Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ ΣΗΜΕIΑ ΔΙAΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟY

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ ΣΗΜΕIΑ ΔΙAΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟY"

Transcript

1 Το ένζυμο είναι καταλύτης. Όπως όλοι οι καταλύτες, έτσι και τα ένζυμα λειτουργούν αυξομειώνοντας την ενέργεια ενεργοποίησης μιας αντίδρασης. Τα περισσότερα ένζυμα επιταχύνουν την αντίδραση εκατομμύρια φορές σε σχέση με την ταχύτητά της χωρίς αυτά. Ωστόσο, τα ένζυμα διαφέρουν από τους υπόλοιπους καταλύτες ως προς την εξειδίκευση, καθώς είναι πολύ πιο περιοριστικά εξειδικευμένα από αυτούς κάθε ένζυμο μπορεί να καταλύσει μια συγκεκριμένη μόνο αντίδραση. Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟ ΕΝΖΥΜΟ-ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΡΟΦΩΝ ΔΙΕΘΝΙΣΤΩΝ διευθύνεται από Συντακτική Επιτροπή. Τα ενυπόγραφα άρθρα δεν εκφράζουν αναγκαστικά την θέση της σύνταξης. Η Συντακτική Επιτροπή φέρει την πλήρη ευθύνη για την επιλογή και την δημοσίευση των άρθρων χωρίς ωστόσο να συμφωνεί υποχρεωτικά με το περιεχόμενό τους ή να βαρύνεται για την ποιότητα των δημοσιευμένων ή αδημοσίευτων μεταφράσεων στις οποίες αυτά παραπέμπουν. Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας: Προσκαλούμε τους αναγνώστες μας που επιθυμούν να κάνουν σχόλια/παρατηρήσεις ή έχουν την διάθεση να συμβάλλουν σε αυτή την προσπάθεια είτε μεταφράζοντας κείμενα ή βοηθώντας στην διακίνηση του περιοδικού να επικοινωνήσουν μαζί μας στην ηλεκτρονική διεύθυνση ΣΗΜΕIΑ ΔΙAΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟY Βιβλιοπωλεία Ελεύθερος Τύπος Βαλτετσίου 53, Εξάρχεια Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο Θεμιστοκλέους 37, Εξάρχεια Εκδόσεις των Συναδέλφων Ερεσσού 35, Εξάρχεια Ναυτίλος Χαριλάου Τρικούπη 28, κέντρο Αθήνας Αλφειός Χαριλάου Τρικούπη 22, κέντρο Αθήνας ΚΨΜ Ζωοδόχου Πηγής 55-57, Αθήνα Εκτός των τειχών Γραβιάς 10-12, Αθήνα Εναντιοδρομία Αν.Μεταξά 9-11, Εξάρχεια Περίπτερα-άλλοι χώροι Πλατεία Κάνιγγος Ακαδημίας 73, Αθήνα Κέντρο Τύπου έναντι βιβλιοπωλείου Ελεύθερος Τύπος Περίπτερο πλατείας Εξαρχείων Στουρνάρη & Σπ.Τρικούπη Ψιλικατζίδικο οδού Μπόταση, έναντι βιβλιοπωλείου Solaris, Εξάρχεια Ψιλικατζίδικο οδού Μεσολογγίου, Εξάρχεια Λοκομοτίβα Μπόταση 7, Εξάρχεια Αυτόνομο Στέκι Ζωοδόχου Πηγής 95, Εξάρχεια Αυτοδιαχειριζόμενο στέκι Άνω Κάτω Πατησίων Νάξου 75 & Κρασσά Κ*- ΒΟΞ Αραχώβης & Θεμιστοκλέους, πλατεία Εξαρχείων Για ζητήματα διακίνησης ή για την αποστολή του περιοδικού ταχυδρομικώς στην επαρχία απευθυνθείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση Σχεδιαστική επιμέλεια: Xρήστος Κωτσίνης

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Καλωσόρισμα Η έννοια της δημοκρατίας στον Μαρξ Η μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό και οι επικριτές της Για την θεωρία της κομμουνιστικοποίησης, συμπληρωματική σημείωση σχετικά με την δομή της επιχειρηματολογίας της Σημειώσεις για το ζήτημα της μετάβασης στον κομμουνισμό Σύγχρονη Ψυχιατρική: Συνταγές τρέλας Η αριστερή πτέρυγα του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Μέρος πρώτο Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της Διεθνιστικής Κομμουνιστικής Τάσης Γλωσσάρι

3 ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ Kαλωσόρισμα Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά, για άλλη μια φορά, τους φίλους και τις φίλες που στήριξαν τα δύο πρώτα τεύχη του περιοδικού μας, με το οποίο προσπαθούμε να συμβάλλουμε με το μέγιστο των δυνάμεών μας στη δημιουργία των βάσεων για ένα διεθνές επαναστατικό κίνημα του μέλλοντος και να συναντηθούμε με τους χιλιάδες σύγχρονους προλετάριους που θα εξεγείρονται προβάλλοντας το πρόταγμα μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις. Από πλευράς μας δεν έχουμε να δώσουμε ούτε προκατασκευασμένες, ούτε πλήρεις αλλά ούτε και οριστικές απαντήσεις, και δεν είναι αυτή η φιλοδοξία αυτού του περιοδικού. Έχουμε όμως να προτείνουμε τρόπους και ιδέες, να προμηθεύσουμε κάποιες «σκαλωσιές» για την ανέγερση του οικοδομήματος μιας σύγχρονης κομμουνιστικής θεωρίας και πράξης, σε συνεργασία με πολλούς άλλους συντρόφους που ταλανίζονται από τις ίδιες ανάγκες και είναι δεσμευμένοι στις ίδιες αρχές. Απευθυνόμαστε στους ανθρώπους που, σε πείσμα των καιρών, επιμένουν να οραματίζονται την ριζική κοινωνική απελευθέρωση προσπαθώντας συνάμα να διατηρήσουν το ηθικό τους, να αντισταθούν στις πολλαπλές τοξικές επιδράσεις μιας κοινωνίας σε σήψη και μέσα σε αυτές τις συνθήκες να προσανατολιστούν και να αναζητήσουν νέες ατραπούς οργάνωσης και δράσης, αξιοποιώντας τα διδάγματα και τα πρότυπα ζωής των μεγάλων επαναστατικών κινημάτων, απαλλαγμένοι από τα πολιτικά ράκη του παρελθόντος. Η ομάδα μας απηχεί, στο μέτρο της ταπεινότητάς της, μια συγκεκριμένη τάση του επαναστατικού ταξικού κινήματος που αναδείχθηκε σε μια ορισμένη εποχή. Πρόκειται για την αριστερή πτέρυγα της γενιάς της Οκτωβριανής Επανάστασης που αγωνίστηκε αταλάντευτα για την προοπτική του παγκόσμιου κομμουνισμού απορρίπτοντας κάθε δήθεν «ρεαλιστικό συμβιβασμό», αρνούμενη να υπαναχωρήσει από τις θέσεις της για την ολοκληρωτική κατάργηση του καπιταλισμού, την ολοσχερή καταστροφή του αστικού κρατικού μηχανισμού και την εξουσία του επαναστατημένου προλεταριάτου για την τελική κατάργηση του κράτους ως μηχανισμού οργανωμένης βίας, της μισθωτής εργασίας, της εμπορευματικής παραγωγής και του χρήματος. Το ρεύμα αυτό κατά την διάρκεια της β παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής σφαγής αρνήθηκε με αδιαλλαξία να υποταχθεί στον μύθο του «αντιφασιστικού πολέμου» και στην ταξική συνεργασία των «κινημάτων εθνικής αντίστασης» κρατώντας ψηλά την σημαία του προλεταριακού διεθνισμού. Στα δύο πρώτα τεύχη του περιοδικού ο αναγνώστης μπορεί να βρει κάποια στοιχεία της πολιτικής μας ταυτότητας καθώς επίσης και ένα κείμενο πρώτων βασικών θέσεων που χαρακτηρίζουν την ομάδα μας, το οποίο υπάρχει και στην ιστοσελίδα μας. Στο τεύχος αυτό εγκαινιάζουμε μια θεματική ενότητα με γενικό τίτλο «Ο κομμουνισμός ως αληθινή δημοκρατία», η οποία θα διατηρηθεί τουλάχιστον στα επόμενα τρία τεύχη. Στο αφιέρωμα αυτό φιλοδοξούμε να παρουσιάσουμε, στο μέτρο του δυνατού, ποικίλες γόνιμες τοποθετήσεις για το εν λόγω ζήτημα, το οποίο, κατά την γνώμη μας, είναι ουσιαστικής σημασίας ως κατεξοχήν γνώρισμα του κομμουνιστικού απελευθερωτικού προτάγματος, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα που το αντιμετώπισε ο Μαρξ από την νεανική έως και την ώριμη περίοδο της πνευματικής του εξέλιξης. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύονται δεν απηχούν, εν μέρει ή εν συνόλω, υποχρεωτικά τις απόψεις της συντακτικής ομάδας. Απεναντίας, επιδίωξή μας είναι η δημοσίευση μιας ποικιλίας προσεγγίσεων και ερμηνειών, εφόσον αυτές συμβάλλουν γόνιμα στην διαπραγμάτευση του υπό διερεύνηση ζητήματος. Από μέρους μας, έχουμε ήδη τοποθετηθεί ρητά υπέρ μιας αντίληψης περί κομμουνισμού ως μια συλλογικά αυτοκυβερνώμενη κοινότητα κοινωνικοποιημένων ανθρώπων διαμέσου της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της κοινωνίας των ιδιωτών, στην οποία το γενικό συμφέρον θα είναι ταυτόχρονα και ιδιωτικό συμφέρον. Το πρώτο άρθρο της θεματικής αυτής ενότητας είναι γραμμένο από τον Μαξιμιλιέν Ριμπέλ. Δημοσιεύουμε δύο άρθρα των συντρόφων μας από την οργάνωση Διεθνιστική Κομμουνιστική Τάση, με την οποία έχουμε αναπτύξει ιδιαίτερους δεσμούς ήδη από την συγκρότηση της ομάδας μας, που αφορούν το ζήτημα της αναγκαιότητας ύπαρξης μιας μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Πολλά έχουν ειπωθεί για την μεταβατική περίοδο ύστερα από ό,τι έγινε στη Ρωσία μετά την επανάσταση του Τα συγκεκριμένα άρθρα απηχούν μια ξεκάθαρη θέση στο εν λόγω ζήτημα και αναπτύσσουν μια επιχειρηματολογία απέναντι σε συγκεκριμένες πολιτικές οργανώσεις ή ρεύματα που απορρίπτουν την αναγκαιότητα ύπαρξης μεταβατικής περιόδου. Στο πλαίσιο αυτής της θεματικής ενότητας η ομάδα μας έχει γράψει ένα τρίτο κείμενο με κάποιες σκέψεις. Στη συνέχεια δημοσιεύουμε ένα ενδιαφέρον άρθρο για την σύγχρονη Ψυχιατρική γραμμένο από την ομάδα Internationalist Perspective. Τα τελευταία χρόνια τα διεθνή βιβλιογραφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι η οικονομική κρίση πλήττει την ψυχική υγεία όχι μόνο των ψυχικά ασθενών αλλά και των υγιών ανθρώπων οι οποίοι εξαιτίας της πίεσης και της ανασφάλειας που βιώνουν αναπτύσσουν ποικίλα ψυχολογικά προβλήματα και επιλέγουν ακόμη και να δώσουν τέλος στη ζωή τους μερικές φορές. Το συγκεκριμένο άρθρο διαμέσου μιας ιστορικής αναδρομής όσον αφορά το ζήτημα της ψυχικής ασθένειας καταλήγει στο σήμερα και στο πώς ο καπιταλισμός έχει εξατομικεύσει την ευθύνη για την τρέλα στο ίδιο το άτομο με τέτοιο τρόπο ώστε η προσοχή να εκτρέπεται από την πραγματική πηγή της τρέλας που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Τέλος, εγκαινιάζουμε ένα αφιέρωμα στην ιστορία της Αριστερής Πτέρυγας του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1920, το οποίο θα ολοκληρωθεί σε συνέχειες στα προσεχή τεύχη. Η άγνωστη αυτή ιστορία είναι γραμμένη από τους Τούρκους συντρόφους της οργάνωσης Dünya Devrimi (τμήμα του Διεθνούς 4 5

4 ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ Κομμουνιστικού Ρεύματος στην Τουρκία). Θεωρούμε ότι η παρουσίαση της ιστορίας των Τούρκων επαναστατών του μεσοπολέμου, για πρώτη μάλιστα φορά, στο αναγνωστικό κοινό της Ελλάδας αποτελεί μια συνεισφορά της ομάδας μας στην υπόθεση της διεθνιστικής ενότητας της εργατικής τάξης που ζει στις δύο μεριές του Αιγαίου. Θα θέλαμε να προσκαλέσουμε, για άλλη μια φορά, τους αναγνώστες να συζητήσουν μαζί μας και να μας εκφράσουν τις καλοπροαίρετες παρατηρήσεις τους. Τέλος, επισημαίνουμε ότι όλα τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν ασφαλώς τους συγγραφείς τους, αλλά όχι υποχρεωτικά και τις θέσεις της σύνταξης. Η Συντακτική Επιτροπή φέρει την πλήρη ευθύνη για την επιλογή και την δημοσίευση των άρθρων χωρίς ωστόσο να συμφωνεί υποχρεωτικά με το περιεχόμενό τους ή να βαρύνεται για την ποιότητα των δημοσιευμένων ή αδημοσίευτων μεταφράσεων στις οποίες αυτά παραπέμπουν. Η Συντακτική Ομάδα 6 7

5 «Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜOΣ ΩΣ ΑΛΗΘΙΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΕ ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΕΓΚΑΙΝΙΑΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕ ΓΕΝΙΚΟ ΤΙΤΛΟ «Ο κομμουνισμός ως αληθινή δημοκρατία», την οποία θα διατηρήσουμε τουλάχιστον στα επόμενα τρία τεύχη. Στο αφιέρωμα αυτό φιλοδοξούμε να παρουσιάσουμε, στο μέτρο του δυνατού, ποικίλες γόνιμες τοποθετήσεις για το εν λόγω ζήτημα, το οποίο, κατά την γνώμη μας, είναι ουσιαστικής σημασίας ως κατεξοχήν γνώρισμα του κομμουνιστικού απελευθερωτικού προτάγματος, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα που το αντιμετώπισε ο Μαρξ από την νεανική έως και την ώριμη περίοδο της πνευματικής του εξέλιξης. Από μέρους μας, έχουμε ήδη τοποθετηθεί ρητά υπέρ μιας αντίληψης περί κομμουνισμού ως μια συλλογικά αυτοκυβερνώμενη κοινότητα κοινωνικοποιημένων ανθρώπων διαμέσου της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της κοινωνίας των ιδιωτών, στην οποία το γενικό συμφέρον θα είναι ταυτόχρονα και ιδιωτικό συμφέρον. Έτσι, στο κείμενό μας «Δέκα θέσεις για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα» 1 επισημαίνουμε χαρακτηριστικά: «Το αίτημα της καθολικής αναθέσμισης της κοινωνίας μπορεί να λάβει τη μορφή της αυθεντικής πολιτικής δημοκρατίας, όπως την έθεσε ο Μαρξ, υπό την έννοια μιας δημοκρατίας πραγματικά κοινωνικής, μιας κολλεκτιβιστικής αυτοκυβερνώμενης κοινότητας, που υπερβαίνει την τυπική μορφή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αίρει τον διαχωρισμό μεταξύ πολίτη και ιδιώτη που επικρατεί στην αστική κοινωνία. Η ανθρώπινη χειραφέτηση συνίσταται στην καθολική ανθρώπινη ύπαρξη, στην επανένωση του διασπασμένου ανθρώπου με τον εαυτό του διαμέσου της κατάργησης όλων των διαμεσολαβήσεων, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, που αποξενώνουν τον άνθρωπο τους συνανθρώπους του και από τον ίδιο. Στην αληθινή δημοκρατία η ατομική ιδιοκτησία μετατρέπεται σε συλλογική και το πολιτικό κράτος εξαφανίζεται, προσλαμβάνοντας τη μορφή της πολιτείας, μιας οργανωμένης μορφής κοινωνικής ζωής μέσα στην οποία ο άνθρωπος ως συλλογικό ον πραγματώνει την ελευθερία και την αυτονομία του διαμέσου της ενεργούς συμμετοχής του στην κοινότητα των ανθρώπων, στη σύγχρονη κοσμοπολιτεία». 2 Αλλά και στο κείμενο των προγραμματικών μας θέσεων, αναφερόμενοι στα γενικά χαρακτηριστικά της κομμουνιστικής κοινωνίας, επισημαίνουμε ότι: «Ο κομμουνισμός ή σοσιαλισμός δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια κοινωνία χωρίς τάξεις, χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, δίχως μηχανισμούς οργανωμένης βίας και εν γένει καταπίεσης, δίχως το σύνολο των καπιταλιστικών σχέσεων που χαρακτηρίζονται από την ιδιοκτησία, την εμπορευματική παραγωγή, την ανταλλακτική αξία, την υπεραξία, το χρήμα και τη μισθωτή εργασία. Είναι μια οργανική πανανθρώπινη κοινότητα ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη καθενός αποτελεί την προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων, κάθε μέλος της οποίας συμβάλλει στην κοινωνική ευημερία σύμφωνα με τις δυνατότητές του, απολαμβάνει τα κοινωνικά αγαθά σύμφωνα με τις ανάγκες του και συμμετέχει άμεσα και ενεργά στη συλλογική διαχείριση των κοινών υποθέσεων. Πρόκειται, τέλος, για μια κολλεκτιβιστική και μη ιεραρχική κοινωνία στην οποία η συλλογικότητα συνταιριάζεται με την προσωπική αυτονομία, μέσα σε σχέσεις αλληλεγγύης και ισοτιμίας, πραγματώνοντας την αυθεντική πολιτική δημοκρατία, δηλαδή την αυτοκυβέρνηση της κοινωνίας». Το ζήτημα της υπέρβασης του πολιτικού κράτους και της κοινωνίας των ιδιωτών και της δημιουργίας μιας νέας, ακρατικής πολιτικής κοινότητας ως «αληθινή δημοκρατία» (wahre Demokratie) και ως «κοινωνία του ανθρώπινου είδους» (das Gemeinwesen), διαμέσου της υλοποίησης της οικονομικής χειραφέτησης της εργασίας, τίθεται εξαρχής στο επίκεντρο του πολιτικού προβληματισμού του Μαρξ και, σε συνάρτηση με την εξέλιξη του επαναστατικού εργατικού κινήματος της εποχής, κορυφώνεται κατά την περίοδο της πλήρους πνευματικής του ωρίμανσης και της επιστημονικής του συνεισφοράς με την ανάλυση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο μαρξικός προβληματισμός για την συγκρότηση του «λαού» σε κυρίαρχο σώμα ως αυτοθεσπιζόμενο συλλογικό υποκείμενο εκκινεί υπό την επίδραση του Σπινόζα («θεωρία του πολιτικού σώματος»), του Ρουσσώ («ιδέα περί γενικής βούλησης»), της αθηναϊκής δημοκρατίας, της κριτικής της εγελιανής πολιτικής φιλοσοφίας, διέρχεται από την εμπειρία της εργατικής εξέγερσης του Φεβρουαρίου του 1848 («κοινωνική δημοκρατία») και ολοκληρώνεται με την Παρισινή Κομμούνα («κυβέρνηση της εργατικής τάξης»). Η αντίληψη του Μαρξ περί «αληθινής δημοκρατίας» θεμελιώνεται στην βασική του ανθρωπολογική θέση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ουσιωδώς κοινωνικό ον και η κοινωνία αποτελεί την πραγματοποίηση της κοινωνικής του φύσης. Το κοινωνικό καθεστώς της «αληθινής δημοκρατίας» αίρει τα εμπόδια που θέτουν στην κοινοτική φύση του ανθρώπου η αστική κοινωνία ως πεδίο έκφρασης και διαπάλης ιδιωτικών συμφερόντων και το κράτος ως μορφή πολιτικής αυτοαποξένωσης του ανθρώπου. Έτσι, η «αληθινή δημοκρατία», κατά την αντίληψη του Μαρξ, δεν συνιστά πολίτευμα αλλά πολιτεία ελευθέρων κοινωνικών ανθρώπων, η οποία θεμελιώνεται στον αταξικό κολεκτιβισμό και στην πολιτική αυτονομία του συλλογικού κοινωνικού σώματος. Θα πρέπει να επισημάνουμε, τέλος, ότι τα σχετικά κείμενα που δημοσιεύονται δεν απηχούν, εν μέρει ή εν συνόλω, υποχρεωτικά τις απόψεις της συντακτικής ομάδας. Απεναντίας, επιδίωξή μας είναι η δημοσίευση μιας ποικιλίας προσεγγίσεων και ερμηνειών, εφόσον αυτές συμβάλλουν γόνιμα στην διαπραγμάτευση του υπό διερεύνηση ζητήματος. Οι αναγνώστες, άλλωστε, θα κρίνουν. Η συντακτική ομάδα του περιοδικού 1 Βλ. «Το Ένζυμο», Νο. 1, Οκτώβριος 2013, σ και 2 ό.π., σ

6 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ I. Για μια δημοκρατία απελευθερωμένη από το Κράτος και το Χρήμα Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ LE CONTRAT SOCIAL 1 ΤΟ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ διευκρινίζει ότι «η επεξεργασία του θέματος της συγκεκριμένης εργασίας 2 έγινε για τις ανάγκες μιας δημόσιας διάλεξης που δόθηκε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ τον Απρίλιο του Παρά τις όποιες πραγματοποιηθείσες αλλαγές το παρόν κείμενο διατηρεί το στοιχείο της προχειρότητας». Στη συνέχεια το εν λόγω κείμενο αναθεωρήθηκε εκ νέου από τον Ριμπέλ για να μπει στο βιβλίο του με τίτλο Marx critique du marxisme [Ο Μαρξ, κριτικός του μαρξισμού] (Εκδόσεις Payot, 1974-επανεκδόθηκε το 2000). 3 Οι υποσημειώσεις -εκτός και αν γίνεται άλλη αναφορά- είναι εκείνες του αρχικού κειμένου. 1 Le Contrat social, Τόμος VI, Νο 4, Ιούλιος-Αύγουστος 1962, σ (έχουν ενσωματωθεί οι διορθώσεις που αναφέρονται στο Παρόραμα που δημοσιεύθηκε στο επόμενο τεύχος του περιοδικού: Τόμος VI, Νο 5, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1962, σ. 310). Le Contrat social- Revue historique et critique des faits et des idées, υπό την γενική επιμέλεια του Boris Souvarine. 2 Το κείμενο αυτό του Maximilien Rubel με τίτλο Notes on Marx s conception of Democracy δημοσιεύτηκε στο New Politics- A journal of Socialist Thought, Νέα Υόρκη, 1962, τεύχος 1, Νο 2, σ (Σ.τ.Μ.) 3 Marx et la démocratie [Ο Μαρξ και η δημοκρατία], πρώτο κείμενο, τρίτο μέρος, σ , εκδόσεις Payot, Παρίσι, Οι αλλαγές μεταξύ των δύο εκδόσεων του άρθρου είναι αρκετά σημαντικές ώστε να δικαιολογούν την αναδημοσίευση του κειμένου του Επισημαίνονται ορισμένες από αυτές στις υποσημειώσεις, εντός αγκυλών. Η κοινωνική κριτική, η οποία αποτελεί την ουσία του έργου του Καρλ Μαρξ, έχει ουσιαστικά δύο στόχους: το Κράτος και το Χρήμα. Έχει σημασία το γεγονός ότι ο Μαρξ ξεκίνησε αυτό το κρίσιμο έργο πριν ασπαστεί τον κομμουνισμό. Για να το φέρει εις πέρας αρκούσε να συλλάβει τη δημοκρατία ως τον δρόμο προς τη χειραφέτηση, που βασίζεται σε κοινωνικές σχέσεις ριζικά διαφορετικές, και πρώτα απ όλα να παράσχει τη θεωρητική απόδειξη της θεμελιώδους ασυμβατότητας θεσμών όπως το Κράτος και το Χρήμα με την ανθρώπινη ελευθερία. Για να φέρει εις πέρας το έργο του ο Μαρξ έπρεπε να έρθει σε ρήξη με την εγελιανή φιλοσοφία, θέση την οποία διακήρυξε σε δύο κείμενα που γράφτηκαν με λίγους μήνες διαφορά το ένα από το άλλο και παρουσιάστηκαν μαζί στα Γαλλογερμανικά Χρονικά 4 τον Ιανουάριο του 1844, τέσσερα χρόνια πριν από την έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Τα κείμενα αυτά, γραμμένα με φιλοσοφικό ύφος, αποτελούν τρόπον τινά μια παραλλαγή σε δύο μέρη. Πρόκειται αφενός για την Εισαγωγή στην Κριτική της Φιλοσοφίας του Δικαίου του Χέγκελ και αφετέρου για Το Εβραϊκό Ζήτημα. Μεταξύ των δύο αυτών στιγμών της συγγραφικής καριέρας του Μαρξ τοποθετούνται οι σπουδές του στην πολιτική οικονομία και μια πρώτη προσπάθεια ριζοσπαστικής κριτικής των θεωριών του κεφαλαίου. Αυτές οι εργασίες, που παρέμειναν ανέκδοτες μέχρι το 1932, επιτρέπουν μια καλύτερη κατανόηση της σκέψης του. Ωστόσο, ενώ μια τεράστια βιβλιογραφία έχει αφιερωθεί στα Παρισινά Χειρόγραφα του 1844 (τα λεγόμενα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα), δεν υπάρχει καμία γνωστή και σε βάθος ανάλυση του σημαντικού έργου στο οποίο είχε επιδοθεί ο Μαρξ το καλοκαίρι του 1843, κατά τη διάρκεια της απόσυρσής του στο Κρόιτσναχ. Καρπός της μελέτης του ήταν ένα ογκώδες χειρόγραφο. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1927 και, παρόλο που ήταν ημιτελές, σηματοδότησε την οριστική ρήξη με την πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ. Ο Μαρξ ασκεί σφοδρή καταγγελία στον παραλογισμό και την φενάκη ορισμένων εγελιανών θέσεων πάνω στο Κράτος, τη μοναρχία, την ιδιοκτησία και την γραφειοκρατία και διατυπώνει μια αντίληψη για τη δημοκρατία που πηγαίνει πολύ πιο πέρα από εκείνη που είχε διατυπώσει στα άρθρα που δημοσιεύτηκαν λίγους μήνες νωρίτερα στην Εφημερίδα του Ρήνου [Rheinische Zeitung], δίνοντας μάχη κατά της πρωσικής λογοκρισίας. 5 Είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι ο Μαρξ όταν γίνεται κομμουνιστής εγκαταλείπει τον ιδεαλισμό και τον φιλελευθερισμό που αντανακλώνται σε αυτά τα δοκίμια πολεμικής. Αλλά, αν υποθέσουμε ότι η προσχώρησή του στον κομμουνισμό αποτελεί την πράξη ενός οραματιστή, αναπόδραστα θα πρέπει να δούμε ότι αυτή η πράξη εκπορεύεται από τον ιδεαλισμό και τον φιλελευθερισμό με λογικό και φυσικό τρόπο. Το κλειδί για την προσχώρησή του στον κομμουνισμό μπορεί να βρεθεί τόσο στο αντιεγελιανό χειρόγραφο 4 Μετά το κλείσιμο της Εφημερίδας του Ρήνου ο Μαρξ μετακομίζει, το Νοέμβριο του 1843, στο περισσότερο φιλελεύθερο Παρίσι, για να αναλάβει τη διεύθυνση της Επιθεώρησης Γαλλογερμανικά Χρονικά από κοινού με τον Γερμανό φιλόσοφο Άρνολντ Ρούγκε, από την ομάδα των αριστερών Νέων Εγελιανών. Το 1844 κυκλοφόρησε το πρώτο και τελευταίο τεύχος των Γαλλογερμανικών Χρονικών. Οι διαφωνίες του Μαρξ και του Ρούγκε θα καταλήξουν στην οριστική διακοπή της συνεργασίας και των σχέσεών τους. (Σ.τ.Μ.) 5 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής : «Ο Μαρξ διατυπώνει μια πολύ πιο ριζοσπαστική αντίληψη για τη δημοκρατία από εκείνη που είχε διατυπώσει στα άρθρα που δημοσιεύτηκαν λίγους μήνες νωρίτερα στην «Εφημερίδα του Ρήνου», δίνοντας μάχη κατά της πρωσικής λογοκρισίας.»] 10 11

7 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ που γράφτηκε στο Κρόιτσναχ όσο και στα δύο προαναφερθέντα δοκίμια που δημοσιεύθηκαν στο Παρίσι. Σε όλα αυτά τα έργα αποκρυσταλλώνεται μια πεποίθηση που δεν πρόκειται να εγκαταλείψει πλέον ο διανοούμενος και ο άνθρωπος του κόμματος: Η δημοκρατία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μονάχα σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι, ελεύθερα συνεταιρισμένοι μεταξύ τους, δεν θα αλλοτριώνονται πια διαμέσου απατηλών διαμεσολαβήσεων, πολιτικών και οικονομικών. Ο Μαρξ απέκτησε αυτή την πεποίθηση ύστερα από τη μελέτη πολυάριθμων έργων, φιλοσοφικών και ιστορικών, κατά τη διάρκεια των φοιτητικών σπουδών του στο Βερολίνο και στη Βόννη ( ). Για τις ανάγκες του θέματός μας θα πρέπει να εξεταστούν εν τάχει μερικά από αυτά τα έργα, γιατί μ αυτόν τον τρόπο θα ακολουθήσουμε το μονοπάτι της σκέψης που οδήγησε τον Μαρξ από τη δημοκρατία στον αναρχοκομμουνισμό. Ο Μαρξ κρατούσε σημειώσεις από τις μελέτες του σε τετράδια. Σε ένα από αυτά, που χρονολογείται από την περίοδο διαμονής του στο Βερολίνο, βρίσκουμε πάνω από 160 αποσπάσματα από τη Θεολογικοπολιτική Πραγματεία του Σπινόζα. Τα αποσπάσματα αυτά αναφέρονται στα θαύματα, την πίστη και τη φιλοσοφία, τον ορθό λόγο και τη θεολογία, την ελευθερία της εκπαίδευσης, τα θεμέλια της δημοκρατίας, την προφητεία κτλ. Δεν υπάρχει κανένα προσωπικό σχόλιο [του ίδιου του Μαρξ] και στο εξώφυλλο του τετραδίου διαβάζουμε: «Σπινόζα: Θεολογικοπολιτική Πραγματεία, από τον Καρλ Μαρξ, Βερολίνο 1841». Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτόν τον τίτλο; Ο Μαρξ μάλλον υποδηλώνει ότι κράτησε από τον Σπινόζα ό,τι του φάνηκε απαραίτητο για να χτίσει τη δική του κοσμοθεωρία για τις ανθρώπινες σχέσεις. [Ο Σπινόζα] δήλωνε κατηγορηματικά την πεποίθησή του ότι η ανθρώπινη αλήθεια είναι το έργο ολόκληρης της ανθρωπότητας και όχι ενός ατόμου. Το ίδιο πίστευε και ο Γκαίτε, ο οποίος τον θαύμαζε και αυτοπαρουσιαζόταν ως μαθητής του Σπινόζα. Ο Μαρξ αποδελτιώνει (ο ίδιος ή αναθέτει την αποδελτίωση) καμιά εξηνταριά αποσπάσματα από τις επιστολές του Ολλανδού φιλοσόφου σε δύο τετράδια. Θα βρει στον Σπινόζα τους βασικότερους λόγους που θα έδιναν κατ επέκταση στον ίδιο το έναυσμα του αγώνα για τη δημοκρατία στη Γερμανία. Ο Σπινόζα θεωρεί ότι η λαϊκή δημοκρατία και η ανθρώπινη ελευθερία αποτελούν στοιχεία μιας ορθολογικής ηθικής, μιας αντίληψης των ανθρώπων και της ανθρώπινης ευτυχίας στη σφαίρα της φύσης και της κοινωνίας. Εκεί βρίσκουμε την ιδέα ότι το άτομο μπορεί να επιτύχει την ελευθερία διαμέσου της συνείδησης, της γνώσης και της αγάπης. Ο Μαρξ διδάχθηκε τη συμφιλίωση της αναγκαιότητας με την ελευθερία από τον Σπινόζα και όχι από τον Χέγκελ. Όταν ο Μαρξ άρχισε να γκρεμίζει την εγελιανή φενάκη και να επιτίθεται στη μεταφυσική του Κράτους που ορίζεται από τον Χέγκελ ως ο υπέρτατος στόχος του Λόγου ήταν ήδη έτοιμος να έρθει αντιμέτωπος με τα πραγματικά θεμέλια της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή την ιδιοκτησία και τη γραφειοκρατία. Θα δούμε παρακάτω τους λόγους που θα ωθήσουν τον Μαρξ να αναπτύξει την σπινοζική έννοια για τη δημοκρατία, να την εμπλουτίσει εξετάζοντας τις κοινωνικές της συνέπειες ή ακριβέστερα να «παντρέψει» τη σπινοζική δημοκρατία με τον κομμουνισμό έχοντας απορρίψει την εγελιανή μεταφυσική του Κράτους που τον είχε προσελκύσει στην αρχή. Παρά το γεγονός ότι ο Μαρξ απέρριψε ανεπιφύλακτα αυτή την πολιτική φιλοσοφία, γνωρίζουμε ότι όταν άρχισε να γράφει Το Κεφάλαιο θα μιλήσει κατ ευφημισμό ειρωνεία ίσως; για «φλερτ» με την εγελιανή διαλεκτική. Όντας γοητευμένος από τον Χέγκελ κατά τη διάρκεια των σπουδών του δεν αποδεσμεύτηκε ποτέ πλήρως από την επιρροή του όσον αφορά τη φιλοσοφία της ιστορίας. Από αυτή τη διφορούμενη κατάσταση γεννήθηκε η παρεξηγημένη έννοια που ονομάζεται «ιστορικός υλισμός». Ο Μαρξ θα βρει στον Σπινόζα ό,τι έψαχνε στον Χέγκελ ή στον Ρουσώ του Κοινωνικού Συμβολαίου. Θα βρει τη δυνατότητα του ατόμου να συμβιβάσει την κοινωνική ύπαρξη με το φυσικό δίκαιο, κάτι το οποίο η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη παρέχει μόνο δυνάμει ενός νομικού κατασκευάσματος. Η Πραγματεία του Σπινόζα είναι ξεκάθαρη σε αυτό το θέμα: «Η δημοκρατία γεννιέται από την ένωση των ανθρώπων που απολαμβάνουν, ως οργανωμένη κοινωνία, ένα κυριαρχικό δικαίωμα που βρίσκεται στη δικαιοδοσία τους». Η δημοκρατία αποτελεί το λιγότερο αφηρημένο πολιτικό σύστημα που, «από όλες τις μορφές διακυβέρνησης είναι πιο φυσικό και πιο πιθανό να σέβεται την ατομική ελευθερία», γιατί κανείς δεν εγκαταλείπει εντελώς το φυσικό του δικαίωμα. «Αυτό μεταφέρεται στο σύνολο της κοινωνίας στην οποία ανήκει. Τα άτομα ως εκ τούτου παραμένουν ίσα όπως ήταν πριν, στη φυσική τους κατάσταση». Το παρακάτω απόσπασμα αποδεικνύει την επιρροή του Σπινόζα στην αρχική πολιτική σκέψη του Μαρξ, όπου μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον απόηχο των επιθέσεων του Φόιερμπαχ στον Χέγκελ: «Η δημοκρατία είναι το λυμένο αίνιγμα όλων των καθεστώτων. Εδώ, όχι μόνο καθ εαυτό, σύμφωνα με την ουσία, αλλά σύμφωνα με την ύπαρξη, την πραγματικότητα, το καθεστώς άγεται συνεχώς προς την πραγματική του βάση, τον πραγματικό άνθρωπο, τον πραγματικό λαό και τίθεται σαν το δικό του έργο. Το καθεστώς φαίνεται τέτοιο που είναι: ελεύθερο προϊόν του ανθρώπου». 6 Στο υπόλοιπο μέρος της επιχειρηματολογίας του ο Μαρξ επιτίθεται στον Χέγκελ, σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος προέρχεται από τον δημιουργό-κράτος. Του αντιπαραβάλλει τη δημοκρατία που προέρχεται από τον άνθρωπο, που κάνει το Κράτος ένα αντικείμενο, ένα ανθρώπινο εργαλείο. Παραφράζοντας την κριτική της θρησκείας του Φόιερμπαχ, ο Μαρξ επιχειρηματολογεί πάνω στα πολιτικά καθεστώτα: «Ακριβώς όπως δεν δημιουργεί η θρησκεία τον άνθρωπο αλλά ο άνθρωπος τη θρησκεία, δεν δημιουργεί το καθεστώς το λαό αλλά ο λαός δημιουργεί το καθεστώς. Από μια άποψη, η δημοκρατία έχει με όλες τις άλλες μορφές του Κράτους την ίδια σχέση που έχει ο χριστιανισμός με όλες τις άλλες θρησκείες. Ο χριστιανισμός είναι η κατ εξοχήν θρησκεία, η ουσία της θρησκείας, ο θεοποιημένος άνθρωπος, σαν ξεχωριστή θρησκεία. Το ίδιο και η δημοκρατία είναι η ουσία κάθε πολιτικού καθεστώτος, ο κοινωνικοποιημένος άνθρωπος σαν ξεχωριστό πολιτικό καθεστώς... Ο άνθρωπος δεν υπάρχει εξαιτίας του νόμου αλλά ο νόμος εξαιτίας του ανθρώπου, είναι ύπαρξη του ανθρώπου ενώ πριν ο άνθρωπος είναι η ύπαρξη του νόμου. Αυτή είναι η θεμελιώδης διαφορά της δημοκρατίας». 7 Ο Μαρξ εισάγει τα στοιχεία της δικής του επινόησης, η οποία στην πραγματικότητα δεν εμπίπτει στο παραδοσιακό πλαίσιο της δημοκρατίας. Δεν έχει προς το παρόν εμπειρικές αποδείξεις. Θα τις βρει αργότερα, και τότε θα κάνει τη σύνδεση της έννοιας της δημοκρατίας με μια άλλη ιδέα που είναι η δικτατορία του προλεταριάτου. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται, κατά την άποψή του, για το ένα και το αυτό, δηλαδή για τον «αυτοκαθορισμό του λαού». 8 6 Καρλ Μαρξ, Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου, σ. 64, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, (Σ.τ.Μ.). 7 Στο ίδιο, σ. 65. (Σ.τ.Μ.) 8 Καρλ Μαρξ, Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους..., ό.π., σ. 65. (Σ.τ.Μ.) 12 13

8 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ Ο Μαρξ θα βρει την εμπειρική απόδειξη την περίοδο που αποσύρεται στο Κρόιτσναχ, αφού έχει εγκαταλείψει την έκδοση της Εφημερίδας του Ρήνου. Επωφελείται για να μελετήσει σε βάθος την επαναστατική ιστορία της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Αμερικής. Αναμφίβολα αυτή η μελέτη τον έπεισε ότι η φυσική και αναπόφευκτη κατάληξη της δημοκρατίας βρίσκεται στον κομμουνισμό, δηλαδή, «την πραγματική δημοκρατία, όπου το πολιτικό Κράτος θα εξαφανιστεί». 9 II. Η αμερικανική δημοκρατία και το μέλλον της Σε ένα τετράδιο μελέτης του Μαρξ (του 1843) βρίσκουμε αποσπάσματα από την ιστορία ενός Σκωτσέζου, ο οποίος αφού επισκέφτηκε τις Ηνωμένες Πολιτείες κατέληξε σε πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα από εκείνα του Τοκβίλ. 10 Ο Τόμας Χάμιλτον 11 ολοκληρώνει το ταξίδι του το Το βιβλίο του Άνθρωποι και Ήθη στην Αμερική ανατυπώθηκε δύο φορές σε σύντομο χρονικό διάστημα. 12 Το σχετικό βιβλίο διαβάστηκε από τον Μαρξ το 1843 σε γερμανική μετάφραση και αποδελτιώθηκε (περίπου 50 αποσπάσματα) σχετικά με σημαντικά ζητήματα που αντιμετώπιζε η Αμερική όπως ο φεντεραλισμός (ομοσπονδοποίηση) και η καθολική ψήφος, η νομική και η πραγματική κατάσταση των πολιτών, οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ του Βορρά και του Νότου, το σύνταγμα των πολιτειών της Νέας Αγγλίας κτλ. Εκείνο που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον του είναι το πώς ο Χάμιλτον ερμηνεύει ή μάλλον αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές τάσεις στη λειτουργία της αμερικανικής δημοκρατίας. Με ένα περίεργο μείγμα φιλελεύθερης γενναιοδωρίας και αριστοκρατικής γεύσης ο συγγραφέας περιγράφει το Ομοσπονδιακό και το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, την «σιωπηλή επανάσταση» που ξεκίνησε όταν ο Τζέφερσον ήρθε στην εξουσία, την ιστορική ανάδυση των «πολλών» (της πλειοψηφίας) σε αντιδιαστολή με τις κατέχουσες μειονότητες (όσους κατείχαν ιδιοκτησία και γνώση). Όλα αυτά αντικατοπτρίζουν μια καλή ιστορική αίσθηση και ο Μαρξ δεν μπορούσε να παραμείνει αδιάφορος για τα εντυπωσιακά γεγονότα που μεταφέρονται από τον Σκωτσέζο. Βρίσκει λοιπόν σ αυτόν ό,τι ο Τοκβίλ δεν είχε καταφέρει να αποκαλύψει, δηλαδή το επαναστατικό δυναμικό της αμερικανικής δημοκρατίας. Σύμφωνα με τον Τοκβίλ η Αμερική προσφέρει την εικόνα της δημοκρατίας, καθώς εκεί 9 Στο ίδιο, σ. 65. (Σ.τ.Μ.) 10 Ο Αλεξίς Σαρλ Ανρί Κλερέλ ντε Τοκβίλ (Alexis Charles Henri Clérel de Tocqueville, ) ήταν Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός, ένας από τους πιο βαθυστόχαστους εκπροσώπους του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη το πρώτο μισό του 19oυ αιώνα. Είναι γνωστός για τα έργα του Η Δημοκρατία στην Αμερική (δίτομο: 1835 και 1840) και Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση (1856), στα οποία αναλύει το βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο και τις κοινωνικές συνθήκες των πολιτών καθώς και τη σχέση τους με την αγορά στις δυτικές κοινωνίες. Το έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική εκδόθηκε αφού ο Τοκβίλ ταξίδεψε στις ΗΠΑ και θεωρείται σήμερα ως μία από τις πρώτες πραγματείες στην κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη. (Σ.τ.Μ) 11 Ο Τόμας Χάμιλτον (Thomas Hamilton, ) ήταν Σκωτσέζος φιλόσοφος και συγγραφέας (Σ.τ.Μ.) 12 Το βιβλίο Men and Manners in America [Άνθρωποι και Ήθη στην Αμερική] κυκλοφόρησε το 1833 (δύο χρόνια πριν από το έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική) και γνώρισε τρεις γερμανικές και δύο γαλλικές εκδόσεις. Ο συγγραφέας ήταν ήδη γνωστός από το μυθιστόρημά του Cyril Thornton που είχε κυκλοφορήσει το επικρατούν συνθήκες σχεδόν πλήρους ισότητας. Στην πραγματικότητα, παρ όλο που φοβόταν ότι η δημοκρατία μπορεί να εκτεθεί στην τυραννία της πλειοψηφίας, ήταν ουσιαστικά αισιόδοξος για τις κοινωνικές και οικονομικές προοπτικές των δημοκρατικών καθεστώτων. Από την άλλη μεριά, ο Χάμιλτον είχε επισημάνει κάποια χαρακτηριστικά της αμερικανικής οικονομικής ζωής. Διέκρινε την ύπαρξη μιας τάσης που ο Μαρξ θα θεωρήσει καθοριστική για το μέλλον της Αμερικής, δηλαδή την ταξική πάλη. Παραθέτουμε παρακάτω ορισμένα αποσπάσματα που αποδελτιώθηκαν από τον Μαρξ στα γερμανικά και μεταφράστηκαν εδώ από το αγγλικό πρωτότυπο. 13 Ο Χάμιλτον συζητά με «φωτισμένους Αμερικανούς» σχετικά με τις κοινωνικές δυνατότητες που προσφέρονται από το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών και διαπιστώνει ότι τίποτα δεν είναι σε θέση να αντισταθμίσει «την απρονοησία της δημοκρατίας από τη σωφροσύνη μιας αριστοκρατίας της νοημοσύνης και της σύνεσης». Δίνει λοιπόν ένα παράδειγμα του τι ο ίδιος αποκαλεί «εξέλιξη και τάση της κοινής γνώμης μεταξύ των ανθρώπων της Νέας Υόρκης»: «Σ αυτή την πόλη λαμβάνει χώρα με γρήγορους ρυθμούς ο διαχωρισμός μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Η εργατική τάξη έχει συγκροτηθεί σε μια κοινότητα με το όνομα ΟΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΙ σε πλήρη αντίθεση με όσους, ευνοημένοι από τη φύση ή την τύχη, απολαμβάνουν τις πολυτέλειες της ζωής χωρίς την αναγκαιότητα της χειρωνακτικής εργασίας. Αυτοί οι άνθρωποι δεν κρύβουν τα αιτήματά τους, που για να είμαστε δίκαιοι, είναι λίγα και εμφατικά... Αξιώνουν πρώτα από όλα ΙΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ. Είναι λάθος, λένε, να υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει επί του παρόντος καμία προνομιούχα τάξη, ότι πρακτικά δεν υπάρχει αριστοκρατία, σε μια χώρα όπου επιτρέπονται διακρίσεις στην εκπαίδευση. Μια μερίδα του πληθυσμού για την οποία η χειρωνακτική εργασία αποτελεί αναγκαιότητα, στην πραγματικότητα αποκλείεται από όλα τα σημαντικά κρατικά αξιώματα. Ως εκ τούτου υπάρχει όντως μια αριστοκρατία του απεχθέστερου τύπου μια αριστοκρατία της γνώσης, της εκπαίδευσης και του εξευγενισμού (φινέτσας) η οποία είναι ασυμβίβαστη με την αληθινή δημοκρατική αρχή της απόλυτης ισότητας. Αυτοί λοιπόν αναλαμβάνουν τη δέσμευση να ασκήσουν κάθε δυνατή προσπάθεια, ψυχική και σωματική, για την αποτίναξη αυτής της κατάφωρης αδικίας. Θα το διακηρύξουν στον κόσμο ως μια πληγή που πρέπει να κλείσει, ειδάλλως η ελευθερία για την οποία επαίρεται ο Αμερικάνος θα είναι κενό γράμμα. Δηλώνουν επίσημα ότι δεν θα μείνουν ικανοποιημένοι έως ότου κάθε πολίτης στις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορεί να λαμβάνει τον ίδιο βαθμό εκπαίδευσης και να ξεκινά από την ίδια αφετηρία για τη διεκδίκηση των κρατικών αξιωμάτων. Με δεδομένο ότι είναι φυσικά αδύνατο να εκπαιδευτούν οι εργατικές τάξεις με το πρότυπο των πλουσιότερων τάξεων, στόχος τους είναι να χαμηλώσουν το επίπεδο των τελευταίων σε εκείνο των πρώτων... Αλλά εκείνοι που περιορίζουν τις απόψεις τους στην πνευματική υποβάθμιση της χώρας τους είναι στην πραγματικότητα οι ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΙΣ του κόμματος. Υπάρχουν άλλοι που πηγαίνουν ακόμα μακρύτερα και απαιτούν την καθιέρωση ενός ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙ- ΟΥ και μια περιοδική κατανομή της ιδιοκτησίας. Αυτοί αποτελούν αναμφισβήτητα την ΑΚΡΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ του ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ (WORKY) κοινοβουλίου, οι οποίοι, αν και εξακολουθούν 13 Το αγγλικό πρωτότυπο χρησιμοποιήσαμε κι εμείς για τη μετάφραση των αποσπασμάτων του βιβλίου του Χάμιλτον στα ελληνικά. (Σ.τ.Μ.) 14 15

9 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ να ασπάζονται τις αρχές των λιγότερο βίαιων γειτόνων τους, διευρύνουν το όλο θέμα κάνοντας λόγο για δικαιοσύνη και ευπρέπεια για κάθε άτομο εξασφαλίζοντάς του είδη διατροφής και ένδυσης. Καταγγέλλουν την κραυγαλέα αδικία κάποιοι να έχουν οχήματα για τη μεταφορά τους την ίδια στιγμή που κάποιοι άλλοι πηγαίνουν με τα πόδια και όταν επιστρέφουν στο σπίτι τους να κάνουν λόγο, ανερυθρίαστα, για ένα μπουκάλι σαμπάνια την ώρα που οι γείτονές τους θα πρέπει να αρκούνται σε λίγο καθαρό νερό. Αρκεί να εξισώσει κανείς την περιουσία, λένε, και δεν θα πίνει κάποιος σαμπάνια ή νερό, αλλά θα έχουν και οι δύο κονιάκ, και αυτή θα είναι η αντάξια νικηφόρα έκβαση του αγώνα αιώνων (σελ ).» Ο Τόμας Χάμιλτον, έχοντας εξετάσει την εργατική πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης και τους τεράστιους εσωτερικούς πόρους των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν έχει καμία απολύτως αμφιβολία ότι είναι προορισμένες να αποτελέσουν ένα έθνος με σημαντική βαρύτητα στον μεταποιητικό τομέα. Ορίστε μια πρόβλεψή του: «Τεράστιες πόλεις με μεταποιητικές μονάδες θα ξεφυτρώσουν σε διάφορα σημεία της Ένωσης, ο πληθυσμός θα συγκεντρώνεται μαζικά και σύντομα θα ωριμάσουν όλα τα αρνητικά από μια τέτοια κατάσταση της κοινωνίας. Η επιβίωση εκατομμυρίων ανθρώπων θα εξαρτάται από τη ζήτηση της συγκεκριμένης παραγωγής, και επιπλέον αυτή η ζήτηση θα υπόκειται κατ ανάγκην σε διαρκή μεταβολή. Όταν το εκκρεμές θα ταλαντεύεται προς τη μια κατεύθυνση θα υπάρχει πλούτος και ευημερία. Όταν θα κινείται προς την άλλη κατεύθυνση θα υπάρχει δυστυχία, δυσαρέσκεια και αναταραχή σε ολόκληρη την επικράτεια. Μια αλλαγή της μόδας, ένας πόλεμος, ο κορεσμός μιας ξένης αγοράς, ένα σωρό απρόβλεπτοι και αναπόφευκτοι παράγοντες θα είναι σε θέση να στερήσουν το ψωμί από όσους μόλις πριν από ένα μήνα απολάμβαναν όλες τις ανέσεις της ζωής.» Και στη συνέχεια [ο Χάμιλτον] επιχειρεί μία πρόβλεψη με το καλύτερο μαρξικό ύφος: 14 «Ας κρατάμε κατά νου ότι στην πάσχουσα τάξη θα αποδοθεί στην πράξη ολόκληρη η πολιτική εξουσία του κράτους, ότι καμία στρατιωτική δύναμη δεν θα είναι ικανή να διασφαλίσει τη δημόσια τάξη και την προστασία της περιουσίας, κι ήθελα να ξερα σε ποια γωνιά ο πλούσιος άνθρωπος θα αναζητήσει καταφύγιο για τον ίδιο ή για την περιουσία του;» Βέβαια, κανένας από τους «επιφανείς» συνομιλητές του Χάμιλτον δεν αρνιόταν ότι μια τέτοια αντίξοη περίοδος δοκιμασίας ήταν αναπόφευκτη. Αλλά του απαντούσαν συχνά ότι αυτά τα φοβερά γεγονότα ήταν ακόμα πολύ μακριά και ότι προς το παρόν οι άνθρωποι δεν χρειαζόταν να ανησυχούν διόλου για τις επερχόμενες συμφορές. Και ο Σκωτσέζος επισημαίνει: «Ωστόσο, δεν μπορώ παρά να πιστεύω ότι η περίοδος της δοκιμασίας είναι λιγότερο μακρινή από όσο αυτοί φαντάζονται. Αλλά αν γίνει αποδεκτό το ότι η δημοκρατία οδηγεί αναγκαστικά σε αναρχία και λεηλασίες, δεν μας πειράζει το μήκος του δρόμου που πρέπει να διανυθεί. Φυσικά θα υπάρξει διαφοροποίηση ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες που 14 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Και ο Χάμιλτον ρισκάρει μια πρόβλεψη με το καλύτερο μαρξικό ύφος»] θα επικρατούν στην κάθε χώρα. Στην Αγγλία, το ταξίδι θα πρέπει να πραγματοποιηθεί με σιδηροδρομική ταχύτητα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τα μεγάλα πλεονεκτήματα που κατέχουν, μπορεί να διαρκέσει μια ή δύο γενιές παραπάνω, αλλά ο τελικός προορισμός είναι ο ίδιος. Οι αμφιβολίες έχουν να κάνουν με τη διάρκεια, όχι με τον προορισμό. (σελ. 166)». Όταν ο Μαρξ θα γινόταν κομμουνιστής, δεν είχε παρά να αντικαταστήσει τη λέξη «κομμουνισμός» όπου ο Χάμιλτον έγραφε «αναρχία» ή «λεηλασία». Όταν θα γίνει οικονομολόγος, θα δώσει στις προειδοποιήσεις του Σκωτσέζου ένα θεωρητικό πλαίσιο στο περίφημο κεφάλαιο του Κεφαλαίου με τίτλο: «Η ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης». Ο Τοκβίλ βρήκε ένα γενικό τύπο, τρόπον τινά εγελιανό, για αυτό το πλήρωμα του χρόνου. Είδε στη βαθμιαία εξέλιξη της κοινωνικής ισότητας τη Θεία Πρόνοια. Έκανε λόγο για μια «ακαταμάχητη επανάσταση» και θεωρούσε ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να εμποδιστεί η δημοκρατία θα ήταν μια παραβίαση του νόμου του Θεού. Υπενθύμιζε στα χριστιανικά έθνη ότι το πρώτο τους καθήκον ήταν η εκπαίδευση στο πνεύμα της δημοκρατίας και έκανε έκκληση υπέρ μιας «νέας πολιτικής επιστήμης (...) η οποία είναι απαραίτητη για τον νέο κόσμο». III. Προάσπιση και κατάκτηση της δημοκρατίας Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πει ότι ο Μαρξ ήταν ο πνευματικός κληρονόμος του Τοκβίλ και ότι συνεισέφερε στη δημιουργία της νέας κοινωνικής επιστήμης όπου η διαλεκτική της ιστορικής αναγκαιότητας θα αντικαταστήσει την πίστη στη Θεία Πρόνοια. Δεν μας απασχολεί να θέσουμε 15 εκ νέου το θέμα για τον «ιστορικισμό» του Μαρξ. Αυτό που προσπαθήσαμε να δείξουμε είναι ότι στην πολιτική διαμόρφωση του Μαρξ υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στις προ-κομμουνιστικές του πεποιθήσεις και στην προσχώρησή του στον κομμουνισμό, ανάμεσα στο Δημοκρατικό και τον Κομμουνιστή Μαρξ, ανάμεσα στα πρώιμα έργα του -τα οποία δεν είναι οικονομικά και όπου ο κομμουνισμός παίρνει απλά τη μορφή μιας σφοδρής καταγγελίας της λατρείας του χρήματος (για παράδειγμα στο Εβραϊκό Ζήτημα)- και Το Κεφάλαιο, όπου οι ίδιες καταγγελίες είναι παρούσες αλλά επιστημονικά σχηματοποιημένες στο σύστημα της καπιταλιστικής παραγωγής. Θα θέλαμε να προσθέσουμε σε αυτή τη θέση μια τελευταία απόδειξη. Το 1850, επτά χρόνια μετά την προσχώρησή του στον κομμουνισμό και ενώ ήταν δραστήριος επικεφαλής της Ένωσης των Κομμουνιστών ο Μαρξ επέτρεψε στον Χέρμαν Μπέκερ, μέλος της Ένωσης, να δημοσιεύσει μια επιλογή από τα γραπτά του σε πολλούς τόμους. Ο πρώτος τόμος δημοσιεύθηκε στην Κολωνία το Υπάρχουν φιλελεύθερα και δημοκρατικά άρθρα στα Anekdota και στην Rheinische Zeitung, το οποίο σημαίνει ότι ο Μαρξ δεν τα θεωρεί διόλου ξεπερασμένα και ότι η πάλη για δημοκρατικές ελευθερίες παραμένει στην ημερήσια διάταξη. Είναι πεπεισμένος ότι οι πρώτες του ιδέες για τη δημοκρατία περιέχουν όλα τα στοιχεία εκείνου του ανθρωπισμού που ο κομμουνισμός ήταν μόνο μια ιδιαίτερη πτυχή. Και αυτό το επιβεβαιώνει ο Μαρξ στα χειρόγραφα του 1844, το πρώτο σχέδιο του Κεφαλαίου. Για τον Μαρξ δύο διαφορετικές έννοιες, οι έννοιες της δημοκρατίας και του κομμουνισμού, αντιστοιχούν στην πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση, δηλαδή, τα δύο στάδια της προλεταριακής επανάστασης. 16 Η πρώτη, η «πραγματοποίηση της 15 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Σκοπός μας δεν ήταν να αναδείξουμε»] 16 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Για τον Μαρξ δύο διακριτές έννοιες, οι έννοιες της 16 17

10 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ δημοκρατίας και του κομμουνισμού αντιστοιχούν στα δύο στάδια του ίδιου κινήματος, στην πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση.»] 17 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ο ηθικός χαρακτήρας της συγκεκριμένης θέσης που βασίζεται στην αναγκαιότητα της απόκτησης προλεταριακής συνείδησης.»] 18 [ La critique moralisante et la morale criticisante («Ηθικολογική κριτική και κριτική της ηθικής»), Deutsche Brüsseler Zeitung, 1847, Werke, IV, σ (σημείωση του 1974)] 19 Ο Φερδινάνδος Λασάλ ( ) ήταν Γερμανός δικηγόρος και εργατικός ηγέτης. Το 1963 ίδρυσε την Γενική Ένωση Γερμανών Εργατών και έπαιξε ηγετικό ρόλο στο εργατικό και το σοσιαλιστικό κίνημα της χώρας. Ο Λασάλ και οι οπαδοί του ήταν μεταρρυθμιστές σοσιαλιστές και η πολιτική τους εξαντλούνταν στην υποστήριξε της συνένωσης της κατακερματισμένης Γερμανίας υπό την ηγεμονία της Πρωσίας στο αίτημα για παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στους εργάτες, τη δημιουργία παραγωγικών ενώσεων με την χρηματοδότηση του πρωσικού κράτους, και, τελικά, στην εγκαθίδρυση του ελεύθερου λαϊκού κράτους. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς άσκησαν έντονη κριτική στις θέσεις του Λασάλ και των οπαδών του καθώς επίσης και στους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες, λόγω άνευ όρων συνένωσης των τελευταίων με τους λασαλικούς. (βλ. Κριτική του Προγράμματος της Γκότα). (Σ.τ.Μ.) δημοκρατίας» από την εργατική τάξη, οδηγεί στην «δικτατορία του προλεταριάτου». Η δεύτερη είναι η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων και της πολιτικής εξουσίας, η γέννηση μιας ανθρώπινης κοινωνίας. Ο Μαρξ έκανε τη διάκριση ανάμεσα στην πολιτική επανάσταση και την κοινωνική επανάσταση, κάτι που θα πρέπει να έχουμε κατά νου αν θέλουμε να κατανοήσουμε την στάση του ως στρατευμένο κομμουνιστή. Δεν θα ασχοληθούμε εν προκειμένω με διάφορες πτυχές της πολιτικής κοινωνιολογίας του. Κρατάμε απλά ότι η κοινωνική ανάπτυξη γι αυτόν υπόκειται στους νόμους της ιστορίας και οι κοινωνικές επαναστάσεις κατ επέκταση εξαρτώνται από τις δεδομένες συνθήκες, τόσο τις υλικές όσο και τις ηθικές. Αυτή η διαδικασία χαρακτηρίζεται αφενός από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή την τεχνική πρόοδο, και αφετέρου από την ωριμότητα της ανθρώπινης συνείδησης. Στην πραγματικότητα, η θέση του Μαρξ (ότι η κοινωνική συνείδηση καθορίζεται από την κοινωνική ύπαρξη) περιέχει ασάφειες για την επιστημολογία. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί σε γενικές γραμμές ο ηθικός χαρακτήρας της συγκεκριμένης θέσης ή παραδοχής του της προλεταριακής συνείδησης. 17 Με την ιδέα του δίπτυχου της επανάστασης συναρμόζεται η διπλή όψη της σκέψης και της πολιτικής δραστηριότητας του Μαρξ. Δεν λείπουν τα παραδείγματα που καταδεικνύουν ότι ο πολιτικός του αγώνας πήρε συχνά ένα χαρακτήρα τόσο εξωτερικό όσο και εσωτερικό. Έτσι το 1847 αποδέχτηκε τη θέση του αντιπροέδρου του Δημοκρατικού Συνδέσμου στις Βρυξέλλες και παράλληλα γίνεται μέλος της Ένωσης των Κομμουνιστών. Τον Ιανουάριο του 1848 έγραψε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και τον ίδιο μήνα έδωσε μια ομιλία για το ελεύθερο εμπόριο που δημοσιεύτηκε από το Δημοκρατικό Σύνδεσμο. Την ίδια χρονιά, τη χρονιά της Επανάστασης, ίδρυσε και δημοσίευσε στην Κολωνία την Νέα Εφημερίδα του Ρήνου [Neue Rheinische Zeitung] με υπότιτλο: Όργανο της δημοκρατίας και ήρθε σε αντιπαράθεση με την άκρα αριστερά της Ένωσης καταγγέλλοντάς την για οπορτουνισμό. Το 1847 έγραφε: «Η κυριαρχία της αστικής τάξης παρέχει στο προλεταριάτο όχι μονάχα εντελώς νέα όπλα για να πολεμήσει ενάντια στην αστική τάξη αλλά και μια εντελώς διαφορετική θέση ως επίσημα αναγνωρισμένο κόμμα.» 18 Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, ο Μαρξ και ο Ένγκελς έκαναν μια δημόσια δήλωση με την οποία επιβεβαίωσαν τη θέση τους του 1847 και κατήγγειλαν τα λάθη των λασσαλικών, 19 οι οποίοι αποζητούσαν τη συμμαχία του προλεταριάτου και της Βασιλικής Κυβέρνησης της Πρωσίας κατά της φιλελεύθερης αστικής τάξης: «Συμφωνούμε σήμερα με κάθε λέξη της δήλωσης που κάναμε εκείνη την εποχή.» 20 Σε κάθε περίοδο της πολιτικής του σταδιοδρομίας βλέπουμε τον Μαρξ να αγωνίζεται ακούραστα για τις δημοκρατικές ελευθερίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1850 αγωνίζεται στο πλευρό των Χαρτιστών 21 και καθ όλη τη διάρκεια της Δεύτερης Γαλλικής Αυτοκρατορίας [υπό του Ναπολέοντα Γ ] γράφει εκατοντάδες αντι-βοναπαρτιστικά κείμενα. Επίσης δίνει μάχη κατά του τσαρισμού και του πρωσικού κράτους (ως όργανο του τσαρισμού) και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου ήταν στο πλευρό του Βορρά και υπέρμαχος της ελεύθερης εργασίας και κατά της δουλείας (το 1865 για λογαριασμό του Γενικού Συμβουλίου της Πρώτης Διεθνούς απεύθυνε επιστολή προς τον Αβραάμ Λίνκολν όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε ότι «οι εργαζόμενοι της Ευρώπης είναι σίγουροι ότι, όπως ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας ήταν έναυσμα για το ξεκίνημα μιας νέας εποχής για τη μεσαία τάξη, έτσι και ο Αμερικανικός Πόλεμος εναντίον της δουλείας θα είναι κάτι ανάλογο για τις εργαζόμενες τάξεις...»). 22 Το 1871, ο Μαρξ εξυμνεί την 20 [Επιστολή του Μαρξ και του Ένγκελς στη σύνταξη του Social-Demokrat, 3 Μαρτίου (σημείωση του 1974)] 21 Ο χαρτισμός ήταν ένα κίνημα για πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, κυρίως μεταξύ 1838 και Πήρε το όνομά του από τον Χάρτη του Λαού του 1838, που όριζε τους κύριους στόχους του κινήματος (Σ.τ.Μ.) 22 Παραθέτουμε ολόκληρο το απόσπασμα στα αγγλικά: «From the commencement of the titanic American strife the workingmen of Europe felt instinctively that the star-spangled banner carried the destiny of their class. The contest for the territories which opened the dire epopee, was it not to decide whether the virgin soil of immense tracts should be wedded to the labor of the emigrant or prostituted by the tramp of the slave driver? When an oligarchy of 300,000 slaveholders dared to inscribe, for the first time in the annals of the world, "slavery" on the banner of Armed Revolt, when on the very spots where hardly a century ago the idea of one great Democratic Republic had first sprung up, whence the first Declaration of the Rights of Man was issued, and the first impulse given to the European revolution of the eighteenth century; when on those very spots counterrevolution, with systematic thoroughness, gloried in rescinding "the ideas entertained at the time of the formation of the old constitution", and maintained slavery to be "a beneficent institution", indeed, the old solution of the great problem of "the relation of capital to labor", and cynically proclaimed property in man "the cornerstone of the new edifice" then the working classes of Europe understood at once, even before the fanatic partisanship of the upper classes for the Confederate gentry had given its dismal warning, that the slaveholders' rebellion was to sound the tocsin for a general holy crusade of property against labor, and that for the men of labor, with their hopes for the future, even their past conquests were at stake in that tremendous conflict on the other side of the Atlantic. Everywhere they bore therefore patiently the hardships imposed upon them by the cotton crisis, opposed enthusiastically the proslavery intervention of their betters and, from most parts of Europe, contributed their quota of blood to the good cause... The workingmen of Europe feel sure that, as the American War of Independence initiated a new era of ascendancy for the middle class, so the American Antislavery War will do for the working classes. They consider it an earnest of the epoch to come that it fell to the lot of Abraham Lincoln, the single-minded son of the working class, to lead his country through the matchless struggle for the rescue of an enchained race and the reconstruction of a social world». Βλ. New York Daily Tribune, 7/11/1861, Address of the International Working Men's Association to 18 19

11 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ Παρισινή Κομμούνα χαρακτηρίζοντάς την ως «την αληθινή εκπρόσωπο όλων των υγιών στοιχείων της γαλλικής κοινωνίας, και ως εκ τούτου την πραγματική εθνική κυβέρνηση» μαζί με την «εργατική κυβέρνηση», ως τη «θαρραλέα υπέρμαχο της χειραφέτησης της εργασίας», ως την αντίθεση του βοναπαρτισμού και του ιμπεριαλισμού, ως την «αυτοδιοίκηση των παραγωγών», μια κυβέρνηση εκλεγμένη και ανακλητή ανά πάσα στιγμή. Ήταν η «πολιτική μορφή που βρέθηκε για να επιτευχθεί η οικονομική χειραφέτηση της εργασίας». 23 Για να παραθέσουμε κάτι τελευταίο ας θυμηθούμε ότι ο Μαρξ το 1872 είχε αποκλείσει τον Μπακούνιν από τη Διεθνή γιατί ήταν πεπεισμένος ότι ο αναρχικός ήθελε να τη χρησιμοποιήσει ως προκάλυμμα για τις δικές του συνωμοτικές επιχειρήσεις, όπου επιφύλασσε για τον εαυτό του τον ρόλο ενός απόλυτου κυρίαρχου. Είδε μέσα στη μπακουνιστική μυστική εταιρεία «την ανασύσταση του συνόλου των στοιχείων του αυταρχικού κράτους υπό το όνομα επαναστατικές κοινότητες (...) το εκτελεστικό όργανο απαρτίζεται από μια μειοψηφία (...) η ενότητα σκέψης και δράσης δεν σημαίνει τίποτα άλλο από ορθοδοξία και τυφλή υπακοή. Perinde ac cadaver. 24 Βρισκόμαστε στην καθολική «Εταιρεία του Ιησού» IV. Η δικτατορία του προλεταριάτου Ο Μαρξ δεν επαίρετο για την αξία του ως κοινωνικός θεωρητικός. Δεν ισχυρίστηκε ότι ο ίδιος ήταν αυτός που ανακάλυψε τις κοινωνικές τάξεις και την ταξική πάλη στη σύγχρονη κοινωνία. Ωστόσο ισχυρίστηκε απερίφραστα την πατρότητα μιας παρουσίασης πρωτότυπου χαρακτήρα, δηλαδή ότι: 1. Η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται με συγκεκριμένα στάδια της οικονομικής ανάπτυξης. 2. Η ταξική πάλη οδηγεί «αναγκαστικά» στη δικτατορία του προλεταριάτου. 3. Αυτή η δικτατορία οδηγεί στην εξαφάνιση όλων των τάξεων από τα σπλάχνα μιας αναγεννημένης κοινωνίας. 27 Abraham Lincoln, President of the United States of America (πηγή: (Σ.τ.Μ.) 23 [ Adresse du Conseil général de l AIT sur la guerre civile en France, 1871, κείμενο που γράφτηκε από τον Μαρξ για τη Διεθνή Ένωση Εργατών με θέμα την Παρισινή Κομμούνα, τα αποσπάσματα εντός των εισαγωγικών έχουν μεταφραστεί από τον Ριμπέλ. (σημείωση του Critique Sociale η έκδοση Payot του 2000 κατά λάθος δίνει τη χρονολογία 1870 για αυτό το κείμενο)] 24 «Σαν πτώμα». (Σ.τ.Μ.) 25 [L'Alliance de la démocratie socialiste et l'ait, («Η Συμμαχία της σοσιαλδημοκρατίας και η Διεθνής Ένωση Εργατών») (Σημείωση του 1974)] 26 «Εταιρεία του Ιησού»: Η γνωστή θρησκευτική καθολική αδελφότητα των Ιησουιτών (Σ.τ.Μ.) 27 «Τώρα, για ό,τι με αφορά, δεν ανήκει σ εμένα η τιμή ότι ανακάλυψα την ύπαρξη των τάξεων στη σύγχρονη κοινωνία, όπως και την πάλη που διεξάγουν ανάμεσά τους. Πολύ πριν από μένα αστοί ιστορικοί είχαν εκθέσει την ιστορική ανέλιξη αυτής της πάλης των τάξεων και αστοί οικονομολόγοι είχαν περιγράψει την οικονομική της ανατομία. Το νέο που έφερα είναι: 1ο ότι απόδειξα ότι η ύπαρξη των τάξεων είναι συνδεμένη με καθορισμένες ιστορικές φάσεις της ανάπτυξης της παραγωγής. 2ο ότι η πάλη των τάξεων οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου. 3ο ότι η ίδια αυτή δικτατορία δεν αντιπροσωπεύει παρά μια μετάβαση προς την κατάργηση όλων των τάξεων και προς μια κοινωνία χωρίς τάξεις.» Βλ. Fr.Engels-K.Marx, Παρόλο που δεν έκανε ρητή αναφορά έχουμε το δικαίωμα να υποθέσουμε ότι ο Μαρξ απέδιδε επιστημονική εγκυρότητα στις παραπάνω τρεις θέσεις και ότι η απόδειξή τους ήταν το πεδίο εφαρμογής μιας λογικής κατασκευής, εμπειρικά επαληθεύσιμης. Θα ήταν εύκολο να απαριθμήσουμε τα κείμενα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, στα οποία ο Μαρξ προσπάθησε πριν από το 1852 να «αποδείξει» τις τρεις θέσεις που αποκαλύπτονται στην επιστολή του προς τον Βαϊντεμάγερ. Θα δούμε ότι κάνει προσεκτικά ισορροπημένη χρήση δύο μεθόδων ταυτόχρονα. Αφενός της ανάλυσης, της ακριβούς περιγραφής και της έγκυρης πληροφορίας και αφετέρου της αφαίρεσης, της σύνθεσης και έτσι της πρόσδωσης ηθικού νοήματος [Sinngebung]. Όσον αφορά την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου πρόκειται για μια έννοια στενά συνδεδεμένη με την αντίληψη του Μαρξ για το Κράτος και τις μορφές διακυβέρνησης. Καταδεικνύεται λοιπόν ότι ο Μαρξ αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής θεωρίας του στις αρχές της δημοκρατίας ως κατάκτηση της αστικής τάξης και του προλεταριάτου στην κοινή τους πάλη ενάντια στο φεουδαλικό κράτος. Ήταν για αυτόν, δίχως άλλο, το πρώτο στάδιο μιας μάχης που θα συνεχιστεί ακόμα και μέσα σε μια καπιταλιστική κοινωνία απαλλαγμένη από τα απομεινάρια του φεουδαλικού παρελθόντος, μέχρι την «κατάκτηση της δημοκρατίας» από την πιο πολυπληθή ή την πιο άθλια [misérable] τάξη. Η κατάκτηση αυτή, με νόμιμα ή βίαια μέσα (γνωρίζουμε ότι ο Μαρξ δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο μεταβίβασης της εξουσίας μέσω της καθολικής ψηφοφορίας), δεν θα μπορούσε παρά να έχει έναν χαρακτήρα καθαρά δικτατορικό. Αλλά αυτή τη φορά και, σύμφωνα με τον Μαρξ, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, η δικτατορία θα είναι η δημοκρατία με την πραγματική έννοια: η καταστροφή του Κράτους και η εξουσία του λαού. Και πιο συγκεκριμένα θα είναι η βασιλεία της συντριπτικής πλειοψηφίας πάνω στις κυρίαρχες και κατέχουσες μειονότητες του παρελθόντος. Θα είναι η έναρξη της φάσης της καθολικής χειραφέτησης, δηλαδή η πραγμάτωση της ουτοπίας: της αταξικής κοινωνίας. Ο Μαρξ έγραφε το 1847 στην πολεμική του ενάντια στον Προυντόν: «Η εργατική τάξη θα βάλει στη θέση της παλιάς αστικής κοινωνίας μιαν ένωση, που αποκλείει τις τάξεις και την αντίθεση τους, και δε θα υπάρχει πια καμιά καθαυτό πολιτική εξουσία, γιατί ακριβώς η πολιτική εξουσία είναι η επίσημη έκφραση της ταξικής αντίθεσης μέσα στην αστική κοινωνία.» Αλληλογραφία, Μέρος Α, , σ. 107, Μτφ. Λευτέρη Αποστόλου, εκδόσεις «Μπάυρον», Αθήνα, 1986, 2η έκδοση. (Σ.τ.Μ.) 28 [Misère de la philosophie (Η αθλιότητα της φιλοσοφίας), 1847, «Economie», I, σ (σημείωση του 1974: πρόκειται για την αναφορά στον πρώτο τόμο των έργων του Μαρξ στο Bibliothèque de la Pléiade)] (Πηγή του αποσπάσματος στα ελληνικά: [Σ.τ.Μ.]) 29 Η απουσία μιας θεωρίας για την προλεταριακή εξουσία στον Μαρξ καθιστά εύλογη την κριτική από την αναρχική σκοπιά. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιστορική απεικόνιση που έδωσε ο Μαρξ στην Κομμούνα του 1871 αντιπροσωπεύει το περίγραμμα μιας τέτοιας θεωρίας. Αν ο Λένιν είχε δίκιο κατά του Κάουτσκι στο Κράτος και Επανάσταση, η πολιτική του πράξη τον έκανε φωτισμένο εκτελεστή του δεσποτισμού, το πρόγραμμα του οποίου ο Ch. Seignobos προσδιόρισε πολύ καλά: «Τα πάντα για το λαό, τίποτα από το λαό». Ο Μαρξ έκανε κριτική στην πεφωτισμένη δικτατορία, και ως εκ τούτου στον «λενινισμό», από την πρώτη του αψιμαχία με τον Χέγκελ, πριν καν προσχωρήσει στο εργατικό κίνημα. Ανατρέξτε στο άρθρο μας: «De Marx au bolchévisme: partis et conseils» («Από τον Μαρξ στον μπολσεβικισμό: κόμματα και συμβούλια», στο Arguments, Ν 25-26, Ιούνιος 1962 [αυτό το άρθρο υπάρχει στο βιβλίο Marx critique du marxisme υπό τον τίτλο «Partis et conseils ouvriers» («Κόμματα και εργατικά συμβούλια»)]

12 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ Συμπέρασμα Σε αυτή την εργασία δεν έχουμε κάνει τίποτε περισσότερο από μια επιφανειακή μελέτη του θέματος, ωστόσο από τα όσα προαναφέρθηκαν είμαστε σε θέση να επισημάνουμε κάποιες γενικές ιδέες οι οποίες μπορούν να συνοψιστούν παρακάτω: 1) Η έννοια της δημοκρατίας για τον Μαρξ μπορεί να κατανοηθεί σε σχέση με την αντίληψή του για την ανθρώπινη ιστορία και την κοινωνική εξέλιξη και σε σχέση με τις ειδικές συνθήκες της εποχής του. Ως διανοούμενος θεωρητικός και ως στρατευμένος άνθρωπος του κόμματος πήρε μέρος στον αγώνα της εργατικής και της αστικής τάξης για την προάσπιση των πολιτικών δικαιωμάτων και υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης από απολυταρχικά και αντιδραστικά καθεστώτα. 30 Η δημοκρατία και η εθνική απελευθέρωση αποτελούσαν άμεσους στόχους και προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας. Ο πρώτος στόχος, η αστική δημοκρατία, αποτελούσε την αφετηρία για ένα ανεξάρτητο εργατικό κίνημα. Η καθολική ψηφοφορία ήταν ένας νόμιμος τρόπος ώστε να μπορέσει να αποκτήσει πολιτική εξουσία, και αυτή η εξουσία ήταν ένα απαραίτητο βήμα στην πορεία προς την κοινωνική χειραφέτηση. Οι καταβολές της ιδέας του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού [για τον Μαρξ] βρίσκονται στην ιδέα της καθολικής δημοκρατίας. Ο Μαρξ την είχε συναντήσει στον Σπινόζα και έχοντάς την κατά νου κάνει κριτική στην πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ και απορρίπτει τη θεωρία του για τη γραφειοκρατία, την πριγκηπική εξουσία και τη συνταγματική μοναρχία. Η στροφή του Μαρξ στον κομμουνισμό δεν σήμανε σε καμία περίπτωση ρήξη με την προγενέστερη αντίληψή του για τη δημοκρατία, αλλά ενδυνάμωσή της. Η δημοκρατία, με τον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβανόταν τον κομμουνισμό, διατηρείται και αποκτά υψηλότερο νόημα. 31 2) Το πρώτο θετικό συμπέρασμα των φιλοσοφικών και ιστορικών του μελετών είναι η ανθρωπιστική ηθική που ο ίδιος αργότερα προσπάθησε να τοποθετήσει σε επιστημονικές βάσεις. Για χάρη αυτού του ανθρωπισμού εγκατέλειψε τον φιλοσοφικό στοχασμό υπέρ της κοινωνικής θεωρίας και της πολιτικής δράσης. Όταν θα αρχίσει την ενασχόλησή του με την πολιτική οικονομία έχει ήδη διακηρύξει τις κομμουνιστικές του θέσεις. Στην παθιασμένη κριτική που ασκεί στους συγγραφείς που μελέτησε καταδεικνύεται ότι κατέχει ήδη τους όρους που θα του επιτρέψουν να καταγγείλει την «ατιμία» της πολιτικής οικονομίας. 3) Δημοκρατία σημαίνει για τον Μαρξ, όπως και για τους Ιακωβίνους της γενιάς του, τη διακυβέρνηση του λαού από τον ίδιο τον λαό. Η δημοκρατία δεν αποτελεί αυτοσκοπό αποτελεί μέσο που μεταπλάθεται στην αταξική κοινωνία που είναι απαλλαγμένη από κάθε κρατική εξουσία και από κάθε πολιτική διαμεσολάβηση. 32 Ως ενδιάμεσος στόχος η δημοκρατία πρέπει να επιτευχθεί εναντίον του φεουδαρχικού απολυταρχικού παρελθόντος διαμέσου της κοινής πάλης της αστικής τάξης και του προλεταριάτου, ο καθένας από τη δικιά του θέση. Μόλις επιτευχθεί αυτός ο στόχος το προλεταριάτο θα αυτοχειραφετηθεί και η χειραφέτησή του θα είναι η απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας. Η δημοκρατία αποκτά την πραγματική σημασία της όταν είναι ένας καταστροφικός και ανανεωτικός αγώνας. Κύριος μαχητής είναι το προλεταριάτο, το οποίο αναγκάζεται να αναλάβει την «ιστορική» του αποστολή εξαιτίας των απάνθρωπων συνθηκών της ύπαρξής του. Η ταξική πάλη, αυτό το ιστορικό γεγονός, γίνεται ηθικό αξίωμα. Το σύγχρονο προλεταριάτο πρέπει να οργανωθεί σε τάξη έχοντας συνείδηση της επαναστατικής του «αποστολής». Όπως το έθεσε ο Ένγκελς: «Για τον απόλυτο θρίαμβο των ιδεών που περιγράφονται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ο Μαρξ στηρίχθηκε αποκλειστικά και μόνο στην πνευματική ανάπτυξη της εργατικής τάξης, δεδομένου ότι κατ ανάγκη θα προκύψει από την ταυτόχρονη δράση και τη συζήτηση.» 33 4) Αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε «κατάκτηση της δημοκρατίας», δηλαδή κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας, είναι εγγυημένη κατ αρχήν για τους εργάτες από την κανονική λειτουργία της δημοκρατίας, η οποία αποκλείει θεωρητικά κάθε βία στον αγώνα για την κοινωνική ισότητα. Η βία δεν αποτελεί φυσικό νόμο της ανθρώπινης ιστορίας. Πρόκειται για ένα φυσικό αποτέλεσμα της ταξικής σύγκρουσης που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες, όπου οι δυνάμεις της παραγωγής έχουν γίνει δυνάμεις της κοινωνικής αλλοτρίωσης. H δημοκρατία είναι ένας φανταστικός όρος που συγκαλύπτει μια πραγματική δικτατορία: την σχέση μεταξύ της εκμεταλλεύτριας και της εκμεταλλευόμενης τάξης, την απόκλιση μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της υλικής καταπίεσης. Η ιστορική και ηθική αντίθεση αυτού του συνεχιζόμενου φαινομένου του παρελθόντος και του παρόντος είναι η πραγματική διακυβέρνηση της πλειοψηφίας και αποτελεί την φυσική απόρροια των κοινωνικών συγκρούσεων, όπου η καθολική ψηφοφορία μετατρέπεται, όπως είχε πει ο Μαρξ, «από ένα όργανο εξαπάτησης σε ένα μέσο χειραφέτησης». 34 Η δημοκρατία προσφέρει στους παραγωγούς που οργανώνονται σε συνδικάτα και κόμματα τα νομικά μέσα για να αποκτήσουν δύναμη και σταδιακά να εργαστούν προς την κατεύθυνση του μετασχηματισμού ολόκληρης της κοινωνίας με στόχο να οικοδομήσουν «μια ένωση, όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». 35 Αν αγνοήσουμε τις ασάφειες της μαρξικής διδασκαλίας, πρέπει να συμφωνήσουμε ότι 30 Βλ. το άρθρο μας «Remarques sur le concept de parti prolétarien chez Marx» («Επισημάνσεις σχετικά με την αντίληψη του Μαρξ για το προλεταριακό κόμμα»), στο Revue française de sociologie, Ν 3, 1961 [στο βιβλίο Marx critique du marxisme υπό τον τίτλο «Le parti prolétarien»]. 31 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Η στροφή του Μαρξ στον κομμουνισμό δεν σήμανε σε καμία περίπτωση ρήξη με την προγενέστερη αντίληψή του για τη δημοκρατία, αλλά μετουσίωσή της. Η δημοκρατία, με τον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβανόταν τον κομμουνισμό, όχι μονάχα διατηρείται αλλά αποκτά ένα πιο διευρυμένο νόημα.»] 32 [Αναδιατυπώθηκε το 1974 ως εξής: «Για τον Μαρξ δημοκρατία σημαίνει διακυβέρνηση του λαού από τον ίδιο τον λαό. Η δημοκρατία δεν αποτελεί αυτοσκοπό αποτελεί μέσο που αποκτά πραγματικό νόημα μονάχα σε μια αταξική κοινωνία που είναι απαλλαγμένη από κάθε κρατική εξουσία και από οποιαδήποτε πολιτική διαμεσολάβηση.»] 33 [Πρόλογος στη γερμανική έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, 1890, «Economie», I, σ (Σημείωση του 1974)] 34 [Considérants du programme du Parti ouvrier français, 1880, «Economie», I, σ (Σημείωση του 1974)] 35 Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», σ. 492, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, (Σ.τ.Μ.) 22 23

13 ΜΑΞΙΜΙΛΙΕΝ ΡΙΜΠΕΛ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ η κοινωνική κριτική, όπως προσπαθήσαμε να την ορίσουμε, εκφράζει την αιώνια αξία, ή ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί το μήνυμα. Ο «μαρξισμός» - λέξη που αλλιώς σημαίνει μια μη ρεαλιστική ιδέα- γίνεται αντιληπτή μόνο ως απόρριψη των σύγχρονων πολιτικών συστημάτων ή ακριβέστερα ως κοινωνική κριτική που βασίζεται στην ιδέα (ή αρχή) μιας δημοκρατίας απελευθερωμένης από το Κράτος και το Κεφάλαιο. Αν αντιλαμβανόμαστε έτσι τον «μαρξισμό», αναγνωρίζουμε τη ματαιότητα ή τη βλαπτικότητα ενός όρου που προκάλεσε τόση σύγχυση. Η λέξη είναι περιττή έτσι όπως ενσωματώθηκε ως κοινή ηθική στον σοσιαλισμό, τον αναρχισμό και τον κομμουνισμό. Υπό την έννοια αυτής της ηθικής καμία από τις υφιστάμενες κοινωνίες δεν μπορεί να θεωρηθεί ελεύθερη και ανθρώπινη καθώς όλες υπόκεινται, σε διαφορετικό βαθμό, σε καθεστώτα που δεν είναι ταυτόσημα με την ελευθερία και με την ανθρωπότητα που είχε ο Μαρξ στο μυαλό του όταν έκανε λόγο για τη δημοκρατία. Το 1840, ο Προυντόν έγραφε ότι «Είτε πρέπει να χαθεί η κοινωνία ή να σκοτώσει την ιδιοκτησία». Με τον Μαρξ, θα έλεγε σήμερα: Είναι απαραίτητο ή να χαθεί η κοινωνία ή να καταργήσει το Κράτος και το Κεφάλαιο. Maximilien Rubel Ο Μαξιμιλιέν Ριμπέλ [Maximilen Rubel] γεννήθηκε στην Ουκρανία το 1905 και πέθανε στην Γαλλία το Ήταν ιστορικός, μελετητής, σχολιαστής και επιμελητής του έργου του Μαρξ και συμβουλιακός κομμουνιστής. Στα ελληνικά έχει δημοσιευθεί η εργασία του «Ο Μαρξ, θεωρητικός του αναρχισμού» (εκδόσεις Ασύμμετρη Απειλή, Ιούνιος 2012, πρώτη δημοσίευση: «μικρά Κείμενα», μτφ. Γ. Πετροβουνιώτης). Πηγή άρθρου: Μεταγραφή: Critique Sociale Τίτλος πρωτοτύπου: Le concept de démocratie chez Marx Η μετάφραση έγινε από τα γαλλικά 24 25

14

15 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ Η ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΟΠΩΣ Η ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΗ πριν από αυτήν, είναι μια ταξική κοινωνία, στην οποία η άρχουσα τάξη ζει από την εργασία της υποτελούς τάξης. Η ανθρωπότητα ζει σε ταξικές κοινωνίες για μια εξαιρετικά μικρή περίοδο της ιστορίας της, ενώ στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ζούσε σε κοινωνίες που μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ένα είδος πρωτόγονου κομμουνισμού. Σε αυτές τις κοινωνίες η εργασία ήταν συλλογική κοινωνική εργασία με δωρεάν διανομή των προϊόντων σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες, ενώ ήταν άγνωστη η ατομική ιδιοκτησία επί της γης ή επί των μέσων παραγωγής. Οι ταξικές κοινωνίες είναι ιστορικά περιορισμένες και ο καπιταλισμός δεν αποτελεί εξαίρεση. Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, παρότι οι αστοί ιδεολόγοι διατείνονται ότι αποτελούν την κορύφωση ολόκληρης της ιστορίας της ανθρωπότητας, είναι κατά παρόμοιο τρόπο ιστορικά περιορισμένες. Αυτό μπορεί να φανεί καθαρά στις οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού και στην μονίμως παρούσα ταξική πάλη. Οι μαρξιστές υποστηρίζουν ότι οι αντιφάσεις των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής δημιουργούν τις ιστορικές δυνάμεις που αρνούνται και τελικά ανατρέπουν το καπιταλιστικό σύστημα. Αυτές οι δυνάμεις δημιουργούνται εντός του ίδιου του συστήματος και ανακύπτουν από την επιτακτική του ανάγκη να επιτίθεται διαρκώς στην τάξη που εκμεταλλεύεται και να την εξαθλιώνει, περιορίζοντας έτσι την πηγή του κοινωνικού πλεονάσματος που αυτή η τάξη παράγει. Οι μαρξιστές υποστηρίζουν επίσης ότι η επόμενη ιστορική φάση της ανθρωπότητας θα είναι η ανατροπή όχι μονάχα του καπιταλισμού αλλά της ταξικής κοινωνίας εν γένει και η δημιουργία της κομμουνιστικής κοινωνίας. Υπό τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις η εργατική τάξη είναι χωρισμένη από τα μέσα παραγωγής και από το προϊόν της εργασίας της. Η ανθρώπινη εργασία είναι καταναγκαστική και ανταγωνιστική και οι εργάτες είναι αποξενωμένοι από το προϊόν της εργασίας τους. Οι εργάτες κυριαρχούνται από τα προϊόντα της εργασίας τους, τα οποία εμφανίζονται ως κεφάλαιο, ως μια αυτόνομη υποδουλωτική δύναμη στην οποία αυτοί υποτάσσονται. Η εργασία του εργάτη αναπαράγει τις συνθήκες της υποδούλωσής του είναι εργασία αλλοτριωμένη και λαμβάνει την μορφή της αξίας. 1 Σκοπός της εργασίας είναι η διεύρυνση της αξίας του κεφαλαίου με την δημιουργία κέρδους. 2 Η ανθρώπινη ανάπτυξη παρεμποδίζεται έτσι από το κεφάλαιο. Οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των παραγωγών λαμβάνουν την μορφή κοινωνικών σχέσεων μεταξύ προϊόντων που οι ίδιοι έχουν παραγάγει, σχέσεων που καθορίζονται από την αξία. Η εργασία είναι μονάχα εμμέσως κοινωνική διαμέσου των σχέσεων που επικρατούν στην αγορά και οι οποίες δρουν πίσω από την πλάτη των εργατών. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι ατομικοποιούνται και διαχωρίζονται από το κοινωνικό τους είναι. Η κομμουνιστική κοινωνία Εισαγωγή Η απεχθής φύση της καπιταλιστικής κοινωνίας, την οποία περιγράψαμε παραπάνω, είναι το αποτέλεσμα του τρόπου παραγωγής της. Όταν εγκαθιδρυθούν οι κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής θα ακολουθήσει μια ολόκληρη σειρά αλλαγών. Στον κομμουνισμό τα μέσα παραγωγής θα γίνουν κοινωνική ιδιοκτησία και η εργασία θα είναι κατά συνέπεια κοινωνική. Τα προϊόντα που παράγονται θα είναι επομένως κοινωνικά προϊόντα και θα διανέμονται δωρεάν σύμφωνα με τις ανάγκες. Τα προϊόντα που παράγει μια τέτοια κοινωνία θα είναι αποκλειστικά και μόνο αξίες χρήσης, δίχως την ανταλλακτική αξία που επέβαλε ο καπιταλισμός. Ο κομμουνισμός είναι η κοινωνία των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, στην οποία η παραγωγή πραγματοποιείται για την ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών, ενώ τα προϊόντα διανέμονται δωρεάν χωρίς την μεσολάβηση του χρήματος είναι μια κοινωνία χωρίς κράτος, στην οποία η διεύθυνση των ανθρώπων θα δώσει την θέση της στην διαχείριση των πραγμάτων. Ο χαρακτήρας της εργασίας θα αλλάξει. Αντί για την οδύνη του μόχθου, την ψυχική και πνευματική κατάπτωση που επιβάλλει ο καπιταλισμός, η εργασία θα πραγματοποιείται ελεύθερα. Θα απολέσει τον αλλοτριωτικό χαρακτήρα που της προσδίδουν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και θα μετατραπεί σε ένα μέσο έκφρασης των ανθρωπίνων 1 Σε ολόκληρο το κείμενο η αξία έχει πάντοτε την έννοια της ανταλλακτικής αξίας. Για την ανταλλακτική αξία και την αξία χρήσης βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.) 2 Το κέρδος στον καπιταλισμό είναι η χρηματική έκφραση της υπεραξίας. (Σ.τ.Μ.) 28 29

16 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ικανοτήτων και του κοινωνικού δεσμού του ανθρώπου με την ανθρωπότητα. Η εργασία θα γίνει, όπως έλεγε ο Μαρξ, πρώτιστη ανάγκη. Στην κομμουνιστική κοινωνία η ελευθερία καθενός θα είναι η προϋπόθεση για την ελευθερία όλων. Η κοινωνία θα γράψει στην σημαία της: «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». 3 Η μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία θα είναι η αφετηρία της αληθινής ανθρώπινης ιστορίας. Πώς μπορούμε να προχωρήσουμε από την σημερινή καπιταλιστική κοινωνία στον κομμουνισμό; Η μεταβατική περίοδος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό Ο Μαρξ υποστήριξε ότι για να περάσει η ανθρωπότητα από την καπιταλιστική στην κομμουνιστική κοινωνία χρειάζεται μια μεταβατική περίοδος, η οποία αρχίζει με μια πολιτική επανάσταση με την οποία η πολιτική εξουσία περνά στα χέρια της εργατικής τάξης και ολοκληρώνεται με το κατώτερο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας, το οποίο, εν ευθέτω χρόνω, θα οδηγήσει στον πλήρη κομμουνισμό, έτσι όπως τον περιγράψαμε παραπάνω. Το καπιταλιστικό σύστημα είναι παγκόσμιο και οι σχέσεις παραγωγής διέπονται από τον νόμο της αξίας 4, ο οποίος είναι επίσης παγκόσμιος. Το σύστημα αυτό δεν επιτρέπει να υπάρχουν κομμουνιστικές νησίδες στο εσωτερικό του. Επομένως, η επανάσταση πρέπει να γίνει προτού παρθούν οποιαδήποτε ριζικά κομμουνιστικά μέτρα. Τούτο ασφαλώς δεν αποκλείει την εφαρμογή κομμουνιστικών μέτρων σε τοπική κλίμακα κατά την διάρκεια της επανάστασης. Παραδείγματος χάριν, σε περιοχές που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των επαναστατών μπορούν να καταργηθούν τα ενοίκια, οι υποθήκες και τα χρέη και να καθιερωθεί η δωρεάν μετακίνηση, παροχή ηλεκτρικού, νερού, υγειονομικής περίθαλψης, εκπαίδευσης και άλλων υπηρεσιών. Η καπιταλιστική κοινωνία έχει φέρει εις πέρας τις αντικειμενικές προϋποθέσεις οι οποίες είναι ιστορικώς αναγκαίες για την δημιουργία της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ειδικότερα έχει δημιουργήσει ένα παγκόσμιο προλεταριάτο, την τάξη που θα πραγματοποιήσει την κομμουνιστική κοινωνία, και έχει αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις στον βαθμό που καθιστούν εφικτό τον κομμουνισμό σε παγκόσμια κλίμακα. Υποστηρίζουμε ότι η νέα κοινωνία πρέπει να διευθύνεται από τα εργατικά συμβούλια, που θα λειτουργούν δημοκρατικά, με αιρετούς εκπροσώπους στα κατώτερα και στα ανώτερα όργανα. Το αστικό κράτος πρέπει να καταργηθεί και πρέπει να εγκαθιδρυθεί μια προλεταριακή εξουσία. Αυτή μπορεί να είναι μονάχα, όπως αναφέρει ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», η επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου. 5 3 Καρλ Μαρξ, «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». 4 Σύμφωνα με τον νόμο της αξίας, το μέγεθος της ανταλλακτικής αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τον μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας που δαπανήθηκε για την παραγωγή του. Βλ. αναλυτικά Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Μέρος Πρώτο, Κεφάλαιο Πρώτο: Εμπόρευμα και Χρήμα. (Σ.τ.Μ.) 5 «Μεταξύ της καπιταλιστικής και της κομμουνιστικής κοινωνίας υπάρχει η περίοδος της επαναστατικής μεταβολής της πρώτης στη δεύτερη. Στην περίοδο αυτή αντιστοιχεί μια πολιτική μεταβατική Αυτή η δικτατορία είναι επαναστατική ως προς το ότι καταργεί τα υπολείμματα του καπιταλισμού και αρχίζει να εγκαθιδρύει τον κομμουνισμό. Είναι μια μεταβατική εξουσία, εφόσον θα υπάρχει μονάχα για όσο διάστημα υπάρχουν τάξεις σε μια μεταβατική κοινωνία. Η ύπαρξη των υπολοίπων τάξεων και των ταξικών συμφερόντων προσδίδει στην μεταβατική κοινωνία την αναγκαιότητά της, καθώς κινείται προς την επίλυση αυτών των αντικρουόμενων ταξικών συμφερόντων. Η κομμουνιστική κοινωνία πρέπει, ωστόσο, να αναπτυχθεί από τα σπλάχνα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Όπως επεσήμανε ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα»: «Εκείνο για το οποίο εδώ πρόκειται, είναι μια κομμουνιστική κοινωνία, όχι όπως εξελίχτηκε πάνω στις βάσεις που ειδικά τη χαρακτηρίζουν, αλλά έτσι όπως βγαίνει απ την καπιταλιστική κοινωνία, δηλαδή μια κοινωνία που από κάθε άποψη, οικονομική, ηθική, πνευματική, φέρει ακόμα τα στίγματα της παληάς κοινωνίας, απ τους κόλπους της οποίας προήλθε». 6 Γι αυτόν τον λόγο απαιτείται μια μεταβατική περίοδος, η οποία εμπεριέχει το κατώτερο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας. Σε γενικές γραμμές τα μέτρα στα οποία θα πρέπει να προβεί η μεταβατική περίοδος είναι τα εξής: Τα μέσα παραγωγής μετατρέπονται από ταξική σε κοινωνική ιδιοκτησία και η παραγωγή μετατρέπεται σε κοινωνική παραγωγή. Τα μέσα κατανάλωσης συγκεντρώνονται στα χέρια των εργατικών συμβουλίων και η διανομή οργανώνεται βάσει ενός συστήματος τοπικών συνεταιρισμών. Όλος ο ενεργός πληθυσμός εντάσσεται στην παραγωγική εργασία, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην μεταβατική κοινωνία η εργασία δεν είναι μισθωτή εργασία αλλά κοινωνική εργασία. Η εργάσιμη ημέρα μειώνεται και αυξάνεται ο ελεύθερος χρόνος. Αυτός ο χρόνος χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων των ανθρώπων. Τα μη προλεταριακά κοινωνικά στρώματα ενσωματώνονται στην παραγωγική εργασία. Μια πετυχημένη επανάσταση θα κληρονομήσει έναν κόσμο, ο οποίος μάλιστα μπορεί να έχει καταστραφεί από τον πόλεμο, στον οποίο μια σημαντική μειονότητα του πληθυσμού είναι αντίθετη σε κάθε προσπάθεια δημιουργίας ενός κομμουνιστικού κόσμου. Τα ανταγωνιστικά ταξικά συμφέροντα εξακολουθούν να υφίστανται. Στον καπιταλισμό μεγάλες μάζες ανθρώπων ασκούν κοινωνικά άχρηστη ή επιβλαβή εργασία. Τομείς όπως ο χρηματοπιστωτικός, ο ασφαλιστικός, ο διαφημιστικός, η άμυνα, διάφορες προηγούμενες γραφειοκρατικές λειτουργίες του κράτους κτλ. πρέπει να καταργηθούν και όσοι προηγουμένως εργάζονταν σε αυτούς τους τομείς θα ενταχθούν σε κοινωνικά ωφέλιμη εργασία. Επιπλέον, η μικροαστική τάξη και οι αγρότες πρέπει να παρακινηθούν να κολεκτιβοποιήσουν και να κοινωνικοποιήσουν την παραγωγή. Το χρήμα καταργείται και καθιερώνεται ένα σύστημα ανταλλαγής που βασίζεται στα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας. Με το ζήτημα αυτό θα ασχοληθούμε εκτενέστερα παρακάτω. Καθιερώνεται ο σχεδιασμός της παραγωγής με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες. Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας αποτελούν μεταβατικό μέτρο. Δεν μπορούν να περίοδος, της οποίας το κράτος δε μπορεί νάναι τίποτε άλλο παρά η επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου». Μαρξ-Ένγκελς, Κριτική των προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, σ. 41, μτφ. Κώστας Σκλάβος, εκδόσεις Μαρή & Κοροντζή, Αθήνα (Σ.τ.Μ.) 6 Μαρξ-Ένγκελς, Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, ό.π.,σ 24. (Σ.τ.Μ.) 30 31

17 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ανταλλαχθούν και ο χρόνος κυκλοφορίας τους θα έχει ημερομηνία λήξης ώστε να μην μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο συσσώρευσης. Ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» περιγράφει αυτό το σύστημα ως εξής: «Ο παραγωγός παίρνει από την κοινωνία μια απόδειξη, ότι συνεισέφερε τόσες ώρες εργασίας (μετά την αφαίρεση της εργασίας του για το κοινό κεφάλαιο) και με την απόδειξη αυτή αποσύρει απ το κοινωνικό απόθεμα των μέσων κατανάλωσης μια ποσότητα αντικειμένων που περιέχουν ίση ποσότητα εργασίας. Την ίδια ποσότητα εργασίας πούδωσε στην κοινωνία υπό μια μορφή, την παίρνει πίσω υπό άλλη μορφή». 7 Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας είναι επίσης ένα μέσο υπονόμευσης της καπιταλιστικής παραγωγής. Το κέρδος, τα μερίσματα, ο τόκος και η κερδοσκοπία θα εξαφανιστούν. Εφόσον τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας δεν κυκλοφορούν, αυτά δεν αποτελούν, όπως σημειώνει ο Μαρξ, ένα είδος χρήματος και εφόσον δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο συσσώρευσης, τότε δεν μπορούν να σχηματίσουν ένα απόθεμα αξίας για την επανεκκίνηση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Αποτελούν μια τομή σε σχέση με την μισθωτή εργασία. Όπως επισημαίνει ο Μαρξ, στο σύστημα αυτό η διανομή δεν πραγματοποιείται σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ατομικές αλλά με βάση τις κοινωνικές ανάγκες, αλλά το γεγονός αυτό είναι ένα αναπόφευκτο μειονέκτημα, αφού η νέα κοινωνία αναδύεται από τον καπιταλισμό. Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας έχουν επικριθεί ότι αποτελούν ένα ακόμη σύστημα ανταλλαγής, ένα συγκεκαλυμμένο σύστημα αξίας επάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί ο κρατικός καπιταλισμός. Ο ίδιος ο Μαρξ άσκησε κριτική στον Προυντόν και στους ρικαρντιανούς σοσιαλιστές 8, επειδή υποστήριζαν τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας ως υποκατάστατο του χρήματος, αλλά η κριτική του βασιζόταν στο γεγονός ότι υποστήριζαν την χρήση τους ως μέθοδο μεταβολής της διανομής του κοινωνικού προϊόντος, ενώ ταυτόχρονα άφηναν αμετάβλητες τις σχέσεις παραγωγής. Οι σχέσεις παραγωγής παρέμεναν καπιταλιστικές και τα προϊόντα παρέμεναν εμπορεύματα. Εφόσον οι σχέσεις διανομής καθορίζονται από τις σχέσεις παραγωγής, όπως επανειλημμένα τόνιζε ο Μαρξ, τούτο σημαίνει ότι τέτοιου είδους απόπειρες αλλαγής της διανομής είναι καταδικασμένες σε αποτυχία. Στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» ο Μαρξ τάσσεται υπέρ της διανομής του κοινωνικού προϊόντος με τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας ως προσωρινό μέτρο, που τίθεται σε εφαρμογή ταυτόχρονα με την επαναστατικοποίηση των σχέσεων παραγωγής. Το κεφάλαιο απαλλοτριώνεται και μετατρέπεται σε κοινωνική ιδιοκτησία, η οποία καθιστά το προϊόν του κοινωνικοποιημένου τομέα της οικονομίας κοινωνικό προϊόν. Καθώς προχωρεί η διαδικασία κοινωνικοποίησης τα προϊόντα μπορούν να διανέμονται δωρεάν. Τα πιστοποιητικά χρόνου εργασίας, ωστόσο, αποτελούν μια απόδειξη για την παροχή ωφέλιμης δραστηριότητας, μια αναγνώριση της συνεργασίας στην κοινωνική παραγωγική διαδικασία. Ο Μαρξ παραδέχεται ότι αυτό δεν είναι ένα δίκαιο σύστημα διανομής, αφού όλη η εργασία ανάγεται σε αφηρημένη εργασία υπολογισμένη σε χρόνο χωρίς να λαμβάνονται υπ όψιν οι ανάγκες κάθε μεμονωμένου εργάτη. Μόνο στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας μπορεί η διανομή να πραγματοποιείται εξ ολοκλήρου με βάση αυτές τις ανάγκες. Πρόκειται εδώ για μια μεταβατική περίοδο και όχι για έναν μεταβατικό τρόπο παραγωγής ή για ένα μεταβατικό κοινωνικό σύστημα, το οποίο παραμένει σταθερό. Οι επικριτές Πολλά έχουν ειπωθεί για την μεταβατική περίοδο ύστερα από ό,τι έγινε στην Ρωσία μετά την επανάσταση του Ωστόσο, ποτέ και πουθενά στην ιστορία δεν υπήρξε περίοδος μετάβασης. Τα διδάγματα της Ρωσικής Επανάστασης είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου αρνητικά όσον αφορά την μεταβατική περίοδο. Οι εξελίξεις στην Ρωσία στα χρόνια που ακολούθησαν το 1917 δεν αποτελούν υπό καμία έννοια μεταβατική περίοδο. Οι σχέσεις παραγωγής το 1917 ήταν καπιταλιστικές και παραμένουν καπιταλιστικές μέχρι σήμερα. Η μισθωτή εργασία δεν καταργήθηκε ποτέ. Η Ρωσική Επανάσταση ήταν μια πολιτική επανάσταση. Η επιτυχής έκβασή της στηριζόταν στην υπόθεση ότι αυτή θα έβρισκε αρκετά γρήγορα υποστήριξης από επαναστάσεις που θα πραγματοποιούνταν στην βιομηχανική ενδοχώρα της Ευρώπης, και πρωτίστως στην Γερμανία. Όταν οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις συνετρίβησαν, οι Μπολσεβίκοι προχώρησαν στην οικοδόμηση του κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία. Τούτο συνοδεύτηκε από μια τεράστια θεωρητική σύγχυση. Στην αρχή ο Λένιν διακήρυξε ότι: «ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός είναι η πληρέστερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού, είναι τα πρόθυρά του, είναι το σκαλοπατάκι εκείνο της ιστορικής κλίμακας, που ανάμεσα σ αυτό και στο άλλο σκαλοπατάκι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν υπάρχουν άλλα ενδιάμεσα σκαλοπάτια». 9 Αυτή φυσικά ήταν η κατεξοχήν αντίληψη της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς. Η εφαρμογή μέτρων για την δημιουργία ενός συστήματος κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού ασφαλώς δεν αποτελεί καθήκον της προλεταριακής αλλά της αστικής επανάστασης. Πολύ σύντομα όμως ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός βαφτίστηκε «σοσιαλισμός» ή «κατώτερο στάδιο του κομμουνισμού», ενώ το κόμμα και το κράτος κινητοποιήθηκαν για την οικοδόμησή του. Από το 1922 το ανώτατο συμβούλιο οικονομίας (VSNKh) 10 παραπονιόταν ότι: «Το κόστος της εργατικής δύναμης είναι πάρα πολύ υψηλό, τόσο με απόλυτους όσο και με σχετικούς όρους». 11 Τούτη η δήλωση δεν αποτελούσε απλώς μια παραδοχή ότι η κατηγορία της εργατικής δύναμης 12 υπήρχε στην Ρωσία -πράγμα που υποδηλώνει σαφώς την ύπαρξη κεφαλαίουαλλά αποτελεί επίσης και το σύνηθες παράπονο της αστικής τάξης, αφού το καπιταλιστικό κέρδος και η καπιταλιστική συσσώρευση μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο αν οι 7 Μαρξ-Ένγκελς, Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα και Ερφούρτης, σ. 24, ό.π. 8 Σοσιαλιστές θιασώτες των θεωριών του κλασσικού οικονομολόγου Ντέιβιντ Ρικάρντο. Υποστήριζαν την αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής από εργατικούς συνεταιρισμούς. Τάσσονταν υπέρ της καθιέρωσης του «εργασιακού χρήματος», δηλαδή πιστοποιητικών εργασίας που αντιπροσωπεύουν ώρες εργασίας, προκειμένου να καταπολεμήσουν την ανισοτιμία των ανταλλαγών και τις οικονομικές κρίσεις και να εξισορροπήσουν την προσφορά και την ζήτηση του νομίσματος. Ο Μαρξ τους κατηγόρησε ότι ήθελαν να εγκαθιδρύσουν τον σοσιαλισμό διατηρώντας την εμπορευματική παραγωγή. (Σ.τ.Μ.) 9 Β.Ι. Λένιν, Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την καταπολεμήσουμε, Άπαντα, τόμος 34, σ. 193, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, (Σ.τ.Μ.) 10 Βεσένκα: Vysshii Sovet Narodnogo Khozyaistva. Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Οικονομίας. (Σ.τ.Μ) 11 Βλ. S Pirani, The Russian Revolution in Retreat : Soviet Workers and the new Communist elite, σ. 193, Routledge, Για την εργατική δύναμη βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.) 32 33

18 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ μισθοί είναι χαμηλότεροι. Καταδεικνύει επίσης ότι, όπως ο Μαρξ έγραφε στον πρόλογο του έργου του «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής καθορίζουν το εποικοδόμημα της κοινωνίας. 13 Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής στην Ρωσία εξέτρεφαν μια νέα αστική τάξη με επίκεντρο το Μπολσεβίκικο Κόμμα και το κράτος, μια τάξη που ανέλαβε την πραγματοποίηση μιας ταχείας συσσώρευσης κεφαλαίου διαμέσου της προλεταριοποίησης των αγροτών σε μια φρενήρη προσπάθεια να φθάσει την Δύση. Όλα τα παραπάνω δεν μπορούν πια να αποκρυφτούν, αλλά παρά το γεγονός αυτό, η ιδέα ότι ο κρατικός καπιταλισμός είναι ένα μεταβατικό μέτρο εξακολουθεί να έχει μεγάλη απήχηση και έχει χρωματίσει την όλη συζήτηση περί μεταβατικής περιόδου. Για να αποσαφηνίσουμε καλύτερα το ζήτημα θα εξετάσουμε τρεις πολιτικές οργανώσεις ή ρεύματα που απορρίπτουν την ανάγκη ύπαρξης μεταβατικής περιόδου: το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB), την Μαρξιστική-Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία [Marxist Humanist Initiative] και την τάση της κομμουνιστικοποίησης [communization]. 14 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB) 15 Οι απόψεις του SPGB για την μεταβατική περίοδο διατυπώνονται σε ένα πρόσφατο βιβλίο με τίτλο «Η εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό» (The Alternative to Capitalism). 16 Ύστερα από μια σαφή περιγραφή της κομμουνιστικής κοινωνίας το SPGB υποστηρίζει ότι η κοινωνία αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί δίχως να μεσολαβήσει μια περίοδος μετάβασης. Αντιλαμβάνεται την μεταβατική περίοδο πρωτίστως αναφορικά με την 13 «Κατά την κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, οι άνθρωποι εισέρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε σχέσεις παραγωγής, οι οποίες αντιστοιχούν σε μια καθορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Η ολότητα αυτών των σχέσεων παραγωγής αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση πάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και στην οποία αντιστοιχούν συγκεκριμένες κοινωνικές μορφές συνείδησης». Καρλ Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, σ. 19, μτφ. Χρήστος Μπαλωμένος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, (Σ.τ.Μ.) 14 Οι δύο πρώτες οργανώσεις είναι άγνωστες στην Ελλάδα, αλλά όσον αφορά την τοποθέτησή τους για το ζήτημα της μετάβασης απηχούν ευρύτερες απόψεις. (Σ.τ.Μ.) 15 Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (SPGB) ιδρύθηκε το 1904 αντιτασσόμενο στον ρεφορμισμό της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας (SDF), η οποία αργότερα συμμετείχε στην δημιουργία του Εργατικού Κόμματος. Πρόκειται για μια ένα ιδιόμορφο πολιτικό κόμμα, του οποίου ο στρατηγικός στόχος είναι η άμεση πραγματοποίηση του κομμουνισμού διαμέσου της απόσπασης της συντριπτικής πλειοψηφίας στις εκλογές. Το SPGB θεωρεί τον εαυτό του κόμμα επαναστατικό, υποστηρίζει την ταξική πάλη και την ανατροπή του αστικού κράτους, αλλά αντιτάσσεται στην βίαιη επανάσταση και στον εμφύλιο πόλεμο. Επιπλέον, το SPGB αντιτάσσεται στην αστική δημοκρατία, στην πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων μέσω του κοινοβουλίου, στον εθνικισμό, στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, στον πόλεμο και στα αντιφασιστικά μέτωπα. Υποστηρίζει ότι οι χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» δεν ήταν παρά κοινωνικά συστήματα κρατικού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, επισημαίνει την ανεπάρκεια του συνδικαλισμού, προβάλλοντας την κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας. Το κόμμα εκδίδει το μηνιαίο περιοδικό Socialist Standard. Βλ. (Σ.τ.Μ.) 16 A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός έχει αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις σε τόσο μεγάλο βαθμό από το 1875 και έπειτα ώστε όλες οι σχετικές αναφορές του Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» είναι πια ξεπερασμένες. Έτσι, ενδεικτικά αναφέρει: «Τίποτα δεν είναι πιο γελοίο από την επανάληψη των πεπαλαιωμένων φράσεων που γράφτηκαν πριν από εκατό χρόνια και από την παράβλεψη των τεράστιων εξελίξεων στις τεχνικές της παραγωγής πλούτου που έχει πραγματοποιήσει ο καπιταλισμός». 17 Η επίδραση της εμπειρίας της Ρωσικής Επανάστασης είναι ωστόσο φανερή στο κύριο επιχείρημά του, σύμφωνα με το οποίο ο κρατικός καπιταλισμός δεν είναι ένας μεταβατικός τρόπος παραγωγής. Παραθέτει τον τροτσκιστή Ε. Μαντέλ, ο οποίος ισχυρίζεται πως η μεταβατική περίοδος είναι αναγκαία για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων λόγω της σπάνης των αγαθών και ότι σε αυτήν την περίοδο τα καταναλωτικά αγαθά θα εξακολουθήσουν να είναι εμπορεύματα. 18 Ο «λενινισμός», όπως αναφέρει το SPGB, υποστηρίζει την σταδιακή εξέλιξη από τον κρατικό καπιταλισμό στον σοσιαλισμό, η οποία, όπως ορθώς επισημαίνει, είναι αδύνατη. Υποστηρίζει επίσης ότι μια σταδιακή μετάβαση από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό είναι αδύνατη λόγω των διαφορετικών μορφών που προσλαμβάνει ο πλούτος σε αυτές τις δύο κοινωνίες, δηλαδή αντιστοίχως την μορφή της ανταλλακτικής αξίας και της αξίας χρήσης. Ο πλούτος, όπως αναφέρει, είναι μια ολότητα και μπορεί να παραχθεί μονάχα είτε ως ανταλλακτική αξία είτε ως αξία χρήσης. Είτε θα ισχύει το ένα είτε θα ισχύει το άλλο. Η μεταβατική περίοδος, ωστόσο, δεν αφορά πρωτίστως την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η εν λόγω ανάλυση δεν εξετάζει πραγματικά προβλήματα, όπως η ενσωμάτωση των μη προλεταριακών στρωμάτων στην κοινωνική παραγωγή. Τούτο ενδεχομένως οφείλεται στο ότι εκλαμβάνει την σημερινή κοινωνία ως αποτελούμενη σχεδόν εξ ολοκλήρου από εργάτες. Ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός, όπως αναφέρει, είναι συστήματα που δεν μπορούν να συνυπάρξουν. «Η πορεία προς τον σοσιαλισμό πρέπει να οδηγεί απευθείας σε μια αχρήματη, αταξική και ακρατική παγκόσμια κοινότητα. Ο σοσιαλισμός πρέπει να πραγματοποιηθεί αμέσως, διαφορετικά δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί καθόλου». 19 Παρ όλο που η αντίληψη αυτή παραδέχεται την ανάγκη επιβολής «προσωρινών μέτρων», δεν εξηγεί πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η άμεση μετάβαση. Η γενική απάντηση που δίνει το SPGB είναι ότι μετά την νίκη στις βουλευτικές εκλογές η νέα σοσιαλιστική κυβέρνηση θα θεσπίσει νόμους ή θα εκδώσει διατάγματα που θα εγκαθιδρύσουν την κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου, την κατάργηση του κράτους, του χρήματος, των χωρών και θα θεσμοθετούν την ελεύθερη διανομή των προϊόντων. Πώς μπορούν όμως να γίνουν όλα αυτά εν όψει της αναπόφευκτης αντίστασης που θα προβάλλει η αστική τάξη; Οπωσδήποτε όχι διαμέσου του κράτους, αφού αυτό θα έχει καταργηθεί. Το SPGB 17 A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, ό.π., σ Βλ. Ernest Mandel, Traité d'économie marxiste, 1962.Οι απόψεις του Ε. Μαντέλ για την μεταβατική περίοδο εκτίθενται αναλυτικά στην ελληνική μετάφραση του παραπάνω έργου, «Μαρξιστική Πραγματεία της Οικονομίας», τόμος Δ, μτφ. Πέτρου Τούντζα, εκδόσεις «Θεωρία», Αθήνα, 1982, το οποίο, ωστόσο, είναι εδώ και πολλά χρόνια εξαντλημένο και ο συγκεκριμένος τόμος δυσεύρετος. (Σ.τ.Μ.) 19 A Buick & J Crump, The alternative to capitalism, ό.π., σ

19 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ απαντά ότι τέτοια ζητήματα δεν έχουν νόημα, διότι εφόσον η συνειδητή πλειοψηφία του πληθυσμού το έχει εκλέξει στο κοινοβούλιο για να πραγματοποιήσει αυτό το πρόγραμμα, η αστική τάξη δεν θα εμποδίσει την εφαρμογή του. Το επιχείρημα, ωστόσο, είναι κυκλικό, αφού το συμπέρασμα εμπεριέχεται στις προκείμενες. Το προλεταριάτο μπορεί να αποκτήσει επαναστατική συνείδηση μονάχα κατά την διάρκεια μιας επανάστασης και όχι μιας προεκλογικής εκστρατείας. Όπως λέει ο Μαρξ στην «Γερμανική Ιδεολογία»: «Για την δημιουργία αυτής της κομμουνιστικής συνείδησης σε μαζική κλίμακα είναι απαραίτητη η αλλαγή των ανθρώπων σε μαζική κλίμακα μια αλλαγή που μπορεί να πραγματοποιηθεί μονάχα αν προσλάβει τον χαρακτήρα ενός πρακτικού κινήματος, μιας επανάστασης. Η επανάσταση είναι, επομένως, αναγκαία όχι μονάχα επειδή η άρχουσα τάξη δεν μπορεί να ανατραπεί με άλλον τρόπο, αλλά επειδή επίσης η τάξη που την ανατρέπει μονάχα σε μια επανάσταση μπορεί να αποτινάξει από πάνω της την βρωμιά αιώνων και να μπορέσει να φτιάξει την κοινωνία από την αρχή». 20 Η απόρριψη της μεταβατικής περιόδου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος ενός πέρα για πέρα ουτοπικού προγράμματος για την επίτευξη του σοσιαλισμού. Η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία 21 Μια άλλη οργάνωση που έχει ασχοληθεί με το ζήτημα της μεταβατικής περιόδου είναι η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία (Marxist Humanist Initiative). Ο Άντριου Κλίμαν 22 σκιαγράφησε την θέση της σε μια συζήτηση με τίτλο «Η έλλειψη συνοχής της αντίληψης περί μεταβατικής περιόδου ως μαρξική αντίληψη» με μια διάλεξη που έδωσε στο Workers and Punks University στην Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας. Όπως και το SPGB ο αρχικός στόχος και αυτής της κριτικής είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο κρατικός καπιταλισμός είναι ένα μεταβατικό οικονομικό σύστημα που οδηγεί στον σοσιαλισμό και ανατρέχει για άλλη μια φορά σε ό,τι συνέβη στην Ρωσία μετά το Ο Κλίμαν εξετάζει το βιβλίο του Πρεομπραζένσκι «Η Νέα Οικονομική Πολιτική», που εκδόθηκε το 1926, στο οποίο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ρωσική οικονομία ήταν εν μέρει σοσιαλιστική και εν μέρει καπιταλιστική. 23 Ο σοσιαλιστικός τομέας είναι αυτός που ελέγχει το κράτος και στον οποίο η παραγωγή σχεδιάζεται. 24 Ο Πρεομπραζένσκι ζητεί την επέκταση αυτού του τομέα διαμέσου της «σοσιαλιστικής πρωταρχικής συσσώρευσης» 25, που σημαίνει άγρια εκμετάλλευση των αγροτών. Εκείνο τον καιρό ο Πρεομπραζένσκι 26 ήταν θεωρητικός της τροτσκιστικής Αριστερής Αντιπολίτευσης, η οποία ζητούσε ταχεία εκβιομηχάνιση και όχι συμβιβασμό με τους αγρότες, πάνω στον οποίο στηριζόταν η Νέα Οικονομική Πολιτική, που εγκαινιάστηκε το Όταν το 1928 ο Στάλιν υιοθέτησε μια πολιτική βίαιης κολεκτιβοποίησης και ιλιγγιώδους εκβιομηχάνισης, η αριστερή αντιπολίτευση θεώρησε ότι ο Στάλιν είχε υιοθετήσει την πολιτική της και διαλύθηκε. Ο Κλίμαν δείχνει ξεκάθαρα ότι για την κατάργηση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων πρέπει να αλλάξει ο τρόπος παραγωγής και ότι η αλλαγή της νομικής ιδιοκτησίας του κεφαλαίου δεν μεταβάλει τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις. Ο κρατικός καπιταλισμός παραμένει καπιταλισμός δεν μπορεί να γίνει σοσιαλισμός και δεν μπορεί, κατά συνέπεια, να αποτελέσει ένα μέσο μετάβασης στον σοσιαλισμό. Η σφοδρότητα της κριτικής του στρέφεται, ωστόσο, κατά της αντίληψης περί «μεταβατικής κοινωνίας», την οποία ο Πρεομπραζένσκι αποδέχεται αναντίρρητα. Χλευάζει την ιδέα ότι σε μια μεταβατική κοινωνία μπορούν να συνυπάρξουν διαφορετικοί τρόποι παραγωγής. Ποιος είναι ο τρόπος παραγωγής σε μια τέτοια κοινωνία, ρωτάει. Υπάρχει ένας τρίτος τύπος κοινωνίας μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού; Παραδέχεται ότι μπορεί να φανταστεί μια περίοδο αστάθειας και μια κατάσταση ρευστότητας καθώς η κοινωνία αλλάζει από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό και δέχεται την ανάγκη μια μεταβατικής περιόδου αλλά όχι μιας μεταβατικής κοινωνίας. Ο Κλίμαν χρησιμοποιεί σε ολόκληρη την διάλεξή του το βασικό μαρξιστικό αξίωμα σύμφωνα με το οποίο η οικονομική βάση καθορίζει το εποικοδόμημα. Οι αλλαγές στις πολιτικές και νομικές σχέσεις και στην συνείδηση προκαλούνται από αλλαγές στα οικονομικά θεμέλια της κοινωνίας και όχι αντίστροφα. «Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις οφείλεται στον τρόπο παραγωγής. Έτσι η μετάβαση από το καπιταλιστικό κράτος στο σοσιαλιστικό μη-κράτος είναι κατανοητή ως μαρξιστική έννοια, διότι αυτή η μετάβαση βασίζεται και αντιστοιχεί στον επαναστατικό μετασχηματισμό του τρόπου παραγωγής». 27 Παρ όλο που όλα αυτά γενικώς αληθεύουν από ευρύτερης ιστορικής απόψεως, δεν απαντάται το πρακτικό ζήτημα σχετικά με το πώς πραγματοποιείται ο μετασχηματισμός του τρόπου παραγωγής. Δεν λαμβάνεται υπ όψιν του το γεγονός ότι μια σημαντική μειονότητα του πληθυσμού θα αντιταχθεί σε έναν τέτοιο μετασχηματισμό και θα απολέσει τα μέσα διαβίωσής της εξαιτίας αυτού, πράγμα το οποίο θα απαιτήσει μέτρα για την ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων στην νέα κοινωνία. Μια μεταβατική περίοδος σημαίνει 20 K Marx, A Critique of the German Ideology, (η μετάφραση δική μας). (Σ.τ.Μ.) 21 Η Μαρξιστική Ανθρωπιστική Πρωτοβουλία είναι μια κομμουνιστική οργάνωση στις Ηνωμένες Πολιτείες που στηρίζεται στον μαρξιστικό ανθρωπισμό που διατύπωσε η φιλόσοφος Raya Dunayevskaya ( ). Βλ. ενδεικτικά καθώς και την ταινία Raya Dunayevskaya: Biography of an Idea (vimeo.com). (Σ.τ.Μ.) 22 Στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει το βιβλίο του Andrew Kliman, Η αποτυχία της καπιταλιστικής παραγωγής: οι αιτίες της Μεγάλης Ύφεσης, εκδόσεις Cognord. (Σ.τ.Μ.) 23 Βλ. σχετικά Ε. Πρεομπραζένσκι, Το πέρασμα στο σοσιαλισμό, μτφ. Γιώργος Κώττης, εκδόσεις «Γράμματα», Αθήνα, (Σ.τ.Μ.) 24 «Ο νόμος της αξίας και η αρχή του σχεδιασμού, που οι βασικές του τάσεις στη σοβιετική οικονομία παίρνουν τη μορφή του νόμου της πρωταρχικής, σοσιαλιστικής συσσώρευσης, δρουν στο εσωτερικό ενός ενιαίου οικονομικού σχηματισμού και βρίσκονται σε αντιθετική σχέση μεταξύ τους, σαν αποτέλεσμα της νίκης της Οκτωβριανής Επανάστασης. Γι αυτό ούτε ο ένας ούτε ο άλλος νόμος εμφανίζονται στην καθαρή τους μορφή. Η προλεταριακή κυβέρνηση διευθύνει ταυτόχρονα την κρατική οικονομία και κατευθύνει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική, προσπαθώντας να προστατέψει το υπάρχον σύστημα και να εξασφαλίσει τη νίκη των σοσιαλιστικών αρχών. Εδώ προσκρούει στο εξωτερικό στην αντίσταση του παγκόσμιου καπιταλισμού και στο εσωτερικό στην αντίσταση της ιδιωτικής οικονομίας. Σαν αποτέλεσμα, τα πραγματικά επιτεύγματα ακολουθούν τη γραμμή της οικονομικής πολιτικής, που επιτυγχάνεται στο οικονομικό πεδίο, και ότι την καλύτερη δυνατή γραμμή του νόμου της πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης, δηλ. μια γραμμή, που στην πραγματικότητα προκύπτει από το συσχετισμό των δυνάμεων μεταξύ των σοσιαλιστικών τάσεων και των δοσμένων, αντίθετων επιδράσεων». Ε. Πρεομπραζένσκι, «Η Νέα Οικονομία», παρατίθεται στο Ε. Πρεομπραζένσκι, Το πέρασμα στο σοσιαλισμό, ό.π., σ (Σ.τ.Μ.) 25 Για την «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.) 26 Ο Πρεομπραζένσκι εκτελέστηκε χωρίς δίκη το

20 CP Η ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ μια περίοδος χρόνου. Ενώ είναι αλήθεια ότι ο κομμουνισμός δεν μπορεί να συνυπάρξει με τον καπιταλισμό για μια μακρά περίοδο με τον τρόπο κατά τον οποίο ο καπιταλισμός συνυπήρχε με τον φεουδαλισμό, παρ όλα αυτά κάποιου είδους υβριδική κοινωνία πρέπει να υπάρχει σ αυτό το διάστημα. Είναι μια ασταθής κοινωνία που βρίσκεται σε κατάσταση ρευστότητας και υπόκειται στις αλλαγές που πραγματοποιούνται από την επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου. Η νέα κοινωνία βγαίνει αναγκαστικά μέσα από την παλιά και δημιουργείται από τις πράξεις των ανθρώπων. Μπορεί να πραγματοποιηθεί μονάχα με την βούληση των ανθρώπων που η συνείδησή τους δεν καθορίζεται ευθέως από την βάση της κοινωνίας, με τον τρόπο με τον οποίο υποδεικνύει ο Κλίμαν. Η συνείδηση αποτελεί έμμεσο προϊόν της βάσης της κοινωνίας ένα προϊόν που διαμεσολαβείται από κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες. Εάν συνέβαινε διαφορετικά, τότε η επαναστατική αλλαγή θα ήταν εντελώς αδύνατη. Όπως λέει ο Μαρξ στην 3η Θέση του για τον Φόιερμπαχ: «Η σύμπτωση της μεταβολής των συνθηκών και της ανθρώπινης δραστηριότητας ή της αυτομεταβολής μπορεί να συλληφθεί και να κατανοηθεί με έλλογο τρόπο μόνο ως επαναστατική πράξη». 28 Κομμουνιστικοποίηση Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx, «Για τον Feuerbach», σ. 360, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, (Σ.τ.Μ.) 29 Η αντίληψη αυτή είναι ήδη γνωστή στην Ελλάδα και έχει διατυπωθεί σε αρκετά κείμενα που έχουν κυκλοφορήσει. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα: Ζιλ Ντωβέ, Έκλειψη και επανεμφάνιση του κομμουνιστικού κινήματος, εκδόσεις «Κόκκινο Νήμα», Αθήνα, 2002, Giles Dauvé &Karl Nesic, Communisation Bruno Astarian, Η κομμουνιστικοποίηση ως έξοδος από την κρίση ( What are we to do? ( uk/), International Perspective and the Tradition of the Communist Left ( καθώς και το ελληνικό περιοδικό Blaumachen ( Το ρεύμα της κομμουνιστικοποίησης εκδίδει επίσης το διεθνές θεωρητικό περιοδικό SIC ( communisation.net/) Από τις κριτικές που έχουν διατυπωθεί στην κομμουνιστικοποίηση αναφέρουμε ενδεικτικά: Μια κριτική της κομμουνιστικοποίησης ( David Adam, Η κριτική του Μαρξ στα σοσιαλιστικά σχήματα εργασιακού χρήματος και ο μύθος περί του προυντονικού χαρακτήρα του συμβουλιακού κομμουνισμού (pagkaki.org). (Σ.τ.Μ.) 30 Βλ. Capital and Community, Μια πρόσφατη θεωρία που αντιτίθεται κι αυτή στην αναγκαιότητα ύπαρξης μεταβατικής περιόδου και έχει καταστεί δημοφιλής τα τελευταία χρόνια είναι η θεωρία της «κομμουνιστικοποίησης». Η θεωρία αυτή προέρχεται από ομάδες που δημιουργήθηκαν ύστερα από τα γεγονότα του 1968, μέχρι το 1975, ορισμένες εκ των οποίων προήρθαν από την Καταστασιακή Διεθνή ή επηρεάστηκαν από την περιοδική έκδοση «Invariance» της οποίας η προεξάρχουσα θεωρητική φυσιογνωμία ήταν ο Ζακ Καμάτ. 30 Πίσω από ένα μεγάλο μέρος αυτής της θεωρίας βρίσκεται η υπόνοια ότι η μεταβατική περίοδος θα οδηγήσει σε επανάληψη της ρωσικής εμπειρίας και στην εγκαθίδρυση του κρατικού καπιταλισμού. Για παράδειγμα ο Dauvé και ο Nesic της ομάδας Troploin παραπονούνται ότι οι «λενινιστές» έχουν ξεχάσει τον στόχο του Μαρξ περί της κατάργησης της μισθωτής εργασίας και ότι μοναδική τους έγνοια είναι η εγκαθίδρυση μιας σχεδιασμένης οικονομίας. Σε γενικές γραμμές η εγκαθίδρυση μιας μεταβατικής περιόδου θεωρείται ως συνταγή για την αντεπανάσταση. Αντ αυτής οι υποστηρικτές της κομμουνιστικοποίησης επιζητούν την εγκαθίδρυση του κομμουνισμού αμέσως μετά την επανάσταση. Ο Μπρούνο Ασταριάν σε μια πρόσφατη εργασία του γράφει: «Ο στόχος της προλεταριακής επανάστασης δεν συνίσταται στην εγκαθίδρυση μιας μεταβατικής κοινωνίας, αλλά στην άμεση εγκαθίδρυση του κομμουνισμού». 31 Ωστόσο, σε αυτό δεν συμφωνούν όλοι οι θεωρητικοί της κομμουνιστικοποίησης. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε τα σημαντικότερα στοιχεία αυτής της θεωρίας. Οι ομάδες που τάσσονται υπέρ της κομμουνιστικοποίησης προσπαθούν σε γενικές γραμμές να της προσδώσουν μια ιστορική βάση. Απορρίπτουν την έννοια της υλικής παρακμής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, την οποία υποστήριζε η Κομιντέρν. Αντ αυτής προβαίνουν στην διάκριση μεταξύ «τυπικής» και «πραγματικής» κυριαρχίας του κεφαλαίου επί της εργασίας ή υπαγωγής, όπως συχνά ονομάζεται, της εργασίας στο κεφάλαιο. 32 Ισχυρίζονται ότι κατά την περίοδο της «τυπικής» κυριαρχίας η αναπαραγωγή της εργατικής τάξης δεν ήταν πλήρως αφομοιωμένη στον κύκλο παραγωγής και αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Συνεπώς, κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου ήταν δυνατό η εργατική τάξη να διεκδικήσει τα συμφέροντά της ως τάξη που υφίσταται εντός του καπιταλισμού. Ωστόσο, με την μετάβαση στην «πραγματική κυριαρχία» η αναπαραγωγή της εργατικής τάξης αφομοιώνεται πλήρως στον κύκλο παραγωγής και αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Ταυτόχρονα, η εργατική τάξη κατακερματίζεται αμετάκλητα και η αναπαραγωγή της γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Αυτή η μεταμόρφωση του χαρακτήρα της ταξικής σχέσης είναι η αιτία που ωθεί το προλεταριάτο να αμφισβητήσει την ύπαρξή του ως τάξη, και ως εκ τούτου τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και, κατά συνέπεια, να θέσει τον κομμουνισμό στην ημερήσια διάταξη της ιστορίας. Ο Καμάτ θεωρεί την περίοδο ως την περίοδο κατά την οποία η κυριαρχία του κεφαλαίου επί της εργασίας από «τυπική» έγινε «πραγματική». Υποστηρίζει ότι το 1945 αντιπροσώπευε μια αντεπανάσταση. Η Theorie Communiste (TC) 33 έχει προτείνει μια μεγαλύτερη περίοδο, στην οποία η «πραγματική υπαγωγή», όπως την ονομάζουν, της εργασίας στο κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο φάσεις. Η «τυπική υπαγωγή» τελειώνει γύρω στο Η πρώτη φάση της «πραγματικής υπαγωγής» διαρκεί έως την δεκαετία του 1970 και η δεύτερη φάση συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η Theorie Communiste θεωρεί την περίοδο αντεπαναστατική. Με την απελευθέρωση της κίνησης των κεφαλαίων, την κατάργηση των εθνικών συνόρων στην αγορά εργασίας, την ιδιωτικοποίηση της κοινωνικής πρόνοιας, τον νεοφιλελευθερισμό κτλ. το κεφάλαιο έχει μετασχηματίσει την φύση της ταξικής σχέσης. Το προλεταριάτο αφομοιώνεται στον καπιταλισμό. Υποστηρίζει ότι το γεγονός αυτό καθιστά το εργατικό κίνημα άχρηστο για το προλεταριάτο. Η ύπαρξη του προλεταριάτου ως τάξη μέσα στον καπιταλισμό γίνεται επισφαλής και αμφισβητήσιμη. Όλοι αυτοί οι όροι καθιστούν την κομμουνιστικοποίηση μια δυνατότητα. 31 Bruno Astarian Communisation as a way out of the crisis. communization-way-out-crisis-bruno-astarian Το κείμενο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά: «Η κομμουνιστικοποίηση ως έξοδος από την κρίση», 32 Για την τυπική και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο Βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιδικού (Σ.τ.Μ.) 33 Πρόκειται για την ομάδα Theorie Communiste, η οποία εκδίδει και την ομώνυμη επιθεώρηση. Βλ. (Σ.τ.Μ.) 38 39

«ΣΤΗΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ αποκτά χαρακτήρα κοινωνικό και δεν υπάρχει ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων

«ΣΤΗΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ αποκτά χαρακτήρα κοινωνικό και δεν υπάρχει ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων «ΣΤΗΝ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ αποκτά χαρακτήρα κοινωνικό και δεν υπάρχει ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων της γης και των παραγωγικών εγκαταστάσεων. Στην κοινωνία αυτή απουσιάζει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ αύξηση πληθυσμού αγροτική επανάσταση (μεγάλα αγροκτήματα νέες μέθοδοι εισαγωγή μηχανημάτων) ανάπτυξη εμπορίου α. Ευρώπη Αφρική Αμερική (τριγωνικό

Διαβάστε περισσότερα

Τρίτη (Κοµµουνιστική) ιεθνής εύτερο Συνέδριο 1920. ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ Κοµµουνιστική Αποχική Φράξια του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος

Τρίτη (Κοµµουνιστική) ιεθνής εύτερο Συνέδριο 1920. ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ Κοµµουνιστική Αποχική Φράξια του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος Τρίτη (Κοµµουνιστική) ιεθνής εύτερο Συνέδριο 1920 ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ Κοµµουνιστική Αποχική Φράξια του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος 1. Ο κοινοβουλευτισµός είναι η µορφή πολιτικής εκπροσώπησης

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης

Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης Ενότητα 13 - Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης Ιστορία Γ Γυμνασίου Απεικόνιση των γεγονότων στην Haymarket Square Σικάγο - Μάιος 1886 Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις

Διαβάστε περισσότερα

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org Ιδρυτική Διακήρυξη 1. 2. 3. Το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών - ΕΝΑ ενεργοποιείται σε μια κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο. Σε μια περίοδο κατά την οποία οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί λειτουργούν

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Γιώργος Οικονομάκης geconom@central.ntua.gr Μάνια Μαρκάκη maniam@central.ntua.gr Συνεργασία: Φίλιππος Μπούρας Κομβικό-συστατικό στοιχείο

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ 4.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ 1/12 Σοσιαλισμός

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ο λόγος που ο Αριστοτέλης μελέτησε την έννοια της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια είναι γιατί αυτή αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνο για την ευδαιμονία του ατόμου αλλά και ολόκληρης

Διαβάστε περισσότερα

«Τα Βήματα του Εστερναχ»

«Τα Βήματα του Εστερναχ» «Τα Βήματα του Εστερναχ» Τοποθέτηση του ΔΗΜ.ΓΚΟΥΝΤΟΠΟΥΛΟΥ στη παρουσίαση του βιβλίου ΑΛΕΚΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΕΙΟ-Λάρισα 16/1/2009 Κυρίες και κύριοι. Σε κάθε βιβλίο, μελέτη,διήγημα η ποίημα ο συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ 1.2.1 1)α)Σε ποιους, ας τους πούμε κλάδους, διαιρούσε ο Αριστοτέλης τη Φιλοσοφία (6 μονάδες); β)ποιο ήταν το περιεχόμενο κάθε κλάδου από αυτούς; β)ποιος από αυτούς ασχολούνταν, έστω και έμμεσα, με την

Διαβάστε περισσότερα

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΦΑΚΕΛΟΣ ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 110398 2015-2016 ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΟΣΧΟΝΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ - ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία πηγάζει από το λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντά του. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λήψη αποφάσεων με ψηφοφορία

Διαβάστε περισσότερα

Καρλ Πολάνυι. Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη

Καρλ Πολάνυι. Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη Καρλ Πολάνυι Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη Καρλ Πολάνυι (1886-1964) Καρλ Πολάνυι Ούγγρος διανοητής νομάδας εβραϊκής καταγωγής με έντονη πνευματική και πολιτική δράση, θεμελιωτής του κλάδου της

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο - ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 2.4 Το σοσιαλιστικό σύστημα ή η σχεδιασμένη οικονομία

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ1 (12-01-2015) ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Κωνσταντίνος Σταύρος Χρήστος - Γιάννης Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Οικονομικές μεταβολές Αγροτική

Διαβάστε περισσότερα

http://engymo.wordpress.com/ ΕΚΑ ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΤΑΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ 1. Μονάχα η συνειδητή χειραφετητική δραστηριότητα του προλεταριάτου µπορεί να οδηγήσει στην ανατροπή του καπιταλισµού και στη

Διαβάστε περισσότερα

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Γέννηση της κοινωνιολογίας Εφαρμογή της κοινωνιολογικής φαντασίας Θεμελιωτές της κοινωνιολογίας (Κοντ, Μαρξ, Ντυρκέμ, Βέμπερ) Κοινωνιολογικές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α. Ερωτήσεις σύντομης απάντησης 1. Το αγροτικό ζήτημα

Διαβάστε περισσότερα

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΩΣ ΤΟ 1941 100 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου

Διαβάστε περισσότερα

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση Φύλλο Εργασίας 1. Αφού συμβουλευτείτε τη σελίδα 44 του βιβλίου σας καθώς και το χάρτη που παρατίθεται, να συμπληρώσετε την πιο

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Δεν παραγνωρίζουμε τη διαστρωμάτωση μέσα και γύρω από την τάξη των μισθωτών εργαζομένων, τις δυσκολίες που δημιουργεί στη συνειδητοποίηση των εργατών και τα εμπόδια

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα»

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» Ο συγγραφέας στο νέο του βιβλίο παρουσιάζει μια ορθολογική θέαση της κρίσης Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» 23 Jan 201611.00 ΜΕΓΕΝΘΥΝΣΗ Συνέντευξη στη

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα Διαφωτισμός και Επανάσταση 3 ο μάθημα 24.10.2018 Διαφωτισμός Τι πρεσβεύουν οι Διαφωτιστές; 1. τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, 2. αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης (στους πολιτικοκοινωνικούς

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.5 Αναρχισμός 4.5 ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ 1/13 Αναρχισμός

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες;

Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες; Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες; Δρ. Δημήτριος Γκότζος 1. ΟΡΙΣΜΟΣ Αξία: Θα ήταν ουτοπικό να δοθεί

Διαβάστε περισσότερα

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794)

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Το πλαίσιο 18 ος αιώνας, Γαλλία: Παλαιό Καθεστώς, δηλ. 3 θεσμοθετημένες τάξεις: Κλήρος (0,5%) Ευγενείς (1,5%) Υπόλοιποι, δηλ. αστοί, αγρότες εργάτες (98%) Κριτήρια ένταξης:

Διαβάστε περισσότερα

Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική*

Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική* 2 Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική* Πιστεύω, σ αυτό είμαστε όλοι σύμφωνοι, ότι ο προσδιορισμός του περιεχομένου της παρούσης ιστορικής περιόδου και, ειδικά, η ανάπτυξη του ύστερου καπιταλισμού

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Σοφία Μαρία Χριστίνα Χρύσα - Ιωάννα ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ2 (13-10-2015) Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Αύξηση του πληθυσμού Αύξηση του

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Πρότεινα ένα σωρό πράγματα, πολλά απ αυτά ήδη γνωστά:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Πρότεινα ένα σωρό πράγματα, πολλά απ αυτά ήδη γνωστά: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τότε που άρχισα να γράφω για τους άλλους, πάνε τώρα τριάντα και πλέον χρόνια, και ειδικά από τότε που κάποιος αποφάσισε να υποδαυλίσει το θράσος μου δημοσιεύοντας τα γραπτά μου, προσπαθώ να

Διαβάστε περισσότερα

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Κοινή Γνώμη Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Έννοια, ορισμός και ανάλυση Κοινής Γνώμης Κοινή γνώμη είναι η γνώμη της πλειοψηφίας των πολιτών, πάνω σε ένα ζήτημα που αφορά την

Διαβάστε περισσότερα

https://www.pirateparty.gr/forum/viewtopic.p hp?f=176&t=5198&start=10#p69404

https://www.pirateparty.gr/forum/viewtopic.p hp?f=176&t=5198&start=10#p69404 ΑΡΧΕΣ https://www.pirateparty.gr/forum/viewtopic.p hp?f=176&t=5198&start=10#p69404 Όλο το καταστατικό 2.1 Άμεσης Δημοκρατίας 2.2.1 Άμεσης Δημοκρατίας Μαζική αλλαγή. Οι αλλαγές στο 2.1 και 2.2.1 είναι στις

Διαβάστε περισσότερα

Φορείς των νέων ιδεών ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΙ ΥΠΟΨΗΦΙΟΙ

Φορείς των νέων ιδεών ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΙ ΥΠΟΨΗΦΙΟΙ Δ. ΑΝΑΝΕΩΣΗ- ΔΙΧΑΣΜΟΣ (1909-1922) 1. Το κόμμα των φιλελευθέρων 1. Πριν τις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910 κανένα ΜΕΓΑΛΟ κόμμα δεν υποστήριζε τις μεταρρυθμίσεις που προτάθηκαν το 1909/1910 Φορείς των νέων

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ MAIN OPPOSITION LEADER, PRESIDENT OF NEW DEMOCRACY PARTY

ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ MAIN OPPOSITION LEADER, PRESIDENT OF NEW DEMOCRACY PARTY THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ MAIN OPPOSITION LEADER, PRESIDENT OF NEW DEMOCRACY PARTY AT THE WORLD IN 2017 GALA DINNER ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2017 1 THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΟΛΥΞΕΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΟΛΥΞΕΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΟΛΥΞΕΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ 1. Παπαδάκη Πολυξένη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, γνωστικό αντικείμενο «Γενική Πολιτειολογία», Φ.Ε.Κ. διορισμού: 1/ 11-1-2016. 2. Διοικητική θέση στο Πανεπιστήμιο: Πρόεδρος του

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... VII XV ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ο επιστημολογικός τόπος και το αντικείμενο της πολιτειολογίας: Κράτος, Πολιτεία και Πολίτευμα... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 2.

Διαβάστε περισσότερα

Γεωργία Καζάκου, ΠΕ09. Οικονομολόγος. Πολιτική Παιδεία. Β Τάξη Γενικού Λυκείου

Γεωργία Καζάκου, ΠΕ09. Οικονομολόγος. Πολιτική Παιδεία. Β Τάξη Γενικού Λυκείου Πολιτική Παιδεία Β Τάξη Γενικού Λυκείου 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ 3.3 ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2 Άρθρο 1 του Συντάγματος Tο πολίτευμα της Eλλάδας είναι Προεδρευόμενη Kοινοβουλευτική Δημοκρατία.

Διαβάστε περισσότερα

ηµόσια ιδιοκτησία και Κοινοκτηµοσύνη

ηµόσια ιδιοκτησία και Κοινοκτηµοσύνη Άντον Πάννεκουκ ηµόσια ιδιοκτησία και Κοινοκτηµοσύνη Πηγή:http://sites.google.com/site/syrizaorizontia/in-thenews/ademosieutastaellenikaarthratouantonpanekouk ( ηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Western Socialist,

Διαβάστε περισσότερα

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί 160 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Τα δικαιώματα του παιδιού και οι συνέπειες της αναγνώρισής τους σε διεθνές επίπεδο αντιπροσωπεύουν μια τεράστια αλλαγή των αντιλήψεων και των νοοτροπιών για το παιδί, γεγονός που συνοδεύτηκε

Διαβάστε περισσότερα

Αυτά τα δικαιώματα είναι η ισότητα, η ελευθερία, η ασφάλεια και η ιδιοκτησία.

Αυτά τα δικαιώματα είναι η ισότητα, η ελευθερία, η ασφάλεια και η ιδιοκτησία. ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ 1 της 24ης Ιουνίου 1793 Ο γαλλικός λαός, πεπεισμένος ότι η λήθη και η περιφρόνηση των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι οι μόνες αιτίες για τα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη Το παρόν ηλεκτρονικό εγχειρίδιο έχει ως στόχο του να παρακολουθήσει τις πολύπλοκες σχέσεις που συνδέουν τον

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κατάλογος διευκρινιστικού υλικού..................................... 18 Πρόλογος....................................................... 27 Ευχαριστίες......................................................

Διαβάστε περισσότερα

Μάθημα: ΚΟΙΝ107 Κλασική Κοινωνιολογική Θεωρία. Σωτήρης Χτούρης, Καθηγητής

Μάθημα: ΚΟΙΝ107 Κλασική Κοινωνιολογική Θεωρία. Σωτήρης Χτούρης, Καθηγητής Σε τι αναφέρεται το μάθημα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Μάθημα: ΚΟΙΝ107 Κλασική Κοινωνιολογική Θεωρία Σωτήρης Χτούρης,

Διαβάστε περισσότερα

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Ερωτήσεις Επανάληψης 1 Οι Θεολογικές Δηλώσεις στην Συστηματική Θεολογία Διάλεξη Τρίτη από την σειρά Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Οδηγός Μελέτης Περιεχόμενα Περίγραμμα Ένα περίγραμμα του μαθήματος,

Διαβάστε περισσότερα

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός http://users.uoa.gr/~dhatziha/ Διαφάνεια:

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΑΕΑ 15/10/ ΔΣΕ

ΠΕΑΕΑ 15/10/ ΔΣΕ ΕΙΣΗΓΗΤΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΤΗ ΣΥΝΕΝΕΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΤΟΥ ΕΥΡΩΚΟΙΝΒΟΥΛΙΟΥ ΝΑ ΚΛΕΙΣΕΙ ΧΩΡΙΣ ΚΑΜΙΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΝ ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΠΕΑΕΑ - ΔΣΕ, ΠΟΥ ΣΤΗΡΙΞΕ Η ΕΥΡΩΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο: Ονοματεπώνυμο Μαθητή: Ημερομηνία: 20/11/2017 Επιδιωκόμενος Στόχος: 70/100. Ι. Μη λογοτεχνικό κείμενο

Κεφάλαιο: Ονοματεπώνυμο Μαθητή: Ημερομηνία: 20/11/2017 Επιδιωκόμενος Στόχος: 70/100. Ι. Μη λογοτεχνικό κείμενο Μάθημα/Τάξη: Ν. Γλώσσα Γ' ΕΠΑΛ Κεφάλαιο: Ονοματεπώνυμο Μαθητή: Ημερομηνία: 20/11/2017 Επιδιωκόμενος Στόχος: 70/100 Ι. Μη λογοτεχνικό κείμενο Τον Μάιο του 2017 δημοσιοποιήθηκαν αποτελέσματα έρευνας του

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Φ101)

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Φ101) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ (Φ101) 3η ενότητα: Θεμελιώδη ερωτήματα & κλάδοι της φιλοσοφίας Γιώργος Ζωγραφίδης Τμήμα Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Διεθνής Οργανισμός είναι ένα σύνολο κρατών, που δημιουργείται με διεθνή συνθήκη, διαθέτει μόνιμα όργανα νομική προσωπικότητα διαφορετική από τα κράτη

Διεθνής Οργανισμός είναι ένα σύνολο κρατών, που δημιουργείται με διεθνή συνθήκη, διαθέτει μόνιμα όργανα νομική προσωπικότητα διαφορετική από τα κράτη Διεθνείς Οργανισμοί Περιεχόμενα Σελ.3 Τι είναι διεθνής οργανισμός; Σελ.4 Κατηγορίες διεθνών οργανισμών Σελ.5-6 Σημαντικότεροι Διεθνείς Οργανισμοί Σελ.7 Τι είναι Μη Κυβερνητικός Οργανισμός Σελ.8-11 Μ.Κ.Ο

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 5ο (σελ. 128 136) Οι θέσεις του Althusser Οι θέσεις του Gramsci 2 Karl Marx (1818-1883)

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 12 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 12 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 12 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Ελεύθερη Ελληνική Πολιτεία. Ο Αθηναίος του χθες Ο Ελεύθερος Έλληνας του Αύριο

Ελεύθερη Ελληνική Πολιτεία. Ο Αθηναίος του χθες Ο Ελεύθερος Έλληνας του Αύριο Ελεύθερη Ελληνική Πολιτεία Ο Αθηναίος του χθες Ο Ελεύθερος Έλληνας του Αύριο Γιάννης Αλήθειας «Ελεύθερη Ελληνική Πολιτεία Ο Αθηναίος του Χθες Ο Ελεύθερος Έλληνας του Αύριο» Α Έκδοση : Ιούνιος 2010 σελ.

Διαβάστε περισσότερα

Δευτέρα, 20 Οκτωβρίου 2014, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ. Ακρόαση του υποψήφιου κ. WIEWIÓROWSKI

Δευτέρα, 20 Οκτωβρίου 2014, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ. Ακρόαση του υποψήφιου κ. WIEWIÓROWSKI ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2014-2019 Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων Δευτέρα, 20 Οκτωβρίου 2014, 19.00-22.30 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ Ακρόαση του υποψήφιου κ.

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Νάκου Αλεξάνδρα Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής Ο όρος ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ δημιουργεί μία αίσθηση ασάφειας αφού επιδέχεται πολλές εξηγήσεις. Υπάρχει συνεχής διάλογος και προβληματισμός ακόμα

Διαβάστε περισσότερα

Η διατύπωση του ερωτήματος κρίνεται ως ασαφής και μάλλον ασύμβατη με το

Η διατύπωση του ερωτήματος κρίνεται ως ασαφής και μάλλον ασύμβατη με το ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ Β ΚΥΚΛΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 13 ΙΟΥΝΙΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ: ΚΑΡΑΡΓΥΡΗ ΓΙΟΥΛΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία 5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία Στόχοι της γλωσσολογίας Σύμφωνα με τον Saussure, βασικός στόχος της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει τις γλωσσικές δομές κάθε γλώσσας με στόχο να διατυπώσει θεωρητικές αρχές

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 11:53

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 11:53 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 11:53 Σελίδα 2 από 5 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΞΕΤΑΣΗΣ: 07/06/2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition ACADEMIA ISSN, 2241-1402 http://hepnet.upatras.gr Volume 4, Number 1, 2014 BOOK REVIEW Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition Συγγραφέας: Hanna Schlisser, Yasemin

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1. Εισαγωγή Το μάθημα εισάγει τους μαθητές και τις μαθήτριες στην σύγχρονη οικονομική επιστήμη, τόσο σε επίπεδο μικροοικονομίας αλλά και σε επίπεδο μακροοικονομίας. Ο προσανατολισμός

Διαβάστε περισσότερα

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο;

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; 15 Ιανουαρίου 2019 Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; Θρησκεία / Κοινωνικά θέματα Γεώργιος Παύλος, Καθηγητής Φυσικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο και Δρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. Βεβαίως η Εκκλησιαστική

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας 29.05.2015 Ερωτήματα που μας απασχολούν Τι κάνουμε όταν αμφιβάλλουμε για το αν θα τα καταφέρουμε να κρατήσουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2018 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 5

ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2018 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 5 ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2018 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 5 ΟΜΑΔΑ Α ΘΕΜΑ Α1: Α.1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τους αριθμούς της στήλης

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ενότητα 12η (Α 2, 5-6) - Ο άνθρωπος είναι «ζ?ον πολιτικ?ν»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ενότητα 12η (Α 2, 5-6) - Ο άνθρωπος είναι «ζ?ον πολιτικ?ν» 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΟΝΤΟΤΗΤΩΝ (ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ) Σύμφωνα με τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη, υπάρχουν τρία είδη κοινωνικών οντοτήτων ή διαφορετικά, ομάδων

Διαβάστε περισσότερα

Σήμερα κινδυνεύουμε είτε να μας απορροφήσουν τα δεινά του βίου και να μας εξαφανίσουν κάθε

Σήμερα κινδυνεύουμε είτε να μας απορροφήσουν τα δεινά του βίου και να μας εξαφανίσουν κάθε Οι Έλληνες φώτισαν τον κόσμο με τα δικά τους έργα σήμερα πρέπει να βρούμε ξανά τις δικές τους ιδιότητες Περίληψη: Η σοφία της ψυχής είναι μια ξεχασμένη ιδιότητα που ο άνθρωπος πρέπει πάλι να την βρει για

Διαβάστε περισσότερα

ζωή για τη δική της ευδαιμονία. Μας κληροδοτεί για το μέλλον προοπτικές χειρότερες από το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά.

ζωή για τη δική της ευδαιμονία. Μας κληροδοτεί για το μέλλον προοπτικές χειρότερες από το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά. Φίλες και Φίλοι, Από το 2007, όταν έθεσα για πρώτη φορά υποψηφιότητα για την ηγεσία της προοδευτικής παράταξης, χάσαμε πολλά. Μία ολόκληρη δεκαετία. Γύρω μας, ο κόσμος αλλάζει. Δυστυχώς,τώρα που ξαναγράφεται

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος. Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας

Πρόλογος. Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας Πρόλογος Στις μέρες μας, η ελεύθερη πληροφόρηση και διακίνηση της πληροφορίας αποτελεί δημόσιο αγαθό, το οποίο πρέπει να παρέχεται χωρίς περιορισμούς και εμπόδια στα μέλη της κοινωνίας. Οι πολύπλευρα πληροφορημένοι

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.1 Η πολιτική 4.1 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1/21 Η λέξη πολιτική

Διαβάστε περισσότερα

European Year of Citizens 2013 Alliance

European Year of Citizens 2013 Alliance European Year of Citizens 2013 Alliance MANIFESTO Η ενεργός συμμετοχή του ευρωπαίου πολίτη είναι άμεσα συνδεδεμένη με την επιδίωξη των Ευρωπαϊκών συλλογικών στόχων και αξιών που προβλέπονται στις Συνθήκες

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ 1.α. Το κείμενο: Ο Μακρυγιάννης άρχισε να γράφει τα Απομνημονεύματα στις 26 Φεβρουαρίου του 1829 στο Άργος όπου είχε οριστεί Γενικός Αρχηγός της Εκτελεστικής Δυνάμεως

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α1 α. σχολικό βιβλίο, σελ. 46. Φεντερασιόν: ήταν μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοικτή σε νέες ιδέες

Διαβάστε περισσότερα

H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει

H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει H φιλοσοφία γίνεται εύκολα μια νοσταλγική άσκηση. Άλλωστε, η σύγχρονη φιλοσοφία έχει την τάση να προβάλλει αυτή τη νοσταλγία. Σχεδόν πάντα, δηλώνει πως κάτι έχει ξεχαστεί ή έχει σβηστεί, πως κάτι λείπει.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2002

ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2002 ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2002 ΟΜΑ Α Α Α.1 Να γράψετε στο τετράδιό σας τους αριθµούς της Στήλης Α και δίπλα σε κάθε αριθµό το γράµµα της Στήλης Β, που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Η οικολογική ηθική ως μέρος της απελευθερωτικής ηθικής και το ζήτημα της θεμελίωσης. Η συμβολή ορισμένων Ελλήνων: Καστοριάδης, Τερζάκης, Φωτόπουλος.

Η οικολογική ηθική ως μέρος της απελευθερωτικής ηθικής και το ζήτημα της θεμελίωσης. Η συμβολή ορισμένων Ελλήνων: Καστοριάδης, Τερζάκης, Φωτόπουλος. Η οικολογική ηθική ως μέρος της απελευθερωτικής ηθικής και το ζήτημα της θεμελίωσης. Η συμβολή ορισμένων Ελλήνων: Καστοριάδης, Τερζάκης, Φωτόπουλος. Γ. Μπλιώνης Κύκλος συζητήσεων για την Περιβαλλοντική

Διαβάστε περισσότερα

Γράφουμε στον πίνακα τη λέξη κλειδί «φονταμενταλισμός», διαβάζουμε τις εργασίες και καταλήγουμε στον ορισμό της. (Με τον όρο φονταμενταλισμός

Γράφουμε στον πίνακα τη λέξη κλειδί «φονταμενταλισμός», διαβάζουμε τις εργασίες και καταλήγουμε στον ορισμό της. (Με τον όρο φονταμενταλισμός ΦΑΣΗ Β: 2 ο δίωρο Γράφουμε στον πίνακα τη λέξη κλειδί «φονταμενταλισμός», διαβάζουμε τις εργασίες και καταλήγουμε στον ορισμό της. (Με τον όρο φονταμενταλισμός (θεμελιωτισμός) εκφράζονται οι τάσεις εμμονής

Διαβάστε περισσότερα

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ epaper Η Καθημερινή 31 Δεκ 2016 Page #1

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ epaper Η Καθημερινή 31 Δεκ 2016 Page #1 12/31/2016 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ epaper Η Καθημερινή 31 Δεκ 2016 Page #1 http://kathimerini.newspaperdirect.com/epaper/viewer.aspx 1/2 12/31/2016 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ epaper Η Καθημερινή 31 Δεκ 2016 Page #1 http://kathimerini.newspaperdirect.com/epaper/viewer.aspx

Διαβάστε περισσότερα

«Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΖΥΡΙΧΗΣ»

«Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΖΥΡΙΧΗΣ» «Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΖΥΡΙΧΗΣ» Εισηγητής: ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΣ Δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Ζυρίχης Webpage Stadt ZÜRICH: http://www4.stzh.ch/kap01/gemeinderat_stzh/

Διαβάστε περισσότερα

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας 1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας Η εργασία επιτελεί τέσσερεις βασικές λειτουργίες στις σύγχρονες κοινωνίες: την παραγωγή του πλούτου της κοινωνίας την αναπαραγωγή των ατόμων την

Διαβάστε περισσότερα

Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας

Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας Ορισµένες διαστάσεις της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας είναι η συνέχεια στόχων και στρατηγικών επιλογών στη βάση των πολιτικών αντιλήψεων

Διαβάστε περισσότερα

Νέα Ελληνική Γλώσσα. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων

Νέα Ελληνική Γλώσσα. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων 7 Ιουνίου 2017 Νέα Ελληνική Γλώσσα Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων Α. Το θέμα του κειμένου αφορά στη σχέση επιστήμης και τεχνολογίας και τον ρόλο του επιστήμονα.

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Κουσερή Γεωργία

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Κουσερή Γεωργία ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑς ΤΟΥς ΕΦΗΒΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κουσερή Γεωργία Φιλόλογος Δρ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΚΕΡΚΥΡΑ ΜΑΙΟΣ 2017 Περιεχόμενα της παρουσίασης Το ιστορικό ερώτημα Το

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Ενότητα 6: Η κουλτούρα στην κοινωνιολογική θεωρία Επίκ. Καθηγητής: Νίκος Φωτόπουλος e-mail: nfotopoulos@uowm.gr Τηλ. Επικοινωνίας: 23850-55150

Διαβάστε περισσότερα

«Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητες»

«Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητες» 17/12/2018 «Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητες» / Ενορίες Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «ΕΝΟΡΙΑ εν δράσει» του Ιερού Ναού Ευαγγελιστρίας Πειραιώς και σε συνεργασία με το Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα του Πανεπιστημίου

Διαβάστε περισσότερα

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. Απόσπασμα από το βιβλίο Ενδυναμώνοντας την Ψυχή Μέσω του Διαλογισμού από τον Ρατζίντερ Σινγκ

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. Απόσπασμα από το βιβλίο Ενδυναμώνοντας την Ψυχή Μέσω του Διαλογισμού από τον Ρατζίντερ Σινγκ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Απόσπασμα από το βιβλίο Ενδυναμώνοντας την Ψυχή Μέσω του Διαλογισμού από τον Ρατζίντερ Σινγκ Μέσα μας υπάρχουν περισσότερα πλούτη απ ό,τι μπορούμε ποτέ να συσσωρεύσουμε σ αυτήν τη γη.

Διαβάστε περισσότερα

323 Α) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

323 Α) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α 323 Α) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Για όποιον εξετάζει το πολίτευμα, δηλαδή ποια είναι η ουσία του κάθε πολιτεύματος και ποια τα χαρακτηριστικά του, το πρώτο

Διαβάστε περισσότερα

Ειδικότεροι σκοποί. Επιμέλεια: Βασιλείου Μάνος Σελίδα 1

Ειδικότεροι σκοποί. Επιμέλεια: Βασιλείου Μάνος Σελίδα 1 Το μάθημα «Πολιτική Παιδεία» (Οικονομία, Πολιτικοί Θεσμοί & Αρχές Δικαίου και Κοινωνιολογία)είναι πρωτίστως μια μαθητεία στη Δημοκρατία. Σκοπός του είναι να διαμορφώσει έναν ελεύθερο και υπεύθυνο πολίτη,

Διαβάστε περισσότερα

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE GOVERNANCE AND REGIONAL ARTERIES FOR GROWTH: Europe s momentum Greece s impetus ΠΕΜΠΤΗ 10 ΜΑΪΟΥ 2018 1 THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Η ελληνική και η ευρωπαϊκή ταυτότητα

Η ελληνική και η ευρωπαϊκή ταυτότητα ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΝΔΟΦΡ/ΚΗΣ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ 14 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: (4) ΚΕΙΜΕΝΟ Η ελληνική

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

Νοητική Διεργασία και Απεριόριστη Νοημοσύνη

Νοητική Διεργασία και Απεριόριστη Νοημοσύνη (Επιφυλλίδα - Οπισθόφυλλο). ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ Η κατανόηση της νοητικής διεργασίας και της νοητικής εξέλιξης στην πράξη απαιτεί τη συνεχή και σε βάθος αντίληψη τριών σημείων, τα οποία είναι και τα βασικά σημεία

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής. Κύριε συνάδελφε, επειδή είμαστε σε μία εποχή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και

ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής. Κύριε συνάδελφε, επειδή είμαστε σε μία εποχή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης): Ευχαριστώ, κύριε Πρόεδρε. Κύριε συνάδελφε, επειδή είμαστε σε μία εποχή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πολλαπλώς κρίσιμη, έχει σημασία να κάνουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Αγιά Τετράδα

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Αγιά Τετράδα ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Αγιά Τετράδα Πρόλογος Ένα από τα θέματα που απασχολούν την σημερινή κοινωνία είναι εκείνο της πίστης και ο τρόπος με τον οποίο η θρησκεία επηρεάζει τις κοινωνικές

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α Τ Ω Ν Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2016

ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2016 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2016 ΘΕΜΑ Α1 ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ α) Απάντηση σελ. 93 σχολ. βιβλίου : «Το κόμμα των Αντιβενιζελικών.» β) Απάντηση

Διαβάστε περισσότερα

Οι 13 βρετανικές αποικίες Η Αγγλία ήταν η θαλασσοκράτειρα δύναμη από τον 17 ο αιώνα ίδρυσε 13 αποικίες στη βόρεια Αμερική. Ήταν ο προορ

Οι 13 βρετανικές αποικίες Η Αγγλία ήταν η θαλασσοκράτειρα δύναμη από τον 17 ο αιώνα ίδρυσε 13 αποικίες στη βόρεια Αμερική. Ήταν ο προορ Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής Γνωρίζετε τι είναι οι Η.Π.Α σήμερα; Θα δούμε πώς δημιουργήθηκαν και ποια είναι τα θεμέλια της ισχύος τους. Οι 13 βρετανικές αποικίες Η Αγγλία ήταν η θαλασσοκράτειρα δύναμη

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 1: Εισαγωγή στην ιστορία των πολιτικών ιδεολογιών Σπύρος Μαρκέτος

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ A') ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΤΡΙΤΗ 22 ΜΑΪΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΕΙΜΕΝΟ

Διαβάστε περισσότερα

5η ιδακτική Ενότητα ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

5η ιδακτική Ενότητα ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 5η ιδακτική Ενότητα ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εργασία για το σπίτι Ποιες ήταν οι βασικές αρχές της ηµοκρατίας που ίσχυσε στην Αρχαία Ελλάδα; (Στο τέλος του κεφαλαίου παραθέτουµε αποσπάσµατα από το

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΣΚΡΕΚΑ ΝΑΤΑΛΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ. Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014

Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ. Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014 Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014 Τι ήταν ο Πόππερ Φιλελεύθερος; Σοσιαλδημοκράτης; Συντηρητικός; Ήταν ο Πόππερ φιλελεύθερος;

Διαβάστε περισσότερα