνε ένα «αντισοβιετικό τείχος» στην κομμουνιστική προπαγάνδα. Ταυτόχρονα, η επιφανειακά ουδέτερη στάση που κράτησαν οι Η.Π.Α. απέναντι στα απολυταρχικά καθεστώτα (και οφειλόταν στο γεγονός ότι αμερικανικές εταιρείες είχαν επενδύσει στα πολύ φθηνά εργατικά χέρια της μεσοπολεμικής Γερμανίας), διευκόλυναν ακόμη περισσότερο την ανοχή στο φασισμό ναζισμό και την παραμονή των δύο δικτατόρων στην εξουσία. Η στάση αυτή προκάλεσε την απώλεια της δημοκρατικής Ισπανίας, όπου Χίτλερ και Μουσολίνι απεκόμισαν τα μέγιστα σε εντυπώσεις και διπλωματία ενώ οι «ουδέτεροι» Άγγλο Γάλλοι βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση, όταν με το τέλος του Ισπανικού Εμφυλίου το 1939 η Ισπανία υπέκυψε στο Φράνκο και βρέθηκαν περικυκλωμένοι από φιλοναζιστικά καθεστώτα απέχοντας μόνο λίγους μήνες από τον αναπόφευκτο πόλεμο. Ο Β Π.Π. υπήρξε η πιο εκτεταμένη γεωγραφικά και δαπανηρή σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους ένοπλη σύγκρουση στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στο όνομα του απόλυτου πολέμου, οι κύριοι συμμετέχοντες διέθεσαν όλες τις οικονομικές, βιομηχανικές και επιστημονικές τους ικανότητες στην παγκόσμια προσπάθεια, εξαλείφοντας τη διάκριση μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών πόρων Η καθιέρωση του μοντερνισμού και η μεταπολεμική αποκαθήλωσή του Μετά το Β Π.Π. τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα των ευρωπαϊκών καπιταλιστικών χωρών ήταν σοβαρά και εκτενή, ενώ τα κράτη όφειλαν να διαμορφώσουν τις νέες βάσεις της παγκόσμιας ειρήνης και ευημερίας, έτσι ώστε να ικανοποιήσουν τις φιλοδοξίες των ανθρώπων για έναν ασφαλέστερο και καλύτερο κόσμο. 70 Ο σχεδιασμός έγινε το κύριο μέσο εκκίνησης αυτής της προσπάθειας (ανασυγκρότησης και αναδιοργάνωσης των κρατών) ώστε να ικανοποιηθούν οι μεταπολεμικές ανάγκες των κοινωνιών (συνθήκες απασχόλησης, αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, κοινωνική παροχή, ευημερία και ευκαιρίες), με πρώτη και κύρια την αναδόμηση του κατεστραμμένου και ισοπεδωμένου από τον πόλεμο, αστικού ιστού. Οι πόλεις είχαν ανάγκη από μια γρήγορη και οικονομική ανοικοδόμηση η 70 Eric Hobsbawm, Εποχή των άκρων, ο σύντομος 20 ος αιώνας , εκδ. Θεμέλιο, 1999

115 ο ς α ι ώ ν α ς οποία θα έδινε απαντήσεις σε επείγοντα μαζικά προβλήματα, κάνοντας τη μοντέρνα αρχιτεκτονική με την απλότητα και την ευκολία της (αλλά και τη βάση της στη μαζική παραγωγή), την καταλληλότερη λύση στο πρόβλημα. 71 Εικόνα 64. Μελέτες του Mies van der Rohe για το σπίτι-πυρήνα (core house), ~ Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, 2009

116 1 1 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Οι θεωρίες (πολεοδομικές, λειτουργικές, κατασκευαστικές, αισθητικές) του μοντέρνου κινήματος υιοθετήθηκαν άμεσα, και οι εκπρόσωποι του ( μοντερνιστές τεχνοκράτες πολεοδόμοι, επικεφαλής δημόσιων υπηρεσιών, σοβιετικοί και εκπρόσωποι Bauhaus, η τεχνοκρατική ομάδα του Le Corbusier, Βρετανοί, Γερμανοί και Σουηδοί πολεοδόμοι), επιζητώντας τη «νέα μορφή πόλης», απαλλαγμένη από τα κλειστά ανθυγιεινά μπλοκς του 19 ου αιώνα και ευνοϊκή για όλους σε συνθήκες αερισμού, φωτισμού, ηλίου και σκιάς, οδηγήθηκαν στην «κατά στοίχους» δόμηση. Τα σχέδια των κορυφαίων του Bauhaus (Gropius, May, Meyer, van der Rohe), των σοβιετικών (Miljutin, Leonidov, Wesnin), αλλά και των αστών πολεοδόμων (Le Corbusier, van Easteren) εξιδανίκευσαν τη «νέα δημοκρατική πόλη» στην κατά στοίχους δόμηση, παγιώνοντας τη μοντέρνα αρχιτεκτονική τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη μέσω της κατασκευής ενός συνόλου πρότυπων κτιρίων (οι κατοικίες υπάγονταν στο σύστημα των κλειστών οικοδομικών τετραγώνων) στον ευρωπαϊκό, κυρίως γερμανόφωνο (Δυτική Γερμανία, Σουηδία, Αυστρία) και όχι μόνο χώρο. Οι πόλεις διαχωρίζονταν σε ζώνες διαφορετικών λειτουργικών χρήσεων, τα τοπικά κέντρα στέγαζαν όλες τις χρήσεις γης εκτός της βιομηχανίας, και γύρω από αυτά αναπτύσσονταν οι περιοχές αμιγούς κατοικίας. Ορισμένοι πολεοδομιστές (με κυριότερο τον Le Corbusier) εξώθησαν το θέμα της κατά στοίχους δόμησης στα άκρα με πολύ υψηλά κτήρια, προβάλλοντας την ήδη υπάρχουσα (από την περίοδο του μεσοπολέμου) «γοητεία» των πόλεων της άλλης πλευράς του Ατλαντικού στις Η.Π.Α. (Μανχάτταν), οι οποίες δεν άφησαν την μεταπολεμική ευκαιρία να πάει χαμένη και εκμεταλλευόμενη την ιδιότητα του δημοκρατικού θεματοφύλακα της γνώσης και της κουλτούρας που είχε αποκτήσει ήδη από τη δεκαετία του 30 (φυγή πολλών καλλιτεχνών, επιστημόνων, λογίων προς τις Η.Π.Α. εξ αιτίας της ανάδυσης του φασισμού ναζισμού και του εκφυλισμού της ΕΣΣΔ), μετατράπηκε στο νέο παγκόσμιο κέντρο των τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημονικών τεχνολογικών καινοτομιών. 72 Οι μοντερνιστές με την ιδιότητα των «ειδικών» επί των κοινωνικών ζητημάτων που είχαν ήδη αποκτήσει από την περίοδο του Μεσοπολέμου θεώρησαν υποχρέωσή τους τη θεραπεία των κοινωνικό 72 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, 2009

117 ο ς α ι ώ ν α ς οικονομικών τραυμάτων της κοινωνίας μέσω της επίλυσης των προβλημάτων του περιβάλλοντος της και θέλοντας να «εκσυγχρονίσουν» τους ανθρώπους (να τους φέρουν σε αρμονία με τους «μοντέρνους καιρούς»), ανέδειξαν τον επιστημονισμό σαν το μόνο κριτήριο και δημιούργησαν μια νέα αισθητική στα πλαίσια της οποίας οι έννοιες του ωραίου, του αρμόζοντος, του ορθού αντικαταστάθηκαν από εκείνες του αποτελεσματικού, του λειτουργικού, του επιστημονικού, δίνοντας νέους καθορισμούς τόσο στις κοινωνικές όσο και στις αισθητικές αξίες. Στο πεδίο του πολεοδομικού σχεδιασμού, οι μοντερνιστές υπήρξαν κάθε άλλο παρά ανεκτικοί, καθώς τα πολεοδομικά τους σχέδια αφορούσαν αλλαγές μεγάλης κλίμακας (πολλές φορές άλλαζαν το ίδιο το περιβάλλον αντί να ενσωματώνουν τα ήδη υπάρχοντα στοιχεία), επιβάλλοντας τα πρότυπά τους στην κατανομή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο χώρο. 73 Οι πολιτικές του κράτους πρόνοιας στον τομέα της κατοικίας, που εφάρμοσαν τα ευρωπαϊκά (με διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα) και όχι μόνο κράτη τη μεταπολεμική περίοδο ταυτίστηκαν με το μοντέλο κατοίκισης και τη φιλοσοφία οργάνωσης της κατοικίας (σε επίπεδο γειτονιάς και πόλης) του μοντέρνου κινήματος, με βασικό πυρήνα το «ελάχιστο σπίτι» για το «μέσο τυποποιημένο εργαζόμενο», σχεδιασμένο με βάση τις ανάγκες του «θεωρητικού μέσου χρήστη» και αυτό για εκατομμύρια ανθρώπους. 74 Οι μοντερνιστές έχοντας ως σχεδιαστικά πρότυπα τα εργοστάσια και κάνοντας χρήση των τυπολόγιών τους (καθαρότητα λειτουργικότητα) στον αρχιτεκτονικό πολεοδομικό σχεδιασμό, αγνόησαν συστηματικά το αναπόφευκτο συμβολικό περιεχόμενο αυτών των κατασκευών (της «μηχανοποίησης» του τρόπου ζωής) και έκτισαν τις τέλειες πόλεις μηχανές (κατά τη διάρκεια της δεκαετίας ), την εξέλιξη δηλαδή των πόλεων ζυμωτηρίων του 19 ου αιώνα ακολουθώντας τα πρότυπα εξέλιξης των μηχανών. Οι διαχωρισμένες χρήσεις γης στην πόλη, χώρισαν και κατηγοριοποίησαν τους ανθρώπους ανάλογα με τη λειτουργία που επιτελούσαν κάθε ώρα της ημέρας, ενώ ο δημόσιος χώρος της μοντέρνας πόλης γινόταν όλο και περισσότερο ο χώρος της λειτουργικής (κοινωνικής) διεκπεραίωσης των αποξενωμένων ανθρώπων. Στο 73 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003

118 1 1 8 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή πεδίο της αρχιτεκτονικής του δημόσιου χώρου, οι μοντερνιστές κατάργησαν τα τυπολόγια και τις λειτουργίες του παρελθόντος και επέδειξαν πολλά στοιχεία ανθρωπισμού και φαντασίας, σχεδιάζοντας το «ιδανικό» περιβάλλον των ανθρώπων το οποίο όμως δεν ανταποκρινόταν στις μεταπολεμικές κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις της ανθρωπότητας, η οποία χαρακτηριζόταν από χάος κοινωνικό (συσσώρευση κοινωνικών αντιθέσεων) και όχι οικοδομικό. 75 Τη δεκαετία του 60 ο διασυρμός των αρχών του μοντέρνου κινήματος από τους κάθε λογής κερδοσκόπους ή γραφειοκράτες (μέσα από την πιο άγρια ποσοτικοποίηση, τη διαίρεση και τον κατατεμαχισμό της πόλης, της γειτονιάς, της κατοικίας, της ζωής τελικά εκατομμυρίων ανθρώπων), σε συνδυασμό με την αποδέσμευση του κράτους πρόνοιας (που ήταν συνδεδεμένο με το συγκεκριμένο μοντέλο κατοίκισης) οδήγησαν στην αποτυχία του μοντερνισμού. Οι μοντερνιστές χρεώθηκαν την καταστροφή του παραδοσιακού ιστού της πόλης και της παλαιότερης κουλτούρας της γειτονιάς μέσω των πολεοδομικών τους πρακτικών, αγνοώντας πολλές παραμέτρους και εργαζόμενοι αντίθετα από τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας. 76 Στην εξέλιξή τους τα συγκροτήματα μαζικής εστίασης σε Ευρώπη κα Η.Π.Α. μετατράπηκαν σε γκετοποιημένες περιοχές (επίφοβες, «απαγορευμένες» περιοχές με αυξημένα επίπεδα εγκληματικότητας, συνώνυμες της παρακμής και της υποβάθμισης) καθώς οι γενικότεροι συσχετισμοί και προοπτικές των κοινωνικών αυτών ομάδων (στις οποίες «απευθύνονταν» αυτά τα συγκροτήματα) ήταν δυσμενείς και κανένα αρχιτεκτονικό στυλ (ή τρόπος κατασκευής) δεν θα μπορούσε από μόνο του να «ανεβάσει» το κοινωνικό τους επίπεδο. Ο κοινωνικός σχεδιασμός συγκροτημάτων μαζικής εστίασης είχε εξ αρχής «λογική» γκέτο, με τη μορφή υψηλόφρονης φιλανθρωπικής χειρονομίας του κράτους προς τους «μη έχοντες». 77 Χαρακτηριστικό Παράδειγμα, αποτελεί η ίδρυση της νέας πρωτεύουσας της Βραζιλίας, Μπραζίλια το 1956 από τους Oscar Niemayer και Lucio Costa, μαθητές του Le Corbusier. 75 Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Άννα Βρυχέα, Κατοίκιση και κατοικία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Anne Power, Estates on the edge, εκδ. St. Martin s Press, 1997

119 ο ς α ι ώ ν α ς Εικόνες 65,66. Όψεις της Μπραζίλια από διαφορετικές οπτικές γωνίες.. Ο τότε σοσιαλδημοκράτης πρόεδρος Juscelino Kubitschek οραματιζόταν μια νέα σοσιαλιστική κοινωνία στη Βραζιλία, εγκαινιάζοντας τη νέα πρωτεύουσα το Όμως χωρίς ουσιαστική αλλαγή στο κοινωνικό γίγνεσθαι της χώρας, μετά το πενταετές διάλειμμα διακυβέρνησης του , η Βραζιλία επανήλθε στον

120 1 2 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τυπικό λατινοαμερικάνικο πολιτικό δρόμο. Στρατιωτικές δικτατορίες, υποανάπτυξη, μεγάλα ανοίγματα της «ψαλίδας πλούτου φτώχειας», αστικοποίηση και παραγκουπόλεις (favelas) και ταυτόχρονα παροχή «άρτου και θεαμάτων», Μουντιάλ, καρναβάλι Ρίο, Ολυμπιάδα. Επιπροσθέτως, η μεταφορά της πρωτεύουσας πλησιέστερα στα δάση του Αμαζονίου, υποβοήθησε την καταστροφή τους και τη γενοκτονία των αυτοχθόνων πληθυσμών. Από το 1960 και μετά η Παγκόσμια Οικονομία διεθνοποιήθηκε και γιγαντώθηκε (μετανεωτερικότητα), προκαλώντας την αύξηση μεγέθους των πόλεων σε όλο τον κόσμο και με πολύ γρήγορο ρυθμό. Η ταχύτατη αυτή ανάπτυξη των πόλεων σε συνδυασμό με τη γενικότερη κατάσταση αντίδρασης προς τη λανθασμένη αντιμετώπιση του παρελθόντος και του χώρου από τους μοντερνιστές, προκάλεσαν την ανάδυση του μεταμοντερνισμού, το κίνημα το οποίο εγκαινίασε κυριολεκτικά την περίοδο της ανθρωπότητας «μετά το μοντέρνο» Ο ψυχρός πόλεμος Μετά το τέλος του Β Π.Π. οι Η.Π.Α. ήταν η μόνη σημαντική βιομηχανική δύναμη σε ολόκληρο τον κόσμο που είχε αποφύγει τη μείζονα καταστροφή των εργοστασίων της. Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι παραγωγικές επιχειρήσεις των Η.Π.Α. ήταν πιο εκτεταμένες και αποδοτικές από ποτέ, με αποτέλεσμα να υπερισχύσουν μεταπολεμικά στο πεδίο της παραγωγικής αποδοτικότητας, αποκτώντας τεράστιο πλεονέκτημα πολιτικής και πολιτισμικής κυριαρχίας. Πριν το 1939 οι Η.Π.Α. δεν είχαν επενδύσει υπερβολικά στη στρατιωτική τεχνολογία και το ανθρώπινο δυναμικό (γεγονός το οποίο βοήθησε στην απόκτηση της παραγωγικής κυριαρχίας), με το Β Π.Π. όμως να αλλάζει την κατανομή των κρατικών εσόδων και τις Η.Π.Α. να αναπτύσσουν πυρηνικά και να επιδεικνύουν τη δύναμη τους χρησιμοποιώντας τα εναντίον της Ιαπωνίας. Μεταπολεμικά, η τάση στο εσωτερικό των Η.Π.Α. ήταν σε μεγάλο βαθμό υπέρ της μείωσης των στρατιωτικών δαπανών, η ηγεμονική ισχύς 78 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική-ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, 2009

121 ο ς α ι ώ ν α ς όμως δεν επέτρεπε στη χώρα την αποχή από τις στρατιωτικές δεσμεύσεις, καθώς η θέση υπαγόρευε τη στρατιωτική υπεροχή. Παράλληλα το κράτος, με ενεργό τρόπο διασφάλιζε τα αμερικανικά μονοπώλια, προστατεύοντας και ενισχύοντας τα αποκλειστικά προνόμιά τους και οι Η.Π.Α. έκτισαν σταδιακά την ηγεμονία τους στη βάση μιας τεράστιας οικονομικής υπεροχής, σε συνδυασμό με την πολιτική, πολιτισμική και στρατιωτική ισχύ. Το 1945 όμως εμφανίστηκε μια δεύτερη δύναμη με πολύ ισχυρό στρατό, η ΕΣΣΔ η οποία σε αντίθεση με τις Η.Π.Α. δεν επιθυμούσε να τον αποδυναμώσει. Η ΕΣΣΔ μεταπολεμικά, αφού κατάφερε αρχικά να επανοικοδομήσει την οικονομία της και στη συνέχεια να την επεκτείνει, μέσω της οικονομικής υποστήριξης σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης (Σοβιετικά Δορυφορικά Κράτη), αλλά και της ενίσχυσης των τελικά νικηφόρων κομμουνιστών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, έβλεπε την επιρροή της παγκοσμίως να αυξάνεται. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Σοβιετική Ένωση συνέχισε να πραγματοποιεί επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση, στέλνοντας σε τροχιά γύρω από τη γη τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο (Σπούτνικ 1), ένα σκυλί διαβίωσης (Λάικα), και αργότερα τον πρώτο άνθρωπο (Γκαγκάριν), την πρώτη γυναίκα (Βαλεντίνα Τερέσνοβα) στο διάστημα, και τον πρώτο άνθρωπο που περπάτησε στο διάστημα( Αλεξέι Λεόνοφ). Στο οικονομικό πεδίο όμως, η πορεία της Σοβιετικής Ένωσης μεταπολεμικά και εξαιτίας των πολύ υψηλών στρατιωτικών δαπανών, χαρακτηρίζεται από το όλο και πιο προφανές θρυμμάτισμα των οικονομικών/πολιτικών δομών της, και από τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες ώστε να αντιστραφεί αυτή η διαδικασία. Έγινε ξεκάθαρο στις Η.Π.Α. πως αν ήθελαν να ασκήσουν ηγεμονία μεταπολεμικά, μια επισύναψη συμφωνίας με την ΕΣΣΔ ήταν υποχρεωτική. Η συμφωνία αυτή επιτεύχθηκε στη «Διάσκεψη της Γιάλτας» το Φεβρουάριο του 1945 (μετονομάστηκε σε σύσκεψη των τριών Μεγάλων (Η.Π.Α., Μ. Βρετανία, ΕΣΣΔ) η οποία αποτέλεσε περισσότερο ένα σύνολο ανυπόγραφων, σιωπηρών ρυθμίσεων στις οποίες δεσμεύτηκαν οι Η.Π.Α. και η ΕΣΣΔ, και ίσχυσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το πρώτο σκέλος της συμφωνίας αφορούσε τη διαίρεση του πλανήτη σε ζώνες επιρροής και ελέγχου. Η οριακή γραμμή ορίστηκε λίγο πολύ εκεί όπου κατέληξαν τα δύο στρατεύματα το 1945, μια διαχωριστική γραμμή στο

122 1 2 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή μέσον της Γερμανίας από Βορρά προς Νότο, η οποία ονομάστηκε γραμμή Όντερ Νάισε, και η 38η παράλληλος στην Κορέα. Στην ουσία, η Σοβιετική Ένωση θα είχε την πρωτοκαθεδρία σχεδόν στο 1/3 του πλανήτη και οι Η.Π.Α. στα υπόλοιπα 2/3, ενώ καμία από τις δύο πλευρές δεν θα επιχειρούσε νε μεταβάλει τα συγκεκριμένα σύνορα χρησιμοποιώντας στρατιωτικές δυνάμεις. Το δεύτερο σκέλος της συμφωνίας αφορούσε την οικονομική αναδόμηση. Οι Αμερικανοί παραγωγοί είχαν ανάγκη από πελάτες, και κινήσεις όπως το σχέδιο Μάρσαλ και άλλες παρόμοιες συμφωνίες με την Ιαπωνία εξασφάλισαν αυτήν την πελατεία. Η σιωπηρή συμφωνία Η.Π.Α. ΕΣΣΔ περιελάμβανε την παροχή τέτοιου είδους οικονομικής βοήθειας των Η.Π.Α. σε χώρες της δικής τους ζώνης επιρροής, αλλά κατά κανένα τρόπο σε χώρες που ανήκαν στη Σοβιετική Ζώνη, εκεί όπου η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να ρυθμίζει τα θέματα αυτά κατά το δοκούν. Το τρίτο σκέλος της συμφωνίας ήταν ο λεγόμενος Ψυχρός Πόλεμος. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε να κάνει με την αμοιβαία καταγγελία των δύο πλευρών, όπου η κάθε πλευρά διακήρυσσε τις δικές της αρετές και την αναπόφευκτη μακροπρόθεσμη ιδεολογική της νίκη, αλλά και τις σατανικές σκευωρίες της αντίπαλης πλευράς. Η λειτουργία των εκατέρωθεν καταγγελιών δεν σήμαινε επ ουδενί την ανάκληση του πρώτου σκέλους της συμφωνίας, το de facto δηλαδή και επ αόριστον πάγωμα των συνόρων, καθώς η πραγματική επιδίωξη της ρητορικής του Ψυχρού Πολέμου δεν ήταν ο ριζικός μετασχηματισμός της άλλης πλευράς, αλλά η διατήρηση της νομιμοφροσύνης των δορυφόρων της κάθε πλευράς. Αν και το πρώτο σκέλος της συμφωνίας διήρκησε ως την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, και το δεύτερο σκέλος ως τουλάχιστον τη δεκαετία του 70, ο βολικός διακανονισμός άρχισε να φαλκιδεύεται εξαιτίας πολλών παραγόντων. Το de facto διεθνές καθεστώς δεν άρεσε καθόλου σε ένα πλήθος χωρών, οι οποίες έκτοτε ονομάστηκαν Τρίτος Κόσμος. Ο πρώτος μεγάλος αντιφρονών ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας (ΚΚΚ), το οποίο απέρριψε ευθέως τις συμβουλές του Στάλιν για συμφωνία διαμοιρασμού της εξουσίας με το Κουομιντάνγκ, προκαλώντας έτσι τη Σινό Σοβιετική διάσπαση. Αντ αυτού, ο στρατός του ΚΚΚ εισέβαλε στη Σαγκάη και την ανακήρυξε Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Αυτή τη διαφωνία ακολούθησαν η επιμονή των Βιετμίνχ να θέσουν υπό τον έλεγχο τους ολόκληρο το Βιετνάμ, η

123 ο ς α ι ώ ν α ς επιμονή του Αλγερινού Μετώπου Εθνικής Απελευθέρωσης (Front de Liberation Nationale, FLN) για πλήρη ανεξαρτησία της Αλγερίας, αλλά και η επιμονή των Κουβανών να εξοπλιστούν ενάντια στην αμερικανική εισβολή. Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, ο Τρίτος Κόσμος ήταν αυτός που έφερνε σε δύσκολη θέση τη Σοβιετική Ένωση και όχι το αντίθετο. Από την άλλη πλευρά, η Σοβιετική Ένωση και οι Η.Π.Α. κατόρθωναν να διασφαλίζουν πως δεν θα γινόταν καμία χρήση πυρηνικών όπλων που θα παραβίαζε τη δέσμευση του αμοιβαίου περιορισμού Ελλάδα: κατοχή-εμφύλιος-μετανάστευση Ο Β Παγκόσμιος πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει το Σεπτέμβριο του 1939 με την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία. Η σειρά της Ελλάδας έρχεται τον Οκτώβριο του 1940 όταν η αρνητική απάντηση του Ιωάννη Μεταξά στο ιταλικό αίτημα για είσοδο στη χώρα σημαίνει κήρυξη πολέμου από τους Ιταλούς και είσοδό της στον Β Παγκόσμιο. Στις αρχές Απριλίου του 1941 γερμανικά στρατεύματα επιτίθενται στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα και σύντομα οι δύο χώρες τελούν υπό γερμανική κατοχή, η οποία διαρκεί ως το Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1941 δημιουργούνται οι αντιστασιακές οργανώσεις ΕΑΜ και ΕΔΕΣ και άλλες μικρότερεςκαθώς και ο ΕΛΑΣ που αποτελεί το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ. Με το τέλος του πολέμου και τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, της Βουλγαρίας και της Γερμανίας, πρωθυπουργός της χώρας ορίζεται ο Γεώργιος Παπανδρέου το Μάιο του Η επιθυμία των Βρετανών να πάρουν τον έλεγχο της χώρας οδηγεί σε σύγκρουσή τους με τον ΕΛΑΣ και ξεσπάει στη μάχη της Αθήνας (γνωστή ως «Δεκεμβριανά»). Οι όροι της Συμφωνίας της Βάρκιζας του 1945 που προβλέπει αφοπλισμό των αντιστασιακών ομάδων είναι ασαφείς και η δράση παραστρατιωτικών ομάδων καθώς και οι συλλήψεις πρώην ανταρτών φουντώνουν 79 Ιμμανουέλ Βαλλερστάιν, Αντισυστημικά κινήματα χθες και σήμερα, εκδ. Κουκκίδα, 2016

124 1 2 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή το διχασμό και πυροδοτούν τελικά τον εμφύλιο πόλεμο που θα φέρει χάος στη χώρα μέχρι και τη λήξη του το Πάνω από πολιτικοί αυτή τη φορά πρόσφυγες προκύπτουν μετά τη λήξη του εμφυλίου, οι οποίοι κατευθύνονται προς τη Σοβιετική Ένωση ή την Ανατολική Ευρώπη. Στη χώρα που βρίσκεται υπό κρίση σε πολλά επίπεδα, επικρατούν πολιτικές διώξεις και χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι στέλνονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως αυτό της Μακρονήσου το οποίο κλείνει το 1950 αν και πολιτικοί εξόριστοι θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν μέχρι το πραξικόπημα του Ο Β παγκόσμιος πόλεμος και ο εμφύλιος αφήνουν τη χώρα χωρίς οικονομία και παραγωγή, με αποδεκατισμένο το έμψυχο δυναμικό και με εκτεταμένες κοινωνικές και ταξικές ανακατατάξεις. 80 Η εισροή πληθυσμών από την επαρχία στα μεγάλα αστικά κέντρα συνεχίζεται με εντατικότερους ρυθμούς ταυτόχρονα με την προώθηση πληθυσμών προς τις λαϊκές Δημοκρατίες. Τα κατεστραμμένα από τους πολέμους χωριά εγκαταλείπονται και η γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή πλήττεται ανεπανόρθωτα. Σημαντικές είναι οι ζημιές και στα αστικά κέντρα. Παρά τη μετακίνησή τους, οι αγρότες που μεταναστεύουν διατηρούν την κυριότητα της γης που εγκαταλείπουν και το καθεστώς γαιοκτησίας μικρών κλήρων παραμένει αναλλοίωτο. Η ανασυγκρότηση της χώρας μετά τις καταστροφές του Β παγκοσμίου πολέμου και του εμφυλίου την περίοδο , βασίζεται στα ήδη διαμορφωμένα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας και ακολουθεί τις ίδιες αναπτυξιακές κατευθύνσεις. Ήδη από το 1945 παρατηρείται μια σαφής μετάβαση από την αγροτική οικονομία στην δευτερογενή και στη συνέχεια στην τριτογενή. Η βιομηχανία εστιάζει σε καταναλωτικά αγαθά, με ελάχιστη ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας. Ο τομέας που εξακολουθεί να πριμοδοτείται μεταπολεμικά και να παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη, βασιζόμενος σε ιδιωτικά κεφάλαια και αποταμιεύσεις, είναι η οικοδομή, ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Η Αθήνα άλλωστε παραμένει το επίκεντρο των πολιτικών και οικονομικών 80 Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ. 61

125 ο ς α ι ώ ν α ς αποφάσεων, συγκεντρώνει το μεγάλο κεφάλαιο, το σύνολο σχεδόν της βιομηχανίας της χώρας, το εμπόριο και τις υπηρεσίες, γεγονός που γιγαντώνει την ανισομερή ανάπτυξη μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. 81 Το 1953 η ευνοϊκή για την οικοδομική δραστηριότητα επιρροή της υποτίμησης της δραχμής σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες (αύξηση συντελεστών δόμησης μέσω του νέου ΓΟΚ του 1955 και εμφάνιση «αντιπαροχής») οδηγούν σε περαιτέρω διόγκωσή της. Εντωμεταξύ οι χαμηλόμισθοι και προλεταριοποιημένοι εργαζόμενοι, επωφελούμενοι από τις συγκυριακές ανακάμψεις της οικονομίας έως το 1960, «αναβαθμίζονται» στην κοινωνική βαθμίδα των μικροαστών 82, διεκδικώντας και αυτοί μερίδιο στα νέα πρότυπα κατοίκισης αφού η απόκτηση διαμερίσματος σε πολυκατοικία αποτελούσε μέσο κοινωνικής καταξίωσης. Ο τρόπος που δομείται το αστικό περιβάλλον μεταπολεμικά, ιδιαίτερα στην περιφέρεια της πρωτεύουσας που παρουσιάζει πληθυσμιακή συμφόρηση αλλά και στα υπόλοιπα αστικά κέντρα, διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από το καθεστώς γαιοκτησίας που είχε οδηγήσει στην οριακή κατάτμηση της αστικής γης. Σε αντίθεση με την καπιταλιστική Ευρώπη όπου είχε ιστορικά επικρατήσει η φεουδαρχική συγκέντρωση της γης σε λίγους μεγαλοϊδιοκτήτες, η μεγάλη κατάτμηση σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού παρουσιάζει και έναν κοινωνικό χαρακτήρα αν και τελικά λειτούργησε υπέρ της κερδοσκοπίας. Η αυθαίρετη καταπάτηση εκτάσεων από εισερχόμενο πληθυσμό (πρόσφυγες, εσωτερικοί μετανάστες) σε συνδυασμό με την προς αυτή ανοχή της πολιτείας αλλά και η απουσία κρατικού ελέγχου για τις χρήσεις γης παρά τις πολεοδομικές προτάσεις που κατατίθενται, προκειμένου να διατηρηθούν οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ οικιστών-πολιτειακών εκπροσώπων, οδηγούν στην ύπαρξη αστικών οικοπέδων ελάχιστου μεγέθους. Έτσι η εγχώρια οικοδομική παραγωγή διαφοροποιείται έντονα από την αντίστοιχη εκκαπιταλισμένη παραγωγή των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών με την εκτεταμένη τυποποίηση 81 Γιώργος Κ. Βαρελίδης, Πολεοδομική διάρθρωση και εξέλιξη της ελληνικής πόλης, εκδ. Βαρελίδη, 2006, σ Ιωάννης Λιβερέτος, Ευρωπαικές πόλεις-αθήνα 19ος-20ος αιώνας-παράγοντες επιρροής στην πολεοδομική εξέλιξη και στον τόπο κατοικίας, εργασία ΕΜΠ, 2013, σ.119

126 1 2 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή και μηχανοποίηση στην κατασκευή. 83 Λόγω των παραπάνω παραγόντων και της εμπορευματοποίησης του αστικού χώρου, παραμερίζεται και η παροχή κοινωνικής κατοικίας ως προσφορά προς τους πολίτες που είχαν ανάγκη. Παράλληλα, και ενώ το διαθέσιμο προς επένδυση κεφάλαιο για την παραγωγή κατοικίας είναι πάρα πολύ μικρό, η όλη διαδικασία δεν παρακωλύεται αφού ενισχύεται από το νεοεμφανιζόμενο μηχανισμό της αντιπαροχής. Η αντιπαροχή αποτρέπει εν μέρει την ανάπτυξη μονοπωλίων στον οικοδομικό τομέα, οδηγεί όμως σε κερδοσκοπία πάνω στη γη με ανεξέλεγκτη αύξηση τιμών και με υπερεκμετάλλευση οικοπέδων στα οποία ανεγείρονται πολυκατοικίες με μη ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης. Τα περισσότερα μεταπολεμικά κτίσματα γεννήθηκαν ταχύρρυθμα και απρογραμμάτιστα με κριτήρια κερδοσκοπικά, χωρίς την αγάπη και τη φροντίδα για τον άνθρωπο. Είναι σημαντικό δε να σημειωθεί ότι η μεταπολεμική πολυκατοικία παρουσιάζει κάποιες ουσιαστικές διαφορές σε σχέση με την προπολεμική. Η πρώιμη πολυκατοικία, ως αποτέλεσμα της πίεσης πληθυσμιακών παραγόντων, αποτελούσε καινοτομία τόσο για την κοινωνική - λόγω του νέου καθεστώτος συγκατοίκησης όσο και για την αρχιτεκτονική σύνθεση της εποχής νέα υλικά κατασκευής, νέες μορφές - διατηρούσε όμως τη λειτουργικότητα και την εσωτερική διάρθρωση της παραδοσιακής ελληνικής κατοικίας με το κέντρο βάρος του σπιτιού στο εσωτερικό του κτίσματος και εκφραζόταν μέσω της ιδιαιτερότητας και της υποκειμενικότητας των χρηστών. Στη νέα πολυκατοικία όλα τα παραπάνω ανατρέπονται. Οι κυρίως χώροι αναπτύσσονται στην περίμετρο της κατοικίας, ώστε να υπάρχει εξάρτηση από το δρόμο, ενώ στο κέντρο συνωστίζονται οι βοηθητικοί χώροι. Με τη λογική της εξωστρέφειας σχεδιάζονται και οι εξώστες. Ουσιαστική αλλαγή αποτελεί η κατάτμηση του ορόφου σε περισσότερα από ένα διαμερίσματα που σπάνια συναντούσε κανείς στις πρώτες πολυκατοικίες. Χαρακτηριστική της όλης μεταστροφής είναι και η επιλογή χώρου με κριτήρια οικονομικής και κοινωνικής υπεροχής, με τους πάνω ορόφους να ανήκουν κατά βάση στα ανώτερα στρώματα. 83 Γιώργος Κ. Βαρελίδης, Πολεοδομική διάρθρωση και εξέλιξη της ελληνικής πόλης, εκδ. Βαρελίδη, 2006, σ. 96

127 ο ς α ι ώ ν α ς Ακόμα και μορφολογικά όμως, η έκφραση του Bauhaus και του μοντερνισμού του Μεσοπολέμου, εκφυλίστηκε σταδιακά μέσω και της απουσίας ουσιαστικής αρχιτεκτονικής (βλ. παρακάτω) οδηγώντας τελικά στην προβληματική μορφή της ανοικοδόμησης στην Ελλάδα, τουλάχιστον σε ότι αφορά την κατοικία. Εικόνα 67. Πολυκατοικία της αντιπαροχής, Λένορμαν & Τηλεφάνους, ~1955 Όσο προχωρούσε η τυποποίηση και η εμπορευματοποίηση της κατοικίας, τόσο ελαττωνόταν και η συμμετοχή των αρχιτεκτόνων στην παραγωγή της, η οποία είχε υπάρξει πολύ ουσιαστική στο ξεκίνημα της περιόδου. Εκτός του ότι μεγάλος αριθμός αρχιτεκτόνων βρισκόταν πλέον εκτός Ελλάδας για πολιτικούς κυρίως λόγους, η δράση τους είχε επιπλέον αντικατασταθεί από επιχειρηματίες και εμπειροτέχνες του

128 1 2 8 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή χώρου, τόσο γιατί η υπάρχουσα νομοθεσία το καθιστούσε εφικτό όσο και επειδή η τυποποίηση δεν απαιτούσε αλλά και δεν ευνοούσε τις ουσιαστικές αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις. Ελάχιστοι αρχιτέκτονες όπως ο Π. Καραντινός και ο Κ. Λάσκαρης προσπαθούσαν να διατηρήσουν την ποιότητα που είχε επιτευχθεί την εποχή του μεσοπολέμου. Εικόνα 68. Πρόπλασμα του Π. Καραντινού για υποκατάστημα Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, Αμύνταιο~1960 Άλλοι, κυρίως νέοι επιδίωκαν να προσδώσουν στα κτίριά τους το νεοεμφανιζόμενο διεθνές στυλ, επηρεασμένοι από τα έργα του Όσκαρ Νιμάγιερ (μεγάλα ανοίγματα, ύπαρξη κανάβου, εμφανής σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα κλπ) ενώ στις μεγαλοαστικές κυρίως κατοικίες επικρατεί ο εκλεκτικισμός με προσάρτηση ελληνικών στοιχείων (Λυγίζος, Κιτσίκης) Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σ

129 ο ς α ι ώ ν α ς Ανάδειξη μετανεωτερικής κοινωνίας - αποβιομηχανοποίηση των ευρωπαϊκών πόλεων Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 και ως αποτέλεσμα των φαινομένων που είχε «γεννήσει» ο καπιταλισμός μέχρι αυτό το χρονικό σημείο (τεχνολογική επανάσταση, δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, οικονομικές «κρίσεις»), συντελέστηκαν δύο εξελίξεις εξίσου σημαντικές στον κοινωνικό και τον οικονομικό τομέα αντίστοιχα. Ολόκληρο το δυτικό σύστημα αξιών δέχτηκε αρνητικές κριτικές και εμφανίστηκαν θεωρίες επανεκτίμησης του, ενώ το «βάρος» της οικονομικής ανάπτυξης μετατοπίστηκε από το πεδίο της Βιομηχανίας στο πεδίο των Υπηρεσιών, δύο εξελίξεις οι οποίες σηματοδότησαν το πέρασμα των κοινωνιών από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα αλλά και το πέρασμα των πόλεων από το βιομηχανικό στο μεταβιομηχανικό στάδιο. Με κύρια επιρροή την απογοήτευση που ακολούθησε του Β Π.Π. η ψυχική κατάσταση (των ανθρώπων) της νέας εποχής απαιτούσε τη ρήξη με το πρόσφατο παρελθόν και διαμόρφωνε νέες κοινωνικές, οικονομικές αλλά και χωρικές (στα αστικά κέντρα) συνθήκες στη μεταβιομηχανική Ευρώπη. Η τεχνολογική εξέλιξη άγγιζε συνεχώς νέα επίπεδα, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί σταδιακά ο μετασχηματισμός της οργάνωσης της γνώσης κάτω από την ανάπτυξη των τεχνολογιών και των μεθόδων πληροφορικής, φαινόμενο το οποίο προκάλεσε την ενοποίηση της παραγωγής της κουλτούρας με την παραγωγή των αγαθών και τη μετατροπή του πολιτισμού σε μείζονα παράγοντα μεγέθυνσης της αστικής οικονομίας της μετανεωτερικότητας. Η εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομίας, βασισμένη στις Υπηρεσίες τοποθέτησε τον πολιτισμό στο επίκεντρο της παγκόσμιας αγοράς ως οικονομικό αγαθό με ανταλλακτική αξία και τον μετασχημάτισε σε κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα των κρατών. Οι τεχνολογικές αλλαγές στη Βιομηχανία και την παγκόσμια οικονομία δημιούργησαν (την ίδια περίοδο) κατάλοιπα στην καρδιά του βιομηχανικού κόσμου, με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις των κρατών να εφαρμόσουν εντατική αστική αποβιομηχανοποίηση (αρχικά στην Αμερική, αργότερα και στην Ευρώπη) κάνοντας χρήση του πολιτισμού ως βασικού εργαλείου σχεδιασμού των αναπλάσεων των περιοχών που προέκυψαν από την

130 1 3 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή απότομη αποβιομηχανοποίηση 85. Μερικές πόλεις γνώρισαν μια άνευ προηγούμενου άνθιση και ανάπτυξη, άλλες απέτυχαν να αφομοιώσουν μεγάλες περιοχές (πρώην βιομηχανικές περιοχές), ενώ μέσω των αναπλάσεων δημιουργήθηκαν περιοχές (είτε προερχόμενες από αποκατάσταση, είτε από εκ νέου δημιουργία) οι οποίες ονομάστηκαν «Πολιτιστικές Βιομηχανίες» (ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη Μ. Βρετανία) και αποτέλεσαν το στήριγμα της μετάβασης στη μεταβιομηχανική πόλη, τη νέα πόλη με την αναζωογονημένη εικόνα της και τη βελτιωμένη ποιότητα ζωής των κατοίκων και χρηστών της. Οι κυβερνήσεις κατευθύνθηκαν προς την ανάπτυξη πολιτιστικών βιομηχανιών και περιοχών (ο όρος «πολιτιστικός» χρησιμοποιήθηκε για να δείξει ότι και οι πολιτιστικές δραστηριότητες ήταν ένας ακόμη παραγωγικός τομέας που έθρεφε την οικονομία), με στόχο να εναρμονίσουν τα κοινωνικά συμφέροντα και να βελτιώσουν την ποιότητα της αστικής ζωής και τελικό σκοπό την ανάληψη σημαντικών οικονομικών οφελών από μια υποβαθμισμένη περιοχή μέσω της παροχής απασχόλησης, της αύξησης των εσόδων αλλά και της γενικότερης θετικής οικονομικής επίπτωσης στην περιοχή, κάνοντας την πιο επιθυμητή για κατοίκιση και εργασία, διαμορφώνοντας τα νέα μοντέλα χωροθέτησης των χρήσεων γης και τις νέες χωρικές συγκεντρώσεις στα πλαίσια των νέων οικονομιών της μεταβιομηχανικής πόλης. Τα νέα μοντέλα χωροθέτησης ενσωμάτωναν πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, διαμορφώνοντας δημιουργικές νησίδες μέσα στα κέντρα των πόλεων, τα νέα κέντρα αστικής ζωντάνιας με την υποδομή εκθεσιακών, ψυχαγωγικών και άλλων χώρων. Πραγματοποιήθηκαν αστικές χειρονομίες ανάπλασης υποβαθμισμένων περιοχών (πρώην βιομηχανικές περιοχές), επιλεκτικές χωρικές συγκεντρώσεις των νέων αστικών οικονομικών δραστηριοτήτων (πολιτιστικών, βιομηχανικών), ενώ οι ήδη υφιστάμενοι χώροι αναβαθμίστηκαν/ενισχύθηκαν με την εισαγωγή πολλών συμπληρωματικών χρήσεων εμπορικού κυρίως χαρακτήρα, μετατρέποντας τον πολιτισμό σε πολύτιμο 85 Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαικού 20 ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, 2009

131 ο ς α ι ώ ν α ς παραγωγό των νέων εμπορευματοποιημένων δημόσιων χώρων (η ενίσχυσή του με εμπορικές χρήσεις ήταν αυτό που έλκυε το κοινό) της μετανεωτερικής κοινωνίας Μεταμοντερνισμός και αρχιτεκτονική πολυφωνία Η ανάδυση της μετανεωτερικής κοινωνίας συντελέστηκε ταυτόχρονα με την εξάπλωση της ιδέας της αντίστασης και της αντίδρασης προς το Μοντερνισμό, με αποτέλεσμα το κίνημα που γεννήθηκε αυτήν την περίοδο ο Μεταμοντερνισμός (από την έκρηξη της Μοντέρνας κατάστασης), να γίνει από τη στιγμή της γέννησης του συνώνυμο της μετανεωτερικότητας. Η οικονομική διαμόρφωση του Μεταμοντερνισμού πραγματοποιήθηκε την ίδια περίοδο, ως αποτέλεσμα του συνδυασμού της ανάδυσης νέων προϊόντων και τεχνολογιών που είχαν την ανάγκη πελατών αγοραστών (ιδιαίτερα μετά την έλλειψη καταναλωτικών αγαθών κατά τη διάρκεια του πολέμου και μεταπολεμικά) και της ταυτόχρονης μετατροπής της κουλτούρας σε προϊόν και της αγοράς σε εμπόρευμα, διαμορφώνοντας σταδιακά τη σύγχρονη (μεταμοντέρνα) κοινωνία της υπερκατανάλωσης. 87 Οι περισσότεροι μεταμοντερνιστές, γοητευμένοι από τις νέες δυνατότητες για την παραγωγή γνώσης και πληροφορίας, ανάλυσης και μεταφοράς ανέπτυξαν νέες ιδέες στα πεδία της φιλοσοφίας και της ανάλυσης του πολιτισμού και της κοινωνίας, σηματοδοτώντας την αρχή μιας νέας αντίληψης ερμηνείας της ιστορίας, του νόμου και του πολιτισμού, αλλά και προβάλλοντας τον υπαινιγμό της εποχής ότι ο Μοντερνισμός άλλαξε και επήλθε ο μεταμοντερνισμός γιατί άλλαξαν και οι τεχνολογικές και κοινωνικές συνθήκες επικοινωνίας. Οι μεταμοντέρνες αντιλήψεις μεταπήδησαν από τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, στην αρχιτεκτονική και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό (είναι ορατές και στο μάρκετινγκ) το πεδίο στο οποίο περισσότερο απ ότι στις άλλες τέχνες ή τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, οι αντιλήψεις αυτές συνδέθηκαν αναπόσπαστα με την κριτική που ασκήθηκε στο διεθνές ύφος του 86 Leonardo Benevolo, Η πόλη στην Ευρώπη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαικού 20 ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, 2009

132 1 3 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ώριμου μοντερνισμού. 88 Ο όρος μεταμοντερνισμός προέκυψε όταν κάποια στιγμή έτυχε αναφοράς προκειμένου να περιγραφεί το πως η δυσαρέσκεια με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική οδήγησε στο κίνημα της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής. Μετά την κατάρρευση του μοντερνισμού, οι «παραγωγοί» της κουλτούρας μη έχοντας αλλού να στραφούν, στράφηκαν στο παρελθόν και γι αυτό βασική επιδίωξη του μεταμοντερνισμού έγινε η αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με το παρελθόν και η επαναφορά του αισθήματος συνέχειας στην ιστορικότητα του τόπου (σε αντιδιαστολή με το μοντερνισμό που επεδίωξε τη ρήξη με το παρελθόν). Ο μεταμοντερνισμός μέσω της απομίμησης παλαιότερων μορφολογικών παραδειγμάτων, ανέδειξε ένα νέο είδος (επιλεκτικού) ιστορικισμού ο οποίος ανέπτυξε μια απίστευτη ικανότητα αφανισμού της πρόσφατης ιστορίας και αφομοίωσης οτιδήποτε ιστορικού υπήρχε στο παρόν, παρερμηνεύοντας το παρελθόν με πολλαπλούς τρόπους. Ήδη από τη γέννησή του ο μεταμοντερνισμός χαρακτηριζόταν από αντιφάσεις, καθώς αλλοιώνοντας το παρελθόν, αυτόματα εξαφάνιζε και το αίσθημα της συνέχειας (που επιθυμούσε να προστατεύσει). Οι μεταμοντερνιστές αρνήθηκαν οποιαδήποτε σχέση με τις μοντέρνες θεωρίες και επεδίωξαν τη διόρθωση της κατάστασης που αυτές δημιούργησαν, εκχωρώντας προνόμια στην ετερογένεια και τη διαφορά αλλά και επαναφέροντας το διάκοσμο και την ιστορική αναφορά σε διακοσμητικές μορφές. 89 Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική απέρριψε την ιδέα της «καθαρής μορφής» και της «τέλειας» αρχιτεκτονικής λεπτομέρειας του μοντερνισμού, αποτελώντας ένα από τα πρώτα κινήματα που προκάλεσε ανοιχτά το μοντερνισμό, ως απαρχαιωμένο και «ολοκληρωτικό». Οι μεταμοντερνιστές θέλοντας να αποτελέσουν την άρνηση των προκατόχων τους, με άλλα λόγια την άρνηση της «ολοκληρωτικότητας», αποδέχτηκαν τον πλουραλισμό και ανέπτυξαν θεωρίες που στόχευαν στη δημιουργία ποικιλίας (οι θεωρίες του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού 88 Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

133 ο ς α ι ώ ν α ς αναπτύχθηκαν σε διαφορετικά συγκείμενα, αν και αμφότερα τα δύο κινήματα αναπτύχθηκαν μέσα σε καπιταλιστικό περιβάλλον), κατακρίνοντας τον τρόπο σχεδιασμού του χώρου των μοντερνιστών (και την ποιότητα του χώρου που προέκυπτε από το σχεδιασμό αυτόν) και επαναφέροντας τους τρόπους δόμησης του παρελθόντος, κάνοντας την αρχιτεκτονική ξανά φορέα συμβόλων. Οι μεταμοντερνιστές επεδίωξαν να παρεμβάλλουν τις αντιλήψεις και τις πρακτικές τους ανάμεσα στην αστική ανάπτυξη και την αγορά ώστε να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας. Στο πεδίο του πολεοδομικού σχεδιασμού, οι μεταμοντερνιστές αναζήτησαν αυτή τη μορφή πόλης η οποία αποτελείται από πλήρεις αστικές κοινότητες, όπου κάθε μία αποτελεί ανεξάρτητη αστική συνοικία μέσα σε μια μεγάλη οικογένεια αστικών συνοικιών οι οποίες δημιουργούν πόλεις μέσα στην πόλη, επιδιώκοντας την ενεργή αποκατάσταση και την επαναδημιουργία των παραδοσιακών αστικών αξιών στις πόλεις μέσω της αποκατάστασης του παλαιού αστικού ιστού και της επαναχρησιμοποίησης του με νέες χρήσεις ή μέσω της δημιουργίας νέων χώρων που εξέφραζαν τα παραδοσιακά οράματα μέσω σύγχρονων τεχνολογιών και υλικών. Καθώς στον μεταμοντερνισμό τα πάντα έπρεπε να φαίνονται «νέα», ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα ή συνοικίες μιας πόλης που περιείχαν παλιές μορφές, αποκαταστάθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν ως νέοι χώροι, ενώ όλα τα ιστορικά μνημεία καθαρίστηκαν και αναδείχθηκαν, αποτελώντας μια αναπαράσταση του παρελθόντος. Στόχος των μεταμοντερνιστών ήταν η δημιουργία ενός καλύτερου αστικού περιβάλλοντος, μέσω της προστασίας του τόπου και της ιστορίας του (επίδειξη «ευαισθησίας» προς τις παραδόσεις, τις μορφές, τις ιστορίες των τόπων), της αναζήτησης πλουραλιστικών και οργανικών στρατηγικών για την προσέγγιση της αστικής ανάπλασης ως ένα κολάζ διαφοροποιημένων χώρων, αλλά και δίνοντας βάρος στο σχεδιασμό μικρής κλίμακας (επίδειξη «σεβασμού» σε ανάγκες και αρχιτεκτονικές μορφές που προκύπτουν από εξατομικευμένους χώρους) και όχι σε μεγάλης κλίμακας τεχνολογικά και ορθολογικά αστικά σχέδια. 90 Ο δημόσιος χώρος για τους 90 Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

134 1 3 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή μεταμοντερνιστές θεωρήθηκε βασικό στοιχείο της πόλης και για το λόγο αυτό τάχθηκαν υπέρ της διαμόρφωσής του, αρνούμενοι όμως τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα των προκατόχων τους και αντιμετωπίζοντας το χώρο ως κάτι αυτόνομο και ανεξάρτητο (όχι ως κάτι που θα ωφελήσει το κοινωνικό συμφέρον) το οποίο διαμορφώνεται σύμφωνα με αισθητικούς στόχους και αρχές που δεν έχουν απαραίτητα σχέση με κάποιο κοινωνικό σκοπό και πρέπει να είναι ελκυστικό για τους ανθρώπους για λόγους κοινωνικούς, πολιτισμικούς και κυρίως οικονομικούς. Στο πεδίο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού επικράτησαν δύο τύποι αρχιτεκτονικής επικοινωνίας, ο κώδικας που απευθυνόταν στους αρχιτέκτονες (σύγχρονος, ταχύτατα μεταβαλλόμενος, νέα λειτουργικά καθήκοντα, νέα υλικά, νέες τεχνολογίες, νέες ιδεολογίες) και ο κώδικας που απευθυνόταν στους χρήστες του κτιρίου (παραδοσιακός, αργή αλλαγή, στερεοτυπικός, ρίζες στην οικογενειακή ζωή, δημοφιλέστερος). Επιδίωξη των αρχιτεκτόνων ήταν η ενσωμάτωση των δύο αυτών κωδικών σε ένα ο οποίος θα πρόσφερε στους αρχιτέκτονες τη δυνατότητα αναγνώρισης των λεπτών διακρίσεων μιας γρήγορα μεταβαλλόμενης γλώσσας και στους χρήστες την ευχαρίστηση του κτιρίου. Ο ευκολότερος τρόπος για να πραγματοποιηθεί αυτό, ήταν η ανάμειξη των στυλ των παλαιότερων εποχών που ήταν εύκολα αντιληπτά και κατανοητά από όλους τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα ο μεταμοντερνισμός να αποκτήσει την «ταυτότητα» μιας λαϊκιστικής και πολυφωνικής τέχνης με άμεσες δυνατότητες επικοινωνίας. 91 Τη δεκαετία του 70 στα πλαίσια της Βιομηχανίας του πολιτισμού, αναπτύχθηκε απότομα (αρχικά στη Μ. Βρετανία, μετά ακολούθησαν και οι υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης) η μουσειακή κουλτούρα αναδεικνύοντας τη βιομηχανία της κληρονομιάς ως συνέπεια της στροφής στο παρελθόν. Στον κόσμο του μεταμοντερνισμού, στον οποίο όλα τα ιστορικά μνημεία «προστατεύονται», τα βιομηχανικά κτίρια που αχρηστεύτηκαν λόγω της εντατικής αποβιομηχανοποίησης αποκαταστάθηκαν, αναδείχθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν για λόγους πολιτισμικούς, ψυχαγωγικούς, ακόμη και κατοίκισης. Η συνηθέστερη μετατροπή τους όμως ήταν σε μουσεία ή εκθεσιακούς 91 Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1977

135 ο ς α ι ώ ν α ς χώρους, εξαιτίας της ευκολότερης απόδοσής τους στο κοινό. 92 Η μετατροπή της βασικής βιομηχανίας των αγαθών σε βιομηχανία του πολιτισμού και της κληρονομιάς σε συνεργασία με τον μεταμοντερνισμό «έχτισαν» το παραπέτασμα που μεσολάβησε ανάμεσα στη μετανεωτερική κοινωνία και την ιστορία, η σημασία του οποίου υπήρξε τεράστια για την ολιγαρχία του κεφαλαίου (τους παραγωγούς της κουλτούρας), καθώς το παρελθόν αποτελεί το θεμέλιο της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των ανθρώπων (οι άνθρωποι χωρίς να ξέρουν που βρίσκονταν, ήταν δύσκολο να μάθουν που κατευθύνονταν). Στην πραγματικότητα, ο μεταμοντερνισμός υπήρξε ένα κίνημα τέχνης και πολιτισμού που αντιστοιχούσε στις νέες μορφές της πολιτικής και της οικονομίας, τον «ύστερο» καπιταλισμό της μετανεωτερικότητας (που μόλις ξεκινούσε να διαμορφώνεται), δηλαδή των υπερεθνικών οικονομιών της κατανάλωσης που βασίζονταν στην ιδέα της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού Η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 70 Οι δεκαετίες του 70 και του 80 υπήρξαν προβληματικές περίοδοι οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών αναρρυθμίσεων. Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1973 κλόνισε τις διεθνείς αγορές του καπιταλιστικού κόσμου και οδήγησε σε μία περίοδο εξορθολογισμού, αναδιάρθρωσης και εντατικοποίησης της εργασίας και του εργατικού δυναμικού, φέρνοντας τέλος στη ραγδαία ανάπτυξη που επικράτησε μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. 94 Τον Οκτώβριο του 1973, το Ισραήλ δέχτηκε επίθεση από τρεις αραβικές χώρες, βυθίζοντας την περιοχή σε χάος για ακόμη μία φορά. Οι αραβικές χώρες μέλη του ΟΠΕΚ για να εκφράσουν τη δυσαρέσκεια τους απέναντι στις Η.Π.Α. και την Ολλανδία, που απροκάλυπτα υποστήριζαν το Ισραήλ, επέβαλαν εμπάργκο στην αποστολή πετρελαίου των δύο αυτών χωρών. Το 92 Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαικού 20 ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, Ulrich Conrads, Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα, εκδ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Ivan T. Berend, Οικονομική ιστορία του ευρωπαικού 20 ου αιώνα, εκδ. Gutenberg, 2009

136 1 3 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή εμπάργκο, σε συνδυασμό με τη δυσκολία διακίνησης του πολύτιμου προϊόντος είχε σαν αποτέλεσμα οι τιμές να εκτιναχθούν στα ύψη. Το 1973, το βαρέλι κόστιζε 3 δολάρια, ενώ το 1974 κόστιζε 20 δολάρια. Η δραματική αύξηση των τιμών είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών και άλλων προϊόντων. Οι χώρες μέλη του ΟΠΕΚ αύξησαν τις τιμές στις μεγάλες εταιρείες πετρελαιοειδών, οι οποίες μετακύλησαν μέσω διυλιστηρίων και πρατηρίων, τις αυξήσεις αυτές στους τελικούς καταναλωτές. Οι παραπάνω αυξήσεις διαχύθηκαν στα υπόλοιπα προϊόντα, με πρώτα εκείνα που επηρεάζονται άμεσα από τα πετρελαιοειδή, π.χ. πλαστικά, βυθίζοντας την παγκόσμια οικονομία σε ύφεση. Ενδεικτικά, το συνολικό «διεθνές» ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών των κρατών προ κρίσης, παρουσίαζε πλεόνασμα 20,3 δισ. δολαρίων, ενώ μετά την κρίση το 1974, παρουσίαζε έλλειμμα 10,8 δισ. δολαρίων. Οι χώρες που επλήγησαν περισσότερο ήταν εκείνες που εξαρτούνταν ενεργειακά αποκλειστικά από εισαγωγές πετρελαίου και δεν διέθεταν άλλες πηγές ενέργειας. (π.χ., Ιταλία και Ιαπωνία). Ένα από τα κυριότερα αποτελέσματα, της πετρελαϊκής κρίσης του 70, ήταν η τρομακτική άνοδος του πληθωρισμού ενώ η διεθνής οικονομία μαστιζόταν για ακόμη μία φορά από μακροχρόνια ύφεση. Οι δυτικές κυβερνήσεις, ξαφνιασμένες και απροετοίμαστες αρχικά, αντέδρασαν με επεκτατικές δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές (αύξηση της ποσότητας χρήματος και των κρατικών δαπανών με σκοπό να τονώσουν τη ζήτηση). Αυτό που δεν μπόρεσαν όμως να αντιμετωπίσουν, ήταν η υψηλή ανεργία που προκλήθηκε. Το 1979, συντελέστηκε η πτώση του Σάχη του Ιράν και η άνοδος της εξουσίας των φανατικών μουσουλμάνων. Έτσι, η παγκόσμια οικονομία πέρασε στο «δεύτερο γύρο» ανόδου των τιμών του μαύρου χρυσού, λόγω της διακοπής των εξαγωγών πετρελαίου από την Περσία και της αναταραχής που δημιουργήθηκε. Ενώ το βαρέλι το 1978, κόστιζε 13 δολάρια, το 1980 άγγιζε τα 32 δολάρια. Τα κράτη φοβούμενα περεταίρω κλιμάκωση των διεθνών καταστάσεων, προέβηκαν σε αποθεματοποίηση του πετρελαίου που είχαν στην κατοχή τους, με αποτέλεσμα η τιμή να αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Οι χώρες που επλήγησαν περισσότερο ήταν οι αναπτυσσόμενες μη πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, οι οποίες παρουσίασαν για άλλη μια φορά, έλλειμμα

137 ο ς α ι ώ ν α ς στο ισοζύγιο τους. Πληθωρισμός και ανεργία, για ακόμη μία φορά εκτινάχθηκαν στα ύψη, ενώ οι κυβερνήσεις ακολούθησαν αντιπληθωριστικές πολιτικές. Η πετρελαϊκή κρίση του 1970 στιγματίστηκε από ακόμα δύο παράγοντες, την ήττα των Η.Π.Α. (κατά κύριο λόγο ο παραγωγός των κρίσεων) στον πόλεμο του Βιετνάμ, η οποία είχε σαν αποτέλεσμα την απώλεια του κύρους τους, αλλά και την απόφαση του κεφαλαιοκρατικού κόσμου για «μυστικό πόλεμο» εναντίον των σοσιαλιστικών χωρών, την επανάκτηση του ελέγχου του τρίτου κόσμου και των βασικών ενεργειακών πηγών, προσπάθεια επιτυχής αν αναλογιστούμε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο πόλεμος του Βιετνάμ, στον οποίο οι Η.Π.Α. έστειλαν στρατιωτικές δυνάμεις, αποδυνάμωσε την αμερικανική ηγεμονία από πολλές απόψεις. Οι Η.Π.Α. πλήρωσαν υψηλό οικονομικό τίμημα για τον πόλεμο και η αμερικανική κοινή γνώμη στράφηκε κατά της εμπλοκής της χώρας σε αυτόν τον πόλεμο (εν συνεχεία και οπουδήποτε αλλού το λεγόμενο «σύνδρομο του Βιετνάμ»),ενώ η ήττα της χώρας στον πόλεμο ενίσχυσε τις απόψεις διαφόρων τρίτων ανά την υφήλιο ότι η αμερικανική στρατιωτική ισχύς ήταν πολύ λιγότερο αποτελεσματική απ όσο έδειχνε, ενσαρκώνοντας την έννοια του «χάρτινου τίγρη». 95 Κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας πετρελαϊκής κρίσης της δεκαετίας του 70, πραγματοποιήθηκε η μετάβαση του καπιταλισμού στο στάδιο του «ύστερου (ολοκληρωτικού) καπιταλισμού», σηματοδοτώντας το πέρασμα στην ηγεμονία του χρηματοπιστωτικού καθεστώτος. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ήταν τα έντονα φαινόμενα υπερσυσσώρευσης κεφαλαίων («λιμνάζοντα κεφάλαια») και η κρίση υπερσυσσώρευσης στο πεδίο της κατανάλωσης (προϊόντα που δεν μπορούσαν να πουληθούν). Η κατάσταση αυτή οδήγησε στη δημιουργία αρνητικών αποτελεσμάτων στην κερδοφορία του κεφαλαίου, και οι επενδύσεις στον παραγωγικό τομέα κρίθηκαν ασύμφορες. Η προσπάθεια σε παγκόσμιο επίπεδο των ηγετικών κύκλων του κεφαλαίου για την υπέρβαση αυτής της κρίσης, σηματοδότησε και τη μετάβαση στο νέο στάδιο του καπιταλισμού. Ο «ύστερος καπιταλισμός» 95 Ιμμανουέλ Βαλλερστάιν, Αντισυστημικά κινήματα χθες και σήμερα, εκδ. Κουκκίδα, 2016

138 1 3 8 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή προκάλεσε σημαντικές μεταβολές, σε σχέση με το προηγούμενο του στάδιο, τόσο στο πεδίο της κοινωνίας όσο και στο πεδίο της παραγωγής. Η είσοδος των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή (ηλεκτρονική, βιογενετική, κ.α.), οδήγησε σε μεγάλη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, συνεπώς και σε δραματική αύξηση απόσπασης της σχετικής υπεραξίας. Η επιβολή του νεοφιλελευθερισμού ως ηγεμονικής αντίληψης στην οικονομία και συνολικά στην κοινωνία είχε ως αποτέλεσμα, τη σταδιακή και μακρόχρονη συρρίκνωση των εργασιακών σχέσεων και τις ιδιωτικοποιήσεις, προκαλώντας την αύξηση απόσπασης και της απόλυτης υπεραξίας η οποία προήλθε από την αύξηση των ωρών εργασίας και των ημερών εργασίας, παράλληλα με τη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας. Με αυτόν τον τρόπο, έγινε κατορθωτή η προσωρινή ανάταξη του μέσου ποσοστού κέρδους, αλλά και επιτράπηκε στο κεφάλαιο να αντιμετωπίσει την κρίση των πετρελαίων του 70. Για να γίνει κατορθωτή η εφαρμογή του νεοφιλελεύθερων πολιτικών στις χώρες που πρωτοεμφανίστηκαν Χιλή, Η.Π.Α., Μεγάλη Βρετανία οι τότε κυβερνήσεις των χωρών αυτών Θάτσερ (Μεγάλη Βρετανία), Ρήγκαν (Η.Π.Α.), Πινοσέτ (Χιλή) - ήρθαν σε σφοδρή σύγκρουση με τα εργασιακά συνδικάτα, προχωρώντας σε σκληρή καταστολή πολλών απεργιακών αγώνων, ένα μοντέλο άσκησης πολιτικής εξουσίας το οποίο γενικεύτηκε σε όλες σχεδόν τις καπιταλιστικές χώρες. Το δεύτερο βασικό γνώρισμα του νέου σταδίου ανάπτυξης μα και κρίσης του καπιταλισμού, ήταν η τάση γενίκευσης της ουσιαστικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο και μέσω αυτής, όλης της ανθρώπινης δραστηριότητας. Εξαιτίας της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, ο καπιταλισμός απέκτησε τη δυνατότητα εμπορευματοποίησης του συνόλου της ανθρώπινης δραστηριότητας, εντάσσοντας το στην εμπορευματική σφαίρα παραγωγής και κυκλοφορίας προϊόντων. Η επέκταση της πίστωσης είναι το τρίτο χαρακτηριστικό γνώρισμα της μετάβασης του καπιταλισμού στο νέο στάδιο, η οποία αποτέλεσε παγκόσμια επιλογή αντιμετώπισης της πετρελαϊκής κρίσης. Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής, υπήρξε η υπερεπέκταση και η ηγεμονία της χρηματοπιστωτικής μερίδας του κεφαλαίου σε βάρος του παραγωγικού και εμπορικού κεφαλαίου, το οποίο επιτεύχθηκε διά μέσω

139 ο ς α ι ώ ν α ς των εξαγορών και των συγχωνεύσεων. Η επέκταση πίστωσης έδωσε προσωρινή διέξοδο στα λιμνάζοντα κεφάλαια, διαμορφώνοντας σε βάθος χρόνου τις περιβόητες «φούσκες» και σταδιακά πραγματοποιήθηκε η μετεξέλιξη των τραπεζών σε ιδρύματα καθολικού χαρακτήρα, ενώ κυρίαρχος τομέας παραγωγής έγινε το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, υποτάσσοντας όλους τους άλλους τομείς παραγωγής στο τραπεζοπιστωτικό σύστημα, αφού χωρίς σύνδεση με τράπεζα δεν μπορούσε να «κινηθεί» τίποτα. Οι τράπεζες ακόμα, έλεγχαν την κίνηση των προϊόντων και του κεφαλαίου, μέσω των άυλων συναλλαγών χρηματιστηριακού τύπου (προαγορά από τράπεζα της παραγωγής του επόμενου έτους μιας χώρας και εισαγωγή της «συμφωνίας» στο χρηματιστήριο), δημιουργώντας έτσι τα «χάρτινα προϊόντα» (χάρτινο καλαμπόκι, χάρτινο πετρέλαιο) με ότι συνεπάγεται αυτό. Σταδιακά λοιπόν, οι τράπεζες μετατράπηκαν στο επάνω επάνω χέρι του όλου συστήματος, έγιναν δηλαδή ο ανώτατος διαχειριστής αφού κάθε συναλλαγή κατέληγε στην τράπεζα. Ενώ δηλαδή η τράπεζα είχε ως αρχικό ρόλο, αυτόν του απλού δανειοδότη, απέκτησε τον ενδιάμεσο ρόλο της κατοχής διαχείρισης του χρήματος (κατά το συμφέρον της), και κατέληξε με τον τελικό ρόλο της κατοχής του πλήρη ελέγχου της αρχικά δανειοδοτηθείσας επιχείρησης. Οι τράπεζες σταδιακά, έφεραν στην κατοχή τους μεγάλα ποσοστά (πλειοψηφία μετοχών) επιχειρήσεων χρηματιστικών, βιομηχανικών, εμπορικών, οικοδομικών, real estate, πολιτισμού και τέχνης, μουσείων, τα πάντα.

140 1 4 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Ελλάδα Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή είναι η πρώτη που θα έχει μία αξιόλογη διάρκεια ( ) παρά τις κατηγορίες για νοθεία στις εκλογές του Το 1961 υπογράφεται και η συμφωνία σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ, η οποία δεν θα ολοκληρωθεί λόγω της δικτατορίας. Η πολιτική ζωή είναι ταραγμένη, με γεγονότα όπως ο «ανένδοτος αγώνας» και η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Το 1964 η εξουσία περνά προσωρινά στις δυνάμεις του «κέντρου», αλλά η κυβέρνηση αυτή ανατρέπεται γρήγορα. Η ανάμιξη του στρατού και του βασιλιά στα πολιτικά πράγματα της χώρας οδηγεί στο πραξικόπημα της 21 ης Απριλίου 1967 με την ιδεολογία των δικτατόρων να συνοψίζεται στο τρίπτυχο «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια». Οι αντιδράσεις του λαού αυξάνονται προοδευτικά, φτάνοντας στην εξέγερση του Πολυτεχνείου που τερματίστηκε βίαια. Τελικά η κατάρρευση της χούντας επιταχύνεται από την ανατροπή του προέδρου της Κύπρου αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Το πραξικόπημα στην Κύπρο ευνοεί την τουρκική εισβολή τον Ιούλιο του 1974 και οι στρατιωτικοί φοβούμενοι τη συμπλοκή με την Τουρκία, παραχωρούν την εξουσία στους πολιτικούς. Για τη χώρα ξεκινά η περίοδος της μεταπολίτευσης. Νικητής στις εκλογές που διεξάγονται μετά τη χούντα είναι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Στο τέλος του 1974 ο λαός μέσω δημοψηφίσματος επιλέγει την αβασίλευτη δημοκρατία ως πολίτευμα της Ελλάδας. Οι χουντικοί δικάζονται, νομιμοποιείται το κομμουνιστικό κόμμα και επιδιώκεται εκ νέου η ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ 96. Ο δημοτικισμός εγκαθιδρύεται ως επίσημη γλώσσα του κράτους, η χώρα ανοίγεται προς τα Βαλκάνια και τα Ανατολικά κράτη και δίνεται το πράσινο φως για την επιστροφή των προσφύγων του εμφύλιου. Στη δεκαετία του 1960 τοποθετείται το δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα πληθυσμών προς το εξωτερικό, κατά το οποίο χιλιάδες Έλληνες λόγω των δυσκολιών της ζωής 96 Κατερίνα Τζαμαλή, Ιουλία Σκουνάκη, Στοιχεία Ελληνικής Ιστορίας & Πολιτισμού, Ηλεκτρονικό βιβλίο

141 ο ς α ι ώ ν α ς στην ύπαιθρο και της υποανάπτυκτης εγχώριας βιομηχανίας, φεύγουν για έντονα αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες όπως η Γερμανία, κυρίως ως εργάτες εργοστασίων. Παρόλα αυτά η ελληνική οικονομία παρουσιάζει μία στροφή προς τη βιομηχανία, παρασυρόμενη από τις εξελίξεις του διεθνούς καπιταλισμού: Οι συνδικαλιστικές δυνάμεις στην Ευρώπη είχαν ενδυναμωθεί, πετυχαίνοντας αρκετές από τις διεκδικήσεις τους. Στη δυτική και κεντρική Ευρώπη ο χώρος για περαιτέρω ανάπτυξη της βιομηχανίας είχε κορεστεί και οι νέες απαιτήσεις για προστασία του περιβάλλοντος εκτόξευαν τις τιμές γης στα ύψη. Η αγορά της Ευρώπης είχε διευρυνθεί από αγορές φτωχότερων χωρών που δεν απαιτούσαν μεν υψηλά κριτήρια ποιότητας προϊόντων, ασπάζονταν όμως τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα καταναλωτισμού και έπρεπε να υποστηριχθούν από μία αντίστοιχη εκβιομηχάνιση. Τη δεκαετία του 1960 λοιπόν παρατηρείται αύξηση των βιομηχανικών εταιρειών καθώς και εισροή ξένων επιχειρήσεων που στρέφονται στη χημική βιομηχανία, τη μεταλλουργία και σε καταναλωτικά αγαθά. Ταυτόχρονα αυξάνεται η εισαγωγή ξένου κεφαλαίου. 97 Η βιομηχανία αναπτύσσεται κατά μήκος του οδικού δικτύου Πατρών-Αθηνών-Θεσσαλονίκης-Καβάλας, οδηγώντας στην ανάπτυξη πόλεων στον άξονα αυτό. Παράλληλα αναπτύσσεται και ο τριτογενής τομέας με το κέντρο της Αθήνας κυρίως να συγκεντρώνει υπηρεσίες όπως Τράπεζες, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές εταιρείες αλλά και εμπορικές δραστηριότητες. Μέχρι το 1960, ο εξαστισμός των πληθυσμών που είχαν συγκεντρωθεί στο περιθώριο των ελληνικών πόλεων έχει ολοκληρωθεί, με τους πρώην προλετάριους της εκβιομηχάνισης να αποτελούν τώρα το κυρίαρχο δυναμικό της κοινωνίας των πόλεων αν και υστερούν σε παραδοσιακό αστικό υπόβαθρο. Εμφανίζονται νέες 97 Ιωάννης Λιβερέτος, Ευρωπαικές πόλεις-αθήνα 19ος-20ος αιώνας-παράγοντες επιρροής στην πολεοδομική εξέλιξη και στον τόπο κατοικίας, εργασία ΕΜΠ, 2013, σελ.124

142 1 4 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τάσεις σε θέματα παιδείας, κοινωνίας και πολιτισμού, δίνοντας ευκαιρία έκφρασης σε μεγάλη μερίδα προοδευτικών, όχι όμως για πολύ καθώς κάθε ανάλογη εξέλιξη θα ανακοπεί από τη δικτατορία των συνταγματαρχών και την εθνικιστική της συνθηματολογία. Εντωμεταξύ στα πλαίσια της εντατικοποίησης του καπιταλισμού 98 στη χώρα, μία νέα σύγκρουση οικονομικής φύσης γεννιέται: από τη μία μεριά η μερίδα που είχε συμφέροντα στην εγχώρια εκβιομηχάνιση και από την άλλη η μερίδα που ευνοούνταν από την μεταπρατική οικονομία μέσω της εισροής ξένων κεφαλαίων, κυρίως αμερικάνικων. Η σύγκρουση αυτή, κατέστησε πλέον εμφανή την εξάρτηση του κράτους από τους ισχυρούς οικονομικούς μηχανισμούς αναγκάζοντας ξανά την κοινωνία να προβληματιστεί και να μελετήσει τις θέσεις της ως προς τα τεκταινόμενα. Την περίοδο της μεταπολίτευσης που ακολουθεί, η οικονομική σύγκρουση μεταξύ των συμφερόντων του καπιταλιστικού συστήματος παρουσιάζεται διευρυμένη, αφού το ξένο κεφάλαιο ολοένα αναπαράγεται και οι εκπρόσωποι των χαμηλών εισοδημάτων αντιδρούν. Ο μέσος πολίτης ζει σε μια κοινωνία που όσο βιομηχανοποιείται, τόσο καταμερίζεται η εργασία και τόσο περισσότερο απαιτείται εξειδίκευση, και αυτό τον αποσυνδέει από το «όλον» 99. Ο καταναλωτισμός και το κυνήγι του χρήματος, μέγιστες ανάγκες επιβίωσης του καπιταλισμού, τον ορίζουν και προδιαγράφουν την ένταξή του στην κοινωνική ομάδα. Κάτω από τις συνθήκες της όλο και μεγαλύτερης πίεσης που αισθάνεται, αρχίζει και αναπτύσσει τάσεις φυγής, η οποία μεταφράζεται ως φυγή από το περιβάλλον της πόλης. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 παρουσιάζεται μία πολιτική μετακινήσεων οικισμών, λόγω σεισμών που έγιναν σε διάφορες περιοχές (Κόρινθος, Κεφαλονιά, Θεσσαλία, Σαντορίνη κλπ) με κάποια θετικά παραδείγματα αναδιοργάνωσης οικισμών, όπως ο σχεδιασμός νέου οικισμού στο Καμάρι Σαντορίνης όπου αρχές του μοντέρνου κινήματος προσαρμόστηκαν σε τοπικά μορφολογικά και τυπολογικά 98 Τα χρόνια αυτά χαρακτηρίστηκαν ως «άγρια καπιταλιστική μεγέθυνση» της ελληνικής οικονομίας 99 Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σελ. 94

143 ο ς α ι ώ ν α ς πρότυπα. Παράλληλα πολλοί νέοι αρχιτέκτονες αλλά και μοντερνιστές του μεσοπολέμου, μέσω του θεσμού των διαγωνισμών αλλά και τη συσπείρωσή τους γύρω από τον σύλλογό τους επηρεάζουν ξανά τα αρχιτεκτονικά πράγματα στη χώρα, κυρίως όμως σε ότι αφορά δημόσια κτίρια. Διατηρούν το κατά της ιστορικότητας πνεύμα της γενιάς του 30 και βασίζονται σε αντισυμβατικά πρότυπα όπως η διεθνής «νεοβάρβαρη» αρχιτεκτονική του εμφανούς σκυροδέματος (new brutalism) που εισήγαγε ο Le Corbusier 100. Εικόνα 69. Επιβατικός σταθμός του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς Λιάπης, Σκρουμπέλος, Εικόνα 70. Κτίριο Υπουργείου Δημ. Τάξεως, Από το άρθρο «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20 ου αιώνα» της Ελένης Φέσσα-Εμμανουήλ

144 1 4 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εντωμεταξύ συνεχίζεται η προσπάθεια επίλυσης του στεγαστικού προβλήματος με τον σχεδιασμό και την κατασκευή οικιστικών συνόλων εργατικής κατοικίας, όμως οι προσπάθειες παροχής στέγης σε χαμηλά εισοδήματα δεν είναι αρκετές, αφήνοντας έτσι την αυθαίρετη δόμηση να αποκτήσει τεράστιες διαστάσεις. Η συνεχιζόμενη πολιτική πριμοδότησης της ιδιωτικής οικοδόμησης και μέσω της αντιπαροχής πλέον δεν ευνοεί την ανάπτυξη της οργανωμένης δόμησης και κατ επέκταση των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας, παρά τις αναρίθμητες προτάσεις που είχαν εκπονηθεί και μάλιστα από αξιόλογους αρχιτέκτονες όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης. Εικόνα 71. Εργατικές πολυκατοικίες στη Ν. Φιλαδέλφεια Άρης Κωνσταντινίδης, Εικόνα 72. Εργατικές πολυκατοικίες στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη Άρης Κωνσταντινίδης,

145 ο ς α ι ώ ν α ς Αντιθέτως η οργανωμένη δόμηση καταλήγει να μην ταυτίζεται καν με την κοινωνική κατοικία πλην ελάχιστων περιπτώσεων - αλλά να βρίσκει εφαρμογή σε μεγάλα συγκροτήματα πολυτελείας. Η ολοένα αυξανόμενη εκμετάλλευση της αστικής γης και η νομιμοποίησή της μέσω του ΓΟΚ, καταλήγει σε απαράδεκτες πυκνότητες του ιστού. Μάλιστα με νέες νομοθετικές ρυθμίσεις την περίοδο της δικτατορίας, η εικόνα αυτή δεν εμφανίζεται μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα οι αρμόδιοι φρόντισαν ώστε το «αθηναϊκό πρότυπο» να διαδοθεί σε ολόκληρη τη χώρα 101. Αν και όπως και στην περίπτωση της Δικτατορίας του Μεταξά δεν μπορούμε να μιλήσουμε για μνημειακή αρχιτεκτονική της δικτατορίας στην Ελλάδα, καθώς ο απολογισμός σε κτίρια «γοήτρου» που να εκφράζουν τα τεχνοκρατικά και μικροαστικά ιδεώδη του δικτατορικού καθεστώτος είναι πενιχρός 102, η δομική παραγωγή παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη την περίοδο αυτή τουλάχιστον μέχρι την πετρελαϊκή κρίση του με έμφαση στον βιομηχανικό και τουριστικό τομέα. Καθώς όμως δεν δόθηκε βάρος στις ποιοτικές λύσεις αλλά μόνο στην κάλυψη αναγκών, τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970, μεγάλες εκτάσεις αστικού ιστού είχαν καταστραφεί-κυρίως παλιοί οικισμοί- αλλά και ατελείωτες εκτάσεις υπαίθρου που κατακλύστηκαν με τουριστικές ή βιομηχανικές εγκαταστάσεις χωρίς ουσιαστικό σχεδιασμό, απάνθρωπα μονότονες, αποτέλεσμα της εσφαλμένης μετάφρασης του μοντερνισμού. Η αρχιτεκτονική παρουσιάζεται ανίκανη να ανταποκριθεί υπεύθυνα και δυναμικά στην αιχμή της ζήτησης, αποκαλύπτοντας την ανεπάρκεια των αρχιτεκτονικών σπουδών και τη ρηχή γνώση πάνω στις αξίες του ελληνικού χώρου 103. Οι αρχιτέκτονες τελούν για ακόμα μια φορά υπό βαθιά κρίση, παραγκωνισμένοι από την παραγωγή δομημένου προϊόντος και με ελάχιστη συμμετοχή στη διαμόρφωση του εξωτερικού περιβάλλοντος 101 Θεοδωρίδου-Καριώτου, Αστικοί μετασχηματισμοί & πολεοδομικές εφαρμογές, εκδ. Δίσιγμα, 2010, σελ Από το άρθρο «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα» της Ελένης Φέσσα-Εμμανουήλ 103 Χρίστος Ιακωβίδης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολογία, εκδ. Δωδώνη, 1982, σελ. 87

146 1 4 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Χρηματοπιστωτικό πλέγμα-ο σύγχρονος πολεοδόμος Με την επέκταση του διεθνούς χρηματοπιστωτικού πλέγματος και την κυριαρχία επιβολή του σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής, οι τράπεζες σταδιακά μεταμορφώθηκαν στον ανώτατο διαχειριστή του παγκόσμιου οικοδομήματος. Καθώς όλα άρχισαν να κινούνται μόνο μέσω τραπεζών, οι επιχειρήσεις (δημόσιες και ιδιωτικές), κάποια στιγμή στην πορεία τους έρχονταν σε σύνδεση με το τραπεζικό κεφάλαιο είτε με τη μορφή δανείου εκκίνησης, ανάπτυξης ή ακόμα και με τη μορφή «δεξαμενής» κεφαλαίου για την επιχείρηση και τελικά η επιχείρηση βρισκόταν «χρεωμένη» στην τράπεζα, με τελικό αποτέλεσμα την εξαγορά της από αυτήν. Σε μεγάλες επιχειρήσεις, ίσως ενδιάμεσα υπήρχε και «συνεταιρισμός», αλλά στο τέλος η τράπεζα αποκτούσε την κυριαρχία στην επιχείρηση μέσω της απόκτησης της πλειοψηφίας των μετοχών της. Οι τράπεζες έφεραν στην κατοχή τους μεγάλα ποσοστά (σταδιακά γίνονταν «πλειοψηφία των μετοχών») επιχειρήσεων χρηματιστικών, βιομηχανικών, εμπορικών, οικοδομικών, real estate, πολιτισμού και τέχνης, μουσείων, κ.α. ενώ μέσω αντίστοιχων διαδικασιών, οι Τράπεζες έγιναν σταδιακά ο ανώτατος διαχειριστής και των οικοδομικών επιχειρήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα (στοιχεία από Financial Times), αποτελεί η εταιρεία «Olympia and York Co», η οποία έχει κατασκευάσει μια δεκάδα περίπου κτιρίων τεράστιας κλίμακας (από τ.μ. έως τ.μ) στις Η.Π.Α., τον Καναδά και τη Μεγάλη Βρετανία, τα οποία είναι κενά, αδιάθετα στα χέρια των κατασκευαστικών επιχειρήσεων: Κτίριο της ITT / Νέα Υόρκη / τ.μ. - κενό το 100% Κτίριο 60 Broad Street / Νέα Υόρκη / τ.μ. - κενό το 75% Κτίριο Canary Wharf / Λονδίνο / τ.μ. - κενό το 40%

147 ο ς α ι ώ ν α ς Εικόνα 73. ΙΤΤ / 60 Broad Street / Canary Wharf Ο παραλογισμός της ιστορίας όμως, βρίσκεται στο ότι η συγκεκριμένη εταιρεία κάποια στιγμή στην πορεία της βρέθηκε με χρέος στις τράπεζες 22 δις. δολαρίων, με τις τράπεζες να συνεχίζουν τη χρηματοδότηση της μέχρι την τελική χρεωκοπία της εταιρείας σε αυτές. Αποτέλεσμα, οι χρηματοδότριες τράπεζες έφεραν στην κατοχή τους μεγάλο μέρος αυτών των ιδιοκτησιών, ενώ αυτό στο οποίο αποσκοπούσαν εξ αρχής ήταν ο έλεγχος της αγοράς γης σε μεγάλη κλίμακα ή σε κρίσιμα σημεία στις εν λόγω πόλεις, επεκτείνοντας τις οικονομικές τους δραστηριότητες (είτε λόγω χρεωκοπίας άλλων επιχειρήσεων, είτε με ενασχόληση τους εξαρχής) σε όλους τους τομείς οικοδόμησης, πολεοδόμησης, ακινήτων, real estate. Τομείς ιδιαίτερα κερδοφόροι και με μικρούς κινδύνους ρίσκου, αφού ότι και να γίνει θα μείνει στην ιδιοκτησία της τράπεζας το κτίριο ή το οικόπεδο. Όταν η Τράπεζα αποκτούσε το ρόλο του ιδιοκτήτη, άρχισε να διαφαίνεται ο τελικός σκοπός της, η προσπάθεια απόληψης κέρδους δηλαδή από ένα υποβαθμισμένο κτίριο. Σταδιακά έφεραν στην κατοχή τους μεγάλης κλίμακας εκτάσεις υποβαθμισμένων περιοχών, είτε σε επαφή με το κέντρο των πόλεων, είτε στην «περιφέρεια» τους. Αναδύθηκαν νέοι πολεοδομικοί σχεδιασμοί, που έδιναν μεγάλες τιμές γης σε οικόπεδα που βρίσκονταν στην κατοχή τραπεζών, εντείνοντας ακόμη περισσότερο την τραπεζική δραστηριότητα στην «οικοδομή» και την πολεοδομία είτε άμεσα είτε έμμεσα, με θυγατρικές που έχουν τον τίτλο, «Αστικά Ακίνητα», «Real Estates» κ.α. Οι τράπεζες μέσω της συμμετοχής τους σε αναπτυξιακά προγράμματα, τη χρηματοδότηση αστικών έργων, κτηρίων και

148 1 4 8 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή πολεοδομήσεων αλλά και της ιδιαίτερα μεγάλης πολιτικής τους ισχύος, έφεραν στην κατοχή τους εξαιρετικά μεγάλα ποσοστά αστικής γης, αποκτώντας και το ρόλο του ρυθμιστή των χρήσεων εδάφους και των πολεοδομικών εξελίξεων των πόλεων. Στο σύγχρονο στάδιό του, ο καπιταλισμός συσσώρευσε τις λειτουργίες των υπηρεσιών σε υπερσύγχρονα «κέντρα» εκτός πόλης (Παρίσι Defance, Λονδίνο Docklands, Ελσίνκι, Ρότερνταμ, Άμστερνταμ, Αμβούργο σε περιοχές εκτός πόλης) τα οποία χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία των πύργων των πολυεθνικών και χρηματοπιστωτικών εταιρειών, τη συσσώρευση επαγγελματικών χρήσεων, την εκδίωξη της κατοικίας, την τεράστια αύξηση των τιμών γης, τη συσσώρευση εκατομμυρίων οικοδομημένων τετραγωνικών μέτρων. Αυτό αποτέλεσε το παγκόσμιο μοντέλο όλων των μεγάλων πόλεων στα τέλη του 20ου αιώνα και ακόμη περισσότερο των «Μητροπόλεων του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος» (Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Σιγκαπούρη, Χονγκ Κονγκ, Σαγκάη, Τόκυο). Στον ευρωπαϊκό χώρο, η μεταβολή των σύγχρονων ευρωπαϊκών πόλεων καπιταλιστικών κέντρων τα τελευταία χρόνια, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, αυτό της ξέφρενης ανοικοδόμησης εκατοντάδων χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων πολυώροφων συγκροτημάτων. Η κατασκευή τους πραγματοποιείται είτε για επένδυση είτε για χρήση, ενώ βρίσκονται στην κατοχή πολυεθνικών εταιρειών, κυρίως χρηματοπιστωτικού ή ασφαλιστικού τομέα. Αυτή η διαδικασία λάμβανε χώρα συνήθως εκτός πόλεων ή στις παρυφές τους, λόγω της φθηνής γης π.χ. η Defance στο Παρίσι, που φιλοδοξούσε να γίνει κέντρο πετρελαϊκών εταιρειών και τελικά εξελίχθηκε σε κέντρο ιδιωτικής διοίκησης και εμπορίου. Σήμερα η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται με τη μορφή αναπλάσεων ή ολικών ανοικοδομήσεων στις κεντρικές περιοχές πόλεων είτε αυτές αποτελούν βιομηχανικές περιοχές του 19ου αιώνα είτε αποτελούν περιοχές παλαιών λιμενικών εγκαταστάσεων, καθώς το νέο λιμάνι μεταφέρεται επίσης εκτός πόλης (Ρότερνταμ, Άμστερνταμ, Αμβούργο, Ελσίνκι, Πειραιάς, κ.α.). Η οικοδόμηση τέτοιων πολυλειτουργικών συγκροτημάτων κέντρων του χρηματοπιστωτικού συστήματος, είναι σε εξέλιξη σε πολλές πόλεις της Ευρώπης:

149 ο ς α ι ώ ν α ς Παρίσι, Defance (ο «παππούς» αυτών των συγκροτημάτων). Αμβούργο, το παλιό λιμάνι και οι βιομηχανικές περιοχές γύρω από αυτό. Βιέννη, οι περιοχές Gasometter (παλιό εργοστάσιο παραγωγής φωταερίου), UNO City (πρώην UNIDO). Ελσίνκι, η πρώην βιομηχανική περιοχή Pasila (τώρα στο κέντρο της πόλης), η βιομηχανική περιοχή Arabia (παλιό λιμάνι του Ελσίνκι), το νέο λιμάνι στο Vuossari, η Aviapolis στο νέο αεροδρόμιο. Άμστερνταμ, το παλιό λιμάνι (καθώς το λιμάνι μεταφέρεται εκτός πόλης), στο οποίο κτίζονται από διώροφες κατοικίες μέχρι πολυόροφοι πύργοι, «τεχνητά νησιά» (polder) τα οποία οικοδομούνται με τον ίδιο τρόπο. Ρότερνταμ, το παλιό λιμάνι (Kopp van Zuid), αλλά και το νέο λιμάνι εκτός πόλης, κτίζοντας τεράστια συγκροτήματα πύργων κατοικιών και κυρίως γραφείων πολυεθνικών ναυτιλιακών ιδρυμάτων και ασφαλιστικών εταιρειών. Λονδίνο, το Docklands (υποβαθμισμένη λιμενική ζώνη), όπου κτίστηκαν μεγάλα συγκροτήματα πολυτελών κατοικιών και γραφείων πολυεθνικών εταιρειών. Βερολίνο, το οποίο αποτελεί ειδική περίπτωση. Μετά το 1991, το Βερολίνο αποτελεί τον ιδεολογικό στόχο του καπιταλισμού, δηλαδή τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οικονομικού κέντρου, αλλά και έκφραση μέσω του όγκου και της «αρχιτεκτονικής» του, της εγκαθίδρυσης του καπιταλισμού στην πόλη. Postdamerplatz, κτίρια που ανήκουν σε διεθνείς οικονομικούς κολοσσούς, π.χ. Sony, Mercedes Benz. Άλλωστε η πολιτική πρόθεση της γερμανικής κυβέρνησης ήταν ξεκάθαρη. Εκδηλώθηκαν βλέψεις για την οικοδόμηση ενός «νέου Βερολίνου», απαλλαγμένου από το παρελθόν του (τάχα απαλλαγμένο από τον ναζισμό και τον κομμουνισμό σε μία ανεπίτρεπτη πολιτική γραμμή εξίσωσης αυτών των δύο), ενώ ταυτόχρονα παραδόθηκαν τεράστιες κεντρικές εκτάσεις του Βερολίνου σε οικονομικούς κολοσσούς που λόγω του διαχωρισμού είχαν μείνει ανεκμετάλλευτες,

150 1 5 0 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή με ιδιαίτερα χαριστικούς όρους εκμετάλλευσης, οικονομικούς και πολεοδομικούς, διαμορφώνοντας το προφίλ της πόλης ως ιδεολογικό εργαλείο του καπιταλισμού. Πειραιάς, στο στόχαστρο του διεθνούς κεφαλαίου για τη δημιουργία μεγάλων συγκροτημάτων έχει μπει άμεσα η Δραπετσώνα (παλιό εμπορικό λιμάνι και εγκαταλειμμένη βιομηχανική περιοχή, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου ανήκει στην Εθνική Τράπεζα). Στον υπόλοιπο κόσμο σε μη ευρωπαϊκές χώρες, η κατάσταση παρέμεινε ίδια. Οικοδομήθηκαν στο «πουθενά» ολόκληρες πόλεις με διάφορες αιτιάσεις (Palm Island, Masdar City, Η.Α.Ε.), στην Ιαπωνία κατασκευάστηκαν οικιστικά και εμπορικά συγκροτήματα σε «τεχνητό περιβάλλον», ενώ στη Νοτιοανατολική Ασία πολλές πόλεις ήδη αποτελούν μεγάλα κέντρα του καπιταλισμού, ενώ και η Ευρώπη ακολουθεί αυτό το δρόμο μέσω της κατασκευής εκατομμυρίων τετραγωνικών μέτρων σε πολυώροφους πύργους, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση πληθυσμού, αυτοκινήτων, καυσαερίων, μπετόν, ασφάλτου, γυαλιού, και επί πλέον κλιματιστικών, επιβαρύνοντας τις ήδη «εύθραυστες» περιβαλλοντικές συνθήκες. Έγινε σταδιακά προφανές το ποιος πολεοδομεί πλέον στις πόλεις, όπως προφανές είναι ακόμα και το γεγονός ότι η αξιοποίηση των εκτάσεων που κατέχουν ή ελέγχουν οι τράπεζες θα γίνεται με βάση τα συμφέροντα των τραπεζών και όχι του «γενικού καλού της κοινωνίας». Επιπροσθέτως, η τραπεζική ιδιοκτησία παραμένει άγνωστη κατά ένα πολύ μεγάλο βαθμό σε μέγεθος και θέση, ενώ οι άνθρωποι «ανήμποροι» («αμέτοχοι») παρακολουθούν τις μεταβολές των χρήσεων γης των πόλεων τους, στον άξονα του τραπεζικού κέρδους Η διάδοση των ουρανοξυστών ως σχεδιαστικό πρότυπο Στις αρχές της δεκαετίας του 90, άλλη μία οικονομική ύφεση-μικρότερης κλίμακας από αυτή του 30-ανέστειλε την υλοποίηση διάφορων σχεδιασμών ψηλών κτιρίων στις Η.Π.Α., με αποτέλεσμα οι Αμερικανοί αρχιτέκτονες να στραφούν στην αναπτυσσόμενη αγορά της Ασίας και των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Με

151 ο ς α ι ώ ν α ς τις οικονομίες να αναπτύσσονται ραγδαία σε αυτές τις χώρες και τους δείκτες ανάπτυξης να φτάνουν πολλές φορές σε διψήφιο αριθμό, ήταν σχετικά εύκολο για τις αμερικανικές εταιρείες με εμπειρία στην κατασκευή ψηλών κτιρίων, να βρουν έργα στον υπόλοιπο κόσμο καθώς τα ποσοστά κενότητας των κτιρίων - γραφείων σε Σικάγο, Los Angeles, και Νέα Υόρκη αυξάνονταν δραματικά. Σε πρακτικό επίπεδο, πολλοί αρχιτέκτονες από την Αμερική ήδη κατασκεύαζαν ουρανοξύστες στην Ευρώπη και την Ασία, κατά τη δεκαετία του 80, συνεπώς η σχέση με τους «πελάτες» ήταν ήδη παγιωμένη. Πολλά κτίρια αυτού του τύπου σε ευρωπαϊκές αλλά και ασιατικές χώρες της εποχής, είναι προϊόντα των περιόδων αυτών της ύφεσης και ανάκαμψης στα μέσα της δεκαετίας του 90, όταν οι αρχιτέκτονες στράφηκαν και ανέλαβαν μεγάλα έργα σε χώρες με αναπτυσσόμενες οικονομίες, κυρίως στη Νοτιοανατολική Ασία. Το γεγονός αυτό καταγράφηκε και από τον Τύπο της εποχής, εξ αιτίας των δραματικών αλλαγών που έλαβαν χώρα σε αυτά τα αστικά τοπία από τα μέσα μέχρι και τα τέλη του 90, π.χ. η Pudong στη Σαγκάη, με την περιοχή να επανασχεδιάζεται και να μετατρέπεται σε μια σύγχρονη εμπορική πόλη ψηλών κτιρίων. Η ολοκλήρωση του έργου της κατασκευής του ψηλότερου κτιρίου στον κόσμο, των πύργων Petronas στην Κουάλα Λουμπούρ (452m), πραγματοποιήθηκε το Ο κτιριακός ανταγωνισμός για το ψηλότερο κτίριο αποτέλεσε την έκφραση του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ των εθνών, αλλά και εξέφραζε την αρχέγονη επιθυμία του ανθρώπου να ανέβει όλο και πιο ψηλά (καθώς και λόγοι γοήτρου βρίσκονταν πίσω από την τρελή κούρσα για τα ψηλότερα κτίρια).ευθύς εξαρχής έγινε φανερό ότι οικονομικά ενδιαφέροντα καθοδήγησαν την οργάνωση και το σχεδιασμό των ουρανοξυστών, περισσότερο από κάθε άλλο είδος κτιρίου. Πρόσθετα σε αυτό, οι πελάτες που κτίζουν τέτοια κτίρια, σπάνια μπορούν να ελπίζουν σε μια ταχεία απόσβεση κεφαλαίου, ενώ πολύ μεγαλύτερης σημασίας θεωρείται η αύξηση του κύρους της εταιρείας, της πόλης ή ακόμη και της χώρας. Από τότε που ξεκίνησε για πρώτη φορά αυτός ο αρχιτεκτονικός αγώνας για την κατάκτηση του ουρανού, τα ρεκόρ ύψους αποτέλεσαν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον του κοινού σε μια αρχιτεκτονική φίρμα.

152 1 5 2 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 74. Άποψη της Pudong, Σανγκάη Εικόνα 75. Petronas Towers, Κουάλα Λουμπούρ

153 ο ς α ι ώ ν α ς Η Ελλάδα από την ΕΟΚ και μετά Τον Ιανουάριο του 1981 η Ελλάδα γίνεται το 10 ο μέλος της ΕΟΚ. Στις εκλογές της ίδιας χρονιάς κερδίζει το σοσιαλιστικό κόμμα (ΠΑΣΟΚ) σχηματίζοντας κυβέρνηση με κύρια συνθηματολογία την «αλλαγή». Η Ελλάδα έχει πλέον ένα σταθερό δημοκρατικό κοινοβουλευτικό καθεστώς και μπαίνει σε περίοδο σημαντικών κοινωνικών αλλά και άλλων μεταρρυθμίσεων (πολιτικός γάμος, συναινετικό διαζύγιο, αύξηση αγροτικών συντάξεων, αναγνώριση Εθνικής Αντίστασης). Το κλίμα δυσπιστίας που επικράτησε αρχικά με την πλήρη ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, ανατρέπεται από το 1985 και μετά και η πολιτική που ακολουθείται κινείται στις κατευθύνσεις της ΕΕ που επιδιώκει να αξιοποιήσει την Ελλάδα ως χώρο διοίκησης, διαχείρισης και διακίνησης του κεφαλαίου που επενδύεται σε Εγγύς Ανατολή, Αφρική, Βαλκάνια και Ανατολική Ευρώπη. 104 Μετά το 1989 και λόγω της κατάρρευσης της κομμουνιστικής κυριαρχίας στη Ν.Α. Ευρώπη, χιλιάδες άνθρωποι ελληνικής καταγωγής επιστρέφουν στην Ελλάδα. Παράλληλα εμφανίζεται και το φαινόμενο της έλευσης και εγκατάστασης στη χώρα χιλιάδων οικονομικών κυρίως μεταναστών, με διαφορετικούς τόπους προέλευσης και διαφορετικές εθνικές καταγωγές. Με την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ ξεκινά μία νέα περίοδος στην οικονομία της χώρας, η οποία από την εκβιομηχάνιση και την εισροή ξένου κεφαλαίου της προηγούμενης περιόδου, περνά στην αποβιομηχάνιση και στην ελαχιστοποίηση ξένων επενδύσεων. Το ελληνικό κεφάλαιο προσδοκώντας και αυτό μεγαλύτερα κέρδη, στρέφεται σε χώρες των Βαλκανίων και της ΕΣΣΔ με σημαντικές μονάδες βιομηχανίας αλλά και καταναλωτικών ειδών να κλείνουν και να μεταφέρονται σε χώρες φθηνού εργατικού δυναμικού. Στα πλαίσια της πολιτικής της ΕΕ και των ΗΠΑ για την προστασία γεωργικών προϊόντων εταιρειών τους, προωθούνται μέτρα μείωσης της ελληνικής γεωργικής παραγωγής η οποία φτάνει το 13,2% μεταξύ 1981 και Κατεξοχήν αγροτικές περιοχές αδυνατούν να διατηρήσουν τους κατοίκους 104 Ιωάννης Λιβερέτος, Ευρωπαικές πόλεις-αθήνα 19ος-20ος αιώνας-παράγοντες επιρροής στην πολεοδομική εξέλιξη και στον τόπο κατοικίας, εργασία ΕΜΠ, 2013, σελ.140

154 1 5 4 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τους που εγκαταλείπουν την γεωργία και μεταναστεύουν προς την Αθήνα με σκοπό να απασχοληθούν κυρίως στον τριτογενή τομέα. Εντωμεταξύ η γεωγραφική θέση της Ελλάδας την παγιώνει ως βάση οικονομικής εξόρμησης και κέντρο διαχείρισης των χωρών των Βαλκανίων και της Ν.Α. Μεσογείου, ενισχύοντας την εξάρτησή της από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες και την εν μέρει εξάρτηση των περιφερειακών χωρών από αυτή 105. Σταδιακά το όραμα της «αλλαγής» του 80 έδωσε τη θέση του στην αβεβαιότητα του μεταψυχροπολεμικού κόσμου και της παγκοσμιοποίησης 106. Η δεκαετία του 1980 χαρακτηρίζεται από τη θέσπιση νομοθεσιών για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την αναβάθμιση της ποιότητας του δομημένου περιβάλλοντος, προκειμένου να διορθωθούν ή έστω να εμποδιστούν περαιτέρω καταστροφές τους που είχαν συντελεστεί τις προηγούμενες δεκαετίες. Το αρμόδιο υπουργείο (ΥΧΟΠ) εκφράζει τη νέα πολιτική του με το «Νέο Οικιστικό Νόμο» (1983), μέσω του οποίου διαφαίνεται η κοινωνικότερη διάσταση που επιθυμεί να προσδώσει στην πολεοδομία σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Εικόνα 76. Το Μοναστηράκι πριν τις αναπλάσεις, Σαρηγιάννης, Αθήνα , σ Από το άρθρο «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα» της Ελένης Φέσσα-Εμμανουήλ

155 ο ς α ι ώ ν α ς Εκπονείται και εγκρίνεται το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (Γ.Π.Σ.) και η περιαστική ζώνη προστασίας για τον έλεγχο της δόμησης και της οικιστικής ανάπτυξης (ΖΟΕ). Η θέσπιση νέων όρων δόμησης αποσκοπεί στη βελτίωση της μορφής και της αισθητικής. Σημαντική αλλαγή τη δεκαετία αυτή φέρνουν και οι αναπλάσεις υποβαθμισμένων περιοχών του κέντρου των πόλεων κυρίως της Αθήνας που συμβαδίζουν με τα διεθνή ρεύματα προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Εικόνα 77. Ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Αθήνας Τα ουσιαστικά αποτελέσματα όμως εξακολουθούν να είναι ελλειπή. Πληθώρα μελετών και προτάσεων δεν υλοποιούνται, ενώ φαινόμενα όπως η επέκταση της Αθήνας προς την περιφέρεια λόγω της μαζικής φυγής των δυσαρεστημένων κατοίκων του κέντρου της και η αυθαίρετη δόμηση συνεχίζουν να υφίστανται και να ενισχύονται από τον ΓΟΚ. Παρά τις προθέσεις αποκέντρωσης και ισόρροπης αντιμετώπισης προβλημάτων σε όλη τη χώρα, το μεγαλύτερο βάρος δόθηκε και πάλι στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη πόσο μάλλον αφού ιδιαίτερα η πρώτη είχε ενισχύσει και ανανεώσει το ρόλο της μέσω της πολιτικής της ΕΕ.

156 1 5 6 Η ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ ο υ 2 0 ο υ α ι ώ ν α σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή Εικόνα 78. Υψηλοί Σ.Δ. και έλλειψη ελεύθερων χώρων στο κέντρο της πρωτεύουσας Η αρχιτεκτονική μέσα από τις επιρροές του διεθνούς ύστερου καπιταλισμού και των διεθνών εναλλασσόμενων ρευμάτων που αυτός γέννησε μεταμοντερνισμός, υστερομοντερνισμός, αποδόμηση, νεομοντέρνο - περιορίζεται στην οπτική και εφήμερη πλευρά της για να ικανοποιήσει τον άνθρωπο της νέας συντηρητικής και υπερκαταναλωτικής κοινωνίας. Η επιπεδοποίηση του γούστου μιας κοινωνίας με ευμάρεια διαιωνίζει την ύπαρξη της πολυκατοικίας ως κανόνα επίλυσης του στεγαστικού προβλήματος, με σχεδιασμό που δεν εξυπηρετεί τις φυσιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες των ενοίκων και με ανησυχητικότερη κατάληξη το γεγονός ότι έχει και αυτός πλέον προσαρμοστεί και δεν ενοχλείται συνειδητά. Οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις κυριαρχούνται από την κραυγαλέα εμπορική αρχιτεκτονική που αντιπροσωπεύει τις νέες ηγετικές τάξεις και που αδυνατεί να δημιουργήσει ή να μετασχηματίσει ένα συλλογικό υποσυνείδητο Θεοδωρίδου-Καριώτου, Αστικοί μετασχηματισμοί & πολεοδομικές εφαρμογές, εκδ. Δίσιγμα, 2010, σ. 132

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο - ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 2.4 Το σοσιαλιστικό σύστημα ή η σχεδιασμένη οικονομία

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης

Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης Ιστορία Γ Γυμνασίου Απεικόνιση των γεγονότων στην Haymarket Square Σικάγο - Μάιος 1886 Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ 4.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ 1/12 Σοσιαλισμός

Διαβάστε περισσότερα

πως θα θα παραχθούν αυτά τα προϊόντα αυτό εξαρτάται από την τεχνολογία που έχει στη διάθεσή της μια κοινωνία

πως θα θα παραχθούν αυτά τα προϊόντα αυτό εξαρτάται από την τεχνολογία που έχει στη διάθεσή της μια κοινωνία 2.1 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ (σελ 27-28) Η πολιτική οικονομία: είναι κοινωνική επιστήμη μελετάει τα οικονομικά φαινόμενα Το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας είναι η περιγραφή και η ανάλυση

Διαβάστε περισσότερα

Η άσκηση αναπαράγεται ταυτόχρονα στον πίνακα ανάλογα με όσο έχουν γράψει και αναφέρουν οι φοιτητές.

Η άσκηση αναπαράγεται ταυτόχρονα στον πίνακα ανάλογα με όσο έχουν γράψει και αναφέρουν οι φοιτητές. 1 2 Η άσκηση αναπαράγεται ταυτόχρονα στον πίνακα ανάλογα με όσο έχουν γράψει και αναφέρουν οι φοιτητές. Στόχος: Να αποδείξουν οι φοιτητές από μόνοι τους πόσες πολλές έννοιες βρίσκονται στην τομή των δύο

Διαβάστε περισσότερα

Καθοδηγόντας την ανάπτυξη: αγορές εναντίον ελέγχων. Δύο διαφορετικά συστήματα καθοδήγησης της ανάπτυξης εκ μέρους της αγοράς:

Καθοδηγόντας την ανάπτυξη: αγορές εναντίον ελέγχων. Δύο διαφορετικά συστήματα καθοδήγησης της ανάπτυξης εκ μέρους της αγοράς: Καθοδηγόντας την ανάπτυξη: αγορές εναντίον ελέγχων Δύο διαφορετικά συστήματα καθοδήγησης της ανάπτυξης εκ μέρους της αγοράς: 1) Το πρώτο σύστημα είναι η καπιταλιστική οικονομία ή οικονομία της αγοράς:

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Γιώργος Οικονομάκης geconom@central.ntua.gr Μάνια Μαρκάκη maniam@central.ntua.gr Συνεργασία: Φίλιππος Μπούρας Κομβικό-συστατικό στοιχείο

Διαβάστε περισσότερα

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΩΣ ΤΟ 1941 100 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου

Διαβάστε περισσότερα

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ 1.2.1 1)α)Σε ποιους, ας τους πούμε κλάδους, διαιρούσε ο Αριστοτέλης τη Φιλοσοφία (6 μονάδες); β)ποιο ήταν το περιεχόμενο κάθε κλάδου από αυτούς; β)ποιος από αυτούς ασχολούνταν, έστω και έμμεσα, με την

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο 2.3 Η γένεση της οικονομικής σκέψης (Ξενοφών, Αριστοτέλης) 2.3 Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Πρώτη ενότητα: «Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ»

Πρώτη ενότητα: «Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» Πρώτη ενότητα: «Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» Επιχειρηματίας είναι ο άνθρωπος που κινητοποιεί τους απαραίτητους πόρους και τους εκμεταλλεύεται παραγωγικά για την υλοποίηση μιας επιχειρηματικής ευκαιρίας με σκοπό

Διαβάστε περισσότερα

Η σύγχρονη εργατική τάξη και το κίνημά της (2) Συντάχθηκε απο τον/την ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Παρασκευή, 11 Σεπτέμβριος :57

Η σύγχρονη εργατική τάξη και το κίνημά της (2) Συντάχθηκε απο τον/την ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Παρασκευή, 11 Σεπτέμβριος :57 Για την πληρέστερη κατανόηση της μεθοδολογίας, με την οποία γίνεται από το μαρξισμό ο διαχωρισμός της αστικής κοινωνίας στο σύνολό της σε τάξεις, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε τον κλασικό ορισμό που έδωσε

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 2 Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2012-2013 ΘΕΜΑ: «Να συγκρίνετε τις απόψεις του Βέμπερ με αυτές του Μάρξ σχετικά με την ηθική της

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης 2 η εργασία 2012 13 ΘΕΜΑ: «Στις παραμονές της λεγόμενης βιομηχανικής επανάστασης,

Διαβάστε περισσότερα

Εξειδικευμένοι Συντελεστές Παραγωγής και Διανομή του Εισοδήματος. Το Υπόδειγμα των Jones και Samuelson

Εξειδικευμένοι Συντελεστές Παραγωγής και Διανομή του Εισοδήματος. Το Υπόδειγμα των Jones και Samuelson Εξειδικευμένοι Συντελεστές Παραγωγής και Διανομή του Εισοδήματος Το Υπόδειγμα των Jones και Samuelson Διεθνές Εμπόριο και Διανομή του Εισοδήματος Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για τους οποίους το διεθνές

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΤΟΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Ο ΤΟΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ο ΤΟΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Οι κλασικές προσεγγίσεις αντιμετωπίζουν τη διαδικασία της επιλογής του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων ως αποτέλεσμα επίδρασης ορισμένων μεμονωμένων παραγόντων,

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ1 (12-01-2015) ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Κωνσταντίνος Σταύρος Χρήστος - Γιάννης Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Οικονομικές μεταβολές Αγροτική

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κατάλογος διευκρινιστικού υλικού..................................... 18 Πρόλογος....................................................... 27 Ευχαριστίες......................................................

Διαβάστε περισσότερα

Ευρωπαϊκή Οικονομία. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολή Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης.

Ευρωπαϊκή Οικονομία. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολή Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολή Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης Ευρωπαϊκή Οικονομία Νίκος Κουτσιαράς σε συνεργασία με την Ειρήνη Τσακνάκη Πηγές- Βιβλιογραφία

Διαβάστε περισσότερα

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Γέννηση της κοινωνιολογίας Εφαρμογή της κοινωνιολογικής φαντασίας Θεμελιωτές της κοινωνιολογίας (Κοντ, Μαρξ, Ντυρκέμ, Βέμπερ) Κοινωνιολογικές

Διαβάστε περισσότερα

Η ΚΡΙΣΗ ΞΕΠΕΡΑΣΤΗΚΕ ΚΑΘΩΣ ΛΕΝΕ;

Η ΚΡΙΣΗ ΞΕΠΕΡΑΣΤΗΚΕ ΚΑΘΩΣ ΛΕΝΕ; Η ΚΡΙΣΗ ΞΕΠΕΡΑΣΤΗΚΕ ΚΑΘΩΣ ΛΕΝΕ; Καθώς έχουν περάσει, από το 2008 οπότε και ξέσπασε η μεγαλύτερη καπιταλιστική κρίση μετά την κρίση του 1929, οι πάντες σχεδόν συμπεριφέρονται σαν να έχει ξεπεραστεί η κρίση

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ : ανέπτυξε τη θεωρία περί «άνισης ανταλλαγής». Η θεωρία του αποτελεί μέρος μιας πιο λεπτομερούς ερμηνείας της μεταπολεμικής

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Η έννοια της επιχείρησης. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Η έννοια της επιχείρησης. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Η έννοια της επιχείρησης 1 Κάθε οικονομικό σύστημα λειτουργεί με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των καταναλωτών. Μέσα σε αυτό υπάρχουν οργανισμοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί, τράπεζες, επιχειρήσεις,

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...21 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγικές Έννοιες... 25 1.1 Η Οικονομική Επιστήμη και οι Σχολές Οικονομικής

Διαβάστε περισσότερα

«Τα Βήματα του Εστερναχ»

«Τα Βήματα του Εστερναχ» «Τα Βήματα του Εστερναχ» Τοποθέτηση του ΔΗΜ.ΓΚΟΥΝΤΟΠΟΥΛΟΥ στη παρουσίαση του βιβλίου ΑΛΕΚΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΕΙΟ-Λάρισα 16/1/2009 Κυρίες και κύριοι. Σε κάθε βιβλίο, μελέτη,διήγημα η ποίημα ο συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 12 - Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης

Ενότητα 12 - Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης Ενότητα 12 - Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης Ιστορία Γ Γυμνασίου Αίθουσα με μηχανές στο εργοστάσιο Chemnitz του Richard Hartmann (1868) Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης Εκβιομηχάνιση οικονομίας

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ αύξηση πληθυσμού αγροτική επανάσταση (μεγάλα αγροκτήματα νέες μέθοδοι εισαγωγή μηχανημάτων) ανάπτυξη εμπορίου α. Ευρώπη Αφρική Αμερική (τριγωνικό

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.1 Η πολιτική 4.1 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1/21 Η λέξη πολιτική

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρία Χωρικού Σχεδιασμού. 4 ο Μάθημα Χωροθέτηση οικονομικών δραστηριοτήτων

Θεωρία Χωρικού Σχεδιασμού. 4 ο Μάθημα Χωροθέτηση οικονομικών δραστηριοτήτων ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διδακτική ομάδα: Ελένη Ανδρικοπούλου, Γρηγόρης Καυκαλάς 4 ο Μάθημα Χωροθέτηση οικονομικών δραστηριοτήτων Εισήγηση: Γρηγόρης Καυκαλάς Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Βιομηχανική Επανάσταση. 6η διάλεξη

Βιομηχανική Επανάσταση. 6η διάλεξη Βιομηχανική Επανάσταση 6η διάλεξη 14.11.18 Παραμονές της ΒΕ: οι ευρωπαϊκές κοινωνίες = αγροτικές Τέλη 18ου αι. η Ευρώπη έχει μόνον δύο μεγάλες μητροπόλεις (Λονδίνο, 1.000.000 / Παρίσι, 500.000). 20 πόλεις

Διαβάστε περισσότερα

Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ένα σύνθετο σύστημα κοινωνικών, οικονομικών, τεχνικών, πολιτισμικών και πνευματικών μεταβολών. Η βιομηχανική επανάσταση

Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ένα σύνθετο σύστημα κοινωνικών, οικονομικών, τεχνικών, πολιτισμικών και πνευματικών μεταβολών. Η βιομηχανική επανάσταση Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ένα σύνθετο σύστημα κοινωνικών, οικονομικών, τεχνικών, πολιτισμικών και πνευματικών μεταβολών. Η βιομηχανική επανάσταση ξεκίνησε στα τέλη του 18 ου αιώνα από την Μ.Βρετανία.

Διαβάστε περισσότερα

Η Κοινωνική ιάρθρωση: ιαστρωµάτωση, Κινητικότητα, Μετάταξη

Η Κοινωνική ιάρθρωση: ιαστρωµάτωση, Κινητικότητα, Μετάταξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΑΤΟ Η Κοινωνική ιάρθρωση: ιαστρωµάτωση, Κινητικότητα, Μετάταξη 1. Κοινωνική ιάρθρωση, διαστρωµάτωση, ταξική σύνθεση Ερώτηση ανάπτυξης Nα προσδιορίσετε τους λόγους για τους οποίους οι συγγραφείς

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Δεν παραγνωρίζουμε τη διαστρωμάτωση μέσα και γύρω από την τάξη των μισθωτών εργαζομένων, τις δυσκολίες που δημιουργεί στη συνειδητοποίηση των εργατών και τα εμπόδια

Διαβάστε περισσότερα

Εργασιακά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα της γυναίκας εν μέσω οικονομικής κρίσης

Εργασιακά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα της γυναίκας εν μέσω οικονομικής κρίσης Αθήνα, 09/03/2011 ΑΡΘΡΟ της Αικ. Ζαφείρη Καμπίτση Επιτ. Γεν. Διευθυντού ΟΑΕΕ Τ. Προέδρου Δ.Σ ΤΑΠΟΤΕ ΘΕΜΑ : Εργασιακά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα της γυναίκας εν μέσω οικονομικής κρίσης Ι. Είναι γνωστό

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 4.1 ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 4.1 ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1/7 Το κύριο οικονομικό πρόβλημα Έχει παγκόσμια ισχύ Από αυτό απορρέουν όλα τα άλλα οικονομικά προβλήματα Πώς

Διαβάστε περισσότερα

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας 1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας Η εργασία επιτελεί τέσσερεις βασικές λειτουργίες στις σύγχρονες κοινωνίες: την παραγωγή του πλούτου της κοινωνίας την αναπαραγωγή των ατόμων την

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ Ο ρόλος της Δια βίου Μάθησης στην καταπολέμηση των εκπαιδευτικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Τοζήτηματωνκοινωνικώνανισοτήτωνστηνεκπαίδευσηαποτελείένα

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστήριο Χωροταξικού Σχεδιασμού. 10 η Διάλεξη Όραμα βιώσιμης χωρικής ανάπτυξης Εισήγηση: Ελένη Ανδρικοπούλου

Εργαστήριο Χωροταξικού Σχεδιασμού. 10 η Διάλεξη Όραμα βιώσιμης χωρικής ανάπτυξης Εισήγηση: Ελένη Ανδρικοπούλου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διδακτική ομάδα: Ελένη Ανδρικοπούλου, Γρηγόρης Καυκαλάς 10 η Διάλεξη Όραμα βιώσιμης χωρικής ανάπτυξης Εισήγηση: Ελένη Ανδρικοπούλου Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Η Βιομηχανική Επανάσταση δεν ήταν ένα επεισόδιο με αρχή και τέλος ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη.

Η Βιομηχανική Επανάσταση δεν ήταν ένα επεισόδιο με αρχή και τέλος ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη. ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ Η Βιομηχανική Επανάσταση δεν ήταν ένα επεισόδιο με αρχή και τέλος ακόμη

Διαβάστε περισσότερα

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. Αγροτική Πολιτική 8 ου Εξαμήνου ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. Αγροτική Πολιτική 8 ου Εξαμήνου ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Αγροτική Πολιτική 8 ου Εξαμήνου Η χρησιμότητα του μαθήματος Η κατανόηση του «σκηνικού» πίσω από τη διαμόρφωση της

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ. ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ : ανέπτυξε ένα πρότυπο σύμφωνα με το οποίο διέκρινε 5 στάδια οικονομικής ανάπτυξης, από τα οποία υποστήριξε

Διαβάστε περισσότερα

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ω Ν Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Τ Ο Μ Ε Α Σ Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Πατησίων 42, 10682 Αθήνα τηλ. 30(1) 772 3818

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Σοφία Μαρία Χριστίνα Χρύσα - Ιωάννα ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ2 (13-10-2015) Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Αύξηση του πληθυσμού Αύξηση του

Διαβάστε περισσότερα

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία πηγάζει από το λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντά του. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λήψη αποφάσεων με ψηφοφορία

Διαβάστε περισσότερα

Άνθρωπος και δοµηµένο περιβάλλον

Άνθρωπος και δοµηµένο περιβάλλον ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Άνθρωπος και δοµηµένο περιβάλλον Α. Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Επιλέξετε τη σωστή από τις παρακάτω προτάσεις, θέτοντάς την σε κύκλο. 1. Το περιβάλλον γίνεται ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ α) όταν µέσα

Διαβάστε περισσότερα

Η Περιφερειακή Επιστήμη.

Η Περιφερειακή Επιστήμη. VII. Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ Η Περιφερειακή Επιστήμη. Τι είναι; Τι την συνέθεσε; ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι δυνατότητες της περιφερειακής οικονομικής ανάλυσης είναι περιορισμένες. Η φύση των προβλημάτων

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 5ο (σελ. 128 136) Οι θέσεις του Althusser Οι θέσεις του Gramsci 2 Karl Marx (1818-1883)

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. Μάθηµα 2ο: Επιχείρηση και Περιβάλλον

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. Μάθηµα 2ο: Επιχείρηση και Περιβάλλον ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Μάθηµα 2ο: Επιχείρηση και Περιβάλλον Ι. ü Γιατί µας ενδιαφέρουν? ü Κριτήρια για την διάκριση των επιχειρήσεων είναι: (α) ο τοµέας της οικονοµίας στον οποίον δραστηριοποιείται

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ Μακροχρόνια οικονομική μεγέθυνση Οι χώρες εμφανίζουν μεγέθυνση με πολύ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 110398 2015-2016 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΟΣΧΟΝΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ - ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

«καθορισμός μακροχρόνιων στόχων και σκοπών μιας επιχείρησης και ο. «διαμόρφωση αποστολής, στόχων, σκοπών και πολιτικών»

«καθορισμός μακροχρόνιων στόχων και σκοπών μιας επιχείρησης και ο. «διαμόρφωση αποστολής, στόχων, σκοπών και πολιτικών» ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ Ε.ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ - 1 ΤΟΜΟΣ A ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ Τι είναι η στρατηγική; «καθορισμός μακροχρόνιων στόχων και σκοπών μιας επιχείρησης και ο προσδιορισμός των μέσων για την επίτευξη τους»

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Κεφ. Ιο Η Συνεισφορά της Ιστορίας της Οικονομικής Σκέψης Εισαγωγή 17 1.1. Η Σύγχρονη Κάμψη της Ιστορίας της Οικονομικής Σκέψης..

Διαβάστε περισσότερα

Μακροοικονομική. Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική. Αναπτύχθηκε ως ξεχωριστός κλάδος: Γιατί μελετάμε ακόμη την. Μακροοικονομική Θεωρία και

Μακροοικονομική. Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική. Αναπτύχθηκε ως ξεχωριστός κλάδος: Γιατί μελετάμε ακόμη την. Μακροοικονομική Θεωρία και Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική Εισαγωγή: με τι ασχολείται Ποια είναι η θέση της μακροοικονομικής σήμερα; Χρησιμότητα - γιατί μελετάμε την μακροοικονομική θεωρία; Εξέλιξη θεωρίας και σχέση με την πολιτική

Διαβάστε περισσότερα

Πολιτιστική και Δημιουργική Βιομηχανία

Πολιτιστική και Δημιουργική Βιομηχανία Πολιτιστική και Δημιουργική Βιομηχανία Πολιτιστικές βιομηχανίες, ως όρος εισάγεται στις αρχές του εικοστού αιώνα, Αρχικά εμφανίστηκε από τους Μαξ Χορκ-χάιμερ και Τίοντορ Αντόρνο (Μax Horkheimer, Theodor

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΘΕΩΡΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Βασική υπόθεση: Διαφορετική παραγωγική διάρθρωση Ειδίκευση Περιφερειών Αρχή Συγκριτικού Πλεονεκτήματος Η κάθε Περιφέρεια ειδικεύεται σε προϊόντα και υπηρεσίες που παράγει

Διαβάστε περισσότερα

(γ) Τις μορφές στρατηγικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσονται

(γ) Τις μορφές στρατηγικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσονται Βασικές Έννοιες Οικονομικών των Επιχειρήσεων - Τα οικονομικά των επιχειρήσεων μελετούν: (α) Τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουν τις αποφάσεις τους οι επιχειρήσεις. (β) Τις μορφές στρατηγικής αλληλεπίδρασης

Διαβάστε περισσότερα

Πόροι και Διεθνές Εμπόριο. Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin

Πόροι και Διεθνές Εμπόριο. Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Πόροι και Διεθνές Εμπόριο Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Καθ. Γ. Αλογοσκούφης, Διεθνής Οικονομική και Παγκόσμια Οικονομία, 2014 Το Υπόδειγμα Heckscher Ohlin Η θεωρία των Heckscher Ohlin υποθέτει ότι

Διαβάστε περισσότερα

Η Θεωρία της Οικονομικής Ενοποίησης

Η Θεωρία της Οικονομικής Ενοποίησης Η Θεωρία της Οικονομικής Ενοποίησης Περιεχόμενα Κεφαλαίου Α. Έννοια και Μορφές Οικονομικής Ενοποίησης Οι θεωρητικές προσεγγίσεις στο ζήτημα της ενοποίησης Έννοια και μορφές οικονομικής ενοποίησης Στάδια

Διαβάστε περισσότερα

Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης. Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι

Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης. Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι Η Παγκόσµια Μετανάστευση Το 2010, 214 εκατομμύρια άνθρωποι ήταν μετανάστες, κατοικούσαν

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Κουσερή Γεωργία

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Κουσερή Γεωργία ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κουσερή Γεωργία Φιλόλογος Δρ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΚΕΡΚΥΡΑ ΜΑΙΟΣ 2017 Περιεχόμενα της παρουσίασης Το ιστορικό ερώτημα Το

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α. Ερωτήσεις σύντομης απάντησης 1. Το αγροτικό ζήτημα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΔΕΙΓΜΑ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΔΕΙΓΜΑ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ OIKONOMIKH ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Οι νέες συντεταγμένες του παγκόσμιου χάρτη της χωροθέτησης και χωρικής οργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ Α: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

Διαβάστε περισσότερα

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794)

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Το πλαίσιο 18 ος αιώνας, Γαλλία: Παλαιό Καθεστώς, δηλ. 3 θεσμοθετημένες τάξεις: Κλήρος (0,5%) Ευγενείς (1,5%) Υπόλοιποι, δηλ. αστοί, αγρότες εργάτες (98%) Κριτήρια ένταξης:

Διαβάστε περισσότερα

Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης. Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι

Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης. Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι Τα Αίτια και οι Επιπτώσεις της Διεθνούς Μετανάστευσης Πραγματικοί Μισθοί, Παγκόσμια Παραγωγή, Ωφελημένοι και Ζημιωμένοι Καθ. Γ. Αλογοσκούφης, Διεθνής Οικονομική και Παγκόσμια Οικονομία, 2014 Η Παγκόσµια

Διαβάστε περισσότερα

41 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ του σχολικού έτους

41 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ του σχολικού έτους 41 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΕΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ του σχολικού έτους 2015-16 (Κατά πάσα πιθανότητα. οι μισές ερωτήσεις που θα βάλω στις Εξετάσεις, θα προέρχονται από τις ερωτήσεις αυτές. Γενικά, είναι απαραίτητο να

Διαβάστε περισσότερα

ΒΟΓΛΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ. Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΒΟΓΛΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ. Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βιογραφικό σημείωμα Ο Πολυμέρης Βόγλης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και εκπόνησε τη διατριβή του στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο

Διαβάστε περισσότερα

Μαθημα 2 ο. Το ιστορικό πλαίσιο

Μαθημα 2 ο. Το ιστορικό πλαίσιο Μαθημα 2 ο Το ιστορικό πλαίσιο Πως, μέσα από ποιες δομές, διαδικασίες και συσχετισμούς, τα κράτη και οι άλλοι δρώντες στο παγκόσμιο σύστημα διαχειρίζονται μεγάλα προβλήματα, και επιχειρούν να διασφαλίσουν

Διαβάστε περισσότερα

Πόροι και Διεθνές Εμπόριο. Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin

Πόροι και Διεθνές Εμπόριο. Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Πόροι και Διεθνές Εμπόριο Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Το Υπόδειγμα Heckscher Ohlin Η θεωρία των Heckscher Ohlin υποθέτει ότι όλοι οι συντελεστές παραγωγής μπορούν να μετακινηθούν μεταξύ των διαφόρων

Διαβάστε περισσότερα

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση Φύλλο Εργασίας 1. Αφού συμβουλευτείτε τη σελίδα 44 του βιβλίου σας καθώς και το χάρτη που παρατίθεται, να συμπληρώσετε την πιο

Διαβάστε περισσότερα

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας 1ο μάθημα (3.10.2018) Ίκαρος Μαντούβαλος imantouv@psed.duth.gr τηλ. γραφείου: 25510-30115 Ώρες και μέρες επικοινωνίας: Τετάρτη, 17:00-18:30 Πέμπτη,

Διαβάστε περισσότερα

Περιφερειακή ανάπτυξη- Περιφερειακές ανισότητες. Εισαγωγικές έννοιες. Συσσώρευση Κεφαλαίου, Χωρικός Καταμερισμός Εργασίας

Περιφερειακή ανάπτυξη- Περιφερειακές ανισότητες. Εισαγωγικές έννοιες. Συσσώρευση Κεφαλαίου, Χωρικός Καταμερισμός Εργασίας Περιφερειακή ανάπτυξη- Περιφερειακές ανισότητες. Εισαγωγικές έννοιες. Συσσώρευση Κεφαλαίου, Χωρικός Καταμερισμός Εργασίας «Χωρικές, Οικονομικές, Κοινωνικές και Περιβαλλοντικές Διαστάσεις της Ανάπτυξης

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος. Μπίκος, Σοφία Τακάογλου. B Λυκείου. Κοινωνικών Επιστηµών. Βασικές Αρχές ΝΕΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

Γιώργος. Μπίκος, Σοφία Τακάογλου. B Λυκείου. Κοινωνικών Επιστηµών. Βασικές Αρχές ΝΕΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ Γιώργος. Μπίκος, Σοφία Τακάογλου Βασικές Αρχές Κοινωνικών Επιστηµών B Λυκείου ΝΕΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ Α. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ 2.1 Το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΕΡΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ

ΑΝΕΡΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΑΝΕΡΓΙΑ ΟΡΙΣΜΟΣ Η κατάσταση έλλειψης εργασίας, κατά την οποία υπάρχει δυσαρμονία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, προσφέρονται λίγες θέσεις εργασίας, ενώ υπάρχουν πάρα πολλοί ενδ9ιαφερόμενοι. Είναι έννοια

Διαβάστε περισσότερα

( Ο ) Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Ε υ σ τ ρ α τ ί δ η ς ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ

( Ο ) Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Ε υ σ τ ρ α τ ί δ η ς ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ Τ χ η ς ( Ο ) Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Ε υ σ τ ρ α τ ί δ η ς ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ 1 Σ κ ο π ό ς ε ρ γ α σ ί α ς Προσέγγιση Οικονομικής

Διαβάστε περισσότερα

Η Θεωρία της Εμπορικής Πολιτικής

Η Θεωρία της Εμπορικής Πολιτικής Η Θεωρία της Εμπορικής Πολιτικής Περιεχόμενα Κεφαλαίου Α. Το Περιεχόμενο της Εμπορικής Πολιτικής Οι Δασμοί στις Εισαγωγές Τα μη Δασμολογικά Μέσα Προστασίας Β. Προστατευτισμός ή Ελεύθερο Εμπόριο Τα βασικά

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΩΝ 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΩΝ 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Περιεχόμενα ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΩΝ 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 ΜΕΡΟΣ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΕΘΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 5/11/2017 ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ. Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων :

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 5/11/2017 ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ. Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων : ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 5/11/2017 ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΜΑ Α1. Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων : α. Φεντερασιόν β. Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος γ. Κλήριγκ Μονάδες 15 ΘΕΜΑ Α2. Να χαρακτηρίσετε

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ Φονξιοναλισµός και Κονστρουκτιβισµός

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ Φονξιοναλισµός και Κονστρουκτιβισµός Ε.Μ.Π. ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΑΘΗΜΑ: ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΣΤΟΝ 20

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.5 Αναρχισμός 4.5 ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ 1/13 Αναρχισμός

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ Η παγκοσμιοποίηση έχει διαταράξει την παραδοσιακή διεθνή κατάσταση. Σαρωτικές αλλαγές, οικονομικές και κοινωνικές συντελούνται ήδη, η ροή των γεγονότων έχει επιταχυνθεί και η πολυπλοκότητα

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο - ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 2.1 Το δουλοκτητικό σύστημα 2.1 ΤΟ ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΚΡΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΜΕ ΕΝΟΤΗΤΑ 5η: Οικονομίες & Νεοκλασική Πολιτική Οικονομία

ΜΙΚΡΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΜΕ ΕΝΟΤΗΤΑ 5η: Οικονομίες & Νεοκλασική Πολιτική Οικονομία ΜΙΚΡΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΜΕ ΕΝΟΤΗΤΑ 5η: Οικονομίες & Νεοκλασική Πολιτική Οικονομία ΑΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων & Επικοινωνίας Α. Κουμπαρέλης Καθηγητής Εφαρμογών

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΙΓΜΑ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΔΕΙΓΜΑ ΠΡΙΝ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ Εισαγωγή Μέρος Πρώτο: Αστικά και Περιφερειακά Οικονομικά Υποδείγματα και Μέθοδοι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Χωροθέτηση δραστηριοτήτων: η χωροθέτηση της επιχείρησης στη θεωρία 1. 1 Εισαγωγή 1.2 Κλασικά και νεοκλασικά υποδείγματα

Διαβάστε περισσότερα

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας Ηγεσία και Διοικηση Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας 1. Η έννοια της αποτελεσματικής ηγεσίας Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε πως η έννοια της ηγεσίας δεν είναι ταυτόσημη με τις έννοιες της

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Χ. ΑΠ. ΛΑΔΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΧΩΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Ι. ΤΑ ΚΡΙΣΙΜΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Οι κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές επηρεάζουν τον χώρο. Ο Χώρος

Διαβάστε περισσότερα

Καρλ Πολάνυι. Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη

Καρλ Πολάνυι. Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη Καρλ Πολάνυι Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη Καρλ Πολάνυι (1886-1964) Καρλ Πολάνυι Ούγγρος διανοητής νομάδας εβραϊκής καταγωγής με έντονη πνευματική και πολιτική δράση, θεμελιωτής του κλάδου της

Διαβάστε περισσότερα

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011 Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας

Διαβάστε περισσότερα

Θεσμικοί Στόχοι. Λειτουργικοί Στόχοι 16/3/2014 ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΟΧΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Θεσμικοί Στόχοι. Λειτουργικοί Στόχοι 16/3/2014 ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΤΟΧΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ Σ Τ Ο Χ Ο Σ γενικός ορισμός Κεφάλαιο 1 ο Επιχειρήσεις και Οργανισμοί Παράγραφος 1.5 Η αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων 1.5.1 Οι στόχοι των επιχειρήσεων

Διαβάστε περισσότερα

03/03/2015. Ι. Το Εξωτερικό Περιβάλλον της Επιχείρησης. Το Περιβάλλον της Επιχείρησης. Οργάνωση & Διοίκηση Επιχειρήσεων

03/03/2015. Ι. Το Εξωτερικό Περιβάλλον της Επιχείρησης. Το Περιβάλλον της Επιχείρησης. Οργάνωση & Διοίκηση Επιχειρήσεων ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ακαδηµαϊκό έτος 2014-2015, Εαρινό Εξάµηνο Οργάνωση & Διοίκηση Επιχειρήσεων Μάθηµα 2ο Το Περιβάλλον της

Διαβάστε περισσότερα

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Τμήμα: Μάρκετινγκ και Διοίκηση Λειτουργιών

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Τμήμα: Μάρκετινγκ και Διοίκηση Λειτουργιών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Τμήμα: Μάρκετινγκ και Διοίκηση Λειτουργιών Μακρο-οικονομική: Εισαγωγή στην Μακροοικονομία Διδάσκων: Μποζίνης Η. Αθανάσιος Οικονομική παγκοσμιοποίηση και άνιση ανάπτυξη Οικονομική

Διαβάστε περισσότερα

ISBN: Copyright: Δημήτρης Τζιώτης, Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ ΕΠΕ - economia BUSINESS TANK

ISBN: Copyright: Δημήτρης Τζιώτης, Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ ΕΠΕ - economia BUSINESS TANK ISBN: 978-960-8386-63-1 Copyright: Δημήτρης Τζιώτης, Εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ ΕΠΕ - economia BUSINESS TANK Σχεδιασμός: Σοφία Κανελλοπούλου Διόρθωση: Κατερίνα Μοσχανδρέου Παραγωγή - κεντρική διάθεση: Βλαχάβα 6-8,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ 1900 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ PROJECT 3 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΟΜΑΔΑΣ 1 v ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Σκούρτου, Ε. (2011). Η Διγλωσσία στο Σχολείο. Αθήνα: Gutenberg. Γλώσσες και Διγλωσσία στον Κόσμο. Κεφάλαιο Πρώτο

Σκούρτου, Ε. (2011). Η Διγλωσσία στο Σχολείο. Αθήνα: Gutenberg. Γλώσσες και Διγλωσσία στον Κόσμο. Κεφάλαιο Πρώτο Σκούρτου, Ε. (2011). Η Διγλωσσία στο Σχολείο. Αθήνα: Gutenberg. Γλώσσες και Διγλωσσία στον Κόσμο Κεφάλαιο Πρώτο Η διγλωσσία / πολυγλωσσία είναι ένα παλιό φαινόμενο. Πάει χέρι με χέρι με τις μετακινήσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (μάθημα επιλογής) Α τάξη Γενικού Λυκείου Α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός»,

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόμενα. Αστικά και περιφερειακά οικονομικά υποδείγματα και μέθοδοι... 37

Περιεχόμενα. Αστικά και περιφερειακά οικονομικά υποδείγματα και μέθοδοι... 37 Περιεχόμενα Εισαγωγικό σημείωμα του επιμελητή, Δημήτρης Σκούρας....................... 23 Εισαγωγή................................................................................ 25 Η λογική και η οργάνωση

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20 ο αιώνα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20 ο αιώνα ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20 ο αιώνα ΕΠΟ 41 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 ης ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2007-2008 ΘΕΜΑ: «Παρουσιάστε τα βασικά σημεία των ιστορικών τρόπων παραγωγής

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Η διδακτέα ύλη περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενότητες του βιβλίου των κ.κ. Μάραντου και Θεριανού: ΚΕΦ. 1: Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1.1 Άνθρωπος:

Διαβάστε περισσότερα

Η Θεωρία της Νομισματικής Ενοποίησης

Η Θεωρία της Νομισματικής Ενοποίησης Η Θεωρία της Νομισματικής Ενοποίησης Περιεχόμενα Κεφαλαίου Έννοια και Στάδια Νομισματικής Ενοποίησης. Τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της Νομισματικής Ενοποίησης. Η Διαδικασία της Μετάβασης προς τη Νομισματική

Διαβάστε περισσότερα