ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών

Transcript

1 ' ΤΟΜΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 46 ΙΟΥΝΙΟΣ 2007 ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών ΣΠ. Ι. ΑΣΔΡΑΧΑΣ, Πά τήν 'Ελληνική Νομαρχία sn Δ. ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ, Γλώσσα καί εθνική ταυτότητα στό 'Ιόνιο *> Π. ΓΟΥΝΑΡ1ΔΗΣ, Ζαμπέλιος καί Παπαρρηγόπουλος γιά τό φώτειο σχί σμα &> Μ. Ν. ΜΙΧΑΗΛ, Έθνοθρησκευτική ελληνική καί τουρκική Παιδεία στην Κύπρο $»> ANTA ΔΙΑΛΛΑ, Ή πρόσληψη της ρωσι κής επανάστασης του 1905 στην Ελλάδα?*> Γ, ΠΛΑΚΩΤΟΣ, Ή ιερή εξέταση στή ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, Τό Δοκί μιο έπί της ανισότητας των ανθρωπίνων φυλών τοϋ Arthur de Gobineau $ > MARIE-LAURE PORTAL, Τό ανατολίτικο ερυθρό στην "Οθωμανική Θεσσαλία $ > ΣΠ. Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ, Ό Ί6άν Γκέσωφ καί ή έλληνοβουλγαρική προσέγγιση w ΧΡΟΝΙΚΟ: Βι6λιολογικό Εργαστήρι «Φίλιππος Ήλιου», Ή προσπάθεια στό Α'ίγιο συνε χίζεται, Ή σκοτεινή οψη τοϋ εθνικισμού?*> ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ: Ελευ θερία Ζέη, Κωνσταντίνο Μπάδα, Δ. Δημητρόπουλος, Νάση Μπαλ τά, Νίκος Καραπιδάκης, Γιώργος Κόκκινος - Παναγιώτης Γατσωτής ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

2 Βιβλιοκρισίες σπαστό μέρος μίας ευρύτερης Ιστορικής καί πολιτισμικής διαδικασίας. 'Ανατρέχον τας στις σκόρπιες πληροφορίες πού δίνουν οι διάφορες ιστορικές πηγές -μεταξύ αυ τών συγκαταλέγονται τά περιηγητικά κεί μενα, τά στοιχεία πού αφορούν τό εμπόριο των ειδών διατροφής, τά κατάστιχα, οί εκ θέσεις προξένοον, οί καταγραφές τής βιω μένης εμπειρίας-, στην επιτόπια έρευνα καί στην προφορική ιστορία, καταφέρ νει νά δώσει καταρχήν μιά εικόνα γιά τήν ϊδια τήν ιστορία τής νεοελληνικής διατρο φής, εντάσσοντας αυτήν στά κοινωνικοοι κονομικά της συμφραζόμενα. Ή όλη ανά λυση δείχνει ότι ίσχυαν διαφορετικά διαι τητικά πρότυπα καί συμπεριφορές στό τραπέζι καί δτι αυτά διαμορφώνονταν σέ σχέση μέ τά όρια πού έθεταν οί γεωπεριβαλλοντιποί παράγοντες καί ή οικονομία τής αυτάρκειας, καί, συνακόλουθα, στή βάση τής κοινωνικής θέσης, τοϋ φύλου, τής ηλικίας, τής εθνότητας ή τής θρησκείας. Ή αποκρυπτογράφηση ενός γεύματος σέ έ'να προυχοντικό σπίτι ή ενα αστικό θά μπο ρούσε νά φανεριόνει όλο τό πεδίο των γευ- στικών προτιμήσεων καί τών δυνατοτήτοον κάθε εποχής, άλλα καί τό πεδίο τών κοινω νικών σχέσεων, τών κοινών ταυτοτήτων καί τών διαχωρισμών, όπως επίσης καί τήν συμβολική διαπάλη γιά τήν κατοχύρωση τού κοινωνικού στάτους. Ή συγγραφέας τοϋ βιβλίου αφήνει νά εννοηθεί ότι ή κατα νάλωση τής τροφής, συνδεδεμένη περισσό τερο μέ τόν οικιακό/οικογενειακό χώρο αλλά καί τόν δημόσιο, μας αποκαλύπτει πε ρισσότερο από τις άλλες φάσεις (τής παρα γωγής. τής μεταποίησης καί τής διανομής) τήν διαδικασία δόμησης τών διάφορων δια βαθμίσεων τής ταυτότητας τών δρώντων υποκειμένων. Ή ίστορικο-ανθρωπολογική μελέτη τής καθημερινής ζωής καί τού υλικού πολιτι σμού προωθείται σημαντικά μέ αυτό τό βι βλίο τής Κατερίνας Κορρέ-Ζωγράφου. θ ά ήταν πραγματικά ιδιαίτερα χρήσιμο νά υπήρχε καί μιά ξενόγλωσση περίληψη, ώστε τό περιεχόμενο τού βιβλίου νά γίνει προσιτό σέ περισσότερους. Κωνσταντίνο Μττάδα Οικιστικό δίκτυο καί πληθυσμιακά δεδομένα στην 'Ανατολική Κρήτη ΝΙΚΟΣ ΑΝΛΡΙΩΤΗΣ. Πληθυσμός καί οικι σμοί τής 'Ανατολικής Κρήτης (16ος-19ος ai.), Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιο θήκη, 2006 (8ο, 619 σ.) «Ή έξακρίβΐΰσις τοΰ πραγματικού πληθυ σμού τής νήσου Κρήτης καί ιδίως ή αριθ μητική αναλογία μεταξύ τών Χριστιανών καί τών 'Οθωμανών κατοίκων αυτής είχε άνέλθη κατά τάς τελευταίας μάλιστα δεκα ετηρίδας εις περιωπήν εθνολογικού, ούτως ειπείν, ζητήματος, τά μάλα σπουδαίου καί ενδιαφέροντος. 'Ανά πάσαν πολιηκήν πε232 ρίστασιν μεγάλαι ήγείροντο διαφωνίαι καί αμφισβητήσεις, εκαστον δέ τών αντιφρο νούντων μερών έπεκαλεϊτο τάς πληροφο ρίας έκείνας, αϊτινες συνέφερον εις τάς ιδίας αυτού πολιτικός καί φυλετικάς βλέ ψεις. Αί πληροφορίαι αύται εσφαλμένοι κατ' αρχήν καί αναξιόπιστοι τυγχάνουσαι, άτε μή άπορρέουσαι εκ τακτικής καί επι σήμου απογραφικής έρεύνης καί εργασίας, ήσαν καί εκ διαμέτρου προς άλλήλας αντί θετοι, πηγή ούτω ατελεύτητων καί χα λεπών φιλονεικιών καθιστάμενοι». Οί επι σημάνσεις αυτές τοΰ Γενικού Γραμματέα

3 Οικισμοί καί πληθυσμός στην 'Ανατολική Κρήτη τής Γενικής Διοικήσεως Κρήτης Ν. Σταυράκη 1. τοϋ ανθρώπου πού είχε επιφορτι στεί μέ τή διεξαγωγή τής απογραφής τοΰ 1881 στην Κρήτη, σχετικά μέ τά στοιχεία πού αφορούσαν στον πληθυσμό τοϋ νη σιού κατά τήν πρό τής πρώτης επίσημης αυτής απογραφής περίοδο, παρουσιάζουν, νομίζω, ανάγλυφα τόσο τήν κατάσταση τών μαρτυριών τής προ-στατιστικής επο χής όσο καί τό πλέγμα τών αντιτιθέμενων συμφερόντων καί τών εθνικών καί πολι τικών συγκρούσεων πού διεξάγονταν γύ ρω από τά ζητήματα τοϋ πληθυσμού. Βε βαίως, όπως είναι γνωστό, τά προβλήματα αυτά δέν άφοροΰν μόνον στην Κρήτη. 'Ανάλογες δυσχέρειες έ'χει νά αντιμετωπί σει όποιος επιχειρήσει νά ασχοληθεί μέ τά πληθυσμιακά καί τά οικιστικά δεδομένα οποιασδήποτε περιοχής τοϋ έλληνικοϋ χώ ρου, καθώς παντοϋ ή ανεπάρκεια καί ή πε ριορισμένη αξιοπιστία τών διαθέσιμων μαρ τυριών άποτελοΰν μιά σταθερή παράμε τρο, μέ κατά τόπους διαφοροποιήσεις καί διαβαθμίσεις, πού σχετίζονται μέ τις απο γραφικές πρακτικές τις όποιες ακολούθη σαν οί εκάστοτε κυρίαρχοι, όπως καί μέ τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τών τοπικών πηγών γιά τό θέμα. Ή αναφερόμενη στά θέματα αυτά Κρη τική βιβλιογραφία ευτύχισε νά πλουτιστεί πρόσφατα μέ μιά συστηματική καί αναλυ τική μελέτη τοϋ Νίκου 'Ανδριώτη, πού φι λοξενήθηκε στην ωραία σειρά εκδόσεων τής Βικελαίας Βιβλιοθήκης τοϋ Ηρακλεί ου. Τό βιβλίο εκδόθηκε τό 2006, καί αποτε λεί επεξεργασμένη μορφή διδακτορικής διατριβής, πού υποστηρίχθηκε, τέσσερα χρόνια ένοορίτερα, στό Τμήμα Ιστορίας καί 'Αρχαιολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Ή εργασία επικεντρώνεται στην 'Ανατολική Κρήτη. τους σημερινούς δηλαδή νομούς Ηρακλεί ου καί Λασιθίου, θέτει όμως στό ερευνητι κό της στόχαστρο καί ζητήματα πού σχετί ζονται μέ τήν εξέλιξη τοϋ πληθυσμοϋ καί τή διαμόρφωση τοϋ οικιστικού δικτύου όλου τοϋ νησιού άπό τόν 16ο έ'ως τις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα. Τό βιβλίο έχει τήν ακόλουθη διάρθροοση: Προτάσσεται εκτεταμένη εισαγωγή. όπου καταγράφονται καί αξιολογούνται οί πηγές τού 16ου, 17ου καί κατόπιν τού 19ου καί τοΰ αρχόμενου 20οΰ αιώνα, άπό τις όποιες μπορούν νά αντληθούν στοιχεία γιά τόν πληθυσμό τής περιοχής. Παρουσιάζε ται επίσης συνοπτικά τό ιστορικό πλαίσιο καί ή γεωγραφική, διοικητική καί οικονο μική συγκρότηση τοΰ νησιού. Τό κυρίους σώμα τοΰ έργου χωρίζεται σέ τρία τμήμα τα. Τό πρώτο άφορα τά πληθυσμιακά δε δομένα σύμφωνα μέ τις βενετικές κατα γραφές, τις οθωμανικές καταστιχώσεις καί τις μαρτυρίες τών περιηγητών καί τις απο γραφές τοΰ 19ου αίοόνα. Τό δεύτερο άφορα τό οικιστικό δίκτυο τής 'Ανατολικής Κρή της καί τήν εξέλιξη του στό χρόνο. Τό τρίτο μέρος άφορα τους παράγοντες πού επέ δρασαν αρνητικά στην εξέλιξη τοΰ πληθυ σμοϋ (επιδημικές ασθένειες, κρίσεις δια τροφής, φυσικές καταστροφές καί επανα στάσεις). 'Ακολουθούν παράρτημα πινά κων μέ αριθμητικά δεδομένα καί πολυσέ λιδος κατάλογος, αλφαβητικός κατά επαρ χία, όσων οικισμών εντοπίστηκαν κατά τή διάρκεια τής έρευνας, όπου παρατίθενται καί όποιες πληροφορίες έγινε δυνατό νά συγκεντρωθούν γιά τήν εξέλιξη τοΰ πλη θυσμού τους. Ό τόμος κλείνει μέ εκτενή βι βλιογραφία καί ευρετήρια. Ό Ν. 'Ανδριώτης αναλύει διεξοδικά τίς μαρτυρίες γιά τόν πληθυσμό, επισημαίνει τό βαθμό αξιοπιστίας τους, τίς ενδεχόμενες παγίδες πού κρύβουν οί πηγές, τίς δυσκο λίες απόσπασης τής πληροφορίας. Συζητά 1. Ν. Σταυράκης, Στατιστική τον πληθυσμοί επίσης καί θέτει στή βάσανο τής κριτικής τής Κρήτης, ΆΟή να φαπομηχ. ανατύπωση: τών πηγών στερεότυπα όπως τοϋ υπερ πληθυσμού τής Κρήτης πρίν άπό τήν Όθω'Αθήνα 2002, σ

4 Βιβλιοκρισίες μανική κατάκτηση καί τής ερήμωσης πού ακολούθησε, τοϋ υπερβολικού αριθμού θυμάτων κατά τήν κατάκτηση είτε άπό τήν πλευρά τών Τούρκων πολιορκητών εϊτε άπό τήν πλευρά τών χριστιανών κατοίκων, τής μαζικής φυγής τών Κρητικών μετά τήν κατάκτηση ή τής πληθυσμιακής σχέσης χριστιανών - μουσουλμάνων στίς πόλεις καί τά χωριά τής 'Ανατολικής Κρήτης. 'Εκ κινώντας άπό τά θέματα πού θίγει καί άπό τό πλήθος στοιχείων πού παραθέτει, επέλε ξα νά σταθώ σέ κάποιες σκέψεις, ερωτή ματα μάλλον -φιοβάμαι, τουλάχιστον προσώρας, αναπάντητα- πού προκύπτουν τό σο άπό τή μελέτη όσο καί άπό τό τεκμηριωτικό υλικό πού τή συνοδεύει. Κατά πρώτον τό συχνά-πυκνά επανερ χόμενο ζήτημα τών διαθεσίμων πηγών. Οί πηγές γιά τόν πληθυσμό τής Κρήτης πα ρουσιάζουν τά ϊδια πάνοϋ κάτω προβλήμα τα αξιοπιστίας πού έχουν όλες οί προ-στατιστικοΰ χαρακτήρα μαρτυρίες. 'Ενδιαφέ ρουσα ιδιοτυπία είναι ή ύπαρξη σημαν τικών βενετικής προέλευσης πηγών γιά τόν 16ο καί 17ο αιώνα, ή ύπαρξη μιας οθωμα νικής καταγραφής στά τό σοβαρό κε νό τοΰ 18ου αιώνα καί ή επανεμφάνιση αξιόλογων πηγών άπό τίς πρώτες δεκαε τίες τοΰ 19ου αιώνα, οί όποιες πυκνώνουν όσο πλησιάζουμε στή λήξη του, όταν εμφα νίζονται πλέον -άπό τό καί οί πρώ τες συστηματικές μέ σύγχρονες μεθόδους απογραφές. Ό π ω ς φαίνεται άπό τά στοι χεία πού παραθέτει ό Ν. 'Ανδριώτης, τά δε δομένα αυτών τών ποικίλης προέλευσης καί αποκλίνουσας αξιοπιστίας μαρτυριών, παρ' ότι εξυπηρετούσαν διαφορετικές α νάγκες καί δέν ακολουθούσαν κοινές με θόδους καταγραφής, φαίνεται ότι έπικοινοονοΰν μεταξύ τους σέ ικανοποιητικό βαθμό. Πράγματι, τόσο σέ επίπεδο κατα γραφής οικισμών όσο καί σέ επίπεδο εκτι μήσεων γιά τόν πληθυσμό, οί πληροφορίες τών πηγών επιτρέπουν νά δημιουργηθεί ενα συνδετικό νήμα. 'Αξιοσημείωτο μάλι στα είναι τό γεγονός ότι ή λελογισμένη σύγ 234 κριση τών δεδομένων τών προ-στατιστικών πηγών καί τών πηγών τής εποχής τής στατιστικής εποχής πού υποδεικνύει ό Ν. 'Ανδριώτης καταλήγει νά προσφέρει σοβα ρές ενδείξεις ενίσχυσης τής αξιοπιστίας τών πρώτων, καθώς δέν εντοπίζονται δυ σεξήγητες αποκλίσεις. Μέ τήν αξιοπιστία καί τή σύσταση τών πηγών σχετίζεται καί τό ζήτημα τής μείω σης τοϋ χριστιανικού πληθυσμοϋ τής Κρή της μετά τήν τουρκική κατάκτηση, μείωση πού, όπως προκύπτει άπό οθωμανικές κυ ρίους πηγές, συνεχίζεται όλο τόν 17ο αίώνα. Ό Ν. Άνδριοοτης επισημαίνει παράγοντες όπως: τίς επιδημίες πανώλης, τίς επιδρομές κουρσάρων καί τή δράση «χαΐνηδων», τους εξισλαμισμούς, τήν κάμψη τοΰ πληθυσμού τής Κρήτης σέ συσχετισμό μέ τήν γενικό τερη δημογραφική κρίση πού έχει υποστη ριχθεί ότι υπήρξε τόν 17ο αίοονα (σ ). Κατά πάσα πιθανότητα όλοι αυτοί οί πα ράγοντες συνέτειναν στην εμφανιζόμενη μείωση. Παράλληλα όμως μέ τήν πραγμα τική έλάττοοση τοΰ πληθυσμού, ή «λογιστι κή» μεταβολή πού συνεπέφερε ή κατάκτη ση στον τρόπο σύνταξης τών πληθυσμια κών καταγράφουν, παρ' ότι δέν είναι εφι κτό νά υπολογιστεί, δέν μπορεί νά θεωρη θεί αμελητέα. Όποοις σημειοονει ό Ν. 'Αν δριώτης, τό ενδεχόμενο αρχικής υπερεκτί μησης τό 1671, ή συσχέτιση τών καταγρα φών μέ τήν καταβολή τοΰ κεφαλικού φό ρου καί οί πιέσεις τοον κατοίκων γιά μετα βολή τοϋ ύψους τών φορολογικιύν τους υποχρεώσεων, είναι συστατικά τής νέας κατάστασης πού επέφερε ή όθοομανική κα τάκτηση (σ. 88). Γενικότερα, άλλοοστε. κάθε αλλαγή κυριάρχου δημιουργεί καί νέα δε δομένα, πού αντανακλούνται καί στίς πλη θυσμιακές καταγραφές, οί όποιες κατά κα νόνα συντάσσονταν γιά νά εξυπηρετήσουν φορολογικές ανάγκες. Ιδιαίτερα μάλιστα τά προύτα χρόνια άπό τήν ανάρρηση μιας νέας εξουσίας, όταν ή κατάσταση παραμέ νει ακόμη σχετικά ρευστή καί αδιαμόρφω τη. αναμενόμενο είναι οί διαφοροποιήσεις

5 Οικισμοί καί πληθυσμός στην Ανατολική Κρήτη πόλης τού Ηρακλείου, όπου οί μουσουλ μάνοι παρέμειναν πλειονότητα μέχρι τίς αρχές τοϋ 20οϋ αίοόνα, ενώ ό μουσουλμανι κός πληθυσμός σταδιακά, άλλα μέ γοργούς ρυθμούς, έφθινε στή γύρω ύπαιθρο χώρα (σ ). Ή πόλη αποτέλεσε μάλιστα πόλο έλξης ή καλύτερα ύστατο καταφύγιο γιά τόν πληθυσμό εκείνο, πού άπωθούμενος άπό τήν αγροτική ύπαιθρο συγκεντρω νόταν σέ αυτήν, πιέζοντας μέ τή σειρά του τόν εκεί εγκατεστημένο χριστιανικό πλη θυσμό. Μιά επιπλέον παράμετρος άφορα τήν έντονη κινητικότητα, ένα είδος συγκοινωνούντουν δοχείων πού λειτουργεί ανάμεσα στον χριστιανικό καί τόν μουσουλμανικό πληθυσμό σέ περιόδους έντασης καί κρί σης, καθώς τά κενά πού αφήνουν στό χούρο οί άποχοοροϋντες κάτοικοι τοϋ ενός θρη σκεύματος καλύπτονται άπό τους είσρέοντες τοΰ άλλου (σ. 130). Αυτό ισχύει γιά κά ποιες χριστιανικές περιοχές, οί όποιες κυ ρίως μέσω τοον εξισλαμισμών μετατράπη καν μετά τήν οθωμανική κατάκτηση καί μέχρι τά τέλη τοΰ 17ου αίοόνα σέ κατά πλει ονότητα μουσουλμανικές, όσο καί αντι 2. Τά σχετικά μέ τό Ηράκλειο θέματα συζη στρόφως αργότερα, τόν 19ο αίοόνα πλέον, τούνται επίσης αναλυτικά στην πρόσφατη μελέ μέ τήν «κατάληψη» άπό χριστιανούς τόόν τη τής Ελευθερίας Ζέη. Χώρος καί φωτογρα τόπων πού απελευθέρωνε ή αποχώρηση φία. Τό Ηράκλειο άπό τήν 'Οθωμανική Αυτο τοΰ ολοένα συρρικνούμενού μουσουλμανι κρατορία στην Κρητική Πολιτεία. Συλλογή Μι κού πληθυσμοϋ τής υπαίθρου. Ή Κρήτη χάλη Σάλλα. 'Αθήνα προσφέρει νομίζω ένα καλό παράδειγμοι 3. Βλ. σχετικά Β. Παναγιωτόπουλος, «Ό μελέτης τής διαδικασίας αυτής, τίς ειδικό οικονομικός χώρος των Ελλήνων στά χρόνια τερες παραμέτρους τής όποιας θά μπο τής 'Οθωμανικής κυριαρχίας», στον τόμο Πλη θυσμοί καί οικισμοί τοϋ ελληνικού χώρου. Ιστο ρούσε νά φοοτίσει καί μιά πιό εξειδικευμέ ρικά μελετήματα, Αθήνα, Τετράδια 'Εργασίας νη καί σέ βειοος έρευνα σέ επιλεγμένα χοοκνε/ειε 18,2003, σ. 30. ριά στά όποια εντοπίζεται πύκνωση τοϋ 4. Γιά άλλες περιοχές πού επιχειρήθηκαν φαινομένου. σχετικές μετρήσεις τόν 17ο καί 18ο αιώνα βλ. Μιά ακόμη σταθερά τοΰ ελληνικού χώ ενδεικτικά Β. Παναγιωτόπουλος. Πληθυσμός ρου τόν 17ο, 18ο καί 19ο αιώνα, ό μικρός ή καί οικισμοί τής Πελοποννήσου 13ος-18ος αίώακόμη καί ό μικροσκοπικός οικισμός πού νας, Αθήνα 1985, σ Δ. Ανωγιάτης-Πελέ, «Δημογραφικές πληροφορίες γιά τήν Ελλάδα αποτελείται άπό λιγοστούς κατοίκους καί σπίτια, κυριαρχεί καί στό άπό περιηγητές ( ), π. Μνήμων, τ. 10, μερικές δεκάδες , σ. 8 καί 22 Κ. Κόμης, Πληθυσμός καί οικι κρητικό τοπίο. Στά γιά παράδειγμα, σμοί τής Μάνης 15ος-19ος αιώνας, Ιωάννινα οί 264 άπό τους 536 οικισμούς τής 'Ανατο 1995, σ λικής Κρήτης -δηλαδή τό 49%- έχουν άπό στίς μεθόδους καταγραφής νά αφήνουν πιό έντονο τό ίχνος τους. Ή αναλυτική εξέταση τών πληθυσμιακοον δεδομένων τών οικισμών τής 'Ανατο λικής Κρήτης άπό τό συγγραφέα τής πα ραπάνω μελέτης επιβεβαιώνει, νομίζω, ο ρισμένα βασικά χαρακτηριστικά τής συγ κρότησης τών πόλεων καί τής υπαίθρου στίς ελληνικές περιοχές τήν περίοδο τής οθωμανικής κυριαρχίας. Σέ όλη τήν 'Ανα τολική Κρήτη κυριαρχούσε ένα μεγάλο δι οικητικό καί οικονομικό κέντρο, τό Ηρά κλειο, πού κατοικείτο κατά πλειονότητα άπό μουσουλμάνους καί διεκδικούσε προοτεύοντα ρόλο απέναντι στίς άλλες ισχυρές πόλεις τοΰ νησιοΰ, σέ μιά διαμάχη μέ βα θιές ρίζες στό χρόνο καί απολήξεις έοος σή μερα2. Τό σχήμα έπομένοος ύπαιθρος αγροτικό προϊόν = χριστιανοί, πόλη - βιο τεχνικό προϊόν = Όθοομανοί, σέ ένα περι βάλλον όπου οί χριστιανοί πιέζουν συ νεχώς γιά νά «άλοόσουν» τή μουσουλμανι κή πόλη. βρίσκει έδοο καλή εφαρμογή3. 'Αξίζει νά σημειωθεί επίσης ή ιδιοτυπία τής 235

6 Βιβλιοκρισίες έναν έως εκατό κατοίκους, ενώ τό 75% τών γνωστών οικισμών δέν ξεπερνούν τους 200 κατοίκους (σ πίνακας 18). Τρεις αιώ νες αργότερα οί μεταβολές πού έχουν σημειίΰθεΐ δέν δείχνουν νά μεταβάλλουν ριζι κά τήν εικόνα. Σύμφωνα μέ τήν απογραφή τοΰ άπό τους 497 απογεγραμμένους οικισμούς τής 'Ανατολικής Κρήτης, οί 169 έχουν μέχρι 100 κατοίκους (τό 34%), ενώ τό 60% τοΰ συνόλου έχει μέχρι 200 κατοί κους (σ. 336, πίνακας 19). Τό οικιστικό δί κτυο τής 'Ανατολικής Κρήτης χαρακτηρί ζεται λοιπόν άπό πολυάριθμους άλλα μι κρού καί μεσαίου μεγέθους οικισμούς, πα ραμένει όμοος ακόμη, νομίζω, ζητούμενο ή διερεύνηση τών όρων πού επέβαλαν αυτού τοΰ τύπου τήν οικιστική συγκρότηση καί τών συνθηκών πού επέτρεψαν τή μακρά επιβίωση του. Άμεσα συνδεδεμένη μέ τό οικιστικό δί κτυο είναι καί μία ακόμη παρατήρηση τοΰ Ν. 'Ανδριώτη πού αξίζει περαιτέρω διερεύ νηση. Περίπου τό 45% τών οικισμών τής 'Ανατολικής Κρήτης άπό αυτούς πού εντο πίζονται στίς πηγές τόσο τό 1583 όσο καί τό 1881 είναι κτισμένοι σέ υψόμετρο 200 έως 400 μέτροον. 'Επίσης, γύρου στό 17% μέ 18% βρίσκονται σέ υψόμετρο κάτω τών 200 μέτροον καί μία ανάλογη μερίδα, περί τό 15-17%, είναι κτισμένοι σέ υψόμετρο μέτρων (σ. 75 καί σ πίνα κες 13-14). Μιά ανάλογη υπό εξέλιξη έρευ να γιά τους οικισμούς τής Κεντρικής Ελ λάδας στίς αρχές τοΰ 19ου αιώνα δείχνει ότι τό 60% περίπου άπό αυτούς βρίσκον ταν σέ υψόμετρο μέχρι 200 μέτρα. Ή δια φαινόμενη διαφορά μεταξύ ηπειρωτικής Ελλάδας καί Κρήτης είναι σημαντική, τά αίτια όμως πού τήν προκαλούν (τό γεωφυ σικό ανάγλυφο τής περιοχής Ίσως ή ή επι λογή τών κατοίκων νά εγκαθίστανται μα κριά άπό τή θάλασσα γιά λόγους ασφάλει ας) αναζητεί εξήγηση. Κοινό χαρακτηριστικό τοΰ οικιστικού δικτύου τής Κρήτης μέ άλλες ελληνικές πε ριοχές υπήρξε ή ισχυρή αντοχή πού επέδει 236 ξε στό χρόνο. ΤΙ οθωμανική κατάκτηση δέν φαίνεται νά επέφερε κάποια σημαντι κή καί μόνιμη μεταβολή στην οικιστική συγ κρότηση (σ. 81). Ή έπανακατοίκηση οικι σμών πού φαίνεται νά είχαν εγκαταλειφθεί κατά τή διάρκεια τής μακροχρόνιας πο λιορκίας τοΰ Ηρακλείου είναι μιά ένδειξη ακριβώς τής ανθεκτικότητας πού επέδει ξαν οί οίκισμένες θέσεις. Ό Ν. 'Ανδριώτης επισημαίνει βεβαίοος τήν απουσία άπό τά σχετικά τεκμήρια 88 οικισμών, μικρού κυ ρίους μεγέθους, μεταξύ τοον ετών 1573 καί 1671, καθώς καί άλλων οίκισμόον πού παύ ουν νά εμφανίζονται στίς πηγές μέχρι τά τέλη τού 19ου αιώνα (σ , ). Ενδεχομένους ορισμένοι άπό αυτούς νά βρίσκονται μέ νέο όνομα μεταξύ εκεί νων πού πρωτοεμφανίζονται στίς μεταγε νέστερες πηγές. Πάντως, νομίζω, ότι μέ εξαίρεση τους οικισμούς εκείνους γιά τους όποιους υπάρχουν ρητές μαρτυρίες ερή μωσης, εγκατάλειψης ή άλλης έγνοοσμένης κατάληξης, προτιμότερη ϊσοος είναι ή θεώ ρηση τους ως εξαφανισμένων άπό τίς πη γές5, άφοϋ οί απογραφικού τύπου κατάλο γοι άπό τους όποιους προέρχεται ή πληρο φόρηση μας δέν επιτρέπουν ενδελεχή διε ρεύνηση τής τύχης τους. Όποος αναφέρθηκε παραπάνω, ό Ν. 'Ανδριώτης παραθέτει στό τρίτο μέρος τής μελέτης του παράγοντες πού επέδρασαν αρνητικά στον πληθυσμό. Διαπιστώνει ότι, μέ εξαίρεση τίς μετακινήσεις πληθυσμού πού συνδέονται μέ εξεγέρσεις, οί υπόλοι ποι παράγοντες δέν φαίνεται νά επέδρα σαν καθοριστικά στην εξέλιξη τοΰ πληθυ σμού (σ ). 'Ισχυρότερες φαίνεται ότι υπήρξαν οί επιπτώσεις τής πανώλης, πού άπό τόν 16ο αιώνα μέχρι τίς αρχές τοϋ 5. Τόν όρο αΐιτό επιλέγει αναφερόμενος στό ΐδιο θέμα καί ό Μιχ. Κοκολάκης. Τό ύστερο γιαννιώτικο πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση καί πλη θυσμός στην Τουρκοκρατούμενη "Ηπειρο ( ).Ά0ψα 2003, σ

7 Οικισμοί καί πληθυσμός στην Ανατολική Κρήτη 19ου επανέρχεται συχνά-πυκνοί στίς πηγές (σ ). Οί μαρτυρίες τής εποχής κά νουν λόγο συνήθως γιά μεγάλο -κάποτε καί τεράστιο- αριθμό θυμάτων. Κατά κα νόνα ρέπουν στην υπερβολή. Δέν είναι δυ νατό, γιά παράδειγμα, νά έχει βάση ή μαρ τυρία ότι τό 1611 υπήρξαν θύματα άπό τήν επιδημία πανιόλης στό Χάνδακα. όταν ή πόλη είχε πληθυσμό γύρω στίς μέ κατοίκους καί τό διαμέρι σμα περί τους επιπλέον δέ, οί αμέσως μεταγενέστερες μαρτυρίες δεί χνουν μικρή μόνο κάμψη τοΰ πληθυσμού (σ. 241, 317). Ή πληθοόρα μάλιστα μνειών επιδημίας πανώλης μάλλον πρέπει νά προ βληματίζει γιά τήν εγκυρότητα τους, διότι, εκτός τών άλλοον, στίς ποικίλης προέλευ σης αυτές μοιρτυρίες (αναμνήσεις, χρονι κά, ταξιδιοοτικές έντυποόσεις, επιστολές κλπ.) γίνεται ανάμειξη τών σοβαρόόν επι δημιών μέ μεμονοομένα περιστατικά πού αποτελούσαν τήν κανονικότητα τής επο χής. 'Έτσι. τόν 18ο αιώνα, εάν οί επιδη μίες τών ετών , , 1733, , , , 1772, , είχαν προκα λέσει τόν ϊδιο αριθμό θυμάτων μέ τή λεγό μενη «μεγάλη πανούκλα» τής περιόδου , πού φέρεται νά στοίχισε στην πόλη καί τήν ϋποχιθρο τοϋ Ηρακλείου νε κρούς (σ. 243), είναι αμφίβολο έάν ό πλη θυσμός 0ά ήταν σέ θέση νά ανακάμψει καί ακόμη περισσότερο νά παρουσιάζει μάλι στα άνοδο τόν 18ο καί στίς αρχές τοΰ 19ου αιώνα. Ή μελέτη τού πληθυσμού καί τών οικι σμών στά μεταπολιτευτικά χρόνια εισέβα λε ορμητικά στην ελληνική ιστοριογραφία μέ τό καινοτόμο έργο τοΰ Βασίλη Πανα- γιοοτόπουλου γιά τους οικισμούς τής Πελο ποννήσου, πού εκδόθηκε στά ελληνικά τό Στά είκοσι τόσα χρόνια πού μεσολοίβησαν μέχρι σήμερα ή έρευνα δέν μπόρεσε ίσως νά άπογειοοθεΐ. νομιμοποίησε όμως τό αντικείμενο στό χώρο τοον ελληνικών ιστο ρικών σπουδοον, κατέληξε σέ ορισμένες κοινές παραδοχές καί ανέδειξε ένα παρα μελημένο τεκμηριοοτικό υλικό, μιά δεξαμε νή γνώσεων, πολύτιμη παρακαταθήκη γιά τους ερευνητές καί γόνιμο πεδίο γιά τήν καλλιέργεια τής ιστορικής έρευνας. Ή με λέτη τοΰ Ν. 'Ανδριώτη εντάσσεται απολύ τως στό πλαίσιο αυτό. Μέ γνώση τής ελλη νικής καί διεθνούς βιβλιογραφίας γιά τό θέμα, τής τοπικής κρητικής βιβλιογραφίας καί τών πηγοόν. ό συγγραφέας παρέχει ένα έργο τεκμηριοομένο. πλούσιο σέ πληροφο ρίες άλλα καί ερεθίσματα γιά περαιτέροο σκέψη καί προβλημοχτισμό. Ό αναγνώστης -όποος άλλοοστε καί σέ όλες τίς μελέτες μέ άνοχλογο αντικείμενο- είναι καταδικασμέ νος νά ακολουθήσει τόν ερευνητή στίς, άχαρες συχνά, περιπλανήσεις σέ υπολογι σμούς καί ποσοτικά στοιχεία - οί όποιες έδώ κάποτε μάλιστα δυσχεραίνονται άπό τήν παράθεση αριθμητικών δεδομένων πού 0ά μπορούσαν ενδεχομένως νά έχουν συγκεντροοιθεΐ σέ πίνακες ή άπό τήν απου σία χαρτών πού θά επέτρεπαν τήν ευχερέ στερη παρακολούθηση όσων αναφέρονται γιά τους οικισμούς καί τή διοικητική διαί ρεση. Νομίζω, όμως, ότι στό τέλος τής ανα γνωστικής διαδρομής αποζημιώνεται, κα θώς αποχωρίζεται τό βιβλίο πλουσιότερος σέ γνώσεις γιά τήν εξέλιξη τοΰ πληθυσμοΰ στό χρόνο καί τήν συγκρότηση τοΰ οικιστι κού πλέγματος τής Κρήτης. Δημήτρης Δημητρόπουλος 237