7. Τίτλος εργασίας: ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ: ΜΙΑ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "7. Τίτλος εργασίας: ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ: ΜΙΑ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ Δ/ΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ: ΜΙΑ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΤΣΟΥΡΔΙΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ-ΤΣΑΜΠΙΚΑ ΑΕΜ: 4912 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013

2

3 1. 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 5. Υπεύθυνος: Καθ. Ν. Μουσιόπουλος ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ 6. Αρμόδιος Παρακολούθησης: Μιχαηλίδου Αλεξάνδρα 7. Τίτλος εργασίας: ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ: ΜΙΑ ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ 8. Ονοματεπώνυμο φοιτητή (-ών): Τσουρδιού Χριστίνα-Τσαμπίκα 10. Θεματική περιοχή: Τουριστική ανάπτυξη και κλιματική αλλαγή 14. Περίληψη: 11. Ημερομηνία έναρξης: Μάρτιος Αριθμός μητρώου: Ημερομηνία παράδοσης: Οκτώβριος 2013 Στρατηγικό στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ της τουριστικής δραστηριότητας και των επιπτώσεων που αυτή έχει στην κλιματική αλλαγή, καθώς και η διερεύνηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα και τις δυνατότητες που αυτός έχει για την αντιμετώπισή τους. Τελικός στόχος είναι η προώθηση εναλλακτικών πολιτικών/μέτρων για τη μείωση των ευρύτερων περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την τουριστική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Αρχικά, γίνεται αναλυτική καταγραφή των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή που απαντώνται στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Εν συνεχεία, υιοθετείται η πολυκριτηριακή προσέγγιση για τη συγκριτική αξιολόγηση των εν λόγω μέτρων που μπορούν να εφαρμοστούν στον τουριστικό τομέα και παρουσιάζουν ευρύτερο περιβαλλοντικό όφελος. Στα πλαίσια της προσέγγισης πολλαπλών κριτηρίων, μελετώνται και αξιολογούνται οι παράμετροι που διαφοροποιούν μεταξύ τους τα μέτρα αυτά ώστε να προκύψει η καταλληλότερη επιλογή μιας στρατηγικής μέτρων λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Η διερεύνηση της προκρινόμενης στρατηγικής μεταξύ των ως άνω εναλλακτικών μέτρων έλαβε χώρα με τη βοήθεια ενός ερωτηματολογίου το οποίο περιλαμβάνει τα κυριότερα μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής των οποίων η εφαρμογή κρίθηκε ρεαλιστική στη χώρα μας. Με τον τρόπο αυτό τα προτεινόμενα μέτρα συγκρίνονται μεταξύ τους βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων. Το ερωτηματολόγιο απαντήθηκε από 17 ειδικούς επιστήμονες και φορείς του τουρισμού με τη διαδικασία της προσωπικής συνέντευξης. Παρατίθεται ακόμα βιβλιογραφική ανασκόπηση της χρήσης μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης σε προβλήματα επιλογής μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Παρουσιάζονται αναλυτικά οι δύο ευρύτατα χρησιμοποιούμενες μέθοδοι πολυκριτηριακής ανάλυσης ELECTRE και PROMETHEE. Πραγματοποιείται επεξεργασία των δεδομένων, βάσει της ποιοτικής και συγκριτικής αξιολόγησης των μέτρων, με στόχο την ανάδειξη της σειράς προώθησης και εφαρμογής αυτών με τη χρήση των παραπάνω λογισμικών. Τέλος, παρατίθενται τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την εκπόνηση της εργασίας. 13. Αριθμός εργασίας: 15. Στοιχεία εργασίας: Αρ. Σελίδων: 130 Αρ. Εικόνων:34 Αρ. Διαγραμμάτων:- Αρ. Πινάκων: 25 Αρ. Παραρτημάτων:4 Αρ. Παραπομπών: Λέξεις κλειδιά: Πολυκριτηριακή ανάλυση, ανάσχεση, προσαρμογή, κλιματική αλλαγή, τουρισμός, ELECTRE III, PROMETHEE 17. Σχόλια: 18. Συμπληρωματικές παρατηρήσεις: 19. Βαθμός:

4 ARISTOTLE DEPARTMENT OF ENERGY LABORATORY OF HEAT UNIVERSITY OF MECHANICAL SECTOR TRANSFER AND THESSALONIKI ENGINEERING ENVIRONMENTAL ENGINEERING 5. Supervisor: Prof. Moussiopoulos Nikolaos 6. Undergraduate dissertation title: INTERACTIONS BETWEEN TOURISTIC DEVELOPMENT AND CLIMATE CHANGE: A MULTI- CRITERIA APPROACH 7. Student name: Tsourdiou Christina-Tsampika 8. Student Registration No: Topic area: 10. Start date: 10. Presentation date: 12. Dissertation No. Tourism development and climate change March 2013 October Summary: The aim of this dissertation is the study of the interactions between tourism activity and the impact it has on climate change, as well as to examine the impact of climate change on tourism sector and its opportunities to deal with it. The ultimate goal is to promote alternative policies/measures to reduce the wider environmental impact of tourism in Greece. Firstly, a detailed record of mitigation and adaptation measures to control climate change as found in the international scientific literature is presented. Subsequently, multi-criteria approach is used for the comparative evaluation of these measures which can be applied to the tourism sector and have wider environmental benefits. As part of the multi-criteria approach, the relevant parameters/differentiations are investigated in order to provide the best choice of a strategic measure, taking into account the characteristics of tourism development in Greece. Investigation of the optimal strategy among the above alternatives was realised via a questionnaire containing the main actions of mitigation and adaptation whose application was realistic in our country. In this way, the proposed measures are compared to each other based on specific criteria. The questionnaire was answered by 17 scientists and tourism associations through personal interviews. A literature review is also presented regarding the papers using multi-criteria methods in problems where measures to tackle climate change have to be selected. The two most widely used methods for multi-criteria analysis, ELECTRE and PROMETHEE, are presented. Data based on qualitative and comparative evaluation of measures was elaborated, aiming to promote a promotion and implementation row using the above software. Finally, the main conclusions of the dissertation are presented. 14. The dissertation comprises of: No. of pages:130 No. of pictures:34 No. of figures:- No. of tables: 25 No. of annexes: 4 No. of references: Keywords: Multicriteria analysis, mitigation, adaptation, climate change, tourism, ELECTRE III, PROMETHEE 16. Comments: 17. Additional notes: 18. Grade:

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου σε όσους με βοήθησαν στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας μου: Τον καθηγητή, κ. Νικόλαο Μουσιόπουλο, διευθυντή του Εργαστηρίου Μετάδοσης Θερμότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής της Πολυτεχνικής σχολής του ΑΠΘ, για την ανάθεση της παρούσας διπλωματικής εργασίας καθώς και για τις σημαντικές γνώσεις που μου προσέφερε κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Την αρμόδια παρακολούθησης της διπλωματικής εργασίας, κ. Αλεξάνδρα Μιχαηλίδου, για την πολύτιμη στήριξη και προσφορά γνώσεων κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Τους συνεργάτες του Εργαστηρίου Μετάδοσης Θερμότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής κ. Χρίστο Βλαχοκώστα για την πολύτιμη στήριξη και την προσφορά γνώσεων κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας, κ. Χαρίσιο Αχίλλα για την πολύτιμη βοήθεια στη χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης στα πλαίσια διεξαγωγής της συγκεκριμένης εργασίας και τον κ. Γιώργο Μπανιά για την πολύτιμη βοήθεια του. Τους κ.κ. Βιολιστή Κ., Ζάνη Π., Θεδοσέλλη Μ., Καλογερέση Αθ., Καστελλοριζιό Κ., Κατσιφαράκη Κ., Κοκκινομάγουλου Φ., Λατινόπουλο Π., Μαρκόπουλο Εμ., Παπαβασιλείου Ι., Παπαδόπουλο Α., Παπαπαύλου-Ιωακιμείδου Σ., Πετρακάκη Μ., Σαρτζετάκη Ε., Τολίκα Κ. για τη συμμετοχή τους στην έρευνα της εργασίας. Τους υπόλοιπους διδάσκοντες μου για τις γνώσεις που μου παρείχαν καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Την οικογένειά μου και ιδιαίτερα τους γονείς μου για τη στήριξη που μου παρείχαν σε όλη τη διάρκεια της φοίτησής μου. Τους φίλους μου για τη στήριξη τους σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής εργασίας και της ακαδημαϊκής μου πορείας.

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικά Στόχος Αντικείμενο Μεθοδολογία 3 2. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Γενικά Επιπτώσεις ανάλογα με το είδος του προορισμού Επιπτώσεις σε χειμερινούς προορισμούς Επιπτώσεις σε παράκτιους προορισμούς Επιπτώσεις σε μνημεία φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Επιπτώσεις ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τον τομέα του τουρισμού Άμεσες επιπτώσεις Έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις Έμμεσες κοινωνικές επιπτώσεις στον τουρισμό Επιπτώσεις των πρακτικών ανάσχεσης του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στην κινητικότητα των τουριστών Οικονομικές επιπτώσεις Τουρισμός στη Μεσόγειο Η κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα ΜΕΤΡΑ ΑΝΑΣΧΕΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ Γενικά Μέτρα ανάσχεσης Χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Χρήση εναλλακτικών καυσίμων και καυσίμων μειωμένης περιεκτικότητας σε C Βελτίωση ενεργειακής απόδοσης κτιριακών υποδομών Προώθηση γευμάτων με χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα Αλλαγή συμπεριφοράς ταξιδιωτικών πρακτόρων 37

8 3.2.6 Αλλαγή ταξιδιωτικής συμπεριφοράς τουριστών Κατασκευή ειδικών καθρεπτών Βέλτιστες πρακτικές στη διαχείριση στερεών αποβλήτων Μέτρα προσαρμογής Μέτρα ενάντια στη λειψυδρία Μέτρα ενάντια στην αύξηση της στάθμης της θάλασσας Μέτρα για την απώλεια της βιοπικοιλότηας Μέτρα ενάντια στα ακραία καιρικά φαινόμενα Μέτρα για τη βιομηχανία σκι Πολιτικές προώθησης μέτρων Απόδοση κινήτρων για προώθηση βιώσιμου τουρισμού Ευαισθητοποίηση κοινού για το περιβάλλον Η ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ Γενικά Επισκόπηση μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης Προσέγγιση σχέσεων υπεροχής (Outranking Methods) Μέθοδος ELECTRE Μέθοδος PROMETHEE Επιλογή της κατάλληλης μεθόδου Μαθηματικό υπόβαθρο ELECTRE III Νοηματικό πλαίσιο Μεθοδολογικό πλαίσιο Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων πολυκριτηριακής ανάλυσης με τη χρήση της ELECTRE III Μαθηματικό υπόβαθρο PROMETHEE Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων με τη χρήση της PROMETHEE Xρήσης πολυκριτηριακής ανάλυσης για την επιλογή μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΒΕΛΤΙΣΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Αρχές ανάλυσης 77

9 5.2 Επιλογή μέτρων και κριτηρίων Καθορισμός εμπλεκόμενων φορέων-ειδικών Αξιολόγηση εναλλακτικών μέτρων με τη μέθοδο ELECTRE Προσδιορισμός των κατωφλίων αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης Εφαρμογή πολυκριτηριακής ανάλυσης Αποτύπωση ιεράρχησης Ανάλυση εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis) Αξιολόγηση εναλλακτικών μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής με τη μέθοδο PROMETHEE Παρουσιαση αποτελεσμάτων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 103 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι 111 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 115 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ 119 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV 123

10

11 Εισαγωγή 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Είναι αποδεδειγμένο πλέον ότι το παγκόσμιο κλίμα έχει αλλάξει σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή και αναμένεται να συνεχίσει να αλλάζει κατά τον 21 ο αιώνα. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η αύξηση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος είναι αδιαμφισβήτητη και η παγκόσμια μέση θερμοκρασία έχει αυξηθεί περίπου 0,89 C κατά την περίοδο και 0,72 C κατά την περίοδο Μεταξύ άλλων η IPCC κατέληξε στο συμπέρασμα πως το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας έλαβε χώρα από τα μέσα του 20 ου αιώνα και είναι σχεδόν βέβαιο (με πιθανότητα μεγαλύτερη του 90%) να είναι το αποτέλεσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που αυξάνονται συνεχώς και εκπέμπουν όλο και περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Ο τουρισμός είναι ένας από τους κύριους τομείς της οικονομίας. Το κλίμα αποτελεί βασικό πόρο για τον τουρισμό καθώς είναι γνωστό ότι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες μιας περιοχής παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή ενός προορισμού. Συνεπώς, ένας προορισμός είναι εξαιρετικά ευαίσθητος στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της υπερθέρμανσης του πλανήτη, αφού κάθε αλλαγή στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής δύναται να επηρεάσει την τουριστική της ζήτηση. Παράλληλα, είναι φανερό πως ο τουρισμός δε θα μπορούσε να μην επιφέρει συνέπειες στο περιβάλλον και το κλίμα λόγω των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που παράγονται από τα ταξίδια και κατά τη διαμονή. Δηλαδή, ο τουρισμός και η κλιματική αλλαγή έχουν μια σχέση αλληλεπίδρασης, αφού ο πρώτος συνεισφέρει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και «θύμα» της κλιματικής αλλαγής. Για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού γίνονται προσπάθειες μείωσης των σχετιζόμενων με τον τομέα εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Τα μέτρα που λαμβάνονται και έχουν ως στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου καλούνται μέτρα ανάσχεσης ή μετριασμού (mitigation measures). Όμως, τα μέτρα αυτά συνήθως είναι μακροπρόθεσμα. Έτσι, στο διάστημα που μεσολαβεί μέχρι την υλοποίηση του στόχου τους η θερμοκρασία του πλανήτη είναι πολύ πιθανόν να αυξηθεί περεταίρω με αποτέλεσμα την πρόκληση ζημιών, όπως αυξημένη συχνότητα βροχοπτώσεων, αύξηση της στάθμης της θάλασσας κ.α. που δύνανται να επηρεάσουν τον τουριστικό τομέα. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να ληφθούν και μέτρα τα οποία να βοηθήσουν στην προσαρμογή των άμεσα επηρεαζόμενων περιοχών. Αυτά είναι τα μέτρα προσαρμογής (adaptation measures). 1.2 Στόχος Στρατηγικό στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ της τουριστικής δραστηριότητας και των επιπτώσεων που αυτή έχει στην κλιματική αλλαγή, 1

12 Εισαγωγή καθώς και η διερεύνηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα και τις δυνατότητες που αυτός έχει για την αντιμετώπισή τους. Τελικός στόχος είναι η προώθηση εναλλακτικών πολιτικών/μέτρων για τη μείωση των ευρύτερων περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την τουριστική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Υιοθετείται η πολυκριτηριακή προσέγγιση για τη συγκριτική αξιολόγηση των εν λόγω μέτρων που μπορούν να εφαρμοστούν στον τουριστικό τομέα και παρουσιάζουν κατά κοινή ομολογία ευρύτερο περιβαλλοντικό όφελος. Στα πλαίσια της προσέγγισης πολλαπλών κριτηρίων, μελετώνται και αξιολογούνται οι παράμετροι που διαφοροποιούν μεταξύ τους τα μέτρα αυτά ώστε να προκύψει η καταλληλότερη επιλογή μιας στρατηγικής μέτρων λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. 1.3 Αντικείμενο Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας αναφέρεται στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού. Γίνεται κατηγοριοποίηση των επιπτώσεων αυτών ανάλογα με το είδος του προορισμού που επηρεάζεται (χειμερινοί ή παράκτιοι) αλλά και ανάλογα με το πώς θα τον επηρεάσει (άμεσα ή έμμεσα). Για κάθε κατηγορία αναφέρονται και αναλύονται όλες οι δυνατές επιπτώσεις. Ακόμη, αναφέρονται οι επιπτώσεις στα μνημεία φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς. Ακόμη, γίνεται μνεία στην περίπτωση της Μεσογείου γενικότερα αλλά και της Ελλάδας ειδικότερα. Αναφέρεται δηλαδή το πώς θα μεταβληθεί το κλίμα τους και βάσει όσων αναφέρθηκαν στο παρόν κεφάλαιο ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στον τουρισμό των περιοχών αυτών. Τέλος, επισημάνεται η αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής άμεσα. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής ενάντια στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα. Δίνονται οι ορισμοί για κάθε μια από τις κατηγορίες μέτρων καθώς και που βασίζονται τα μέτρα αυτά. Στη συνέχεια, αναλύεται κάθε δυνατό μέτρο τόσο ανάσχεσης όσο και προσαρμογής. Ακόμη, δίνεται έμφαση όχι μόνο στα πλεονεκτήματα που δύνανται να προκύψουν από τη χρήση των αναφερόμενων μέτρων, αλλά και στα μειονεκτήματα που μπορεί να έχουν καθώς και στα εμπόδια που ενδέχεται να εμφανιστούν κατά την εφαρμογή τους. Τέλος, αναφέρονται δύο πολιτικές προώθησης των μέτρων αυτών. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης. Γίνεται μια επισκόπηση των μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης που έχουν αναπτυχθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Παρουσιάζονται τα στάδια της πολυκριτηριακής ανάλυσης, τα οποία και ακολουθήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται οι μέθοδοι ELECTRE ΙΙΙ και PROMETHEE (νοηματικό και μαθηματικό υπόβαθρο, καθώς και το περιβάλλον του λογισμικού), οι οποίες και χρησιμοποιούνται για την πρόκριση μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού. 2

13 Εισαγωγή Στο πέμπτο κεφάλαιο καθορίζονται τα κριτήρια για τη βέλτιστη λήψη απόφασης όσον αφορά στην πρόκριση μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που είναι δυνατό να εφαρμοστούν στην Ελλάδα. Παρουσιάζεται το ερωτηματολόγιο που συνάχτηκε στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, για την αξιολόγηση των εναλλακτικών μέτρων βάσει των επιλεγμένων κριτηρίων. Στη συνέχεια, γίνεται εφαρμογή των μεθόδων ELECTRE ΙΙΙ και Visual PROMETHEE για την επιλογή των καταλληλότερων μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής για τα διάφορα σενάρια. Σε πρώτο στάδιο χρησιμοποιείται η ELECTRE ΙΙΙ, ενώ σε επόμενο χρησιμοποιείται η Visual PROMETHEE για την επαλήθευση της ιεράρχησης των μέτρων ως προς την καταλληλότητά τους. Μετά την εφαρμογή των μεθόδων παρουσιάζονται τα αποτελέσματά. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται τα βασικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η παρούσα εργασία. Τα συμπεράσματα αφορούν στο σχολιασμό των αποτελεσμάτων των λογισμικών. 1.4 Μεθοδολογία Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται στην Εικόνα 1.1. Σε πρώτο στάδιο πραγματοποιείται βιβλιογραφική διερεύνηση των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που έχει υιοθετήσει ο τουριστικός τομέας σε παγκόσμιο επίπεδο. Επόμενο στάδιο αποτελεί η επιλογή των μέτρων που είναι δυνατό να εφαρμοστούν στην Ελλάδα καθώς και των κριτηρίων για την ποιοτική και συγκριτική αξιολόγησή τους με τη βοήθεια των ειδικών. Στη συνέχεια διαμορφώθηκε το ερωτηματολόγιο, το οποίο απαντήθηκε από μια ομάδα πανεπιστημιακών καθώς και από φορείς του τουρισμού με τη διαδικασία των προσωπικών συνεντεύξεων. Στη συνέχεια, με τη χρήση των λογισμικών ELECTRE ΙΙΙ και PROMETHEE πραγματοποιήθηκε η επεξεργασία των δεδομένων που προέκυψαν από τις απαντήσεις των ειδικών. Με αυτήν τη διαδικασία γίνεται η ιεράρχηση των βέλτιστων εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό κλάδο. Επί των αποτελεσμάτων γίνεται ανάλυση εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis), έτσι ώστε να εξεταστεί κατά πόσο θα μεταβληθούν τα αποτελέσματα, δηλαδή η προκρινόμενη βέλτιστη στρατηγική μέτρων, αν τα όρια αδιαφορίας και προτίμησης μεταβληθούν κατά 10%. Τέλος, γίνεται η σύγκριση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τις δύο μεθόδους για τα σενάρια που αυτό είναι εφικτό, δηλαδή για αυτά που δεν χρησιμοποιούν κατώφλι άρνησης. 3

14 Εισαγωγή Ομάδα Ειδικών Μέτρα Ανάσχεσης Μέτρα Προσαρμογής Κριτήρια Ερωτηματολόγιο Συνεντεύξεις Πολυκριτηριακή Ανάλυση ELECTRE III PROMETHEE Ιεράρχηση Βέλτιστων Εναλλακτικών Μέτρων Ανάσχεσης και Προσαρμογής Ανάλυση Εναλλακτικών Σεναρίων (what-if analysis) Εικόνα 1.1 Μεθοδολογία εργασίας Σύγκριση των αποτελεσμάτων των δύο μεθόδων 4

15 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό 2. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ 2.1 Γενικά Η κλιματική αλλαγή είναι πλέον αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που η επιστημονική κοινότητα αλλά και η ανθρωπότητα γενικότερα καλείται να αντιμετωπίσει. Μάλιστα, για αρκετούς η κλιματική αλλαγή αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα του 21 ου αιώνα. Έχει επιφέρει συνέπειες και αλλαγές σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας. Όπως είναι αναμενόμενο, ο τομέας του τουρισμού δε θα μπορούσε να μείνει αλώβητος από το φαινόμενο που καλείται κλιματική αλλαγή, αφού επηρεάζει σημαντικά (Becken et al., 2007): την εξέλιξη του τουρισμού και τη διαχείριση αυτού, την επιλογή τουριστικού προορισμού και τους προορισμούς γενικότερα, τις λήψεις αποφάσεων στον τουριστικό τομέα. Είναι γνωστό πως το κλίμα από μόνο του είναι καθοριστικός παράγοντας για τον τουρισμό, δεδομένου ότι προσδιορίζει την καταλληλότητα των θέσεων για ένα ευρύ φάσμα των τουριστικών δραστηριοτήτων και υπαγορεύει την εποχικότητα της ζήτησης. Σε γενικές γραμμές, οι κατάλληλες κλιματικές συνθήκες είναι το κλειδί για όλα τα είδη τουρισμού από το συμβατικό πρότυπο θάλασσα - παραλία - ήλιος μέχρι τα εναλλακτικά είδη τουρισμού, όπως ο οικολογικός τουρισμός, ο τουρισμός περιπέτειας και αθλητισμού. Επιπλέον, σε ορισμένους προορισμούς, το κλίμα αποτελεί τον κύριο πόλο έλξης τουριστών (UNWTO- UNEP-WMO, 2008). Ο τρόπος με τον οποίο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει το συγκεκριμένο τομέα αλλά και οι επιπτώσεις που έχει σε αυτόν αποτελούν το αντικείμενο του παρόντος κεφαλαίου. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με δύο τρόπους. Η πρώτη μέθοδος κατηγοριοποίησης αυτών αφορά στον προορισμό που επηρεάζουν και μπορούν να χωριστούν σε: επιπτώσεις σε χειμερινούς προορισμούς, επιπτώσεις σε παράκτιους προορισμούς, επιπτώσεις σε μνημεία φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η δεύτερη κατηγοριοποίηση των επιπτώσεων βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο η κλιματική αλλαγή δύναται να επηρεάσει τον τομέα του τουρισμού (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) και είναι η παρακάτω: Άμεσες κλιματικές επιπτώσεις: επηρεάζουν άμεσα τον τομέα του τουρισμού, την εποχικότητα και άρα την επιλογή προορισμού. 5

16 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις: Ένα ευρύ φάσμα των κλιματικών συνθηκών προκαλείται από περιβαλλοντικές αλλαγές και έχει βαθιές επιπτώσεις για τον τουρισμό σε επίπεδο προορισμού. Αυτές είναι οι έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Δείχνουν πώς θα επηρεαστούν οι φυσικές και πολιτισμικές πηγές τουρισμού, οι οποίες είναι αρκετά σημαντικές για κάποιες περιοχές. Έμμεσες κοινωνικές επιπτώσεις στον τουρισμό: Αναφέρονται κυρίως στη μείωση του εισοδήματος με την αλλαγή του κλίματος, το οποίο μπορεί να έχει αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη του τουρισμού. Επιπτώσεις των πρακτικών ανάσχεσης του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στην κινητικότητα των τουριστών. 2.2 Επιπτώσεις ανάλογα με το είδος του προορισμού Επιπτώσεις σε χειμερινούς προορισμούς Τα τρωτά σημεία των χειμερινών προορισμών είναι η βιομηχανία σκι και τα παρθένα ορεινά τοπία, καθώς είναι μεγίστης σημασίας για τους επισκέπτες. Η κλιματική αλλαγή είναι ο πιο πιεστικός παράγοντας για τη βιομηχανία σκι στις μέρες μας (Beniston, 2003). Είναι γενικά αποδεκτό πως το φαινόμενο του θερμοκηπίου έχει συντελέσει στην αύξηση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος. Η αλλαγή αυτή στη θερμοκρασία έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της χιονόπτωσης και άρα την αλλαγή της εποχικότητας των χειμερινών τουριστικών προορισμών (Higham et al., 2002). Αξίζει να σημειωθεί πως από το 2007 για την περιοχή των Άλπεων 57 από τα 666 χιονοδρομικά κέντρα δεν έχουν επαρκή κάλυψη χιονιού, γεγονός που επηρεάζει την τουριστική κίνηση. Κατά συνέπεια, η περιοχή ζημιώνεται αρκετά (Balbi et al., 2012). Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 C σε ένα χειμερινό προορισμό θα μπορούσε να προκαλέσει μείωση του επιπέδου χιονιού από 1200 m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας σε 1500 m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και να οδηγήσει σε μείωση του αριθμού των χιονοδρομικών κέντρων στην Ελβετία μόλις στο 63% (Dawson et al., 2013). Τέλος, η αυξημένη θερμοκρασία δύναται να προκαλέσει εξάτμιση του νερού και συνεπώς έλλειψη αυτού (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Είναι αρκετά πιθανό σε βάθος χρόνου να αλλάξουν οι καιρικές συνθήκες της περιοχής όσον αφορά στη θερμοκρασία. Η αλλαγή αυτή δύναται να επηρεάσει την ποσότητα του χιονιού και άρα το ποσοστό κάλυψης της περιοχής ενδιαφέροντος από αυτό. Το ενδεχόμενο αυτό δύναται να επιφέρει αλλαγές στη σύσταση, στην ποιότητα αλλά και στο συνολικό αριθμό των τουριστών που πρόκειται να επισκεφθούν την περιοχή (Balbi et al., 2012). Τέλος, η κλιματική αλλαγή έχει σοβαρές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα των ορεινών οικοσυστημάτων, γεγονός που ενδέχεται να μειώσει το ενδιαφέρον των τουριστών, οι οποίοι 6

17 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό επισκέπτονται ορεινές περιοχές για να γνωρίσουν τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής. Πολλά είδη ζώων που κατοικούν στις Άλπεις έχουν περιορισμένη ικανότητα να μετακινηθούν σε υψηλότερα υψόμετρα για την αντιμετώπιση των υψηλών θερμοκρασιών. Αυτό είναι ιδιαίτερα σύνηθες για τους απομονωμένους πληθυσμούς σε νησιά, όπου, λόγω του ότι δεν υπάρχει δυνατότητα μετανάστευσης των ζώων, ο κίνδυνος εξαφάνισης αυτών είναι σημαντικός. Στις Ευρωπαϊκές Άλπεις καθώς και σε οροσειρές της Βόρειας Αμερικής έχει παρατηρηθεί απώλεια πολύχρωμων ορεινών λιβαδιών και ανηφορική μετανάστευση της «γραμμής» δέντρων (tree line), καθώς και εξαφάνιση ορισμένων φυτών τα οποία είχε διαπιστωθεί ότι υπάρχουν μόνο σε βουνοκορφές. Με τον όρο «γραμμή» δέντρων εννοείται το ανώτερο σημείο στο οποίο είναι δυνατόν να φυτρώσει ένα δέντρο. Όλα τα παραπάνω δύνανται να επηρεάσουν την ανάπτυξη της περιοχής, καθότι οι χειμερινοί προορισμοί είναι οι κατεξοχήν σχετιζόμενοι με τη φύση Επιπτώσεις σε παράκτιους προορισμούς Όπως στους χειμερινούς, έτσι και στους παράκτιους προορισμούς η κλιματική αλλαγή θα έχει επιπτώσεις που ενδέχεται να επηρεάσουν τον τουρισμό. Η αύξηση της θερμοκρασίας περιβάλλοντος μπορεί να προκαλέσει αλλαγή στην εποχικότητα, καθώς και θερμικό σοκ στους τουρίστες με αποτέλεσμα τη μείωση της θερμικής τους άνεσης (Moreno et al., 2009), αύξηση του κόστους για την ψύξη των εγκαταστάσεων φιλοξενίας, αλλά και διακυμάνσεις στη συχνότητα εμφάνισης μολυσματικών ασθενειών. Ακόμη, η αυξημένη θερμοκρασία θα οδηγήσει σε εξάτμιση του νερού, οπότε τελικά δύναται να προκαλέσει πρόβλημα στη διαθεσιμότητα του, πόσιμου ή για την εξυπηρέτηση των εγκαταστάσεων (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Επιπλέον, είναι λογικό πως η αύξηση στη θερμοκρασία περιβάλλοντος θα επιφέρει και αύξηση στη θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας. Αυτό με τη σειρά του θα έχει ως συνέπεια την αύξηση της λεύκανσης των κοραλλιών καθώς και την αισθητική υποβάθμιση προορισμών για καταδύσεις και άρα μείωση της επισκεψιμότητάς τους. Μία ακόμα επίπτωση της αύξησης της θερμοκρασίας της θάλασσας αποτελεί η μετανάστευση ειδών στην προσπάθειά τους να προσαρμοστούν στις νέες θερμοκρασίες. Η Ανατολική Μεσόγειος πλήττεται όμως ήδη από την εισβολή ξενικών ειδών, όπως ο τοξικός λαγοκέφαλος, τα οποία προέρχονται από την Ερυθρά Θάλασσα και περνούν μέσω της Διώρυγας του Σουέζ. Επίσης, ο δραστικός περιορισμός των μεγάλων ψαριών οδηγεί σε αδυναμία ελέγχου του χώρου τους, με αποτέλεσμα να αναπτύσσεται ταχύτατα το πλήθος των μεδουσών. Οι μέδουσες τρώνε τα αυγά των ψαριών και το πρόβλημα αναπαράγεται. Ακόμη, η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας είναι ορατή με την αύξηση της συχνότητας και της έντασης καταιγίδων και τυφώνων/κυκλώνων, καθώς το θερμότερο επιφανειακό νερό μετατρέπεται πιο εύκολα σε ατμό, καθιστώντας ευκολότερο για τις μικρές καταιγίδες να κλιμακωθούν σε μεγαλύτερες. 7

18 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Τέλος, πιο θερμές θάλασσες οδηγούν σε τήξη των πολικών πάγων, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη δομική ακεραιότητα τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το θερμότερο νερό θα μπορούσε να διακόψει το σύστημα ρευμάτων που είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνο για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας της Γης και μία πιθανή κατάρρευσή της θα μπορούσε να προκαλέσει καταστροφικά ραγδαίες αλλαγές του κλίματος (IPCC, 2007). Άλλη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής είναι η αύξηση της στάθμης της θάλασσας, η οποία προκαλεί διάβρωση των παραλιών. Το γεγονός αυτό μπορεί να προκαλέσει απώλεια των τελευταίων, κάτι που μπορεί να αποβεί μοιραίο για τον τουρισμό της περιοχής, αφού ειδικά τους θερινούς μήνες οι παραλίες αποτελούν βασικό παράγοντα επιλογής προορισμού για τις καλοκαιρινές διακοπές. Επιπλέον, η διάβρωση της παραλίας οδηγεί σε αύξηση του κόστους για την προστασία και τη διατήρηση των κρηπιδωμάτων (IPCC, 2007). Εικόνα 2.1: Διαβρωμένη παραλία από την αύξηση του επιπέδου της θάλασσας. Η αλλαγή των τοπικών κλιματολογικών συνθηκών, η οποία αντικατοπτρίζεται από την αύξηση των ακραίων φαινομένων, όπως είναι η αυξημένη συχνότητα βροχοπτώσεων ή/και η αυξημένη ένταση του αέρα, καταλογίζεται ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής (UNWTO- UNEP-WMO, 2008). Αυτή δύναται να επηρεάσει την τουριστική ζήτηση μιας παράκτιας περιοχής, αφού μπορεί να επηρεάσει την εκτίμηση του επισκέπτη ή την άποψή του για έναν τόπο. Αυτό γιατί για πολλούς οι κλιματικές συνθήκες μιας περιοχής παίζουν πρωτεύοντα ρόλο κατά τη διαδικασία αναζήτησης περιοχής για τις διακοπές τους. Το παραπάνω βασίζεται στο γεγονός πως για κάθε τόπο υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία κλίματος, π.χ. ηλιοφάνεια, που το αντιπροσωπεύουν. Αξίζει να σημειωθεί πως ακόμα και σε περίπτωση που τελικά επιλεγεί ο προορισμός, καιρικά φαινόμενα όπως τα παραπάνω δύνανται να προκαλέσουν την ενόχληση των παραθεριστών-τουριστών (Moreno et al., 2009). 8

19 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Εικόνα 2.2: Καταστροφή υποδομών από ακραίο καιρικό φαινόμενο (υψηλή ένταση αέρα). Επιπρόσθετα, η κλιματική αλλαγή μπορεί να προκαλέσει παράκτιες πλημμύρες, οι οποίες πέραν του γεγονότος ότι προκαλούν σημαντικότατη ενόχληση στους λουόμενους, δύνανται να αποβούν μοιραίες, αφού υπάρχει η πιθανότητα να υπάρχουν θύματα (Nicholls, 2007). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως μια αλλαγή σε θερμότερα και ξηρότερα καλοκαίρια σε χώρες με εύκρατα κλίματα θα μπορούσε να αυξήσει τον αριθμό των λουόμενων, και άρα να έχει μία θετική επίπτωση στον τουρισμό της περιοχής. Αντίθετα, οι συχνοί επισκέπτες μιας περιοχής δε φαίνεται να επηρεάζονται αρκετά από την κλιματική αλλαγή που πιθανόν να πλήξει τον προορισμό τους (Coombes et al., 2010). Στον Πίνακα 2.1 φαίνεται η προβλεπόμενη αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα και οι αλλαγές στις βροχοπτώσεις σε ποσοστιαία κλίμακα για την περιοχή της Μεσογείου (Sookram, 2012). Πίνακας 2.1: Εκτιμώμενη αύξηση της θερμοκρασίας στην Μεσόγειο κατά τα έτη Περίοδος ενδιαφέροντος Προβλεπόμενη αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα ( C) 2010 έως ,60 έως 2, έως ,81 έως 3, έως ,20 έως 7,07 Πίνακας 2.2: Εκτιμώμενη αύξηση των βροχοπτώσεων στη Μεσόγειο κατά τα έτη Περίοδος ενδιαφέροντος Προβλεπόμενη αύξηση των βροχοπτώσεων (%) 2010 έως ,6 έως 55, έως ,6 έως 38, έως ,0 έως 6, Επιπτώσεις σε μνημεία φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Το φυσικό περιβάλλον διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της ζήτησης του τουριστικού προϊόντος, ιδιαίτερα για τα είδη του τουρισμού που βασίζονται στο φυσικό περιβάλλον (π.χ. οικοτουρισμός). Τα εθνικά πάρκα, οι προστατευόμενες περιοχές κ.α. 9

20 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό αντιπροσωπεύουν ένα αισθητικά ευχάριστο και υγιεινό περιβάλλον και αυτός είναι ο λόγος που οι επισκέπτες προσελκύονται από αυτά. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη βιοποικιλότητα και τα φυσικά τοπία δύνανται να επιδράσουν αρνητικά στην αξία αλλά και στον αριθμό επισκεπτών. Ωστόσο, οι τουρίστες έχουν δείξει να προσαρμόζονται μακροπρόθεσμα σε σημαντικές αλλαγές στο τοπίο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της δυνατότητας προσαρμογής αποτελούν η ιταλική και γαλλική Ριβιέρα κατά τη διάρκεια του 20 ού αιώνα. Η κλιματική αλλαγή δύναται να έχει σημαντικές συνέπειες στον οικοτουρισμό, καθώς η επιβίωση των σπάνιων και απομονωμένων πληθυσμών σε κατακερματισμένες περιοχές μπορεί να επηρεαστεί άμεσα ή έμμεσα. Για παράδειγμα, η πολική αρκούδα στην τουριστική βιομηχανία που έχει αναπτυχθεί στη βόρεια πόλη της Chuchill του Καναδά απειλείται από τη μείωση του πάγου της θάλασσας στο Hudson Bay. Προβλέπεται ότι κατά τα επόμενα 30 χρόνια, η κατάσταση του πάγου της θάλασσας ενδέχεται να επιδεινωθεί σε σημείο που ο πληθυσμός της πολικής αρκούδας μπορεί να εκμηδενιστεί σε αυτήν την περιοχή (Lesser, 2007). Ακόμη, οι πληθυσμοί ζώων είναι πιθανό να επηρεαστούν από το περιβαλλοντικό στρες ή έμμεσα μέσω αλλαγών στη βλάστηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η μετανάστευση μπορεί να συμβεί, αλλά, ωστόσο, όπου οι πληθυσμοί δεν είναι σε θέση να μεταναστεύσουν εξαιτίας για παράδειγμα περιορισμών του ορεινού εδάφους ή της έλλειψης των διαδρόμων μετανάστευσης, είναι πιθανό να συμβεί εξαφάνιση σε τοπικό επίπεδο. Η εξαφάνιση διαφόρων ειδών αποτελεί μια συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Τα ενδημικά είδη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην αλλαγή και ως εκ τούτου περισσότερο ευάλωτα. Αξίζει να αναφερθεί πως κατά τα τελευταία 20 χρόνια 110 ενδημικά είδη βατράχων (περίπου 67%) του πληθυσμού στο δημοφιλή τουριστικό προορισμό της Κόστα Ρίκα, στα τροπικά δάση έχουν εξαφανιστεί (Hall, 2006). Η αύξηση της θερμοκρασίας δύναται να έχει ως συνέπεια την αυξημένη συχνότητα και ένταση των πυρκαγιών, που οδηγεί στην απώλεια δασών και φυσικών αξιοθέατων. Επιπρόσθετα, η αυξημένη συχνότητα πυρκαγιών οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο πλημμυρών, αλλά και σε καταστροφή τουριστικών εγκαταστάσεων (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Μια ακόμη συνέπεια της κλιματικής αλλαγής είναι η αυξημένη συχνότητα αλλά και ένταση κατακρημνίσεων που έχουν ως πιθανό αποτέλεσμα τις πλημμύρες και δημιουργία ζημιών σε ιστορικά αρχιτεκτονικά και πολιτισμικά στοιχεία της περιοχής (IPCC, 2007). Ακόμη, λέγεται ότι θα οδηγήσουν σε απώλεια της έκτασης στις φωλιές, αποικίες και δραστηριότητες για τα θαλασσοπούλια και τις χελώνες, καθώς και για τα αποδημητικά είδη (Lemoine and Bohning- Gaese, 2003). 10

21 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Τέλος, η διάβρωση του εδάφους, η αλλαγή της υγρασίας ή της οξύτητας του, συμβάλει στην απώλεια μνημείων φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς (IPCC, 2007). Η διάβρωση είναι αποτέλεσμα του φαινομένου της όξινης βροχής. Όξινη καλείται η βροχή με ph χαμηλότερο του ουδέτερου (ph=7), δηλαδή όξινο. Έχει ph από 2 (όξινη) έως 5 (λίγο όξινη). Αυτό οφείλεται στην ύπαρξη αερίων ρύπων στην ατμόσφαιρα, που εκλύονται από τα εργοστάσια, τις βιομηχανίες, τη θέρμανση κ.α.. Οι κυριότεροι ρύποι που προκαλούν την όξινη βροχή είναι το διοξείδιο του θείου (SO 2 ) και τα οξείδια του αζώτου (NO x ), τα οποία αντιδρώντας με το νερό μετατρέπονται σε θειικό οξύ (Η 2 SO 4 ) και νιτρικό οξύ (ΗΝΟ 3 ). Τα μαρμάρινα μνημεία και τα αγάλματα αποτελούνται από ανθρακικά άλατα (CaCO 3 ), τα οποία διασπώνται από τα οξέα. Το θειικό οξύ αντιδρά με το ανθρακικό άλας και παράγεται ένα άλλο άλας αρκετά εύθραυστο, ο γύψος. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται γυψοποίηση του μαρμάρου. Με αυτόν τον τρόπο τα μνημεία διαβρώνονται και χάνουν την αξία τους. Κατά συνέπεια ο αριθμός των επισκεπτών στην περιοχή που ενδιαφέρεται αποκλειστικά και μόνο για τα μνημεία μειώνεται. Αρχαιολογικοί θησαυροί ανεκτίμητης ιστορικής και πολιτισμικής αξίας, όπως η Ακρόπολη ή οι πυραμίδες των Μάγιας καταστρέφονται από την όξινη βροχή. Στην Εικόνα 2.3 φαίνεται η πέτρα Οβελίσκος η οποία μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο στην Νέα Υόρκη, στην οποία όλες οι επιγραφές της δυτικής πλευράς έχουν διαβρωθεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεγαλύτερη ζημία έγινε στον Οβελίσκο μέσα σε 90 χρόνια που βρίσκεται στο Central Park από ότι στα χρόνια που βρισκόταν στην Αίγυπτο. Εικόνα 2.3: Η πέτρα Οβελίσκος που μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο στην Νέα Υόρκη. Στο Παράρτημα Ι και πιο συγκεκριμένα στον Πίνακα Ι.1 φαίνονται συνοπτικά όλες οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού ανάλογα με το είδος του προορισμού. 11

22 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό 2.3 Επιπτώσεις ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τον τομέα του τουρισμού Άμεσες επιπτώσεις Μία από τις πιο άμεσες επιπτώσεις της προβλεπόμενης κλιματικής αλλαγής για τον τουρισμό είναι η ανακατανομή των κλιματικών στοιχείων μεταξύ των τουριστικών περιοχών, δηλαδή η αλλαγή του κλίματος των περισσότερων περιοχών. Αλλαγές στη διάρκεια και στην ποιότητα των τουριστικών εποχών που εξαρτώνται από τις κλιματικές συνθήκες, θα μπορούσαν να έχουν σημαντικές συνέπειες στις σχέσεις ανταγωνισμού μεταξύ των προορισμών και κατά συνέπεια την κερδοφορία των τουριστικών επιχειρήσεων (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Επιπλέον, η αλλαγή στη θερμοκρασία έχει ως συνέπεια την αυξημένη ενεργειακή απαίτηση σε καταλύματα και εγκαταστάσεις σχετιζόμενες με την εξυπηρέτηση των επισκεπτών της περιοχής (Bohdanowicz, 2002). Αυτό δε συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής, καθώς καταναλώνεται περισσότερη ενέργεια. Άρα εκπέμπονται περισσότεροι ρύποι και αυξάνονται τα έξοδα των φορέων του τουρισμού, καθότι κρίνεται απαραίτητη η λήψη μέτρων για την προσαρμογή στο φαινόμενο, όπως η δημιουργία νέων εγκαταστάσεων, για παράδειγμα στεγάστρων που θα προστατεύουν από την ηλιακή ακτινοβολία καθώς και εγκαταστάσεων κλιματισμού, οι οποίες δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις φιλικές προς το περιβάλλον. Είναι γνωστό πως η αυξημένη θερμοκρασία σε συνδυασμό με το αυξημένο ποσοστό σχετικής υγρασίας στην ατμόσφαιρα προκαλεί αίσθημα δυσφορίας σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, γεγονός που επιδεινώνει το δείκτη δυσφορίας. Ο δείκτης αυτός εκφράζει την ικανοποίηση ή μη, του ανθρώπου από το περιβάλλον και τις επικρατούσες συνθήκες. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμος στις ευπαθείς ομάδες, όπως ηλικιωμένα άτομα, παιδιά, ανθρώπους με πνευμονικές παθήσεις (π.χ. άσθμα), αθλητές, εργαζόμενους σε εξωτερικούς χώρους και γενικά στις ομάδες ανθρώπων που επηρεάζονται άμεσα από τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Εξαρτάται άμεσα από: τη θερμοκρασία, την υγρασία, την ταχύτητα του ανέμου και τη σχετική νέφωση, τη θερμοκρασία ακτινοβολίας (υπολογίζεται από την ηλιακή ακτινοβολία για το συγκεκριμένο χρόνο και τόπο) και την ενδυμασία και το μεταβολισμό του ανθρώπου σε σχέση και με τις δραστηριότητές του (Περιβαλλοντική Σκέψη, 2013). Όταν η σχετική υγρασία του περιβάλλοντος είναι υψηλή, η φυσιολογική εφίδρωση του ανθρώπινου σώματος εμποδίζεται, µε αποτέλεσμα την αίσθηση υψηλότερης θερμοκρασίας από αυτή που πραγματικά επικρατεί. Όλα αυτά συντελούν ανασταλτικά στην τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). Γενικότερα, φαίνεται να υπάρχει μείωση 12

23 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό του τουρισμού μιας περιοχής κατά 10-25% για κάθε 1 C που αυξάνεται η θερμοκρασία, ενώ μέχρι το 2025 προβλέπεται μείωση 25-80% στις αφίξεις σε τουριστικές περιοχές για κάθε 4 C αύξηση θερμοκρασίας (Simpson et al., 2008). Μια ακόμη άμεση συνέπεια θεωρείται το γεγονός ότι η αύξηση της θερμοκρασίας αυξάνει την πιθανότητα πυρκαγιάς. Σε περίπτωση που αυτές είναι αρκετά συχνές αλλά και μεγάλης εντάσεως δύνανται να προκαλέσουν απώλεια φυσικών μνημείων που αποτελούν πόλο έλξης για τους διάφορους επισκέπτες. Τέλος, υπάρχει πάντα η πιθανότητα σε περίπτωση πυρκαγιάς οι τουριστικές εγκαταστάσεις να γίνουν παρανάλωμα του πυρός (Sookram, 2012). Τα ακραία καιρικά φαινόμενα όπως καταιγίδες, πλημμύρες, τυφώνες κ.α. μπορεί να συμβαίνουν συχνότερα πλέον και με μεγαλύτερη ένταση. Αυτό συνεπάγεται αύξηση των πιθανών ζημιών στις εγκαταστάσεις και άρα την ανάγκη ύπαρξης μέτρων για την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, γεγονός που αυξάνει τα έξοδα (UNWTO- UNEP-WMO, 2008). Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μνημεία πολιτισμικής κληρονομιάς, οι οποίοι αποτελούν σημαντική πηγή εσόδων μιας περιοχής φαίνεται να επηρεάζονται με πολλούς τρόπους από την κλιματική αλλαγή. Αρχικά, η πιθανότητα αυξημένης συχνότητας βροχοπτώσεων επηρεάζει αρνητικά, αφού μπορεί να προκαλέσει πλημμύρα των χώρων αυτών. Η αλλαγή του εδάφους, όπως η διάβρωσή του και τα αυξημένα επίπεδα υγρασίας και οξύτητας του, επηρεάζουν αρνητικά τα φυσικά μνημεία (Sookram, 2012). Μια ακόμη άμεση συνέπεια είναι η διάβρωση των παραλιών που μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια παραλιών. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται η ανάγκη για προστασία και διατήρηση των υποδομών και άρα αυξάνονται τα έξοδα (Sookram, 2012). Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται πως για κάθε 0,3 m που αυξάνεται το επίπεδο της θάλασσας διαβρώνονται περίπου 30 m παραλίας. Βέβαια, το πόσο θα διαβρωθεί εξαρτάται από το προφίλ της παραλίας και τις κυματικές συνθήκες. Τελικά, γίνεται αντιληπτό πως η διάβρωση των θαλασσών αποτελεί σημαντική απειλή για τον τουρισμό και τελικά για την οικονομία πολλών κοινωνιών (Phillips et al., 2006). Όσον αφορά στους χειμερινούς προορισμούς η πιο σημαντική άμεση επίπτωση είναι η έλλειψη χιονιού. Αυτό συνεπάγεται τη μείωση της χειμερινής τουριστικής περιόδου αλλά και τη μετατόπιση των κέντρων αναψυχής για σκι σε βορειότερες περιοχές με υψηλότερο υψόμετρο (Sookram, 2012). Τέλος, η προβλεπόμενη μείωση στα επίπεδα των βροχοπτώσεων σε μερικές από τις σημαντικότερες τουριστικές περιοχές του κόσμου είναι πολύ πιθανό να επηρεάσει τους ήδη υπάρχοντες προορισμούς, καθώς και τις μελλοντικές εξελίξεις στους δημοφιλείς προορισμούς. Σε ορισμένες περιοχές αυτό το ζήτημα σχετίζεται με πιθανή λειψυδρία. Και οι δύο περιπτώσεις έλλειψης νερού, δηλαδή νερό για τις βασικές ανάγκες, καθώς και τα 13

24 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό προβλήματα διανομής του νερού, σε σχέση με τον ανταγωνισμό για το νερό μεταξύ των διαφόρων τομέων (π.χ. γεωργία και τουρισμός), ή μεταξύ διαφορετικών μορφών χρήσης σε εγκαταστάσεις τουρισμού (π.χ. τα δωμάτια, κουζίνα, τον καθαρισμό, πισίνες, συντήρηση κήπων, γήπεδα γκολφ κλπ) αποτελούν σημαντικό κίνδυνο για τη βιομηχανία του τουρισμού. Η λειψυδρία επηρεάζει την αγροτική παραγωγή, η οποία σαφώς θα μειωθεί λόγω της έλλειψης νερού και άρα θα υπάρχει η απαίτηση εισαγωγής αγροτικών προϊόντων σε μια περιοχή, η οποία στο παρελθόν τα παρήγαγε αυτόνομα και κατά αυτόν τον τρόπο επηρεάζεται και η οικονομία. Συνεπώς, για την κάλυψη των αναγκών των χώρων εστίασης στις τουριστικές περιοχές γίνεται εισαγωγή προϊόντων, κάτι που αυξάνει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και άρα συμβάλει στην κλιματική αλλαγή (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) Έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις Οι έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό είναι μείζονος σημασίας καθότι δύνανται να επηρεάσουν φυσικές και πολιτισμικές πηγές που αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες ή ακόμα και εγκαταστάσεις ή «βιομηχανίες» της περιοχής σημαντικές για την ανάπτυξη του τουρισμού. Υπάρχει πολύ σοβαρός κίνδυνος για διάφορες εγκαταστάσεις και τουριστικές υποδομές, αφού ενδέχεται να θεωρηθούν ακατάλληλες για λειτουργία καθώς και ανήμπορες να εκτελέσουν το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκαν, λόγω της κλιματικής αλλαγής. Το παραπάνω γίνεται εύκολα κατανοητό με το παράδειγμα ενός χιονοδρομικού κέντρου, το οποίο λόγω αυξημένης θερμοκρασίας έχει έλλειψη χιονιού και κατά συνέπεια δεν είναι σε θέση να εξυπηρετήσει τη διαθέσιμη πελατεία του (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). Λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων υπάρχει η πιθανότητα καταστροφής κάποιων εγκαταστάσεων. Πέραν του σχεδιαστικού και κατασκευαστικού κόστους, ώστε να μπορούν να αντέχουν στις νέες συνθήκες, αναμένεται να αυξηθούν και τα ασφάλιστρα για την ασφάλεια των ήδη υφιστάμενων εγκαταστάσεων (Sookram, 2012). Όσον αφορά στην ποιότητα του νερού, με τη βοήθεια του αυξημένου επίπεδου της θάλασσας, υπάρχει σημαντική πιθανότητα υποβάθμισής της. Και αυτό γιατί είναι αρκετά πιθανή η διείσδυση θαλασσινού νερού στον υδροφόρο ορίζοντα και κατά συνέπεια η υφαλμύρωση του πόσιμου νερού, το οποίο και κρίνεται ακατάλληλο προς πόσην (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). Ακόμη, είναι αρκετά πιθανό να επέλθει απώλεια βιοποικιλότητας σε τοπικό επίπεδο με αποτέλεσμα την αποτροπή των φυσιολατρών να επισκεφθούν την περιοχή (UNWTO-UNEP- WMO, 2008). 14

25 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Έμμεσες κοινωνικές επιπτώσεις στον τουρισμό Οι έμμεσες κοινωνικές επιπτώσεις αναφέρονται στις συνέπειες που θα έχει η κλιματική αλλαγή στην κοινωνία. Αρχικά, φαίνεται να υπάρχει μείωση του εισοδήματος και συνεπώς, ο τουρισμός παραμένει στάσιμος και δεν αναπτύσσεται (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Μια ακόμα κοινωνική επίπτωση που αναμένεται να επιφέρει η κλιματική αλλαγή αποτελεί η απώλεια της ευημερίας, η οποία θα διαδοθεί δυσανάλογα σε διάφορες περιοχές παγκοσμίως (Sookram, 2012). Επιπρόσθετα, με την αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται να υπάρξει μια μετατόπιση των τουριστικών προορισμών σταδιακά σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη και υψόμετρα, έτσι ώστε να μειωθεί η δυσφορία των τουριστών λόγω των υψηλών θερμοκρασιών (Hamilton et al., 2005). Ακόμη, υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι οι αλλαγές στις συνθήκες περιβάλλοντος λόγω κλιματικής αλλαγής είναι δυνατόν να επιτρέψουν την ανάπτυξη και μετάδοση νέων ή/και θεωρούμενων εξαφανισμένων μολυσματικών ασθενειών σε διάφορες τουριστικές περιοχές. Γίνεται εύκολα κατανοητή η επίπτωση στον τομέα του τουρισμού της παραπάνω παρατήρησης, αφού κανένας δε διανοείται να ταξιδέψει σε έναν τόπο όπου διατρέχει κίνδυνο η υγεία του. Έτσι, οι αφίξεις της περιοχής μειώνονται και άρα ο τουρισμός της επηρεάζεται (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) Επιπτώσεις των πρακτικών ανάσχεσης του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στην κινητικότητα των τουριστών Η κατηγορία αυτή αναφέρεται στις επιπτώσεις των πρακτικών ανάσχεσης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού. Αυτά κυρίως αφορούν τα κόστη ταξιδιού και την επιλογή προορισμού, καθώς ένα μέτρο ανάσχεσης του φαινομένου είναι η επιλογή πλησιέστερων προορισμών, αφού αυτό συνεπάγεται μειωμένη διανυόμενη απόσταση και συνεπώς μειωμένες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και άλλων ρύπων. Η μείωση των εκπομπών επιτυγχάνεται με τη μείωση της συχνότητας των πτήσεων προς έναν προορισμό, καθότι οι αερομεταφορές ευθύνονται για το 40% (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) των συνολικών εκπομπών που σχετίζονται με τον τουρισμό. Είναι φανερό πως όλα τα παραπάνω δύνανται να επηρεάσουν την επιλογή προορισμού και να «μετατοπίσουν» τους περιζήτητους προορισμούς με επιπτώσεις στις κοινωνίες τους αλλά και στην οικονομία τους (UNWTO- UNEP-WMO, 2008). Στο Παράρτημα Ι και πιο συγκεκριμένα στον Πινάκα Ι.2 φαίνονται συνοπτικά επιπτώσεις ανά κατηγορία στον τομέα του τουρισμού. 15

26 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό 2.4 Οικονομικές επιπτώσεις Το τουριστικό προϊόν, κυρίως από την πλευρά της ζήτησης αλλά σε μικρότερο βαθμό, και από την πλευρά της προσφοράς, εξαρτάται πάρα πολύ από τις κλιματικές συνθήκες. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά και ανάλυση των οικονομικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού. Οικονομική συνέπεια αποτελεί η πιθανότητα μείωσης του αριθμού των αφικνούμενων τουριστών σε μια περιοχή, αλλά και του χρόνου παραμονής τους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το κλίμα μιας περιοχής είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζει τις τουριστικές ροές σε κρίσιμους τουριστικούς προορισμούς. Συγκεκριμένα, η σημαντική επιδείνωση των κλιματικών παραμέτρων τις επηρεάζει σε σημαντικό ποσοστό και ειδικά κατά την περίοδο κορύφωσης της ζήτησης του τουριστικού προϊόντος που επιφέρει μείωση του εισοδήματος της περιοχής (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). Γενικότερα, αναμένεται να υπάρξει αλλαγή και ποικιλία στις τουριστικές ροές αλλά και στην προτίμηση των προς κατανάλωση εγχώριων προϊόντων (Berrittella et al., 2006). Το αυξημένο κόστος αναγκαστικής διακοπής της προσφερόμενης τουριστικής υπηρεσίας λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων, το οποίο αποτελείται από το κόστος ευημερίας και τα απολεσθέντα κέρδη είναι μια ακόμη οικονομική επίπτωση. Στα παραπάνω προστίθεται το κόστος των έργων στην κατεύθυνση μείωσης ρύπανσης και αέριων εκπομπών καθώς και της αντιμετώπισης των φυσικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και των ακραίων γεγονότων (κατασκευή φραγμάτων, συστημάτων ανακύκλησης νερού κ.ά.). Επιπρόσθετα, είναι ευνόητο ότι δημιουργείται η ανάγκη ανάπτυξης νέων καινοτόμων βιοκλιματικών υποδομών, οι οποίες φυσικά και κοστίζουν αλλά και το κόστος συντήρησης των παλαιότερων υποδομών θα είναι αρκετά αυξημένο. Οι περιοχές αυτές για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν οικονομικά θα πρέπει να επενδύσουν σε έργα υποκατάστασης του φυσικού κεφαλαίου με ανθρωπογενές κεφάλαιο στην κατεύθυνση διατήρησης των θέλγητρων της. Τα έργα αυτά όμως έχουν κάποιο κόστος, το οποίο θα επωμισθούν οι τοπικοί επιχειρηματίες, αλλά και οι τοπικές αρχές. Τέλος, όλα τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα την ανάγκη εκπαίδευσης και προσαρμογής του προσωπικού στα νέα μέσα και τρόπους λειτουργίας, το οποίο κοστίζει (Σαρτζετάκης κ.α., 2011). 2.5 Τουρισμός στη Μεσόγειο Αρκετές μελέτες έχουν προβλέψει τη μεγάλη απειλή για τον τουρισμό στη Μεσόγειο, ιδιαίτερα λόγω των αυξημένων μελλοντικών θερμοκρασιών του καλοκαιριού. Πράγματι, έχει δηλωθεί πως είναι αρκετά πιθανό τα μεσογειακά καλοκαίρια να είναι πάρα πολύ καυτά για τους τουρίστες μετά το 2020 και ότι από το 2030, το παραδοσιακό βρετανικό πακέτο 16

27 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό διακοπών σε ένα παραλιακό θέρετρο της Μεσογείου μπορεί να θεωρείται «υπόλειμμα σωρού της ιστορίας» (The Guardian, 2006). Οι περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με το τι οι τουρίστες ορίζουν ως βέλτιστες θερμοκρασίες για διακοπές στην παραλία δείχνει, ωστόσο, ότι οι ημερήσιες μέγιστες θερμοκρασίες σε πολλούς προορισμούς της Μεσογείου είναι σήμερα κοντά στη βέλτιστη περιοχή τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Σύμφωνα με το καλύτερο σενάριο μελέτης που έγινε για την περίοδο (Gossling et al., 2002), βάσει του οποίου αναμένεται αύξηση της μέσης θερμοκρασίας κατά 3 C, οι μέσες ημερήσιες μέγιστες θερμοκρασίες σε πέντε εξεταζόμενους προορισμούς (Αθήνα, Βαρκελώνη, Βενετία, Ηράκλειο και Νίκαια) θα υπερβούν τη βέλτιστη αντιληπτή θερμοκρασία για διακοπές στην παραλία κατά περίπου 1-2 C. Αυτό είναι απίθανο να αποτρέψει σημαντικά την επισκεψιμότητα. Είναι δυνατόν, ωστόσο, η κάλυψη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για τα φαινόμενα ακραίων κυμάτων καύσωνα να έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο στις αντιλήψεις της καταλληλότητας του κλίματος για τον τουρισμό στην περιοχή της Μεσογείου, καθώς αποτελούν τη βασικότερη πηγή ενημέρωσης των πολιτών και επηρεάζουν τη γνώμη τους κατά ένα μεγάλο ποσοστό (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί πως υπάρχει μια αξιοσημείωτη απόκλιση μεταξύ της αντιληπτής βέλτιστης θερμοκρασίας για διακοπές στην παραλία και της μέγιστης προβλεπόμενης θερμοκρασίας του καλοκαιριού για τους πέντε προορισμούς που εξετάστηκαν. Είναι σημαντικό το γεγονός πως δεν υπάρχουν τέτοια σενάρια καύσωνα τα καλοκαίρια μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα και ότι προβλέπονται μόνο κάτω από σενάρια υψηλών εκπομπών ρύπων. Επιπλέον, ο προβλεπόμενος αριθμός των εβδομάδων με θερμοκρασίες άνω των 35 C, έχει σημειώσει αύξηση κατά μία ή δύο, από τα μέσα του αιώνα. Η βελτίωση των συνθηκών του κλίματος το καλοκαίρι δύναται να έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο στις συνήθειες των ταξιδιωτών από τις κλιματικές αλλαγές σε προορισμούς της Μεσογείου από τα μέσα του αιώνα. Αυτό ισχύει κυρίως για ταξιδιώτες προερχόμενους από περιοχές που αποτελούν πηγή για τον τουρισμό της Μεσογείου, δηλαδή τη Βόρεια Ευρώπη. Μια πιο άμεση απειλή της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό σε περιοχές της Μεσογείου είναι η μειωμένη ποσότητα νερού και η αύξηση του κίνδυνου των δασικών πυρκαγιών (UNWTO-UNEP- WMO, 2008). Στην Εικόνα 2.4 παρουσιάζεται η μέση μέγιστη ημερήσια θερμοκρασία καθώς και η προτιμώμενη θερμοκρασία για διακοπές στην παραλία κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο για πέντε περιζήτητους προορισμούς της Μεσογείου. Σημειώνεται ότι η πράσινη βούλα αντιστοιχεί στις θερμοκρασίες των περιοχών κατά τα έτη , ενώ τα περιθώρια που δίνονται μεταξύ των τριγώνων αντιστοιχούν στην αναμενόμενη θερμοκρασία κατά τα έτη Στο μπλε πλαίσιο φαίνεται η βέλτιστη θερμοκρασία για καλοκαιρινές διακοπές σε παραλία. 17

28 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Στην Εικόνα 2.4 παρατηρούμε πως η Αθήνα αναμένεται να έχει τη μεγαλύτερη θερμοκρασία στα επόμενα χρόνια. Ακολουθεί το Ηράκλειο, το οποίο διαδέχονται η Βαρκελώνη και η Βενετία, ενώ η Νίκαια αναμένεται να έχει τη χαμηλότερη μέγιστη θερμοκρασία, όχι όμως και την χαμηλότερη αύξηση. Εικόνα 2.4: Μέση μέγιστη ημερήσια θερμοκρασία και προτιμώμενη θερμοκρασία για διακοπές στην παραλία τους μήνες Ιούλιο-Αύγουστο (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει αρνητικά τον τουρισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού αναμένεται να επέλθει μείωση στον αριθμό των αφίξεων, που είναι δυνατόν να επηρεάσει και να μειώσει τις μακροοικονομικές επιπτώσεις της περιοχής (Berrittella et al., 2006). Στον Πίνακα 2.3 παρουσιάζονται οι δέκα χώρες παγκοσμίως που πρόκειται να έχουν τη μεγαλύτερη και τη μικρότερη αύξηση στις αφίξεις (Hamilton et al., 2005). Πίνακας 2.3: Περισσότερο και λιγότερο επηρεαζόμενες χώρες σε επίπεδο αφίξεωναναχωρήσεων. Μεγαλύτερο ποσοστό αύξησης αφίξεων Καναδάς Ρωσική Ομοσπονδία Μογγολία Ισλανδία Φιλανδία Ζιμπάμπουε Νορβηγία Ζάμπια Σουηδία Δημοκρατία της Κορέας Μικρότερο ποσοστό αύξησης αφίξεων Μαυριτανία Μάλι Μπαχρέιν Κατάρ Σενεγάλη Κουβέιτ Νιγηρία Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα Γκάμπια Τσαντ Παρατηρώντας τα στοιχεία του Πίνακα 2.3 είναι εμφανές πως οι χώρες της Μεσόγειου δεν βρίσκονται στις δέκα πρώτες χώρες για καμία από δύο κατηγορίες. Αυτό όμως δε σημαίνει πως δε θα επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή ο τουρισμός των χωρών της Μεσογείου. Στην Εικόνα 2.5 φαίνονται οι περιοχές στις οποίες η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει τον τουρισμό περισσότερο στην υφήλιο. Σε αυτές τις περιοχές αναμένονται θερμότερα καλοκαίρια, λειψυδρία, απώλεια βιοποικιλότητας ξηράς αλλά και θάλασσας καθώς και αύξηση στην εμφάνιση μεταδοτικών ασθενειών. 18

29 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Εικόνα 2.5: Περιοχές άμεσα επηρεαζόμενες από την κλιματική αλλαγή ως προς τον τουρισμό τους (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η Μεσόγειος, και πιο ειδικά η Νότια και Ανατολική στεφάνη αυτής, είναι και θα είναι οι περιοχές που επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή από τις περισσότερες περιοχές του κόσμου κατά τη διάρκεια του 21 ου αιώνα (European Investment Bank, 2008). Η αναμενόμενη αύξηση της θερμοκρασίας στη λεκάνη της Μεσογείου έως το έτος 2100 βάσει της μελέτης για την κλιματική αλλαγή και την ενέργεια στη Μεσόγειο από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων το 2008 ξεκίνησε στις αρχές του 21 ου αιώνα και αναμένεται να υπάρξει αύξηση έως και 4 C μέχρι το τέλος του. Αυτή η αύξηση όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω θα έχει τις ανάλογες επιπτώσεις στον τουριστικό τομέα της περιοχής. Όσον αφορά στα επίπεδα νερού και στο ενδεχόμενο λειψυδρίας, στην Εικόνα 2.6 φαίνονται τα αποτελέσματα από δύο πιθανά σενάρια που μελετήθηκαν για την περιοχή της Μεσογείου από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων το Οι περιοχές που φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο είναι η Ελλάδα, η νότια Τουρκία, η ανατολική Ισπανία, το Μαγρέμπ (η περιοχή της Βορειοδυτικής - Βόρειας Αφρικής που περιλαμβάνει το Μαρόκο, την Αλγερία και την Τυνησία), και η Σικελία. 19

30 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Εικόνα 2.6: Η διαθεσιμότητα νερού (ή μεταβολή της ετήσιας απορροής%) κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα (Πληροφορίες για τα σενάρια Α2, Α1Β, Β2, Β1 στο Παράρτημα ΙΙ)(European Investment Bank, 2008). Όσον αφορά στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τα συνολικά αποτελέσματα δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν τόσο εύκολα στη Μεσόγειο, γιατί είναι μια τέλεια κλειστή θάλασσα με μεταβλητό επίπεδο νερού, κυρίως λόγω της θερμικής διαστολής, της λεκάνης απορροής και εξάτμισης (European Investment Bank, 2008). Είναι εμφανές ότι όλες οι παραπάνω επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη λεκάνη της Μεσογείου θα επηρεάσουν τον τουρισμό της με τον τρόπο που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλαδή θα υπάρξει μία μείωση στις αφίξεις της, αφού το κλίμα μιας περιοχής ή μιας χώρας παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του τουρισμού, στην έλευση των τουριστών καθώς και στη μεταβολή μιας περιοχής σε τουριστικό κέντρο. Το κατά πόσο αυτή η αύξηση είναι ικανή να μεταβάλει τις αντιλήψεις για την τουριστική περιοχή της Μεσογείου είναι αβέβαιο. Η κλιματική αλλαγή που έχει υποστεί η Ευρώπη και συνεπώς και η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, έκανε κάποιες περιοχές να αποκτήσουν κλιματικά χαρακτηριστικά τα οποία τις αποκλείουν από τουριστικό προορισμό ενώ κάποιες άλλες να έχουν το απαραίτητο κλίμα για να αποτελέσουν τουριστικές περιοχές. Επιπρόσθετα, έχει γίνει πλέον αντιληπτό το γεγονός πως σε μερικά χρόνια οι τουριστικοί προορισμοί θα είναι τελείως διαφορετικοί από τους σημερινούς διότι τα δεδομένα αλλάζουν διαρκώς. 2.6 Η κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα Η μέση ετήσια θερμοκρασία της Ελλάδας κυμαίνεται από 12 o C σε 20 o C. Όσον αφορά στις βροχοπτώσεις, η μέγιστη, σε ετήσια κλίμακα, παρατηρείται στη Δυτική Ελλάδα (περίπου mm) με δευτερεύον μέγιστο στα ανατολικά του Αιγαίου. Το ελάχιστο παρατηρείται στις Κυκλάδες (κεντρικό Αιγαίο) (λιγότερο από 400 mm). Η χωρική κατανομή των βροχοπτώσεων το χειμώνα είναι πολύ κοντά στην ετήσια μιας και είναι η εποχή με τις μεγαλύτερες βροχοπτώσεις με ποσοστό που ανέρχεται στο 46% των συνολικών ετήσιων περίπου. Αξίζει να σημειωθεί ακόμη ότι ένα από τα χαρακτηριστικά του κλίματος της Ελλάδας είναι τα πολύ χαμηλά ποσοστά βροχοπτώσεων κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών 20

31 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό μηνών, κυρίως στις νότιες και παράκτιες περιοχές. Παρόλα αυτά ορισμένες φορές, αξιόλογες ποσότητες βροχόπτωσης παρατηρούνται στις βόρειες ηπειρωτικές και ορεινές περιοχές κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου (Tolika et al., 2012). Όσον αφορά στην αλλαγή του κλίματος, όμοια με την υπόλοιπη περιοχή της Μεσογείου, η Ελλάδα αναμένεται να βιώσει μια αύξηση στη μέγιστη, ελάχιστη και μέση θερμοκρασία, ειδικά κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού (Zanis et al., 2009), καθώς και στη συχνότητα εμφάνισης των κυμάτων καύσωνα που θα αυξηθεί μέχρι το τέλος του 21 ου αιώνα (Tolika et al., 2009). Επίσης, αναμένεται αύξηση της μέγιστης ποσότητας νερού που κατακρημνίζεται σε σύντομο χρονικό διάστημα (εντός τριών συνεχών ημερών) κατά τη διάρκεια του έτους, φαινόμενο που θα είναι εντονότερο τους χειμερινούς μήνες (Tolika 2007, 2008). Στην Έκθεση της Επιτροπής Μελέτης των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής της Τράπεζας της Ελλάδος (2011) παρουσιάζονται τα αποτελέσματα προσομοιώσεων μοντέλων για την αλλαγή του κλίματος στην Ελλάδα τα επόμενα χρόνια και μέχρι το τέλος του 21 ου αιώνα. Οι κλιματικές προσομοιώσεις με βάση τα τέσσερα υπό μελέτη σενάρια Α2, Α1Β, Β2, Β1 (Παράρτημα ΙΙ), τα οποία αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της τρίτης έκθεσης του Ο.Η.Ε για την κλιματική αλλαγή (Nakićenović et al. 2000) ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου δείχνουν ως γενικό αποτέλεσμα την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του αέρα στην Ελλάδα για τις επόμενες δεκαετίες σε σχέση με την περίοδο αναφοράς ( ). Πιο συγκεκριμένα, η άνοδος της θερμοκρασίας προβλέπεται ότι θα είναι πιο έντονη στην περίπτωση του ακραίου σεναρίου (Σενάριο Α2) και περισσότερο ήπια στην περίπτωση του πιο αισιόδοξου σεναρίου (Σενάριο Β1). Επίσης, η άνοδος της θερμοκρασίας θα είναι μεγαλύτερη στις ηπειρωτικές εν συγκρίσει με τις νησιωτικές περιοχές της Ελλάδος. Επιπλέον, θα είναι μεγαλύτερη κατά το καλοκαίρι και το φθινόπωρο και μικρότερη κατά το χειμώνα και την άνοιξη. Στην περίπτωση του πλέον ακραίου υπό μελέτη Σεναρίου Α2, η μέση θερμοκρασία του αέρα για την επικράτεια αναμένεται κατά τη δεκαετία να είναι υψηλότερη κατά 3,9ºC το χειμώνα και την άνοιξη, κατά 5,4ºC το καλοκαίρι, κατά 4,7ºC το φθινόπωρο και κατά 4,5ºC για το σύνολο του έτους. Η άνοδος της θερμοκρασίας κατά τη χειμερινή περίοδο προβλέπεται ότι θα κυμανθεί μεταξύ 4ºC και 4,5ºC στις ηπειρωτικές περιοχές, ενώ στις νησιωτικές περιοχές θα είναι μικρότερη και δεν θα ξεπεράσει τους 3,5ºC, με εξαίρεση το Βόρειο Αιγαίο, όπου θα φθάσει τους 4ºC. Κατά την άνοιξη προβλέπεται ότι θα υπάρξει αύξηση της θερμοκρασίας κατά 4,5ºC στις ηπειρωτικές περιοχές και κατά 3,5ºC στα νησιά. Κατά τη θερινή εποχή προβλέπεται άνοδος της θερμοκρασίας μεταξύ 6ºC και 7ºC στις ηπειρωτικές περιοχές και μεταξύ 4,5ºC και 5ºC στις νησιωτικές περιοχές. Τέλος, το φθινόπωρο η άνοδος της θερμοκρασίας αναμένεται να είναι πιο ομοιόμορφη σε όλη τη χώρα και να κυμανθεί μεταξύ 4,3ºC και 5,2ºC (ΕΜΕΚΑ, 2011). 21

32 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Η άνοδος της θερμοκρασίας βάσει του Σεναρίου Β1 προβλέπεται να είναι πιο ήπια σε σύγκριση με τα υπόλοιπα σενάρια. Η μέση θερμοκρασία του αέρα για την επικράτεια κατά τη δεκαετία προβλέπεται ότι θα είναι υψηλότερη της αντίστοιχης της περιόδου αναφοράς κατά 2ºC το χειμώνα, κατά 2,2ºC την άνοιξη, κατά 3ºC το καλοκαίρι και κατά 2,4ºC το φθινόπωρο και για το σύνολο του έτους. Το συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυση των αποτελεσμάτων είναι ότι οι διαφορές της μεταβολής της θερμοκρασίας μεταξύ των διαφορετικών κλιματικών περιοχών είναι μικρότερες για την περίπτωση του Σεναρίου Β1 σε σύγκριση με τα υπόλοιπα υπό μελέτη σενάρια εκπομπών. Τονίζεται ότι η τάση της θερμοκρασίας και για τα τέσσερα υπό μελέτη σενάρια εκπομπών είναι ανοδική σε όλη τη διάρκεια του 21 ου αιώνα. Ειδικότερα για την περίοδο η τάση αυτή είναι εντονότερη για την περίπτωση των Σεναρίων Α2 (0,5ºC/δεκαετία) και Α1Β (0,4ºC/δεκαετία), ηπιότερη για την περίπτωση του Σεναρίου Β2 (0,25 ºC/δεκαετία) και ακόμα πιο ήπια για την περίπτωση του Σεναρίου Β1, που είναι και το μοναδικό σενάριο βάσει του οποίου η τάση αύξησης της θερμοκρασίας προς το τέλος του 21 ου αιώνα επιβραδύνεται (0,1ºC/δεκαετία). Το γεγονός αυτό συνεπάγεται ότι η διαφορά ως προς την προβλεπόμενη αύξηση της θερμοκρασίας μεταξύ των τεσσάρων σεναρίων να λαμβάνει τη μεγαλύτερη τιμή της στα τελευταία χρόνια του 21 ου αιώνα, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 2.7. Εικόνα 2.7: Χρονική εξέλιξη της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας κατά τη χρονική περίοδο για την ελληνική επικράτεια με βάση τα Σενάρια Εκπομπών Β1, Α1Β και Α2 (ΕΜΕΚΑ 2011). Με βάση τα αποτελέσματα των κλιματικών προσομοιώσεων, ο υετός που κατακρημνίζεται κατά τη διάρκεια του έτους αναμένεται να μειωθεί στο μέλλον στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας για την περίπτωση και των τριών σεναρίων εκπομπών για τα οποία έγιναν εκτιμήσεις της μεταβολής του. Η μείωση του εκτιμάται ότι θα είναι ιδιαίτερα σημαντική για την περίπτωση των Σεναρίων Α2 και Α1Β και ηπιότερη για την περίπτωση του Σεναρίου Β2. Στην περίπτωση του Σεναρίου Α2, το ύψος του υετού ανά την επικράτεια αναμένεται ότι κατά την περίοδο θα υποστεί μείωση συγκριτικά με την περίοδο αναφοράς κατά 22

33 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό 16% το χειμώνα, κατά 19% την άνοιξη, κατά 47% το καλοκαίρι, κατά 10% το φθινόπωρο και κατά 17% για το έτος συνολικά. Στην περίπτωση του Σεναρίου Β2 η μείωση της βροχόπτωσης κατά την περίοδο , σε σχέση με την περίοδο αναφοράς, θα είναι μικρότερη. Το χειμώνα και την άνοιξη, φαίνεται να αναμένεται σημαντική μείωση του υετού, περίπου κατά 10%, μόνο για τη Νότια Ελλάδα. Κατά το φθινόπωρο, το ύψος του υετού θα μειωθεί σημαντικά μόνο στη Δυτική Ελλάδα (περίπου κατά 8%), ενώ αντίθετα στα νησιά η βροχόπτωση προβλέπεται ότι θα αυξηθεί μέχρι και κατά 10%. Τέλος, κατά το καλοκαίρι προβλέπεται σημαντική μείωση της βροχόπτωσης σε όλη την Ελλάδα. Πάντως, σε απόλυτους αριθμούς, η μείωση του υετού τους θερινούς μήνες θα είναι αξιόλογη μόνο στη Βόρεια Ελλάδα. Η μέση στάθμη της θάλασσας σήμερα και στο μέλλον Από το τέλος του 19 ου αιώνα μέχρι σήμερα, ενόργανες μετρήσεις (παλιρροιογράφοι και δορυφορική υψομετρία) δείχνουν άνοδο της μέσης στάθμης της θάλασσας με ρυθμό της τάξεως των 1,8 mm/a, ενώ δορυφορικές μετρήσεις των τελευταίων 15 ετών δείχνουν επιτάχυνση αυτού του ρυθμού στα 3 mm/a (Bindoff et al., 2007). Σύμφωνα με την ημιεμπειρική σχέση μεταξύ της ανόδου της ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας και της μεταβολής της στάθμης της θάλασσας κατά τον Rahmstorf (2007), προκύπτει ότι για κάθε 1ºC η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης είναι της τάξης των cm. Έτσι, αν υιοθετηθούν οι προβλέψεις των SRES Σεναρίων του IPCC (2007) για την ατμοσφαιρική θερμοκρασία (1,4-5,8ºC), η άνοδος της στάθμης της θάλασσας ανέρχεται σε 0,5-1,4 m. Η πιο δυσμενής εξέλιξη προβλέπεται από τη μελέτη των Pfeffer et al. (2008), στην οποία αναφέρεται πιθανή άνοδος μεταξύ 0,8 και 2 m μέχρι το Στην Εικόνα 2.8, απεικονίζονται με κόκκινο χρώμα οι παράκτιες εκείνες περιοχές που θα πληγούν από μια υποθετική άνοδο της θαλάσσιας στάθμης κατά 1 m στο χάρτη της Ελλάδος (Με βάση χάρτη κλίμακας 1: ). Όμως, η ασφαλής εκτίμηση της επικινδυνότητας μιας περιοχής λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας δεν καθορίζεται μόνο από το ρυθμό και το εύρος της ανόδου της στάθμης. Παίζουν ρόλο και άλλοι τοπικοί παράγοντες, όπως είναι ο τεκτονισμός, η προσφορά ιζήματος (από τη χέρσο) και η παράκτια γεωμορφολογία/λιθολογία. Το συνολικό μήκος ακτογραμμής που αντιστοιχεί σε παράκτιες περιοχές μέτριας έως υψηλής ευαισθησίας/επικινδυνότητας στην άνοδο της θαλάσσιας στάθμης είναι km, που αντιστοιχεί στο 21% της συνολικής ελληνικής ακτογραμμής (ΕΜΕΚΑ, 2011). 23

34 Επιπτώσεις κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό Εικόνα 2.8: Χάρτης υποδιαίρεσης των παράκτιων ζωνών της Ελλάδος ανάλογα με την τρωτότητα της περιοχής στην αύξηση του επιπέδου της θάλασσας (ΕΜΕΚΑ 2011). 24

35 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής 3. ΜΕΤΡΑ ΑΝΑΣΧΕΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ 3.1 Γενικά Είναι πλέον κατανοητό το γεγονός ότι η κλιματική αλλαγή έχει επιφέρει αρκετές επιπτώσεις στον τουρισμό, οπότε θεωρείται απαραίτητη η λήψη μέτρων τόσο για την ανάσχεση όσο και για την προσαρμογή αυτών. Πιο συγκεκριμένα, ο τομέας του τουρισμού πρέπει να ανταποκριθεί γρήγορα στην κλιματική αλλαγή για τη σταδιακή μείωση της συμβολής του στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εκπομπές CO 2 από τον τουριστικό τομέα αποτελούν το 4,9% της συνολικής εκπεμπόμενης ποσότητας (UNWTO- UNEP-WMO, 2008). Η βιώσιμη ανάπτυξή του, όμως, απαιτεί μέτρα για: την ανάσχεση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, που προέρχεται κυρίως από τις μεταφορές, τις εγκαταστάσεις και τις δραστηριότητες κατά τη διάρκεια διαμονής, την προσαρμογή των τουριστικών επιχειρήσεων και προορισμών στις μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες, την εφαρμογή υφιστάμενων και νέων τεχνολογιών για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, την εξασφάλιση οικονομικών πόρων προς βοήθεια των φτωχών περιοχών και χωρών. Αξίζει να σημειωθεί πως τα μέτρα αυτά λαμβάνονται μετά το Πρώτο Διεθνές Συνέδριο για την Κλιματική Αλλαγή και τον Τουρισμό που πραγματοποιήθηκε στην Τυνησία το 2003, στο οποίο διαπιστώθηκε πως η κλιματική αλλαγή και ο τουρισμός έχουν μια σχέση αλληλεπίδρασης (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια καταγραφής των πιθανών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που σχετίζονται με τον τουρισμό. 3.2 Μέτρα ανάσχεσης Μέτρα ανάσχεσης είναι οι ενέργειες και οι δράσεις για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Είναι οι διαδικασίες που συμβάλλουν στη μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ή/και στην αύξηση των δεξαμενών αποθήκευσής τους (Μουσιόπουλος, 2011). Τα μέτρα αυτά βασίζονται σε: τεχνολογικές αλλαγές, οικονομικές αλλαγές, κοινωνικές αλλαγές και αλλαγή στην κουλτούρα. 25

36 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Διακρίνονται τέσσερεις βασικές στρατηγικές τεχνικών για την αντιμετώπιση των εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου από τον τομέα του τουρισμού και αυτές είναι: Μείωση της χρήσης ενέργειας, δηλαδή εξοικονόμηση ενέργειας. Αυτό μπορεί, για παράδειγμα, να επιτευχθεί με την αλλαγή της συμπεριφοράς στις μεταφορές, μεγαλύτερη χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς, στροφή σε σιδηροδρομικές μεταφορές και χρήση λεωφορείων αντί του αυτοκινήτου και των αεροσκαφών ή ακόμα επιλέγοντας λιγότερο μακρινούς προορισμούς, καθώς και την αλλαγή πρακτικών διαχείρισης, δηλαδή χρήση τηλεδιάσκεψης για τις επιχειρήσεις όπου τα επαγγελματικά ταξίδια δεν κρίνονται απαραίτητα. Βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Αυτό αναφέρεται στη χρήση νέων και καινοτόμων τεχνολογιών για τη μείωση κατανάλωσης ενέργειας, δηλαδή την εκτέλεση της ίδιας λειτουργίας με χαμηλότερη κατανάλωση ενέργειας. Αύξηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ή με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα ενέργειας, την υποκατάσταση των ορυκτών καυσίμων με τις πηγές ενέργειας που δεν είναι πεπερασμένες και προκαλούν μείωση των εκπομπών, όπως η βιομάζα, η υδροηλεκτρική, η αιολική και η ηλιακή ενέργεια. Αποθήκευση του CO 2 μέσω της δέσμευσης του άνθρακα (C). Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί καθώς το CO 2 μπορεί να αποθηκευτεί στη βιομάζα, μέσω της αναδάσωσης και της αποψίλωσης των δασών, στους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες ή τους ωκεανούς, καθώς και σε γεωλογικές καταβόθρες, όπως εξαντλημένα πεδία φυσικού αερίου. Έμμεσα αυτή η επιλογή μπορεί να έχει σχέση με τον τομέα του τουρισμού, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός πως οι περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες που βασίζονται στις αεροπορικές μεταφορές για τον τουρισμό, είναι πλούσιες σε βιοποικιλότητα με σημαντική δυνατότητα αποθήκευσης βιομάζας. Ο τουρισμός με γνώμονα το περιβάλλον μπορεί να διαδραματίσει βασικό ρόλο στη διατήρηση αυτών των φυσικών περιοχών (Becken et al., 2007). Στη συνέχεια παρατίθενται τα μέτρα ανάσχεσης της κλιματικής αλλαγής που βρέθηκαν ότι εφαρμόζονται στον τομέα του τουρισμού έπειτα από τη βιβλιογραφική διερεύνηση Χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (Α.Π.Ε.) ή ήπιες μορφές ενέργειας, ή νέες πηγές ενέργειας, ή πράσινη ενέργεια είναι μορφές εκμεταλλεύσιμης ενέργειας που προέρχονται από διάφορες φυσικές διαδικασίες, όπως ο άνεμος, η γεωθερμία, η κυκλοφορία του νερού και άλλες. Ο όρος «ήπιες» αναφέρεται σε δυο βασικά χαρακτηριστικά τους. Καταρχάς, για την εκμετάλλευσή τους δεν απαιτείται κάποια ενεργητική παρέμβαση, όπως εξόρυξη, άντληση ή καύση (όπως με τις μέχρι τώρα χρησιμοποιούμενες πηγές ενέργειας), αλλά η εκμετάλλευση της ήδη υπάρχουσας ροής ενέργειας στη φύση. Δεύτερον, πρόκειται για «καθαρές» μορφές ενέργειας, πολύ «φιλικές» προς το περιβάλλον, που δεν αποδεσμεύουν υδρογονάνθρακες 26

37 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής (C x H y ), CO 2 ή τοξικά και ραδιενεργά απόβλητα, όπως οι υπόλοιπες πηγές ενέργειας που χρησιμοποιούνται σε μεγάλη κλίμακα. Έτσι, οι Α.Π.Ε. θεωρούνται από πολλούς μία αφετηρία για την επίλυση των οικολογικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η γη (Τσιλιγκιρίδης, 2012). Βάση των Α.Π.Ε. αποτελεί η ηλιακή ακτινοβολία, με εξαίρεση τη γεωθερμική ενέργεια, η οποία είναι η ροή ενέργειας από το εσωτερικό του φλοιού της γης, την κυματική ενέργεια και την ενέργεια απ' τις παλίρροιες που εκμεταλλεύεται τη βαρύτητα. Ουσιαστικά οι υπόλοιπες μορφές Α.Π.Ε. είναι ηλιακή ενέργεια αποθηκευμένη σε άλλο μέσο, όπως π.χ. η βιομάζα, που είναι ηλιακή ενέργεια δεσμευμένη στους ιστούς των φυτών μέσω της φωτοσύνθεσης. Από την άλλη, αυτές που βασίζονται στο νερό εκμεταλλεύονται τον κύκλο εξάτμισηςσυμπύκνωσης του νερού και την κυκλοφορία του (Τσιλιγκιρίδης, 2012). Στον τομέα του τουρισμού οι Α.Π.Ε. μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ενέργειας για την κάλυψη των αναγκών των ξενοδοχειακών καταλυμάτων και άλλων εγκαταστάσεων, για τη θέρμανση ή ψύξη των χώρων τους, αλλά και τη θέρμανση του νερού. Ηλιακή Ενέργεια Ο ήλιος εκπέμπει τεράστια ποσότητα ενέργειας και θεωρείται η σημαντικότερη πράσινη ενέργεια, καθότι θα υπάρχει και θα είναι εκμεταλλεύσιμη για όσο υπάρχει ο ήλιος. Επιπλέον, είναι διαθέσιμη σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Αξιοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρισμού μέσω θερμικών και φωτοβολταϊκών εφαρμογών. Η πρώτη είναι η συλλογή της ηλιακής ενέργειας με στόχο τη θέρμανση του νερού και τη μετατροπή του σε ατμό για την κίνηση τουρμπίνων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ στη δεύτερη εφαρμογή μετατρέπεται το φως του ήλιου σε ηλεκτρισμό με τη χρήση φωτοβολταϊκών κυψελών ή συστοιχιών. Επιπλέον, η ηλιακή ακτινοβολία αξιοποιείται για την παραγωγή θερμικής ενέργειας μέσω συλλεκτών (Tsilingiridis et al., 2010). Τα ηλιακά θερμικά συστήματα είναι ίσως η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη μορφή ηλιακής ενέργειας στον τομέα του τουρισμού. Ανάλογα με το κλίμα, οι ηλιακοί θερμοσίφωνες δύνανται να καλύψουν τουλάχιστον το ήμισυ των αναγκών σε ζεστό νερό κάποιου καταλύματος στη διάρκεια του έτους. Επιπλέον, μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες για θέρμανση του νερού που απαιτείται σε συννεφιασμένες ημέρες ή/και το χειμώνα. Ο ορίζοντας απόσβεσης για τα ηλιακά θερμικά συστήματα εξαρτάται από το κλίμα και μπορεί να είναι μεταξύ δύο ετών για τροπικούς προορισμούς και δέκα ετών σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Στα φωτοβολταϊκά συστήματα, η ηλιακή ακτινοβολία μετατρέπεται σε ηλεκτρική ενέργεια μέσω ενός φωτοβολταϊκού (Φ/Β) κυττάρου. Η λειτουργία τους είναι απλή και ως εκ τούτου ελκυστική για ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών του τουρισμού. Τα φωτοβολταϊκά συστήματα έχουν χαμηλό κόστος συντήρησης και λειτουργίας και είναι αξιόπιστα όσον αφορά στην 27

38 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής παραγωγή ενέργειας. Φωτοβολταϊκά συστήματα της τάξης των 1-50 kw μπορεί να είναι μια ενδιαφέρουσα επιλογή για τουριστικά μπανγκαλόου, για παράδειγμα, για την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας για φωτισμό και μικρές συσκευές (π.χ. ραδιόφωνα). Το κόστος τους μειώνεται συνεχώς, κάτι που τα καθιστά όλο και πιο ανταγωνιστικά. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία σε απομακρυσμένες περιοχές χωρίς σύνδεση με δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας, όπως είναι κάποια νησιά, όπου η παροχή ενέργειας από ορυκτά καύσιμα είναι ακριβή και υπάρχει πάντα το ρίσκο για τη διακοπή της παροχής, καθότι η πρόσβαση δύναται να μην είναι δυνατή (UNEP, 2003). Εικόνα 3.1: Ηλιακός συλλέκτης σε μικρό ξενοδοχειακό κατάλυμα. Αιολική Ενέργεια Αιολική ενέργεια ονομάζεται η ενέργεια που παράγεται από την εκμετάλλευση του πνέοντος ανέμου. Αποτελεί σήμερα μια ελκυστική λύση στο πρόβλημα της ηλεκτροπαραγωγής. Το «καύσιμο» είναι άφθονο, αποκεντρωμένο και δωρεάν. Δεν εκλύονται αέρια θερμοκηπίου και άλλοι ρύποι, και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον είναι μικρές σε σύγκριση με τα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής από συμβατικά καύσιμα. Επίσης, τα οικονομικά οφέλη μιας περιοχής από την ανάπτυξη της αιολικής βιομηχανίας είναι αξιοσημείωτα. Η αιολική ενέργεια παρουσιάζει ενδιαφέρον σε περιοχές με μέση ταχύτητα ανέμου πάνω από 5-5,5 m/s. Υπάρχουν διαφορετικά συστήματα για την αιολική ενέργεια, που κυμαίνονται από μικρής κλίμακας σε μεσαίου μεγέθους ( kw) και μεγάλης κλίμακας (μέχρι 5 MW εξόδου). Οι τουριστικές επιχειρήσεις απαιτούν μικρές εφαρμογές, εκτός αν μια περιοχή επενδύει συλλογικά σε μεγαλύτερες μονάδες. Το κόστος κεφαλαίου της αιολικής ενέργειας είναι γενικά μικρότερο από εκείνο της ηλιακής (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Παρόλο που οι ανεμογεννήτριες παράγουν χαμηλές εκπομπές άνθρακα, είναι υπεύθυνες για άλλες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως η δημιουργία θορύβου ή το οπτικό αντίκτυπο, το οποίο είναι αισθητικά μη αποδεκτό από αρκετούς. Ωστόσο, σε ορισμένες περιοχές τα αιολικά πάρκα έχουν γίνει επίσης τουριστικά αξιοθέατα, όπως είναι το μεγαλύτερο αιολικό πάρκο στον κόσμο που βρίσκεται στην Κοπεγχάγη της Δανίας στη Βόρεια Θάλασσα. Το βασικό μειονέκτημα αυτής της μορφής ενέργειας είναι ότι πρέπει να συμπληρώνονται από άλλες πηγές ενέργειας σε περιόδους ανεπαρκούς ταχύτητας του ανέμου. 28

39 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Γεωθερμία Γεωθερμία είναι η αποθηκευμένη στη γη θερμότητα, μέσα στα θερμά ρευστά (νερό και ατμό) και πετρώματα. Η θερμική ενέργεια που περιέχεται σε αυτά καλείται γεωθερμική ενέργεια. Οι ποσότητες θερμότητας που είναι αποθηκευμένες μέσα στη γη είναι τεράστιες. Όμως η χρήση αυτής της ενέργειας είναι οικονομικά συμφέρουσα μόνο όπου οι συνθήκες του χώρου επιτρέπουν την ανάπτυξη ενός γεωθερμικού συστήματος (υπόγειο νερό, το οποίο κυκλοφορεί σε βάθος έως λίγων χιλιομέτρων και εκεί θερμαίνεται από την επαφή του με θερμά πετρώματα). Οι περιοχές της γης όπου υπάρχουν γεωθερμικά ρευστά σε ικανοποιητική ποσότητα, θερμοκρασία και βάθος λέγονται «γεωθερμικά πεδία» (Τσιλιγκιρίδης, 2012). Όσον αφορά στην Ελλάδα σπουδαία γεωθερμικά πεδία εντοπίζονται στη Μήλο και τη Νίσυρο, ενώ η περιοχή της δυτικής Ελλάδας είναι αυτή που έχει τις λιγότερο ευνοϊκές συνθήκες για εκμετάλλευση γεωθερμικής ενέργειας. Οι χρήσεις του γεωθερμικού ρευστού διαφοροποιούνται σημαντικά ανάλογα με το ύψος της θερμοκρασίας του και γι αυτό κατηγοριοποιούνται σε: υπέρθερμα πεδία υψηλής ενθαλπίας (θερμοκρασία μεγαλύτερη των 150 ο C) με δυνατότητες στην παραγωγή ηλεκτρισμού, πεδία μέσης ενθαλπίας (θερμοκρασίες μεταξύ ο C), για «συμπαραγωγή» (ηλεκτρισμό και θερμική ενέργεια για άμεσες χρήσεις), πεδία χαμηλής ενθαλπίας (θερμοκρασίες μεταξύ ο C), για «άμεσες χρήσεις» (θέρμανση χώρων, ξήρανση προϊόντων κ.ά.). Η αξιοποίηση της γεωθερμικής ενέργειας επιτυγχάνεται είτε με βαθιές γεωτρήσεις με βάθος μεγαλύτερο των 100 m, οπού αναζητούνται νερά θερμοκρασίας άνω των 50 ο C, είτε με αβαθείς γεωτρήσεις βάθους m, όπου η εκμετάλλευση ενέργειας πραγματοποιείται με τη χρήση αντλιών θερμότητας. Η «αβαθής γεωθερμία» αποτελεί μια ιδιαίτερη κατηγορία, όπου αξιοποιείται η θερμική ενέργεια που εμπεριέχεται σε επιφανειακούς γεωλογικούς σχηματισμούς (έδαφος, πετρώματα, υδροφορείς), με θερμοκρασίες που συνήθως δεν ξεπερνούν τους 25 ο C, για θέρμανση-ψύξη κτιρίων. Συγκρίνοντας την αβαθή γεωθερμία με τη βαθιά γεώτρηση προκύπτουν ορισμένα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της μίας ως προς την άλλη. Το κύριο πλεονέκτημα της αβαθούς γεωθερμίας είναι ότι είναι διαθέσιμη παντού και ότι η αξιοποίησή και η αδειοδότησή της είναι αρκετά εύκολη. Βασικό μειονέκτημα της αβαθούς γεωθερμίας αποτελεί η χαμηλή ισχύς (Τσιλιγκιρίδης, 2012). Μπορεί λοιπόν να χρησιμοποιηθεί και για τη θέρμανση και ψύξη των καταλυμάτων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας για την κάλυψη των αναγκών των τουριστικών εγκαταστάσεων χωρίς την παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου, όπου το γεωθερμικό πεδίο της περιοχής το επιτρέπει. Επιπλέον, δύναται η εκμετάλλευση της γεωθερμικής ενέργειας να 29

40 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής συμβάλει στην προσέλευση τουριστών, βοηθώντας στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου με τη δημιουργία εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως o Ιαματικός τουρισμός- Θερμαλισμός. Χρήση βιοκαυσίμων από βιομάζα Τα βιοκαύσιμα βασίζονται στη βιομάζα και προέρχονται είτε από φυτικό υλικό ή από τα προϊόντα αποβλήτων της τροφικής αλυσίδας. Όλες αυτές οι πρώτες ύλες για την ανάπτυξή τους έχουν δεσμεύσει CO 2 από την ατμόσφαιρα και επομένως θεωρούνται ανανεώσιμες. Ωστόσο, η παραγωγή βιοκαυσίμων εξακολουθεί να προκαλεί σημαντικές εκπομπές CO 2, που εξαρτώνται από το χρησιμοποιούμενο υλικό και τη διαδικασία παραγωγής. Η παραγωγή αιθανόλης με βάση το ζαχαροκάλαμο από τη Βραζιλία, για παράδειγμα, έχει βρεθεί να είναι πολύ αποδοτική, σε αντίθεση με τα βιοκαύσιμα που παράγονται από καλαμπόκι στις Ηνωμένες Πολιτείες (IEA, 2011). Το βιοντίζελ προέρχεται από φυτικό έλαιο ή ζωικό λίπος. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε μηχανή ντίζελ και μπορεί να αναμιχθεί με πετρέλαιο σε οποιοδήποτε ποσοστό. Η αιθανόλη είναι το πιο κοινό βιοκαύσιμο παγκοσμίως και χρησιμοποιείται σε βενζινοκινητήρες. Μπορεί να παραχθεί από το ζαχαροκάλαμο, το σιτάρι και το καλαμπόκι και άλλα είδη βιομάζας. Το ενδιαφέρον του τομέα των μεταφορών για τα βιοκαύσιμα ολοένα και αυξάνει. Τίθεται το ερώτημα πόσο μεγάλες εκτάσεις μπορούν να διατεθούν για την παραγωγή του βιοκαυσίμου, σε βάρος άλλων χρήσεων (όπως η δασοκομία ή η παραγωγή τροφίμων) και αν αυτό τελικά είναι αειφόρο. Υπάρχει επίσης η ανησυχία ότι οι φυτείες θα αντικαταστήσουν φυσικούς οικοτόπους. Έτσι, η παραγωγή βιοκαυσίμων μπορεί να έχει τεράστιες συνέπειες για τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα (Ε.Ο.Π., 2004). Στον τομέα του τουρισμού θα μπορούσαν να συμβάλουν στη μείωση των εκπομπών με τη χρήση τους στα οχήματα μεταφοράς, όπως είναι τα ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα, τα ταξί, τα αστικά και υπεραστικά λεωφορεία και γενικότερα σε όλα τα μέσα μεταφοράς. Ενέργειες της θάλασσας Η θάλασσα καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της γης. Αποτελεί μια τεράστια αποθήκη κινητικής ενέργειας, η οποία είναι αποθηκευμένη στα κύματα, στις παλίρροιες και στα θαλάσσια ρεύματα. Οι ωκεανοί, ως φυσικοί αποταμιευτήρες δύνανται να προσφέρουν τεράστια ποσά ενέργειας. Η ενέργεια της θάλασσας εκμεταλλεύεται με χρήση της ενέργειας από τα κύματα, τις παλίρροιες (μικρές και μεγάλες) και τη θερμική ενέργεια. Κύματα Το 1799 εφευρέθηκε η πρώτη ευρεσιτεχνία για εκμετάλλευση της ενέργειας από τα κύματα της θάλασσας (Clément et al., 2002) με εντατικότερη εκμετάλλευση από τη δεκαετία του 30

41 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής 1970, μετά τη μεγάλη πετρελαϊκή κρίση. Οι κατασκευές που χρησιμοποιούνται είναι πλωτές δεξαμενές οι οποίες γεμίζουν με τα κύματα, των οποίων η κινητική ενέργεια μπορεί να περιστρέψει μια τουρμπίνα. Η ανυψωτική κίνηση του κύματος πιέζει τον αέρα προς τα πάνω, μέσα σε ένα θάλαμο και θέτει σε περιστροφική κίνηση την τουρμπίνα. Με αυτόν τον τρόπο η γεννήτρια παράγει ρεύμα. Υπολογίζεται ότι με αξιοποίηση του 1% του κυματικού δυναμικού του πλανήτη θα καλυπτόταν στο τετραπλάσιο η παγκόσμια ενεργειακή ζήτηση (Leishman et al., 1976). Η παραγωγή ενέργειας από τα κύματα συγκεντρώνει όλα τα πλεονεκτήματα των Α.Π.Ε. Επιπλέον, οι εγκαταστάσεις κυματικής ενέργειας δε δεσμεύουν γη, ενώ η οπτική και ακουστική όχληση είναι σχεδόν μηδενική. Παρόλα αυτά, υπάρχουν δυσκολίες στην εφαρμογή καθώς οι κυματισμοί είναι τυχαίοι ως προς τη διεύθυνση, το ύψος και τη φάση ενώ και οι φορτίσεις που θα πρέπει να αντέχουν σε περιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων μπορεί να είναι 100 φορές μεγαλύτερες από τις μέσες φορτίσεις που δέχονται οι κατασκευές σε συνήθεις καταστάσεις λειτουργίας, κάτι που μπορεί να καταστρέψει τις κατασκευές (Μαυράκος, 2007). Η εκμετάλλευση της ενέργειας των κυμάτων γίνεται και με τα πλωτά αρθρωτά συστήματα, τα οποία στις αρθρώσεις φέρουν αντλίες. Με τις κινήσεις του κυματισμού αυτές συμπιέζουν υδραυλικό υγρό και δίνουν κίνηση σε υδραυλικούς κινητήρες. Ενώ τέλος, υπάρχει και η παλλόμενη στήλη ύδατος, η οποία είναι ένας θάλαμος αέρα βυθισμένος κατακόρυφα στο μισό μήκος του περίπου και ανοικτό από την πλευρά του πυθμένα (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Παλίρροιες Τα εισερχόμενα νερά της παλίρροιας στην είσοδο ενός κόλπου ή θαλάσσιου διαύλου μπορούν να παγιδευτούν σε φράγματα. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια φυσική δεξαμενή και τα αποθηκευμένα νερά ελευθερώνονται και κινούν έναν υδροστρόβιλο, όπως στα υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Με την άνοδο της παλίρροιας το νερό εισέρχεται στη φυσική αυτή δεξαμενή μέσα από υδατοφράκτες, οι οποίοι κλείνουν όταν η παλίρροια φτάσει στο μέγιστο σημείο (ζενίθ) και ανοίγουν πάλι στο κατώτερο σημείο (ναδίρ) της παλίρροιας, επιτρέποντας την έξοδο του νερού διαμέσου υδροστροβίλων. Τα πλέον κατάλληλα μέρη για την κατασκευή σταθμών ηλεκτροπαραγωγής είναι οι στενές εκβολές ποταμών (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). Θερμική ενέργεια Η θερμική ενέργεια των ωκεανών μπορεί να αξιοποιηθεί με την αξιοποίηση της διαφοράς θερμοκρασίας μεταξύ του θερμότερου επιφανειακού νερού και του ψυχρότερου νερού του πυθμένα. Η διαφορά αυτή πρέπει να είναι τουλάχιστον 3,5 ο C. Η απόδοση κυμαίνεται στα kw ανά μέτρο μετώπων κύματος. Η τεχνική αυτή δεν έχει εφαρμοσθεί σε μεγάλη κλίμακα γιατί το κόστος μεταφοράς της ενέργειας στη στεριά είναι ιδιαίτερα υψηλό (European Thematic Network on Wave Energy Brochure, 2002). 31

42 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Χρήση εναλλακτικών καυσίμων και καυσίμων μειωμένης περιεκτικότητας σε C Τα εναλλακτικά καύσιμα είναι ουσίες ή πηγές ενέργειας διαφορετικές από τα συμβατικά καύσιμα (βενζίνη και ντίζελ), που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μεταφορές. Ονομάζονται και «μη συμβατικά καύσιμα». Στα εναλλακτικά καύσιμα έμφαση δίνεται κυρίως στα καύσιμα μεταφορών, δεδομένου ότι το 70% του πετρελαίου καταναλώνεται από αυτόν τον τομέα. Τα οχήματα μπορούν να λειτουργούν με πολλά είδη καυσίμων εκτός των παραγόμενων προϊόντων πετρελαίου. Κάποια από αυτά είναι το υγραέριο (Liquefied Petroleum Gas LPG), το συμπιεσμένο φυσικό αέριο (Compressed Natural Gas - CNG), η ηλεκτρική ενέργεια που αποθηκεύεται σε μπαταρίες ή κυψέλες καύσιμου, το υδρογόνο, και οι αλκοόλες. Επίγειες μεταφορές Τα αυτοκίνητα που χρησιμοποιούνται από τους τουρίστες είτε ανήκουν στους ίδιους είτε είναι ενοικιαζόμενα. Τα τελευταία αποτελούν και το μεγαλύτερο μέρος των αυτοκινήτων που χρησιμοποιούνται στον τόπο προορισμού. Στον τομέα των επίγειων μεταφορών, τα περισσότερα οχήματα εξακολουθούν να λειτουργούν με βενζίνη ή ντίζελ. Η βελτίωση στην απόδοση του κινητήρα γίνεται μέσω της προηγμένης τεχνολογίας κινητήρων (π.χ. άμεσο ψεκασμό καυσίμου). Σημαντική μείωση στη χρήση καυσίμων θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη χρήση μικρότερων οχημάτων, με βάση το συνδυασμό του χαμηλότερου βάρους, λιγότερης δύναμης, και μειωμένων ταχυτήτων. Σε ορισμένες χώρες, ο στόλος των ενοικιαζόμενων οχημάτων είναι πιο αποδοτικός από το μέσο όχημα, δεδομένου ότι τείνει να είναι νεότερος και με μικρότερη ιπποδύναμη. Οι τουριστικές επιχειρήσεις θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν αυτό το επιχείρημα με στόχο την προώθηση πιο αποδοτικών οχημάτων ως προς την κατανάλωση καυσίμου. Είναι φανερό πως μειωμένη κατανάλωση καυσίμου οδηγεί σε μειωμένες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (Van den Brink et al., 2001). Οι εναλλακτικές τεχνολογίες κινητήρων περιλαμβάνουν τα κινούμενα με ηλεκτρική ενέργεια οχήματα, τα υβριδικά οχήματα και τη χρήση των βιοκαυσίμων και υδρογόνου. Ηλεκτρικά οχήματα Τα ηλεκτρικά οχήματα είναι πολύ υψηλής ενεργειακής απόδοσης και εκπέμπουν επιβλαβείς ρύπους, το οποίο τις καθιστά ελκυστικές για τον τουρισμό, αν και η μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας εκπέμπει ρύπους, εκτός εάν χρησιμοποιούνται ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή πυρηνική ενέργεια. Υπάρχουν ακόμα ηλεκτρικά τρένα, τραμ, μετρό και τρόλεϊ τα οποία είναι άμεσα συνδεδεμένα με το δίκτυο. Οι περισσότερες μπαταρίες που χρησιμοποιούν τα ηλεκτρικά οχήματα έχουν περιορισμένη αυτονομία (περίπου 300 km) και με επαναφόρτιση μπορεί να διαρκέσει έως και 8 ώρες. Παρά το γεγονός αυτό, τα ηλεκτρικά 32

43 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής οχήματα έχουν γίνει δημοφιλή σε ορισμένους προορισμούς, επειδή είναι αθόρυβα και μη ρυπογόνα (UNEP, 2000). Εικόνα 3.2: Ηλεκτρικό όχημα χρησιμοποιούμενο από τουρίστες στην Αυστρία. Υβριδικά οχήματα Τα υβριδικά οχήματα διαθέτουν δύο πηγές ενέργειας, την ηλεκτρική ενέργεια και τη βενζίνη ή το ντίζελ. Διαφέρουν από τα πρωτότυπα οχήματα μπαταρίας ως προς το ότι η επαναφόρτιση της μπαταρίας πραγματοποιείται χρησιμοποιώντας τον κινητήρα του αυτοκινήτου, είτε αυτός είναι βενζίνης, είτε είναι ντίζελ. Οι μειώσεις των εκπομπών του CO 2 μπορεί να είναι της τάξης του έως και 50% για τα υβριδικά αυτοκίνητα σε σύγκριση με εκείνους που έχουν μόνο κινητήρες εσωτερικής καύσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων προβαίνουν σε «πράσινες πρωτοβουλίες», όπως είναι ο εξοπλισμός του στόλου τους με υβριδικά οχήματα (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Οχήματα φυσικού αερίου και υγραερίου Η χρήση πεπιεσμένου φυσικού αερίου (CNG) και υγραερίου (LPG) μειώνει επίσης τις εκπομπές CO 2 σε σύγκριση με την παραδοσιακή βενζίνη ή ντίζελ, καθότι περιέχει λιγότερο άνθρακα. Για τα αέρια αυτά, η διαδικασία ανάκτησης και επεξεργασίας απαιτεί λιγότερη ενέργεια και οι εκπομπές τους είναι λιγότερο τοξικές. Η αλλαγή καυσίμου από πετρέλαιο σε CNG μπορεί να μειώσει τις εκπομπές CO 2, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του μεθανίου και των εκπομπών NO x, μειώνοντας έτσι το συνολικό όφελος της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (Simpson et al, 2008). Είναι ευνόητο πως οι παραπάνω αναφερόμενες τεχνολογίες είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν και σε σιδηροδρομικές μεταφορές αλλά και σε αστικά και υπεραστικά λεωφορεία. Το κύριο πλεονέκτημα των τρένων και λεωφορείων είναι η υψηλή ενεργειακή τους απόδοση σε σύγκριση με τα άλλα μέσα μεταφοράς. Τα σιδηροδρομικά και οδικά συστημάτα μαζικής μεταφοράς που χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια από το δίκτυο δύνανται να επιτευχθούν με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα με χρήση Α.Π.Ε. Αυτό έχει ήδη βρει εφαρμογή στους Σουηδικούς και Ελβετικούς Σιδηροδρόμους. 33

44 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Αερομεταφορές Η χρήση εναλλακτικών καύσιμων στις αερομεταφορές είναι ένα θέμα που συζητείται τα τελευταία χρόνια. Για παράδειγμα, τα υδρογονοκίνητα αεροσκάφη θα χρησιμοποιούν μια καθαρή πηγή ενέργειας. Ωστόσο, ούτε η Boeing ούτε η Airbus έχουν αναπτύξει επί του παρόντος ένα τέτοιο αεροσκάφος. Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν αναμένεται να υπάρξει συνολική μείωση στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εκτός εάν το υδρογόνο παράγεται από ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα πρωτογενών πηγών ενέργειας. Η παραγωγή υδρογόνου από ανανεώσιμες πηγές περιορίζεται επίσης από την έλλειψη υποδομών και από το σημαντικά υψηλότερο κόστος. Επιπλέον, η χρήση υγρού υδρογόνου σε συμβατικές στροβιλομηχανές θα εξαλείψει τις εκπομπές CO 2 και των σωματιδίων, αλλά δεν μειώνει το πρόβλημα των εκπομπών ΝΟ x, κάτι που θα οδηγήσει στην απελευθέρωση μεγαλύτερων ποσοτήτων υδρατμών (περίπου 2,6 φορές) (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Αυτή τη στιγμή τα διαθέσιμα βιοκαύσιμα δεν είναι κατάλληλα για χρήση στον τομέα των αερομεταφορών, εκτός αν χρησιμοποιηθούν σε πολύ χαμηλή αναλογία του μίγματος με καύσιμο τζετ. Τα καύσιμα αεροπλοΐας πρέπει να παραμένουν υγρά σε χαμηλές θερμοκρασίες, και να έχουν επίσης μια υψηλή ενεργειακή περιεκτικότητα κατ' όγκο και καύσιμα όπως το βιοντίζελ ή αιθανόλη δεν ταιριάζουν με αυτές τις απαιτήσεις. Ωστόσο, ένα βιοκαύσιμο προσαρμοσμένο για την αεροπλοΐα θα μπορούσε ενδεχομένως να αναπτυχθεί στο μέλλον, κάτι που αποτελεί στόχο των εταιρειών για τα επόμενα χρόνια Βελτίωση ενεργειακής απόδοσης κτιριακών υποδομών Τα τελευταία χρόνια που η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί προτεραιότητα υπάρχει η ανάγκη όλα τα υπό κατασκευή κτίρια να είναι ενεργειακά αποδοτικά. Όμως, η πλειοψηφία των υφιστάμενων κτιρίων και ιδιαίτερα τα χτισμένα πριν το 1990 δεν είναι. Το γεγονός αυτό καθιστά επιτακτική την ανάγκη βελτίωσής τους έτσι ώστε να «χάνεται» όσο το δυνατόν λιγότερη ενέργεια. Τα καταλύματα περιλαμβάνουν μια μεγάλη ποικιλία από εγκαταστάσεις, όπως ξενοδοχεία, μοτέλ, ενοικιαζόμενα δωμάτια, διαμερίσματα διακοπών, δεύτερη κατοικία και κάμπινγκ. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα καταλύματα είναι υπεύθυνα για περίπου το 21% (Simpson et al., 2008) των εκπομπών από τον τουρισμό. Οι επιχειρήσεις έχουν σημαντικές επιλογές για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, που συνήθως προσφέρουν και οικονομικά οφέλη. Η ενέργεια χρησιμοποιείται στον τομέα των καταλυμάτων για τη θέρμανση ή ψύξη, για ζεστό νερό χρήσης και ένα ευρύ φάσμα ηλεκτρικών συσκευών και φωτισμό. Στους προορισμούς διακοπών με υψηλές θερμοκρασίες, η μεγαλύτερη ενεργειακή χρήση είναι για κλιματισμό, ενώ σε βόρεια γεωγραφικά πλάτη η θέρμανση καταναλώνει το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας. 34

45 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Στους τροπικούς άλλα και στους ζεστούς προορισμούς, η θερμοκρασία δωματίου που θεωρείται ότι προσφέρει άνεση στους επισκέπτες κυμαίνεται σε επίπεδα μεταξύ C. Παρόλα αυτά, ο κλιματισμός συχνά προσαρμόζεται σε χαμηλότερες θερμοκρασίες δωματίου από 20 C, αν και υψηλότερες θερμοκρασίες φαίνεται να είναι γενικά αποδεκτές από τους τουρίστες. Εν τούτοις, κατά τους χειμερινούς μήνες και σε βορειότερους προορισμούς παρατηρείται αυξημένη απαίτηση για θέρμανση. Η ορθολογική χρήση του κλιματισμού σε συνδυασμό με τοποθέτηση υλικού για μόνωση αποτελούν σημαντικό παράγοντα για τη διατήρηση αποδεκτών θερμοκρασιών. Η χρήση θερμοστατών και αυτοματισμών, όπως το σύστημα αυτόματου τερματισμού λειτουργίας του κλιματισμού με το άνοιγμα και το κλείσιμο των πορτών, μπαλκονιών ή παραθύρων συμβάλει στη μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας. Είναι ζωτικής σημασίας η τοποθέτηση των συστημάτων κλιματισμού και θέρμανσης στα σωστά σημεία έτσι ώστε να αποφευχθεί η αναποτελεσματική χρήση τους, όπως η διείσδυση του ζεστού αέρα σε ψυχρό χώρο και αντίστροφα, καθώς και η τακτική συντήρησή τους (Bohdanowicz et al., 2007). Η τοποθέτηση σκιάστρων ώστε να προστατεύονται τα ανοίγματα των κτιρίων από την ηλιακή ακτινοβολία και η χρήση μπαλκονιών και φυσικών συστημάτων εξαερισμού συμβάλει στη βελτίωση της ικανότητας ψύξης των κτιρίων (Μουσιόπουλος, 2011). Τέλος, η δημιουργία «πράσινης στέγης» συμβάλλει στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων καθώς ενισχύει τη θερμομόνωση της στέγης (μείωση της θερμοκρασίας επιφάνειας της στέγης και συνεπώς της εσωτερικής θερμοκρασίας του κτιρίου). Αντίστοιχα, υπάρχουν ορισμένα μέτρα που μπορούν να ληφθούν για τη μείωση των αναγκών σε ενέργεια για φωτισμό. Στις εύκρατες και βόρειες περιοχές το πιο οικονομικά αποτελεσματικό μέτρο είναι η χρήση του φωτός της ημέρας στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, από τον έλεγχο της ανάπτυξης της βλάστησης έως των πτυχών του φωτισμού στο συνολικό σχεδιασμό του ξενοδοχείου. Η χρήση αυτοματισμών στα φωτιστικά σώματα όπως οι ανιχνευτές κίνησης στους κοινόχρηστους χώρους ή κάρτες κλειδιά με τις οποίες τα φώτα σβήνουν όταν απομακρυνθεί από την κατάλληλη υποδοχή, συμβάλλει στην εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας. Οι ενεργειακά αποδοτικοί λαμπτήρες έχουν πολύ μεγαλύτερη διάρκεια ζωής από τις συμβατικές λάμπες (έως και δέκα φορές περισσότερο), οπότε κρίνεται σκόπιμη η χρήση τους (Simpson et al, 2008). Ωστόσο, η χρήση τους επιφέρει και παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες στην περίπτωση που με το τέλος της διάρκειας ζωής τους γίνει τελική διάθεση αυτών σε Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (Χ.Υ.Τ.Α.) αντί ανακύκλωσης αυτών. Ακόμη, οι λαμπτήρες φθορισμού περιέχουν υδράργυρο (5-20 g), αλλά και μόλυβδο σε σημαντικές ποσότητες, οπότε σε περίπτωση θραύσης αυτών, τα στοιχεία αυτά ελευθερώνονται στο περιβάλλον. Από την άλλη, η περιεκτικότητα σε βαρέα μέταλλα των λαμπτήρων LED είναι σχεδόν μηδενική. 35

46 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Ενεργειακός Σχεδιασμός Κτιρίων Η εφαρμογή των αρχών του ενεργειακού σχεδιασμού των κτιρίων έχει οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Τα οικονομικά οφέλη αφορούν κυρίως στον περιορισμό των λειτουργικών εξόδων και εξόδων συντήρησης των κτιρίων και στην αναθέρμανση της οικοδομικής δραστηριότητας. Τα κοινωνικά οφέλη αφορούν στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ενώ τέλος τα περιβαλλοντικά οφέλη αφορούν στον περιορισμό των εκπομπών ρύπων, κυρίως CO 2, με σημαντική συμβολή στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και στην εξοικονόμηση ενέργειας. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι για την Ελλάδα ο ενεργειακός σχεδιασμός των κτιρίων υποστηρίζεται από την εφαρμογή του σχετικού Κανονισμού Ενεργειακής Απόδοσης Κτιριακού Τομέα (ΚΕΝΑΚ) (Μουσιόπουλος, 2011). Στον τομέα του τουρισμού είναι φανερό πως με την ολοένα αυξανόμενη ανάπτυξη του ο ενεργειακός σχεδιασμός κτιρίων αποτελεί σημαντικό μέτρο ανάσχεσης. Αυτό επιβεβαιώνεται εύκολα αν αναλογισθεί κανείς πόσα κτίρια σχετίζονται με τον τομέα αυτόν (ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια, καφετέριες, κέντρα διασκέδασης, εμπορικά κέντρα κλπ). Είναι εύκολα κατανοητό λοιπόν πως με τον ενεργειακό σχεδιασμό όλων αυτών των κτιρίων «γλυτώνουμε» αρκετά μεγάλες ποσότητες εκπομπών CO 2. Τέλος, τα συστήματα παρακολούθησης της καταναλισκόμενης ενέργειας βοηθούν στον εντοπισμό των τομέων όπου είναι δυνατή η εξοικονόμηση πόρων. Επιτρέπουν τη σύγκριση των περιβαλλοντικών επιδόσεων στην πάροδο του χρόνου, έτσι ώστε να δίνεται η δυνατότητα παρέμβασης σε περίπτωση μη ικανοποιητικής επίδοσης (Simpson et al., 2008) Προώθηση γευμάτων με χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα Τα εστιατόρια αποτελούν σημαντικό παράγοντα του τουριστικού τομέα και συνεπώς μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στις μειώσεις εκπομπών. Εκτός από το γεγονός ότι μπορούν να υιοθετήσουν τα παραπάνω μέτρα βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης στις εγκαταστάσεις τους, σε γενικές γραμμές μπορούν μέσα από την επιλογή των τροφίμων σε μεγάλο βαθμό να επηρεάσουν τις εκπομπές άνθρακα. Τα τρόφιμα σήμερα ευθύνονται περίπου για το ένα τρίτο των εκπομπών που προκαλούνται από τα νοικοκυριά στις βιομηχανικές χώρες. Σε γενικές γραμμές, τα τοπικά παραγόμενα τρόφιμα θα αφήσουν σημαντικά μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα, δεδομένου ότι μειώνονται οι εκπομπές από τις μεταφορές των προϊόντων. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε μικρά τροπικά νησιά, όπου τα τρόφιμα μπορεί συχνά να εισάγονται αεροπορικώς. Η χρήση των τοπικών πόρων, για παράδειγμα το σερβίρισμα των τοπικά θαλασσινών προϊόντων αντί των εισαγόμενων πιάτων με κρέας, είναι ένα τέτοιο μέτρο. Ακόμα, σκόπιμη θα ήταν η χρήση πιστοποιημένων πρώτων υλών και προϊόντων. Η αποφυγή των τροφίμων που είναι ιδιαίτερα επιβλαβή για το περιβάλλον, όπως οι γαρίδες που παράγονται σε περιοχές που 36

47 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής μετατρέπονται σε λίμνες θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ακόμα μέτρο. Περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένα εστιατόρια στην Ευρώπη έχουν ήδη αρχίσει να προσφέρουν τα γεύματα με ένα μεγαλύτερο ποσοστό λαχανικών, καθώς το κρέας είναι πολύ πιο έντονη πηγή άνθρακα (Simpson et al., 2008). Το γεγονός αυτό είναι γενικά αποδεκτό από τους επισκέπτες και μπορεί να προωθηθεί ως ένδειξη υψηλότερων προτύπων για το εστιατόριο. Υπάρχουν επίσης μια σειρά μέτρων μηδενικού κόστους για τη μείωση της ανάγκης για ενέργεια σε εστιατόρια, όπως (Simpson et al, 2008): αποθήκευση φαγητού στο ψυγείο ή στον καταψύκτη αφού έχει κρυώσει, αποφυγή υπερπλήρωσης ψυγείων, καθώς η καλύτερη ψύξη συμβαίνει όταν ο αέρας μπορεί να κυκλοφορεί, τακτικός έλεγχος, καθαρισμός των ανεμιστήρων και συντήρηση των πυκνωτών και συμπιεστών, διασφάλιση του σωστού κλεισίματος των πορτών Αλλαγή συμπεριφοράς ταξιδιωτικών πρακτόρων Οι ταξιδιωτικοί πράκτορες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής δεδομένου ότι προωθούν τα προϊόντα που αγοράζονται από τους τουρίστες. Αν και γενικότερα υφίσταται ο ισχυρισμός πως ο τουρισμός είναι σε μεγάλο βαθμό κατευθυνόμενος από τη ζήτηση, δηλαδή οι επισκέπτες καθορίζουν τι παρέχεται μέσω της αγοραστικής συμπεριφοράς τους, υπάρχει και η διάσταση της επιρροής της επιχείρησης, σύμφωνα με την οποία οι τουρίστες αγοράζουν τα προϊόντα που προσφέρονται. Ως ένα βαθμό οι τουριστικοί πράκτορες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τη ζήτηση προς την κατανάλωση μικρότερης περιεκτικότητας σε άνθρακα πακέτων, κάνοντάς τα πιο ελκυστικά προϊόντα έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και στις επιθυμίες των τουριστών. Τα προϊόντα αυτά θα μπορούσαν να περιέχουν σιδηροδρομικά ταξίδια προς τον προορισμό, αντί των μικρών αεροπορικών ταξιδιών, ενώ στον τόπο προορισμού να γίνεται προώθηση της μίσθωσης υβριδικών οχημάτων ή οχημάτων με υγραέριο. Άλλες επιλογές για τους τουριστικούς πράκτορες είναι η αύξηση της διάρκειας της παραμονής, η οποία δύναται να μειώσει αποτελεσματικά το αποτύπωμα άνθρακα ανά ημέρα παραμονής τουριστών. Για παράδειγμα, η λήψη μέτρων όπως η προσφορά: «πληρώνετε έξι διανυκτερεύσεις και μείνετε άλλο ένα βράδυ δωρεάν» ακολουθεί αυτήν την κατεύθυνση αντιμετώπισης (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) Αλλαγή ταξιδιωτικής συμπεριφοράς τουριστών Οι τουρίστες έχουν σχετική αυτονομία στην επιλογή των τουριστικών προϊόντων. Είναι πιθανό η συνειδητοποίηση των κινδύνων της κλιματικής αλλαγής να επηρεάσει τη στάση 37

48 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής τους, κάτι που μπορεί να συμβαίνει ήδη για ορισμένα άτομα, και να οδηγήσει σε αλλαγές στην ταξιδιωτική συμπεριφορά. Οι τουρίστες παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη δημιουργία επιχειρηματικού ενδιαφέροντος για αναδιάρθρωση προς την κατεύθυνση του βιώσιμου τουρισμού μέσω των επιλογών και των απαιτήσεών τους. Η απαίτηση για φιλικές προς το περιβάλλον υποδομές, όπως π.χ. χρήση οικολογικών υλικών, νέων τεχνολογιών, Α.Π.Ε., η υιοθέτηση διεθνών προτύπων ποιότητας και περιβαλλοντικής διαχείρισης(πιστοποίηση ISO 14001, που αφορά στην πιστοποίηση για συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και έχει εφαρμογή και στα ξενοδοχεία) και η επιλογή εστιατορίων που προσφέρουν τοπικά παραγόμενα προϊόντα συμβάλλουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Επίσης, οι επισκέπτες δύνανται να ζητήσουν τη μεταφορά τους με νέα αεροσκάφη, τα οποία καταναλώνουν λιγότερη ποσότητα καυσίμου και άρα ρυπαίνουν λιγότερο το περιβάλλον με τις εκπομπές τους. Όλα τα παραπάνω θα ασκήσουν πίεση στις εταιρείες προς τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών τους στην πορεία για έναν αειφόρο τουρισμό. Είναι φανερό πως υπάρχει η απαίτηση για ξενοδοχεία ποιότητας σε ανταγωνιστικές τιμές, με όλο και περισσότερο ηθικές και περιβαλλοντικές πρακτικές των επιχειρήσεων που κάνει τους επισκέπτες να αισθάνονται καλά για την επιλογή του ξενοδοχείου τους (UNWTO-UNEP- WMO, 2008) Κατασκευή ειδικών καθρεπτών Η αύξηση της θερμοκρασίας αποτελεί βασικό πρόβλημα όσον αφορά στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Μια μέθοδος αντιμετώπισής της αποτελεί η κατασκευή και τοποθέτηση ειδικών κατόπτρων (από εκατομμύρια σωματίδια αλουμίνιου γεμισμένων με υδρογόνο) στις ταράτσες των κτιρίων έτσι ώστε η ηλιακή ακτινοβολία να ανακλάται πίσω στο διάστημα. Με αυτόν τον τρόπο μειώνεται η θερμότητα που εισχωρεί στο εσωτερικό του κτιρίου και κατά συνέπεια μειώνονται και οι απαιτήσεις για ψύξη του χώρου και συνεπώς εξοικονομείται σημαντικό ποσό ενέργειας. Κάτι τέτοιο όμως είναι σαφές πως δεν είναι εφικτό να χρησιμοποιηθεί από όλα τα κτίρια, αφού το κόστος του δεν είναι σε θέση να το επωμισθούν όλοι οι επιχειρηματίες του χώρου (Μουσιόπουλος, 2011) Βέλτιστες πρακτικές στη διαχείριση στερεών αποβλήτων Η επεξεργασία και η τελική διάθεση των στερεών αποβλήτων συνεισφέρουν στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, κυρίως μεθάνιο (CH 4 ) αλλά και CO 2, και συνεπώς στην κλιματική αλλαγή (Μουσιόπουλος, 2011). Το μεγαλύτερο ποσοστό CH 4 εκλύεται μέσω της αποσύνθεσης βιοαποδομήσιμων υλικών στους Χ.Υ.Τ.Α. Άλλες μορφές διάθεσης των αποβλήτων παράγουν επίσης αέρια του θερμοκηπίου, αλλά αυτά είναι κυρίως με τη μορφή του CO 2 (ένα λιγότερο ισχυρό θερμοκηπικό αέριο) και σε μικρότερες ποσότητες 38

49 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής (Papageorgiou et al., 2009, Cherubinia et al., 2009, Arena et al., 2003). Ακόμη και η ανακύκλωση των αποβλήτων παράγει εκπομπές (αν και αυτές αντισταθμίζονται από τη μείωση των ορυκτών καυσίμων που θα απαιτείται για την απόκτηση νέων πρώτων υλών). Η πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων, η ανακύκλωση, η επαναχρησιμοποίηση και η βιολογική επεξεργασία, θα συμβάλλουν ουσιαστικά στη μείωση του όγκου των αποβλήτων που εναποτίθενται σε Χ.Υ.Τ.Α. Η εφαρμογή συστήματος ανακύκλωσης τόσο σε επίπεδο καταλύματος αλλά και ολόκληρης τουριστικής περιοχής και η συμμετοχή σε αυτό των εργαζομένων, της τοπικής κοινωνίας αλλά και των τουριστών θα συμβάλλει σημαντικά στη μείωση του όγκου των αστικών στερεών αποβλήτων (ΑΣΑ). Μία άλλη μέθοδος μείωσης της ποσότητας των ΑΣΑ είναι η κομποστοποίηση. Με την αερόβια χώνευση το οργανικό κλάσμα από τα αστικά στερεά απόβλητα, κλαδέματα και γρασίδι από κήπους και φύκια, μετατρέπονται σε βελτιωτικό εδάφους, το κομπόστ (Karagiannidis et al., 2010). Το κομπόστ μπορεί να βρει πολλές εφαρμογές στη γεωργία, στα πάρκα και στην ανάπλαση και αναδάσωση προβληματικών εκτάσεων (εγκαταλειμμένα λατομεία, πρανή δρόμων κλπ). Εξίσου σημαντική θέση έχει και η ενεργειακή αξιοποίηση της βιομάζας ή/και των αποβλήτων, όπως η αποτέφρωση βιομάζας ή/και στερεών αποβλήτων, αναερόβια ζύμωση, μονάδες πυρόλυσης και αεριοποίησης και εκμετάλλευση βιοαερίου από Χ.Υ.Τ.Α. Στο Παράρτημα ΙΙΙ και πιο συγκεκριμένα στον Πίνακα ΙΙΙ.1 παρουσιάζονται συνοπτικά όλα τα μέτρα ανάσχεσης συνοπτικά. 3.3 Μέτρα προσαρμογής Μέτρα προσαρμογής είναι οι ενέργειες προσαρμογής στις τρέχουσες ή και άμεσα προβλεπόμενες κλιματικές μεταβολές και επιπτώσεις αυτών. Η προσαρμογή μειώνει την ευπάθεια ενός συστήματος ή/και αυξάνει την αντοχή στις επιπτώσεις. Είναι η διαδικασία κατά την οποία οικολογικά, κοινωνικά ή οικονομικά συστήματα προσαρμόζονται σε πραγματικά ή αναμενόμενα κλιματικά ερεθίσματα (Μουσιόπουλος, 2011) Η ανάγκη για τις κοινωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο και για τους τομείς της οικονομίας όπως είναι ο τουρισμός, προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στις επόμενες δεκαετίες αποτελεί μονόδρομο. Η προσαρμογή έχει βρει λιγότερο περίοπτη θέση στην έρευνα της κλιματικής αλλαγής όσον αφορά στον τουρισμό από ότι σε ορισμένους άλλους τομείς της οικονομίας, όπως είναι η γεωργία, και παραμένει ένα σημαντικό κενό γνώσης, ιδίως όσον αφορά στους προορισμούς (Adger et al., 2007). Η προσαρμογή μπορεί να επιδιωχθεί από: τις κοινωνίες, τους οργανισμούς-ερευνητικά κέντρα, τους ιδιώτες, 39

50 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής τις κυβερνήσεις. Τα μέρα προσαρμογής υποκινούνται από οικονομικά, κοινωνικά ή περιβαλλοντικά κίνητρα. Για παράδειγμα, μπορούν να υποκινούνται από τις κοινωνικές δραστηριότητες, τις δραστηριότητες της αγοράς, τις τοπικές ή παγκόσμιες παρεμβάσεις. Η υλοποίηση των μέτρων προσαρμογής στον τομέα του τουρισμού θα πρέπει να εξετάσει το χρονικό ορίζοντα των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Ορισμένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και ο χρονικός ορίζοντας μετάβασης αυτών από μικρής έντασης σε δυνητικά σοβαρές απεικονίζονται στην Εικόνα 3.3. Με κίτρινο χρώμα φαίνονται οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που είναι ήσσονος σημασίας, δηλαδή έχουν μικρό αντίκτυπο και περιορίζονται σε ένα μικρό αριθμό προορισμών. Με πορτοκαλί χρώμα απεικονίζονται οι επιπτώσεις οι οποίες λόγω μη αντιμετώπισής τους αυξήθηκαν σε ένταση, αλλά υπάρχει η δυνατότητα προσαρμογής με μεγάλη προσπάθεια και παρατηρείται σε σημαντικό αριθμό των τουριστικών προορισμών. Τέλος, με κόκκινο χρώμα φαίνονται οι δυνητικά σοβαρές και εκτεταμένες επιπτώσεις, οι οποίες δύνανται να είναι καταστροφικές για το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Εικόνα 3.3: Χρονοδιάγραμμα της εκδήλωσης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό, στους ανθρώπους και στις υποδομές (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Οι απαιτήσεις πληροφόρησης, οι αλλαγές στην πολιτική και στις επενδύσεις που απαιτούνται για την αποτελεσματική προσαρμογή των τουριστικών προορισμών θα απαιτήσει δεκαετίες σε ορισμένες περιπτώσεις, και ως εκ τούτου η διαδικασία της προσαρμογής θα πρέπει να αρχίσει στο εγγύς μέλλον τουλάχιστον για τους προορισμούς, οι οποίοι αναμένεται να είναι μεταξύ εκείνων που επηρεάζονται από τα μέσα του αιώνα (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Η ικανότητα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή δεν είναι η ίδια για όλους τους παράγοντες της τουριστικής βιομηχανίας. Η Εικόνα 3.4 απεικονίζει τη σχετική προσαρμοστική ικανότητα των μεγάλων κλάδων του τουρισμού. Είναι εμφανές ότι οι 40

51 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής τουρίστες έχουν τη μεγαλύτερη προσαρμοστική ικανότητα ανάλογα με τρεις βασικούς παράγοντες, το χρήμα, τη γνώση και το χρόνο, με σχετική ελευθερία για την αποφυγή προορισμών που επηρεάζονται από την κλιματική αλλαγή ή μετάθεση της χρονικής περιόδου του ταξιδιού προς την αποφυγή δυσμενών κλιματικών συνθηκών. Οι προμηθευτές τουριστικών υπηρεσιών και οι τουριστικοί φορείς σε συγκεκριμένους προορισμούς, όπως είναι οι τοπικοί επιχειρηματίες, έχουν μικρότερη προσαρμοστική ικανότητα. Οι μεγάλοι διοργανωτές ταξιδιών, όπως είναι οι τουριστικοί πράκτορες, οι οποίοι δε διαθέτουν την υποδομή, δύνανται να προσαρμοστούν πιο εύκολα στις αλλαγές, επειδή μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πελατών και να παρέχουν πληροφορίες για να επηρεάζουν τις επιλογές του ταξιδίου τους. Τη μικρότερη προσαρμοστική ικανότητα φαίνεται να έχουν οι κοινωνίες των προορισμών και οι φορείς του τουρισμού με μεγάλες επενδύσεις σε ακίνητα περιουσιακά στοιχεία πάγιου κεφαλαίου, όπως είναι τα ξενοδοχεία (Scott, 2006). Τουρίστες Ταξιδιωτικοί πράκτορες, μεταφορές (αεροπορικές, σιδηροδρομικές εταιρίες) Ξενοδοχεία / θέρετρα, φορείς εκμετάλλευσης αξιοθεάτων, κοινωνίες Υψηλή ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ Χαμηλή Εικόνα 3.4: Προσαρμοστική ικανότητα των κυρίως επιμέρους τομέων του τουρισμού. Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή σπάνια πραγματοποιείται μεμονωμένα. Συνήθως περιλαμβάνει πολλαπλές διαδικασίες προσαρμογής που είναι πολύ συγκεκριμένες για το κλίμα του προορισμού και των τουριστικών προϊόντων του Μέτρα ενάντια στη λειψυδρία Η ανακούφιση από τη λειψυδρία απαιτεί σημαντικές επενδύσεις σε εγκαταστάσεις αποθήκευσης νερού ή εγκαταστάσεις αφαλάτωσης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα θέρετρα που βρίσκονται σε κάποια απόσταση από τις άφθονες πηγές επιφανειακών ή υπογείων υδάτων. Η ύδρευση είναι δύσκολη σε άγονους προορισμούς και σε μικρά νησιά. Οι διεργασίες αφαλάτωσης μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο γενικές ομάδες: καθαρό νερό διαχωρίζεται από τα άλατα που υπάρχουν στο διάλυμα, τα διαλυμένα στερεά που εξάγονται από το διάλυμα. Η ορθολογική χρήση των υδάτινων πόρων είναι δυνατό να γίνει με τη λήψη μέτρων, τα οποία αποσκοπούν στην εξοικονόμηση νερού, είτε μέσω της μείωσης της κατανάλωσης αυτού είτε μέσω αύξησης της διαθέσιμης ποσότητάς του. Στην εξοικονόμηση συμβάλουν μέτρα όπως η χρήση διάφορων αυτοματισμών με αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτό των διακοπτών παροχής νερού με φωτοκύτταρα για το αυτόματο άνοιγμα της βρύσης με την ανίχνευση του χεριού. Ακόμη, η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού (aerators), όπως περιοριστές ροής 41

52 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής (μικροί διάτρητοι δίσκοι από χαλκό, ανοξείδωτο ατσάλι, ή σκληρό πλαστικό, οι οποίοι τοποθετούνται αντίθετα στη ροή για να μειώνουν την απόδοσή του σε λιγότερο από 10 l/min), καζανάκια ελεγχόμενης ή διπλής ροής και βρύσες ρυθμιζόμενης ροής, μπορούν να συμβάλουν στην εξοικονόμηση νερού. Επιπρόσθετα, η πληροφόρηση του κοινού για το μέγεθος του προβλήματος και η ευαισθητοποίησή του για μείωση της σπατάλης νερού είναι ένα ακόμη μέτρο. Επιπλέον, σκόπιμη κρίνεται η επισκευή των σωληνώσεων ύδρευσης και άρδευσης έτσι ώστε να μειωθούν στο ελάχιστο οι απώλειες νερού. Η διάνοιξη γεωτρήσεων με απώτερο σκοπό τη χρήση των υπόγειων υδάτων θεωρείται ότι θα βοηθούσε αρκετά στην αύξηση του διαθέσιμου νερού. Η πληροφόρηση του κοινού σχετικά με το πρόβλημα, μέσω φυλλαδίων ή διαφημιστικών, τηλεοπτικών ή ραδιοφωνικών σποτ συντελεί άμεσα στην ευαισθητοποίηση αυτών προς αποφυγή της σπατάλης του νερού (Παπαδουλάκης, 2011). Ένα πλήθος μεθόδων, με βάση τις διαφορετικές αρχές, έχουν προταθεί και δοκιμαστεί, αλλά μόνο μερικά από αυτά θεωρούνται ασφαλείς μέθοδοι για την εμπορική μετατροπή των αλμυρών νερών σε γλυκό. Η διαδικασία που ακολουθείται είναι η εξής: το αλατούχο νερό εξατμίζεται μερικώς, αφήνοντας πίσω τα άλατα. Ο αφαλατωμένος ατμός στη συνέχεια συμπυκνώνεται σε ένα ξεχωριστό δοχείο. Η ηλεκτροδιάλυση βασίζεται στην κινητικότητα των ιόντων σε ένα ηλεκτρολύτη που υποβάλλονται σε ένα ηλεκτρικό πεδίο. Οι μεμβράνες τοποθετούνται μεταξύ ενός ζεύγους ηλεκτροδίων. Αρνητικά ιόντα (ανιόντα) μεταναστεύουν προς την άνοδο και θετικά ιόντα (κατιόντα) προς την κάθοδο, δημιουργώντας συμπυκνωμένα και αραιωμένα διαλύματα μεταξύ των εναλλασσόμενων μεμβρανών. Η αντίστροφη όσμωση είναι η πιο πρόσφατη και σήμερα η πιο κοινή τεχνολογία. Η φυσική οσμωτική ροή αντιστρέφεται με την εφαρμογή πίεσης που αναγκάζει το αλμυρό νερό να διέλθει μέσα από μια μεμβράνη διαπερατή μόνο για καθαρό νερό. Το συνολικό κόστος της αφαλάτωσης περιλαμβάνει τεχνολογικές επενδύσεις και το κόστος της ενέργειας που καταναλώνεται κατά τη διεργασία. Η ελάχιστη απαίτηση ενέργειας αντιπροσωπεύει την ενέργεια που απαιτείται για την απόκτηση του γλυκού νερού από αλμυρό νερό, στην περίπτωση μιας ιδανικής αναστρέψιμης θερμοδυναμικής μετατροπής. Στην πράξη, οι υπάρχουσες μέθοδοι αφαλάτωσης καταναλώνουν μία ποσότητα ενέργειας, η οποία είναι τουλάχιστον εβδομήντα φορές μεγαλύτερη από ότι αυτό το θεωρητικό ελάχιστο (Kulga et al., 1992). Για την αύξηση της διαθέσιμης ποσότητας υδάτων προτείνονται τα εξής μέτρα: Δημιουργία συλλεκτών νερού της βροχής. Τακτική συντήρηση και επισκευή των δικτύων σωληνώσεων ύδρευσης και άρδευσης. Ανακύκλωση νερού (καθαρισμός μέσω δευτεροβάθμιας ή τριτοβάθμιας επεξεργασίας και χρήση του για πότισμα). Διαχείριση πόρων νερού (π.χ. στην περίπτωση των πηγών), ή/και διάνοιξη γεωτρήσεων για τη χρήση υπόγειων υδάτων. 42

53 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Η ανεπαρκής παροχή νερού είναι ένα σημαντικό πρόβλημα στον τομέα του τουρισμού σε όλο τον κόσμο που συνήθως έχει προέλθει από την υπερβολική ανάπτυξη (η ζήτηση υπερβαίνει την ικανότητα προσφοράς) και τη μεταβλητότητα του κλίματος. Μια άλλη κοινή τεχνική προσαρμογής που χρησιμοποιείται για την αύξηση του διαθέσιμου προσφερόμενου νερού σε τουριστικούς προορισμούς είναι η μεταφορά υδάτινων πόρων (αγωγούς ή δεξαμενόπλοια) (Zhou et al., 2005) Μέτρα ενάντια στην αύξηση της στάθμης της θάλασσας Παράκτια οπισθοχώρηση (coastal setbacks) Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας μπορεί να προκαλέσει καταστροφή, σημαντικών για τον τουρισμό, αξιοθέατων και βλάβη των παράκτιων τουριστικών υποδομών και εγκαταστάσεων. Η κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων προς αντιμετώπιση των πιθανών πλημμύρων αποτελεί ένα μέτρο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Μια μέθοδο αποτελεί η κατασκευή παράκτιων εμποδίων, δηλαδή ενός χώρου όπου μόνιμες κατασκευές δεν επιτρέπονται και όπου επιτρέπονται ορίζονται σε συγκεκριμένη απόσταση από το υψηλότερο σημείο της στάθμης της θάλασσας. Η μέθοδος αυτή καλείται ως παράκτια οπισθοχώρηση. Αυτή η πολιτική διαχείρισης και ανάπτυξης στις παράκτιες ζώνες είναι σαφώς πιο ελαστική και επιτρέπει μια πιο ασφαλή προσέγγιση αντιμετώπιση των μελλοντικών κινδύνων που αντιμετωπίζουν τα παράκτια συστήματα. Η οργανωμένη και παράκτια οπισθοχώρηση κατοικιών, εγκαταστάσεων, ιδιοκτησιών και ουσιαστικά όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε υψηλότερα και ασφαλέστερα εδάφη, δίνει τη δυνατότητα χρόνου στις ανθρώπινες κοινωνίες να προσαρμοστούν στις επερχόμενες αλλαγές και ελαχιστοποιεί τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και χρήμα (Δουκάκης, 2005). Η διαδικασία της στρατηγικής οπισθοχώρησης μπορεί να χωριστεί στις παρακάτω βασικές κατευθύνσεις δράσης: Μετακίνηση κτιρίων και εγκαταστάσεων που απειλούνται, σε ασφαλείς τοποθεσίες. Διαχωρισμός έλεγχος ή ακόμα και απαγόρευση χρήσεων γης (όπου αυτό είναι απαραίτητο) σε συγκεκριμένες παράκτιες ζώνες. Δημιουργία μεταβατικών ζωνών προστασίας μεταξύ της παραλίας και της οικιστικής ζώνης ανάπτυξης. Απόσυρση των κρατικών επιδοτήσεων και κινήτρων για ανάπτυξη σε παράκτιες περιοχές που αντιμετωπίζουν σοβαρούς κινδύνους διάβρωσης και απώλειας γης. Το κράτος πρέπει να επιδιώκει οι νέες κατασκευές στις παραλιακές ζώνες να έχουν τη δυνατότητα εύκολης μετακίνησης. Εγκατάλειψη περιοχών που κινδυνεύουν άμεσα. 43

54 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Με τη χρήση αυτών προκύπτουν τα εξής πλεονεκτήματα (Sanò et al., 2011): υπεράσπιση και προσαρμογή των ανθρώπινων οικισμών, προστασία των ευαίσθητων παράκτιων οικοσυστημάτων και τοπίων, τόσο σε ιζηματογενείς όσο και σε βραχώδεις ακτές, παροχή δημόσιας χρήσης και πρόσβασης στις ακτές. Το παραπάνω μέτρο χρησιμοποιήθηκε στις ακτές της Ισπανίας. Η Εικόνα 3.5 απεικονίζει την εφαρμογή αυτήν. Βέβαια, το μέτρο αυτό έχει το μειονέκτημα του ότι δεν είναι αισθητικά αποδεκτό. Εικόνα 3.5: Η ισπανική Παράκτια δράση του 1988 προσδιορίζει συγκεκριμένα εμπόδια πίσω από τη γραμμή υψηλής στάθμης της θάλασσας - το σύνορο μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Σε γενικές γραμμές, δεν επιτρέπεται το χτίσιμο στα πρώτα 100 m από αυτή τη γραμμή (Sanò et al., 2011). Κατασκευή κυματοθραυστών και εμποδίων Οι παραλίες είναι ζωτικής σημασίας για τον τουρισμό και θα μπορούσαν να επηρεαστούν αρνητικά από τη διάβρωση που προκύπτει από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Οι επιδράσεις δύνανται να επιδεινωθούν από τις καταιγίδες (Phillips et al., 2006). Μία από τις σημαντικότερες φυσικές επιπτώσεις της ανόδου της στάθμης της θάλασσας είναι η διάβρωση των ακτών, ιδιαίτερα κατά μήκος της ανοιχτής ακτής και αυτό καθιστά τις παράκτιες υποδομές πιο ευάλωτες στα κύματα. Οι σκληρές επεμβάσεις όπως η κατασκευή κυματοθραυστών και φραγμάτων κλπ. χρησιμοποιούνται παραδοσιακά για τη διαχείριση καταιγίδων και παλιρροιών για την προστασία από την εξέλιξη της διάβρωσης εντός της παράκτιας ζώνης. Αυτές οι δομές όμως είναι ακριβές και έχουν την τάση να προωθούν τον σχηματισμό ρευμάτων και άρα να είναι αμφίβολη η δυνατότητα αποτελεσματικής αντιμετώπισής τους (Phillips et al., 2006). 44

55 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Εικόνα 3.6: Προστασία κατά τη διάρκεια καταιγίδας. Για την πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος, η θωράκιση δε γίνεται με φυσικούς ογκόλιθους αλλά με πρανή, κατασκευές που είναι διαμορφωμένες έτσι ώστε να εναρμονίζονται με το περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο δε δημιουργείται και αισθητικό πρόβλημα. Η κατασκευή των προβόλων έχει ως σκοπό την αποφυγή διάβρωσης. Οι πρόβολοι από μόνοι τους δε μειώνουν την υπερπήδηση του κυματισμού (Τουμαζής κ.α., 2011). Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι πρανούς που δύνανται να χρησιμοποιηθούν και αυτοί είναι: βαθμίδες, σωληνωτά τεμάχια που δημιουργούν κυψέλες. Οι βαθμίδες μπορούν ακόμα να χρησιμοποιηθούν ως κερκίδες, για να καθίσει κάποιος και ως σκαλοπάτια για να μεταβεί κάποιος από το πεζόδρομο στην παραλία και αντίστροφα (Τουμαζής κ.α., 2011). Οι βαθμίδες εδράζονται πλήρως σε στερεό έδαφος και δεν υπόκεινται σε καταπονήσεις κάμψης ή εφελκυσμού (Εικόνα 3.7). Η διατομή αυτή έχει διαστασιολογηθεί με ελάχιστο σκυρόδεμα και οπλισμό. Εικόνα 3.7: Θωράκιση με βαθμίδες. Το πρανές με κυψέλες (σωληνωτά τεμάχια) αποτελεί μια πιο ενδιαφέρουσα και πιο καλαίσθητη λύση. Το πρανές αυτό δεν είναι τόσο επικίνδυνο ώστε να απαιτείται κιγκλίδωμα στον πεζόδρομο. Στόχο αποτελεί η δημιουργία των μικρότερων δυνατόν οπών/κυψέλων ώστε να είναι όσο το δυνατόν ελάχιστος ο κίνδυνος ατυχήματος από πεζούς που χρησιμοποιούν το 45

56 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής πρανές. Το μήκος των τεμαχίων αυτών είναι τέτοιο ώστε να επιτρέπουν επαρκή εισροή νερού αναρριχωμένου κύματος μέσα σε αυτά και στη συνέχεια στο υπόστρωμα κάτω από τα τεμάχια. Ταυτόχρονα, το μήκος πρέπει να είναι επαρκές για να επιτυγχάνει μέγιστη τριβή μεταξύ των τεμαχίων και να αποτρέπει την εξαγωγή/ανύψωση/αφαίρεση των τεμαχίων από αυτό το κυψελωτό μοτίβο. Το εσωτερικό των σωληνωτών τεμαχίων γεμίζει με κροκάλες από την παραλία. Το σκεπτικό είναι η μείωση του κινδύνου ατυχήματος από παγίδευση στα κενά του πρανούς, ενώ ταυτόχρονα να υπάρχει επαρκής διαπερατότητα νερού (Τουμαζής κ.α., 2011). Εικόνα 3.8: Θωράκιση με σωληνωτά τεμάχια. Λόγω των προβλημάτων που συνδέονται με τις μεθόδους σκληρής μηχανικής σε περιοχές κοντά στις ακτές, οι εναλλακτικές τεχνικές μηχανικής που λειτουργούν σε συνδυασμό με τις φυσικές παράκτιες διεργασίες χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο. Σε αυτό συμβάλει και το κόστος που είναι χαμηλότερο σε αυτήν την περίπτωση. Αυτές περιλαμβάνουν την κατασκευή βυθισμένων κυματοθραυστών που μειώνουν αποτελεσματικά το υπεράκτιο βάθος και, κατά συνέπεια, μειώνουν τη δύναμη των κυμάτων και τη διάβρωση της παραλίας (Phillips et al., 2006). Τεχνητή θρέψη παραλιών Μια άλλη μέθοδος για την προστασία της ακτογραμμής είναι η τεχνητή θρέψη της παραλίας, η οποία είναι μια ήπια μηχανική λύση που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κύριο λόγο προς όφελος της τουριστικής βιομηχανίας. Βασίζεται στην αντικατάσταση των ποσοτήτων άμμου που διαβρώνονται (περιοδική «θρέψη» - τροφοδότηση της παραλίας με ποσότητες άμμου). Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα η «θρέψη» της παραλίας μπορεί να συνδυαστεί και με προστατευτικά έργα και κατασκευές. Η περιοδική τροφοδότηση των παραλίων προτιμάται ως μέθοδος από τις άλλες, ειδικά στις περιπτώσεις περιοχών όπου το τοπίο και οι φυσικές ομορφιές της παραλίας αποτελούν σημαντικό παράγοντα κοινωνικό - οικονομικό φύσεως για τις παράκτιες κοινότητες. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται ευρέως στην πολιτεία της Φλόριντα, στο Μαϊάμι και στις δυτικές ακτές των Η.Π.Α. Ένα πολύ καλό παράδειγμα εφαρμογής του μέτρου αυτού αποτελεί η παραλία του Μαϊάμι, όπου λόγω της διάβρωσης δεν 46

57 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής είχε ουσιαστικά παραλία από τα μέσα της δεκαετίας του Κατά συνέπεια, ο αριθμός των επισκεπτών μειώθηκε. Μετά την εφαρμογή της μεθόδου και τη βελτίωση των υποδομών στα τέλη της δεκαετίας του 1970, η παραλία του Μαϊάμι ήταν ανανεωμένη σε τέτοιο βαθμό που σήμερα τα ετήσια έσοδα από τους ξένους τουρίστες και μόνο είναι M$. Επιπλέον, οι ξένοι τουρίστες που επισκέπτονται το Μαϊάμι, πληρώνουν περισσότερα σε ομοσπονδιακούς φόρους από ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση δαπανά σε εθνικό επίπεδο στη «θρέψη» της παραλίας (Phillips et al., 2006). Παρόλο που η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί σημαντικό μέτρο διατήρησης των παραλίων, οι οποίες εκτός των άλλων είναι απαραίτητες και στο να απορροφούν την ενέργεια των κυμάτων, σαν μέθοδος είναι ιδιαίτερα πολυέξοδη. Όσον αφορά στην προσαρμογή στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, η μέθοδος της θρέψης μιας παραλίας μπορεί να σταματήσει όταν πλέον το κόστος της συνεχούς «θρέψης» γίνει ιδιαίτερα αντι-οικονομικό. Μάλιστα, υπάρχουν περιπτώσεις ακτών όπου η συγκεκριμένη μέθοδος απέτυχε (Τουμαζής κ.α., 2011). Εικόνα 3.9: Θρέψη παραλίας. Χωροταξικός σχεδιασμός τουρισμού Είναι απαραίτητη η εφαρμογή και η παρακολούθηση των κανονιστικών διατάξεων του χωροταξικού σχεδιασμού για τον τουρισμό στις χώρες που υπάρχει και η υιοθέτηση ενός στις χώρες που δεν υπάρχει. Μια νομοθετική ρύθμιση για το πού είναι δυνατή η κατασκευή νέων τουριστικών εγκαταστάσεων, έτσι ώστε να μην επηρεάζεται επιπλέον το περιβάλλον και να μετριαστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ζωτικής σημασίας σε κορεσμένες τουριστικά περιοχές. Δηλαδή, η βάσει νόμου απαγόρευση της χωροθέτησης τυχών νέων δημόσιων ή ιδιωτικών κτιρίων σε τέτοιες περιοχές. Ακόμη, η θεσμοθέτηση ενός κατώτατου ορίου απόστασης των κτιρίων που κατασκευάζονται σε παράκτιες περιοχές θεωρείται ότι θα βοηθούσε αρκετά, καθώς προστατεύει τα κτίρια από τυχούσα διάβρωσή αυτών, λόγω της αύξησης του επιπέδου της θάλασσας (Lewsey et al., 2004). Η ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης των περιοχών αποτελεί μια λύση στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων γίνεται αποτελεσματική με αλλαγή στον τρόπο σχεδιασμού και αποτροπή από τον παραδοσιακό 47

58 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής τρόπο. Αυτό γίνεται με προώθηση της ευαισθητοποίησης των ενδιαφερομένων μερών και την εκπαίδευση σχετικά με τις φυσικές αλληλεπιδράσεις και τις επιπτώσεις από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στην παράκτια ζώνη (Lewsey et al., 2004) Μέτρα για την απώλεια της βιοπικοιλότηας Χερσαία οικοσυστήματα - Ζώνες Ειδικής Προστασίας Η διατήρηση της βιοποικιλότητας καθώς και της δομής και λειτουργίας των οικοσυστημάτων αποτελεί σημαντικό μέτρο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Η θέσπιση και επιβολή Ζωνών Ειδικής Προστασίας(ΖΕΠ) (ή προστατευόμενων περιοχών) είναι γενικά αποδεκτό ότι είναι ένα από τα πιο κατάλληλα μέτρα για τη διασφάλιση της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων στις πρόσθετες πιέσεις που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επηρεάζουν τη μετακίνηση των ειδών και μεταβάλλουν τα οικοσυστήματα (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Ο εκ νέου σχεδιασμός ή ο επαναπροσδιορισμός των ΖΕΠ όπου είναι θεσπισμένες κρίνεται απαραίτητος. Πιθανό τρόπο με τον οποίο είναι εφικτό κάτι τέτοιο αποτελεί ο σχεδιασμός των μεταναστευτικών διαδρόμων των ειδών που μεταναστεύουν λόγω της κλιματικής αλλαγής στην προσπάθειά τους για επιβίωση. Στην συνέχεια βάσει του σχεδιασμού αυτού μπορεί να γίνει μια προσομοίωση των προγραμμάτων τουρισμού αναλόγως (WTO, 2007). Για την πρόληψη των επιπτώσεων της αυξημένης επισκεψιμότητάς τέτοιων περιοχών απαιτείται σωστή διαχείριση. Η απαγόρευση της παρατεταμένης συμφόρησης σε τέτοιες περιοχές θα βοηθούσε αρκετά, καθότι η συνεχής παρουσία επισκεπτών σε ΖΕΠ εντείνει τις πιέσεις που δέχεται η περιοχή. Είναι εύκολα κατανοητό το γεγονός πως δεν είναι εφικτή η απαγόρευση επίσκεψης ενός φυσικού αξιοθέατου, το οποίο αποτελεί πόλο έλξης τουριστών στην περιοχή, και άρα συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξή της. Αυτό που θα μπορούσε να προταθεί είναι η υποβολή συγκεκριμένων ημερών και ωρών όπου επιτρέπεται η επίσκεψη στον τόπο, καθώς και η ενημέρωσή και ευαισθητοποίηση των επισκεπτών έτσι ώστε να σέβονται τον χώρο και να μην δημιουργούν επιπλέον πιέσεις σε αυτόν (WTO, 2007). Θαλάσσια οικοσυστήματα Κοραλλιογενείς ύφαλοι Τα θαλάσσια οικοσυστήματα διαδραματίζουν καίριας σημασίας ρόλο στη διαμόρφωση των κλιματικών και καιρικών συνθηκών. Ωστόσο το θαλάσσιο περιβάλλον υφίσταται σημαντικές πιέσεις. Οι θάλασσες και η βιοποικιλότητά τους δέχονται σοβαρές πιέσεις από ρυπογόνα φαινόμενα για τα οποία ενέχονται, κυρίως, το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Τα οικοσυστήματα υφάλων που επηρεάζονται από τις παγκόσμιες κλιματικές και τοπικές ανθρώπινες πιέσεις φαίνονται να είναι τα πιο ευάλωτα. Οι κοραλλιογενείς ύφαλοι αποτελούν βασικό προστατευόμενο είδος των παράκτιων τροπικών περιοχών, που εκτός από τη διαμόρφωση ευρύτερων οικοσυστημάτων, υποθάλπτουν υψηλά επίπεδα βιοποικιλότητας, 48

59 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής παρέχουν σημαντική δυνατότητα αλιείας και είναι σημαντική πηγή εσόδων τουρισμού. Η διατήρηση και η φυσική προστασία των ακτών προστατεύει όχι μόνο τις ακτές αλλά και το νησί από ζημιές που δύναται να προκαλέσει η θύελλα και το κύμα. Σε μια μελέτη για τη συσχέτιση μεταξύ της αύξησης της στάθμης της θάλασσας, τη βιοποικιλότητα και την οικονομική δραστηριότητα αποδείχθηκε ότι το ένα τρίτο περίπου από τις παραλίες σε κάποια νησιά της Καραϊβικής μπορούν να χαθούν μέσα από παράκτια συρρίκνωση, ενώ οι τυφώνες δύνανται να προκαλέσουν μείωση της κοραλλιογενούς κάλυψης κατά 17%. Αυτή η απώλεια θα μπορούσε να έχει σημαντικές επιπτώσεις για τον τουρισμό της περιοχής (UNESCO-WHC, 2007). Τα μέτρα προσαρμογής για τα υδάτινα οικοσυστήματα περιλαμβάνουν προγράμματα εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης, τριτοβάθμια επεξεργασία των λυμάτων πριν την τελική τους διάθεσή σε υδάτινα οικοσυστήματα, επιβολή αλιευτικών ποσοστώσεων, καθορισμό των ζωνών αποκλεισμού και των εποχών που είναι κατάλληλες για αλίευση και απαγόρευση καταστροφικών αλιευτικών πρακτικών. Προτείνονται ακόμα συστήματα παρακολούθησης που δείχνουν τη σχετική αποτελεσματικότητα των μέτρων προσαρμογής. Εκτός από τα παραπάνω μέτρα προσαρμογής για τα υδάτινα οικοσυστήματα, για τους κοραλλιογενείς υφάλους προτείνονται επίσης η απομάκρυνση των πόρων υφάλου για το εμπόριο ενυδρείων, οικοδομικών υλικών, βελτιώσεων ναυσιπλοΐας, καθώς και φάρμακα και η αποκατάσταση υφάλων με τεχνικές αποκατάστασης (UNESCO-WHC, 2007). Η βελτίωση της ικανότητας πρόβλεψης του κινδύνου λεύκανσης των κοραλλιών αποτελεί ένα άλλο μέτρο. Βάσει αυτού παρέχεται έγκαιρη προειδοποίηση για έντονα γεγονότα λεύκανσης, δίνεται ένα μέτρο για το βαθμό αυτής, αξιολογούνται οι οικολογικές της επιπτώσεις, και δίνεται η δυνατότατα συμμετοχής της κοινότητας στην παρακολούθηση της «υγείας» του Ύφαλου. Ακόμη, αυξάνεται η ευαισθητοποίηση σχετικά με το φαινόμενο της λεύκανσης, και γίνεται αξιολόγηση των επιπτώσεων της λεύκανσης για την τουριστική πολιτική και τις στρατηγικές διαχείρισης. Υπάρχουν επίσης και άλλες τεχνικές προσαρμογής, συμπεριλαμβανομένων των ψεκασμών ψυχρού νερού από βαθύτερες περιοχές στην επιφάνεια των ωκεανών κατά τις ώρες αιχμής θερμότητας για την ψύξη των επιφανειακών υδάτων και την προστασία των κοραλλιών από την καταστροφή. Λόγω του γεγονότος ότι η αργή ανάπτυξη των κοραλλιών καθιστά τη διαδικασία χρονοβόρα, δεν είναι γνωστό ακόμα αν αυτές οι στρατηγικές είναι επαρκείς για την εξασφάλιση του μέλλοντος των κοραλλιών (UNWTO-UNEP-WMO, 2008) Μέτρα ενάντια στα ακραία καιρικά φαινόμενα Βελτίωση αντοχής τουριστικών εγκαταστάσεων Οι νέες τουριστικές υποδομές σχεδιάζονται και κατασκευάζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι κίνδυνοι της κλιματικής αλλαγής να μην οδηγήσουν σε πρόωρη φθορά ή βλάβη αυτών. 49

60 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Ομοίως, οι υφιστάμενες υποδομές δύνανται να χρειαστούν τροποποιήσεις, εάν τα τρέχοντα πρότυπα απόδοσης είναι ασυμβίβαστα με τις νέες κλιματικές συνθήκες. Για παράδειγμα, τα τουριστικά καταλύματα στις τροπικές περιοχές θα πρέπει να κατασκευαστούν ή μετασκευαστούν για να παρέχουν προστασία από τους κυκλώνες, δηλαδή πρέπει να αντέχουν σε τόσο υψηλές μέσες ταχύτητες ανέμου και ακραίες συνθήκες. Τα παράθυρα και οι πόρτες είναι συνήθως τα αδύνατα σημεία και ενδέχεται να καταστραφούν από την πίεση του αέρα. Μόλις συμβεί η αστοχία, η πίεση του αέρα συσσωρεύεται στο εσωτερικό του κτιρίου και σε δευτερόλεπτα δύναται να άρει την οροφή (UNWTO-UNEP-WMO, 2008). Για την πρόληψη των ζημιών από ακραία καιρικά φαινόμενα και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τα τουριστικά θέρετρα πρέπει να χτίζονται τουλάχιστον 2,6 m πάνω από τη μέση στάθμη της θάλασσας και 30 m από το υψηλότερο σημείο παλίρροιας. Πρέπει οι κτιριακές δομές να αντέχουν σε ταχύτητες ανέμου της τάξεως των 60 km/h (Simpson et al, 2008). Η βελτίωση των τεχνικών κατασκευών μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση ισχυρότερων συνδέσεων μεταξύ των δοκών στη βάση θεμελίωσης, με τη χρήση μεγαλύτερου μήκους κοχλιών/καρφιών, καθώς και ανθεκτικών υλικών στέγης (Lewsey et al., 2004). Συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης ακραίων καιρικών φαινομένων Τα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης είναι απαραίτητα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Σχετίζονται με ακραία καιρικά φαινόμενα ανέμου, καταιγίδες, πλημμύρες, καύσωνες και πυρκαγιές. Τα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης για καύσωνα δύνανται να μειώσουν τους κινδύνους για την υγεία. Η αυξημένη θερμοκρασία είναι δυνατόν να προκαλέσει έντονη δυσφορία σε ορισμένες ευπαθείς ομάδες τόσο στους επισκέπτες όσο και στους εργαζόμενους στον τουριστικό τομέα. Η δυσφορία αυτή μπορεί να προκαλέσει έντονα προβλήματα υγείας από μία απλή ηλίαση έως και θάνατο από το κύμα καύσωνα. Έτσι, κρίνεται σκόπιμη η προώθηση ενημερωτικής καμπάνιας (με διαφημιστικά σποτ, φυλλάδια κλπ) για τα μέτρα προστασίας από τις υψηλές θερμοκρασίες κατά τις θερμότερες μέρες του καλοκαιριού. Αυτό απαιτεί άμεση ενημέρωση από τη μετεωρολογική υπηρεσία και των αρμόδιων αρχών ώστε να είναι έγκαιρη η ενημέρωση των επισκεπτών σε περίπτωση αναμονής νέου κύματος καύσωνα, προκειμένου να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα προστασίας από την ηλιακή ακτινοβολία (Simpson et al, 2008). Για παράδειγμα, μετά το κύμα θερμότητας του 1995 στις ΗΠΑ, η πόλη του Σικάγο ξεκίνησε ένα «σχέδιο ακραίων συνθηκών θερμοκρασίας». Αυτό περιλαμβάνει τους τοπικούς φορείς, μια εικοσιτετράωρη «ανοικτή γραμμή» και άλλες παρεμβάσεις, όπως το άνοιγμα κλιματιζόμενων εμπορικών κέντρων για εκείνα τα άτομα που είναι πιο ευάλωτα σε υψηλές θερμοκρασίες και άλλες δράσεις. Επί του παρόντος, πάνω από εννέα ευρωπαϊκές χώρες χρησιμοποιούν διαδικασίες προειδοποίησης κάνοντας χρήση διάφορων συστημάτων για την πρόβλεψη των ημερών όπου αναμένεται να παρουσιαστεί αύξηση του μέσου αριθμού των θανάτων που οφείλονται σε υψηλή θερμοκρασία (Patz et al., 2005). 50

61 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Άλλο παράδειγμα είναι το τσουνάμι στον Ινδικό Ωκεανό, μια από τις χειρότερες φυσικές καταστροφές. Με κύματα ύψους μέχρι τριάντα μέτρων που έπληξε δεκαπέντε χώρες έφτασε μέχρι και τα παράλια της Ανατολικής Αφρικής. Ο τελικός απολογισμός θυμάτων του σεισμού και του τσουνάμι κυμαίνεται από μέχρι άτομα σε δεκατέσσερις χώρες, κατατάσσοντάς την ως την έκτη μεγαλύτερη φυσική καταστροφή στην ιστορία. Το γεγονός αυτό φυσικά και επηρέασε την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής που πλήγηκε από το ακραίο αυτό φαινόμενο. Για κάποια χρόνια μετά την καταστροφή η τουριστική ζήτηση των περιοχών μειώθηκε καθώς οι επισκέπτες διακατέχονταν από το φόβο μήπως συμβεί κάτι ανάλογο ξανά. Η εγκατάσταση συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης δε θα είχε αποτρέψει το γεγονός, αλλά σίγουρα θα είχε βοηθήσει στο να μην υπάρξουν τόσα πολλά θύματα και να μην μπει η περιοχή στην «κόκκινη ζώνη» των τουριστών. Η αυξημένη θερμοκρασία δύναται να προκαλέσει αυξημένη συχνότητα πυρκαγιών δασικών εκτάσεων. Για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού, μπορούν να ληφθούν μέτρα για την πρόληψή της αλλά και το μετριασμό των επιπτώσεων της για διατήρηση του μεγέθους της εντός των ορίων του μηχανισμού ελέγχου αυτής. Αυτός είναι ο κύριος στόχος του σχεδιασμού πρόληψης των πυρκαγιών σε όλο τον κόσμο. Αν και θεωρείται παγκόσμιο το πρόβλημα των δασικών πυρκαγιών εμφανίζεται με διαφορετική συχνότητα λόγω της ποικιλομορφίας των οικολογικών παραγόντων και την υπάρχουσα ποικιλία της χρήσης γης, την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση, τον πολιτισμό, και τις πρακτικές διαχείρισης των δασών σε όλη την υδρόγειο. Η γρήγορη και αποτελεσματική ανίχνευση αποτελεί βασικό παράγοντα για την καταπολέμηση των δασικών πυρκαγιών. Η έγκαιρη ανίχνευση και η σχετική προειδοποίηση των αρχών για την προστασία αποσκοπούν στην έγκαιρη αντίδραση για τον περιορισμό του μεγέθους πυρκαγιάς και, συνεπώς, απαιτούν ακριβή τοποθεσία του τόπου πυρκαγιάς σε σχέση με την τοπογραφία. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι δημόσιες ανοικτές γραμμές επικοινωνίας, οι επιφυλακές φωτιάς σε πύργους, καθώς και οι επίγειες και εναέριες περιπολίες έχουν χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την έγκαιρη ανίχνευση των δασικών πυρκαγιών. Ωστόσο, δεδομένου ότι η ακριβής ανθρώπινη παρατήρηση είναι λίγο δύσκολη, αφού μπορεί να επηρεαστεί από την κόπωση του χειριστή, τα ηλεκτρονικά συστήματα έχουν κερδίσει σε δημοτικότητα ως μια πιθανή εναλλακτική λύση. Η διάταξη του δικτύου των σταθμών πυρανίχνευσης ορίζεται με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης ορατότητας και της εκτίμησης του κινδύνου για ανάπτυξη φωτιάς της μελετώμενης περιοχής και πραγματοποιείται με τη χρήση της τεχνολογίας. Οι ειδοποιήσεις από τα συστήματα πυρανίχνευσης σε συνδιασμό με τα Γεωγραφικά Πληροφοριακά Συστήματα (GPS) αποτελούν τη βάση για ένα ολοκληρωμένο συστήμα διαχείρισης δασικών πυρκαγιών. Υπάρχουν επί του παρόντος υπό εξέλιξη συστήματα που 51

62 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής μεταδίδουν σημάτα ανίχνευσης πυρκαγιάς στον τοπικό πληθυσμό μέσω άμεσων μηνυμάτων στο κινητό (Outinen et al., 2012). Οι ασύρματοι αισθητήρες συνήθως τροφοδοτούνται από μπαταρίες, καθώς το μέγεθός τους είναι μικρό και οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές για τη χρήση της ηλιακής ενέργειας. Ένα μείζον περιβαλλοντικό θέμα σχετικά με την τεχνολογία αυτήν είναι η διασπορά των μπαταριών στο δάσος. Το πρόβλημα αυτό απαιτεί την παρακολούθηση των αισθητήρων σε φυσικό επίπεδο, η οποία επιτρέπει την ασφαλή χρήση του σε φυσικά περιβάλλοντα. Οι πρόσφατες εξελίξεις εξετάζουν τη χρήση της τεχνολογίας βιοενέργειας (παρεχόμενης από τα δέντρα ενέργειας) για τη φόρτιση μπαταριών που χρησιμοποιούν έτσι ώστε να μετατρέπεται μεταβολική ενέργεια των φυτών σε ωφέλιμη ηλεκτρική ενέργεια, η οποία μπορεί να είναι μια σχετική λύση στο μέλλον (Outinen et al., 2012). Εικόνα 3.10: Κινητός σταθμός ανίχνευσης πυρκαγιάς εγκατεστημένος στο νησί της Καρπάθου στην Ελλάδα. Αντιπλημμυρικά έργα Οι πλημμύρες μπορούν να είναι αποτέλεσμα και των αυξημένων κατακρημνίσεων, μιας ακόμη συνέπειας της κλιματικής αλλαγής. Για την αντιμετώπισή τους απαιτείται η κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων, όπως φράγματα σε ποτάμια και αναχώματα. Τα φράγματα έχουν κατασκευαστεί σε πολλά ποτάμια σε όλο τον κόσμο χρησιμεύοντας στην άρδευση, στην αποθήκευση της απορροής και στη μείωση των πλημμύρων. Τα περισσότερα φράγματα είναι πολλαπλών χρήσεων καθιστώντας τα έτσι μια οικονομικά ελκυστική επένδυση, αν και η κάλυψη των ανταγωνιστικών χρήσεων καθιστά τη λειτουργία τους ένα πολύ δύσκολο έργο. Παράλληλα, οι αρνητικές επιπτώσεις των φραγμάτων και αναχωμάτων στην παραποτάμια περιοχή δεν πρέπει να αγνοούνται. Αυτές έγκεινται στην καταστροφή δασικών εκτάσεων, και πάνω απ' όλα στον εκτοπισμό και στην επανεγκατάσταση πλήθους ανθρώπων (Bryant, 2007). Τα αναχώματα είναι τεχνητά και κατασκευάζονται για τον έλεγχο της εξάπλωσης των πλημμυρών καθώς και την καθοδήγηση ποταμών. Σε αντίθεση με τα φράγματα, τα οποία έχουν κατασκευαστεί κατά μήκος του ποταμού με στόχο την παρακράτηση του νερού ανάντη και κατάντη ρύθμιση της ροής, τα αναχώματα κατασκευάζονται πλευρικά κατά μήκος των 52

63 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής οχθών του ποταμού. Στις πεδινές περιοχές ή κοντά σε δέλτα, τα αναχώματα είναι η κύρια προστασία από τις πλημμύρες. Στη σύγχρονη εποχή, τα αναχώματα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο για τον έλεγχο των πλημμυρών. Ωστόσο, οι περιβαλλοντολόγοι αμφισβητούν συχνά την έννοια της «ασφάλειας» από τα αναχώματα, καθώς η χρήση τους απέτυχε να προστατεύσει τεράστιες εκτάσεις στο Μισισιπή κατά τη διάρκεια των πλημμυρών του 1993, στην οποία αναχώματα υπέστησαν ζημιές (Bryant, 2007). Ασφάλιση έναντι ακραίων καιρικών φαινομένων Ως μια προσαρμοστική στρατηγική, η ασφάλιση έναντι ακραίων καιρικών φαινομένων είναι ζωτικής σημασίας για τον ασφαλιστικό κλάδο. Από τη σκοπιά των τουριστικών προορισμών, η ασφάλιση επιτρέπει στη βιομηχανία να διαδώσει τα βάρη των σχετικών με το κλίμα κινδύνων που δεν μπορούν να αποφευχθούν με άλλα μέτρα προσαρμογής. Με τη σειρά της, η ασφαλιστική βιομηχανία βρίσκεται αντιμέτωπη με την προοπτική της αύξησης του αριθμού και του μεγέθους των απαιτήσεων από τη βιομηχανία του τουρισμού και τους τουρίστες, ως συνέπεια της αύξησης των ακραίων γεγονότων και τη μεταβλητότητα του κλίματος. Το 95% (δεκαεννέα από τις είκοσι) των πιο δαπανηρών φυσικών καταστροφών, από την άποψη των ζημιών ασφαλιστικής περιουσίας, στην Αυστραλία σχετίζονται με τον καιρό. Αλλαγές στην αναμενόμενη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον ασφαλιστικό κλάδο. Οι ασφαλιστικές αποζημιώσεις που σχετίζονται με το κλίμα και τον τουρισμό, συμπεριλαμβανομένης της θνησιμότητας και της ασθένειας των ταξιδιωτών, είναι η αύξηση των ατυχημάτων μεταξύ τόπου παραμονής και προορισμού ή στον τουριστικό προορισμό, δομικές ζημιές σε τουριστικές υποδομές και μεγάλης κλίμακας πυρκαγιές. Γεγονότα όπως αυτά έχουν ανεβάσει τα ασφάλιστρα και ενδεχομένως τα καθιστά απρόσιτα για πολλούς (και ιδίως τους μικρότερους) φορείς του τουρισμού. Τα ασφάλιστρα ωστόσο, μπορούν να μειωθούν σημαντικά εάν ο ασφαλισμένος εισάγει μέτρα, όπως η βελτίωση των υποδομών, σχέδια έκτακτης ανάγκης, εκπαίδευση του προσωπικού για τις διαδικασίες εκκένωσης, και κάνοντας επαρκείς προβλέψεις για το νερό, τα τρόφιμα και την αποθήκευση των καυσίμων (Hawker, 2007) Μέτρα για τη βιομηχανία σκι Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή της βιομηχανίας του σκι διαφέρει ανάλογα με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. μικροκλίμα, η απόσταση από τα μεγάλα αστικά κέντρα), την κυβέρνηση (π.χ. τα δικαιώματα πρόσβασης στο νερό, περιορισμοί στην κατασκευή χιονιού) και το επιχειρηματικό μοντέλο (π.χ. ανεξάρτητοι φορείς σκι σε σχέση με όμιλο ετερογενών δραστηριοτήτων σκι). Η υποχώρηση των παγετώνων φαίνεται να είναι μια παγκόσμια τάση. Τα χιονοδρομικά κέντρα είναι άμεσα επηρεαζόμενα, αφού οι παγετώνες θεωρούνται σημαντικοί για την επιβίωση των επιχειρήσεών αυτών. 53

64 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Το πιο διαδεδομένο μέτρο προσαρμογής είναι η χρήση τεχνητού χιονιού. Όμως, η μεγάλη αύξηση στις απαιτήσεις για τεχνητό χιόνι σε διάφορα χειμερινά τουριστικά θέρετρα λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη βιωσιμότητα αυτής της στρατηγικής. Κοινότητες και περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουν εκφράσει την ανησυχία τους για τις εκτεταμένες χρήσεις νερού και χημικών προς κατασκευή χιονιού. Ακόμη και όταν αυτή είναι κλιματικά εφικτή και το νερό μπορεί να εξασφαλιστεί, οι συμπληρωματικές υποδομές και το ενεργειακό κόστος μπορεί να είναι ασύμφορα για ορισμένους επιχειρηματίες (Abegg et al., 2007). Εικόνα 3.11: Η ευρεία προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή σχετικά με την ποσότητα χιονιού. Άλλη μέθοδος είναι η τοποθέτηση μονωτικού πλαστικού καλύμματος σε παγετώνες σε υψηλά υψόμετρα κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού με στόχο να ανασταλεί το λιώσιμο και η διολίσθηση του χιονιού (IPCC, 2007). Αυτό το μέτρο εφαρμόστηκε σε εγκαταστάσεις σκι στο Άντερματ της Ελβετίας για να καλύψουν τον παγετώνα του Gurschen, μιας δημοφιλούς περιοχής για τους σκιέρ περιοχής. Ένα ακόμη μέτρο προσαρμογής που έχει αμφισβητηθεί για το πόσο συνάδει με την έννοια της βιωσιμότητας είναι η επέκταση των περιοχών σκι σε υψηλότερα υψόμετρα. Η ανάπτυξη νέων προσβάσιμων για σκι εδαφών σε περιβαλλοντικά ευαίσθητα υψηλότερα υψόμετρα, όπου η κάλυψη χιονιού είναι περισσότερο βέβαιη και πέραν της χειμερινής περιόδου εγείρει ανησυχίες για το περιβάλλον (Tommasini, 2003). Στο Παράρτημα ΙΙΙ και πιο συγκεκριμένα στον Πίνακα ΙΙΙ.2 φαίνονται συνοπτικά όλα τα μέτρα προσαρμογής ανάλογα με την επίπτωση που αντιμετωπίζουν. 3.4 Πολιτικές προώθησης μέτρων Είναι φανερό πως η εφαρμογή των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που αναλύθηκαν παραπάνω θα υλοποιηθούν πιο εύκολα αν εφαρμοστούν ορισμένες πολιτικές προώθησής τους. 54

65 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής Απόδοση κινήτρων για προώθηση βιώσιμου τουρισμού Οι απαιτήσεις σε φυσικούς πόρους για την εξυπηρέτηση και την επέκταση της τουριστικής βιομηχανίας έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στα οικοσυστήματα, καθιστώντας τα πιο ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή. Για την καταπολέμηση αυτών των τάσεων, η απόδοση κινήτρων βασισμένων στην αγορά ήδη χρησιμοποιείται σε διάφορες χώρες για την προώθηση μιας πιο βιώσιμης τουριστικής βιομηχανίας (Lewsey et al., 2004). Τα κίνητρα αυτά καλύπτουν ένα ευρύ πεδίο και περιλαμβάνουν: Θέσπιση δασμολογικών μέτρων ή/και φορολογικές εκπτώσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, των πόρων και τη χρήση εξοπλισμού για τη διατήρηση νερού. Τέλη ύδρευσης και αποχέτευσης για τους βιομηχανικούς και τους οικιακούς χρήστες. Πράσινα προγράμματα βραβείων για τα ξενοδοχεία που εμφανίζουν τις καλύτερες πρακτικές διατήρησης ή πρόγραμμα εκπαίδευσης. Πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τομέα, όπως το «Γαλάζια Σημαία» ή «Πράσινη Υδρόγειος 21» που χρησιμοποιούνται για την προώθηση του οικολογικού τουρισμού και της προστασίας των πόρων του περιβάλλοντος. Η «Γαλάζια Σημαία» είναι ένα οικολογικό σήμα το οποίο απονέμεται από ένα μη κερδοσκοπικό οργανισμό σε παραλίες και μαρίνες σε χώρες σε όλο τον κόσμο, με βάση τα περιβαλλοντικά κριτήρια διαχείρισης. Ομοίως, η «Πράσινη Υδρόγειος 21» είναι ένα συλλογικό όργανο βάσει του οποίου εταιρείες τουρισμού σε περισσότερες από 100 χώρες παγκοσμίως έχουν δεσμευτεί για συγκεκριμένα πρότυπα περιβαλλοντικής διαχείρισης (Lewsey et al., 2004). Εικόνα 3.12: Γαλάζια σημαία σε παραλία της Κορίνθου Ευαισθητοποίηση κοινού για το περιβάλλον Αρκετή έμφαση δίνεται συχνά στη σημασία της κατανόησης από το κοινό και της εκπαίδευσής του σε θέματα δημόσιας πολιτικής. Όμως, η ευαισθητοποίηση του κοινού και η γνώση είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής όπως και η αλλαγή νοοτροπίας. Οι κυβερνήσεις πρέπει να ξεκινήσουν μια εντατική 55

66 Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής εκστρατεία εκπαίδευσης, η οποία να αποτελεί μέρος μιας ευρείας κλίμακας επικοινωνιακού σχεδίου με σκοπό την απόδειξη του γεγονότος ότι οι περιφέρειες κατανοούν τις επιπτώσεις της κλιματικής μεταβλητότητας και της αλλαγής στις ευάλωτες περιοχές καθώς και ότι γνωρίζουν τα πιθανά μέτρα προσαρμογής που μπορούν να ληφθούν. Ένας πεπειραμένος καταναλωτής, για παράδειγμα, θα πρέπει να είναι απρόθυμος να αγοράσει ακίνητα σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Η διάδοση των συγκεκριμένων πληροφοριών βοηθά επίσης στην εξασφάλιση του ότι οι διάφοροι τομείς της αγοράς θα λάβουν υπόψη τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, καθώς και τις νέες ευκαιρίες για την ανάπτυξη της αγοράς. Κεντρικό ρόλο σε οποιοδήποτε πρόγραμμα εκπαίδευσης παίζουν τα εξής (Lewsey et al., 2004): Προώθηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Κοινοποίηση πληροφοριών σχετικά με ευάλωτες και επικίνδυνες περιοχές. Εκπαίδευση ενδιαφερόμενων τοπικών αρχών σχετικά με τα εργαλεία και τις πρακτικές που μπορούν να εφαρμοστούν για τη μείωση των επιπτώσεων. Ενθάρρυνση της συμμετοχής σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων. 56

67 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης 4. Η ΠΟΛΥΚΡΙΤΗΡΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ 4.1 Γενικά Η πολυκριτηριακή ανάλυση αποτελεί ένα εργαλείο λήψης αποφάσης το οποίο αναπτύχθηκε με σκοπό τον περιορισμό της σύγχυσης που προκαλείται σε περιπτώσεις που εμπλέκονται μεταξύ τους πολλά και διαφορετικής φύσεως κριτήρια που αφορούν συγκεκριμένες επιλογές. Ουσιαστικά, με τη χρήση της μεθόδου αυτής επιτυγχάνεται η σύνθεση ενός μεγάλου όγκου πληροφοριών, με παράλληλη διατήρηση των στόχων και των προτιμήσεων του εκάστοτε λήπτη απόφασης. Η τελική επιδίωξη με τη χρήση τέτοιων μεθόδων είναι ο πολιτικός συμβιβασμός ανάμεσα σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, ρυθμίζοντας κατά περίπτωση και ανάλογα με τους στόχους που έχουν τεθεί, το βάρος που φέρει ο καθένας στην τελική λήψη απόφασης (Αραβώσης κ.α., 2003). Είναι γνωστό ότι άριστη λύση ενός προβλήματος δεν υφίσταται. Η ικανοποίηση των στόχων δεν είναι δυνατόν να είναι πλήρης καθώς σε αυτήν την περίπτωση δε θα υπήρχε πρόβλημα απόφασης, αφού η λύση με τις καλύτερες επιδόσεις σε όλα τα κριτήρια θα προκρινόταν χωρίς αμφιβολία ως προς την ορθότητα της απόφασης. Είναι κατανοητό λοιπόν πως οι διαθέσιμες εναλλακτικές παρουσιάζουν άριστη επίλυση μόνο ως προς ένα ή περισσότερα κριτήρια, αλλά σε καμία περίπτωση ως προς όλα. Στην πράξη, οι λήπτες αποφάσεων έρχονται αντιμέτωποι με αντικρουόμενους στόχους κοινωνικοπολιτικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής φύσεως και αποφασίζουν σε ποιους στόχους δε διατίθενται να δεχτούν απόκλιση από το βέλτιστο και με ποιους θα είναι πιο ελαστικοί. Έτσι το πρόβλημα είναι πολυδιάστατο και χρήζει ιδιαίτερης αντιμετώπισης. Συνεπώς, η αβεβαιότητα και η ανακρίβεια είναι αναφαίρετα στοιχεία της δομής τους (Χρυσουλίδου, 2012). Η χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης έγκειται στο ότι βοηθάει το λήπτη να οργανώσει τις διαθέσιμες πληροφορίες, να εντοπίσει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε λύσης, να συνειδητοποιήσει τις προτιμήσεις και τις ανοχές του έχοντας ως τελικό στόχο την επίτευξη των λιγότερο οδυνηρών συμβιβασμών. Η επιλογή των κριτηρίων και η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους, όπως η βαθμονόμηση, ο καθορισμός των συντελεστών βαρύτητας, η βαθμολόγηση σε συνδυασμό πάντα με τα εναλλακτικά σενάρια, συνθέτουν σε γενικές γραμμές τη λύση του προβλήματος (Σκερλετίδου, 2010). Σύμφωνα με την Georgopoulou et al. (1997), η πολυκριτηριακή ανάλυση απαρτίζεται από τα εξής στάδια: Ορισμός του προβλήματος και προσδιορισμός των ενδεχόμενων περιορισμών για το σχηματισμό ρεαλιστικών σεναρίων. Κατασκευή του μητρώου επεξεργασίας και αξιολόγησης, η οποία περιλαμβάνει: τον ορισμό των εμπλεκομένων στη διαδικασία, 57

68 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης το σχηματισμό εναλλακτικών στρατηγικών, την επιλογή των κριτηρίων αξιολόγησης, την αξιολόγηση των διαθέσιμων εναλλακτικών σε σχέση με τα κριτήρια. Καθορισμός του συντελεστή βαρύτητας του κάθε κριτηρίου. Υπολογισμός των επιμέρους επιδόσεων των εναλλακτικών σεναρίων με την επιλογή της κατάλληλης πολυκριτηριακής μεθόδου. Κατάταξη όλων των εφικτών εναλλακτικών με φθίνουσα σειρά επίδοσης. Διεξαγωγή της ανάλυσης ευαισθησίας προκειμένου να διερευνηθούν οι διάφοροι παράμετροι που επηρεάζουν την ταξινόμηση των εναλλακτικών σεναρίων. Προτάσεις και συστάσεις επί των αποτελεσμάτων. Αντικειμενική επιδίωξη της παρούσας εργασίας αποτελεί η πρόκριση βέλτιστων μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού με χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης. Κατά την εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης στο πρώτο στάδιο καθορίζονται τα εναλλακτικά μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή που είναι δυνατόν να εφαρμοστούν στην Ελλάδα. Στην επόμενη φάση, καθορίζονται τα κριτήρια και, έπειτα, γίνεται η βαθμολόγηση αυτών ως προς τα εναλλακτικά σενάρια και η εκτίμηση των συντελεστών βαρύτητας από τους ειδικούς. Ακολουθεί η εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης και η εξαγωγή των αποτελεσμάτων. Τέλος, λαμβάνεται η απόφαση για την κατάλληλη επιλογή μέτρου με τη συγκατάθεση της ανάλυσης εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis) που πραγματοποιείται σε αυτό στάδιο. 4.2 Επισκόπηση μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης Στο πεδίο της πολυκριτηριακής ανάλυσης έχουν αναπτυχθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες διάφορες μεθοδολογίες. Οι μέθοδοι αυτές μπορούν να χωριστούν σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με τη μορφή του μοντέλου ολικής προτίμησης που χρησιμοποιούν, αλλά και τη διαδικασία ανάπτυξης του μοντέλου. Η κατηγοριοποίηση που χρησιμοποιείται είναι η εξής: Αναλυτική-συνθετική προσέγγιση: Στοχεύει στην ανάλυση της συμπεριφοράς του λήπτη απόφασης που επιθυμεί να κάνει μια λογική και υπεύθυνη επιλογή μεταξύ των εναλλακτικών λύσεων. Μπορεί να διερευνήσει συστηματικά τις πραγματικές τάσεις με σκοπό την πραγματοποίηση των σημαντικών αλλά πολλές φορές δυσάρεστων αμοιβαίων παραχωρήσεων μεταξύ των ασύγκριτων ποιοτικά στόχων (Roy and Bouysou, 1993). Πολυκριτηριακός μαθηματικός προγραμματισμός: Στοχεύει στην επίλυση προβλημάτων που δεν υπάρχουν διακριτές εναλλακτικές επιλογές και περισσότεροι του ενός στόχοι (Beyer, 2002). Πολυκριτηριακή θεωρία χρησιμότητας: Στην Πολυκριτηριακή Θεωρία Χρησιμότητας παρουσιάζεται με ποιον τρόπο ένας λήπτης απόφασης επιθυμεί να κάνει μια λογική 58

69 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης και υπεύθυνη επιλογή μεταξύ εναλλακτικών λύσεων. Μπορεί συστηματικά να διερευνήσει τις πραγματικές τάσεις με σκοπό την πραγματοποίηση των σημαντικών αλλά πολλές φορές δυσάρεστες αμοιβαίες παραχωρήσεις μεταξύ των ασύγκριτων ποιοτικά στόχων (Keeny and Raiffa, 1993). Θεωρία των σχέσεων υπεροχής: Χρησιμοποιούν την αρχή της συμφωνίαςασυμφωνίας. Τέτοιες μέθοδοι δεν είναι ούτε μεταβατικές, ούτε πλήρεις. Επιβάλλονται κάποιοι δομικοί περιορισμοί στην πλούσια δομή του συνόλου των εναλλακτικών λύσεων με τη σχέση συμφωνίας-ασυμφωνίας και με κατάλληλες μεταβατικές ιδιότητες, έχουν ως στόχο την κατανομή της δυναμικότητας μεταξύ των διάφορων ιδιοτήτων (Roy and Bouysou, 1993). Μεταξύ των τεσσάρων αυτών βασικών προσεγγίσεων της πολυκριτηριακής ανάλυσης αποφάσεων, η πολυκριτηριακή θεωρία χρησιμότητας, η θεωρία των σχέσεων υπεροχής και η αναλυτική-συνθετική προσέγγιση, προσανατολίζονται προς την αντιμετώπιση διακριτών προβλημάτων λήψης αποφάσεων. Στόχος τους είναι η σύνθεση όλων των κριτηρίων με σκοπό την αξιολόγηση ενός πεπερασμένου συνόλου εναλλακτικών δραστηριοτήτων. Απεναντίας, ο πολυκριτηριακός μαθηματικός προγραμματισμός αποτελεί μια γενίκευση της γνωστής θεωρίας του μαθηματικού προγραμματισμού σε περιπτώσεις όπου πρέπει να βελτιστοποιηθούν πολλαπλές αντικειμενικές συναρτήσεις. 4.3 Προσέγγιση σχέσεων υπεροχής (Outranking Methods) Η προσέγγιση των σχέσεων υπεροχής βασίζεται στη σύγκριση των επιλογών ανά ζεύγη σε κάθε μεμονωμένο κριτήριο με βάση τις επιδόσεις τους και τις ενδοκριτηριακές προτιμήσεις του λήπτη απόφασης, όπως αυτές εκφράζονται με τα κατώφλια αδιαφορίας ή/και προτίμησης. Η σύγκριση στις μεθόδους υπεροχής γίνεται στην αρχική κλίμακα μέτρησης των επιδόσεων (ποσοτική ή ποιοτική) χωρίς αναγωγή στο διάστημα [0,1], κάτι που αποτελεί και βασικό χαρακτηριστικό τους. Από την ανά κριτήριο σύγκριση προκύπτει ο δείκτης που στη συνέχεια συντίθεται σε ένα συνολικό δυαδικό δείκτη λαμβάνοντας υπόψη τους συντελεστές βαρύτητας των κριτηρίων (Roy and Bouysou, 1993). Οι δυαδικοί δείκτες χαρακτηρίζουν ζεύγη επιλογών (a, b) και προσδιορίζουν στο διάστημα [0,1] σε ποιο βαθμό ισχύει η υπόθεση: «η λύση a είναι τουλάχιστον τόσο καλή όσο και η λύση b». Οι δείκτες αυτοί ονομάζονται δείκτες προτίμησης ή δείκτες συμφωνίας (ως προς την υπόθεση), ανάλογα με τη μέθοδο και τον ακριβή τρόπο υπολογισμού τους. Μια λύση a με υψηλές τιμές δεικτών προτίμησης σε σύγκριση με τις υπόλοιπες εναλλακτικές λύσεις χαρακτηρίζεται από μία σχετική υπεροχή. Αντίθετα άλλες λύσεις που δεν επιβεβαιώνουν την υπόθεση σε σημαντικό βαθμό, κρίνονται ως υποδεέστερες. Συνεπώς, το τελικό στάδιο στις μεθόδους υπεροχής είναι η επεξεργασία των δυαδικών δεικτών με σκοπό να προκύψουν 59

70 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης σχέσεις υπεροχής και η τελική κατάταξη των εναλλακτικών λύσεων (Roy and Bouysou, 1993). Αυτό που διαφοροποιεί τις μεθόδους υπεροχής από τις μεθόδους πολυκριτηριακής ανάλυσης αθροιστικής συνάρτησης, είναι ότι το μέτρο χαρακτηρισμού και αξιολόγησης των λύσεων δεν είναι μία συνολική σταθμισμένη «επίδοση», αλλά ένας δείκτης σύνθεσης των προτιμήσεων του λήπτη απόφασης. Επομένως, οι συντελεστές βαρύτητας στις μεθόδους υπεροχής παίζουν ένα ιδιαίτερο ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, δεν έχουν το χαρακτήρα των συντελεστών αντιστάθμισης μεταξύ των επιδόσεων στα επιμέρους κριτήρια, γι αυτό και δε χρησιμοποιείται η μέθοδος αντιστάθμισης για την εξαγωγή τους. Αντιθέτως, υποδηλώνουν το βαθμό συμβολής κάθε κριτηρίου στη διαμόρφωση του συνολικού δείκτη προτίμησης ή συμφωνίας (Siskos, 1983). Δεν ισχύει η υπόθεση της μεταβατικότητας των σχέσεων υπεροχής, λόγω του διευρυμένου μοντέλου προτιμήσεων που ακολουθείται. Αυτό σημαίνει ότι αν ο λήπτης απόφασης κρίνει ότι η λύση a υπερέχει της b, και η λύση b της c, αυτό δε συνεπάγεται απαραίτητα ότι η λύση α υπερέχει της c. Αυτό συμβαίνει όταν η πρόταση «η λύση a είναι τουλάχιστον τόσο καλή όσο και η λύση c», δεν επιβεβαιώνεται επαρκώς λόγω των προσκοπτόμενων αντιφάσεων κατά τη δυαδική τους σύγκριση στα επιμέρους κριτήρια. Συνεπώς, η αρχική κατάταξη των επιλογών στις μεθόδους υπεροχής δεν είναι πλήρης, αφού περιλαμβάνει και μη συγκρίσιμες επιλογές. Παρόλο που το χαρακτηριστικό αυτό από πρώτη άποψη μπορεί να θεωρηθεί ως αρνητικό, στην πραγματικότητα παρέχει χρήσιμη πληροφορία στο λήπτη εντοπίζοντας λύσεις, μεταξύ των οποίων η επιλογή απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και αξιολόγηση των ισχυρών και αδύνατων επιδόσεων τους. Οι πιο γνωστές μέθοδοι υπεροχής είναι η ομάδα των μεθόδων ELECTRE και PROMETHEE, οι οποίες αναλύονται παρακάτω Μέθοδος ELECTRE Η ομάδα μεθόδων ELECTRE χρησιμοποιούν εκτός των κατωφλίων αδιαφορίας και προτίμησης και το κατώφλι απαγόρευσης (veto), το οποίο σημαίνει ότι αν η διαφορά επιδόσεων μεταξύ δύο επιλογών υπερβαίνει κάποιο συγκεκριμένο όριο, η υποδεέστερη επιλογή δε μπορεί να υπερέχει ανεξαρτήτως των επιδόσεων της στα άλλα κριτήρια. Η επίλυση του πολυκριτηριακού προβλήματος με τις μεθόδους αυτές ακολουθεί τα παρακάτω διαδοχικά στάδια όπως αυτά καθορίστηκαν από τους Brans and Vincke στη μελέτη τους (1985): 1 ο Στάδιο: Αρχικά, γίνεται η επιλογή των κριτηρίων, έτσι ώστε να καλύπτουν όλες τις πλευρές του εξεταζόμενου προβλήματος και να δύνανται να βαθμολογηθούν σε κατάλληλη κλίμακα. 60

71 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης όπου p: το όριο προτίμησης και q: το όριο αδιαφορίας. Για την εφαρμογή της μεθόδου ELECTRE III εισάγεται επιπλέον η σχέση asb, η οποία δηλώνει ότι το σενάριο a είναι τουλάχιστον τόσο καλό όσο το b. Με σκοπό την εξέταση της δήλωσης asb εισάγονται οι παρακάτω αρχές, σύμφωνα με τους Buchaman et al. (1999): αρχή συμφωνίας: Ισχύει asb για την πλειοψηφία των κριτηρίων. αρχή της μη ασυμφωνίας: Από το σύνολο των κριτηρίων, με βάση τα οποία δε γίνεται δεκτή η δήλωση, δεν περιέχει κανένα κριτήριο βάσει του οποίου η δήλωση να απορρίπτεται ισχυρά. Το σύμβολο as j b δηλώνει ότι το σενάριο a είναι τουλάχιστον τόσο καλό όσο το b σε σχέση με το κριτήριο j. Για να θεωρηθεί το κριτήριο j σε συμφωνία με τη δήλωση asb, πρέπει να ισχύει as j b, δηλαδή g j (a) g j (b) - q j. Αντίστοιχα, το κριτήριο j βρίσκεται σε ασυμφωνία με τη δήλωση asb, όταν ισχύει bp j a, δηλαδή όταν g j (b) gj(a) - p j. Γενικά, ως σκοπός της μεθόδου ορίζεται η κατάταξη των εναλλακτικών σεναρίων λαμβάνοντας υπόψη: τους συντελεστές βαρύτητας των κριτηρίων, τα όρια αδιαφορίας και προτίμησης για κάθε κριτήριο, τις δυσκολίες που πιθανόν να προκύψουν από τη σύγκριση δύο σεναρίων, όπου το πρώτο εμφανίζεται σημαντικά καλύτερο από το δεύτερο σε σχέση με ένα υποσύνολο κριτηρίων, αλλά υποδεέστερο σε σχέση με το σύνολο των κριτηρίων (Roy et al., 1986) Μεθοδολογικό πλαίσιο Ο ορισμός του νοηματικού πλαισίου της μεθόδου ELECTRE III ακολουθείται από τη μεθοδολογία για την επαλήθευση ή την απόρριψη της δήλωσης asb. Τα σενάρια συγκρίνονται ανά ζεύγη και υπολογίζονται τα μέτρα συμφωνίας c j (a,b), που εκφράζουν την υπεροχή του σεναρίου a σε σχέση με το b. Συγκεκριμένα ισχύει: όπου g j (a) και g j (b) είναι οι βαθμολογήσεις των εναλλακτικών σεναρίων a και b, αντίστοιχα, σύμφωνα με το κριτήριο j, ενώ p j και q j είναι τα αντίστοιχα όρια προτίμησης και αδιαφορίας. Στη συνέχεια, υπολογίζονται οι δείκτες συμφωνίας c (a,b) (concordance index), σύμφωνα με τη σχέση (Hokkanen et al., 2000): 65

72 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης όπου k j ο συντελεστής βαρύτητας του κριτηρίου j. Οι δείκτες συμφωνίας χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό του Πίνακα συμφωνίας που έχει τη μορφή του Πίνακα 4.1. Πίνακας 4.1: Πίνακας συμφωνίας. Από τους δείκτες συμφωνίας είναι δυνατός ο υπολογισμός των καθαρών ροών με χρήση της ακόλουθης σχέσης: όπου n είναι ο αριθμός των κριτηρίων (Hokkanen et al., 2000). Αντίστοιχα υπολογίζονται και οι δείκτες ασυμφωνίας d j (a,b). Για την περίπτωση αυτή απαιτείται η εισαγωγή ενός επιπλέον ορίου, του ορίου άρνησης v j (veto). Ως όριο άρνησης ενός κριτηρίου j ορίζεται η μικρότερη τιμή της διαφοράς των βαθμολογήσεων δύο σεναρίων πέρα από την οποία θεωρείται ότι δεν ισχύει η δήλωση as j b (Roy, 1985). Η χρήση των δεικτών ασυμφωνίας περιορίζει την αντιστάθμιση μεταξύ των βαθμολογήσεων των κριτηρίων (Hokkanen et al., 2000). Στην περίπτωση που d j (a,b)=1 για κάθε j, τότε το εναλλακτικό σενάριο a απορρίπτεται και δεν συμπεριλαμβάνεται στη μετέπειτα αξιολόγηση. Σε αντίθεση με τους δείκτες συμφωνίας, στην εύρεση των δεικτών ασυμφωνίας δε συνυπολογίζονται οι συντελεστές βαρύτητας (Roy and Vanderpooten, 1997). Βάσει των δεικτών συμφωνίας και ασυμφωνίας, υπολογίζονται στη συνέχεια οι βαθμοί αξιοπιστίας (credibility degree) για κάθε ζεύγος σεναρίων, σύμφωνα με τη σχέση: 66

73 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης όπου J(a,b) είναι το σύνολο των κριτηρίων. Με την εφαρμογή της τελευταίας συνάρτησης εξάγεται ο Πίνακας αξιοπιστίας (Πίνακας 4.2), με ανάλογη μορφή του Πίνακα συμφωνίας (Hokkanen and Salminen,1997). Εν συνεχεία, γίνεται κατάταξη των σεναρίων σύμφωνα με τον Πίνακα αξιοπιστίας. Σε πρώτη φάση, σχηματίζονται δύο κατατάξεις Ζ1 και Ζ2, αύξουσας και φθίνουσας προτίμησης αντίστοιχα, και από το συνδυασμό αυτών καταλήγουμε στην τελική κατάταξη Ζ = Ζ1 Ζ2 (Buchanan et al., 1999). Σε αυτό το σημείο εισάγεται η σταθερά λ, η οποία είναι η μεγαλύτερη τιμή του Πίνακα αξιοπιστίας, δηλαδή λ = max S(α,b) και ορίζεται ως η τιμή αξιοπιστίας S(λ), τέτοια ώστε να παραμείνουν μόνο οι τιμές S(a,b) που είναι μεγαλύτερες του λ-s(λ). Τόσο η τιμή αξιοπιστίας, όσο και τα όρια p j, q j, v j τα οποία έχουν ήδη αναφερθεί, καθορίζονται κατά υποκειμενικό τρόπο από το λήπτη αποφάσεων. Γενικά ισχύει: Με εφαρμογή της τελευταίας συνάρτησης απορρέει ο τελικός Πίνακας βαθμολόγησης με βάση τον οποίο ο λήπτης απόφασης καταλήγει στην τελική κατάταξη των επιμέρους εναλλακτικών. Πίνακας 4.2: Πίνακας αξιοπιστίας Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων πολυκριτηριακής ανάλυσης με τη χρήση της ELECTRE III Στην παρούσα εργασία για την εφαρμογή της μεθόδου ELECTRE III χρησιμοποιείται το λογισμικό που έχει αναπτυχθεί από το Laboratoire d'analyse et Modélisation de Systèmes pour l'aide à la décision (L.A.M.S.A.DE.) του Université Paris - Dauphine (L.A.M.S.A.DE., 2009). Στην Εικόνα 4.2 αποτυπώνεται το περιβάλλον του λογισμικού, όπως εμφανίζεται με την έναρξη λειτουργίας της εφαρμογής. 67

74 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Εικόνα 4.2: Εισαγωγικό περιβάλλον λογισμικού ELECTRE III. Αρχικά, γίνεται προσθήκη των κριτηρίων που έχουν καθοριστεί στο αρχικό πρότυπο. Γίνεται ονομαστική καταχώρηση κάθε κριτήριου, ενώ ταυτόχρονα συμπληρώνεται ο συντελεστής βαρύτητάς του. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο συντελεστής βαρύτητας αποτελεί στοιχείο ανάλογο με τη σημαντικότητα του κριτηρίου στο πλαίσιο της αξιολόγησης. Στο ίδιο παράθυρο υπάρχει η επιλογή «Direction of Preferences» με την οποία δίνεται η δυνατότητα επιλογής στο μελετητή της κατεύθυνσης προτίμησης των τιμών που θα βαθμολογηθεί το κριτήριο για κάθε σενάριο. Πιο συγκεκριμένα, επιλέγεται η ένδειξη «Increasing» ή «Decreasing» για τις περιπτώσεις όπου η επιθυμητή μεταβολή των συγκεκριμένων τιμών είναι αύξουσα ή φθίνουσα αντίστοιχα. Τα στοιχεία αυτά συνοψίζονται στην Εικόνα 4.3. Εικόνα 4.3: Πεδίο εισαγωγής κριτηρίων. Στο αμέσως επόμενο βήμα καθορίζονται τα εναλλακτικά σενάρια (alternatives), για τα οποία διαφοροποιούνται οι τιμές των κριτηρίων. Σε αυτήν τη φάση της μελέτης εισάγονται και κατονομάζονται τα εναλλακτικά σενάρια. Το περιβάλλον εισαγωγής των εναλλακτικών σεναρίων στο λογισμικό παρουσιάζεται στην Εικόνα

75 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Εικόνα 4.4: Πεδίο καθορισμού εναλλακτικών σεναρίων. Στη συνέχεια ενεργοποιείται από το πρόγραμμα η δυνατότητα εισαγωγής των τιμών για τα επιμέρους κριτήρια για όλα τα εναλλακτικά σενάρια. Τα κελιά εισαγωγής εμφανίζονται με τη μορφή ενός Πίνακα «Εdit Performance Table» και παρουσιάζονται στην Εικόνα 4.5. Εικόνα 4.5: Πεδίο εισαγωγής τιμών των κριτηρίων για τα εναλλακτικά σενάρια. Στην επόμενη φάση, γίνεται εισαγωγή στο μοντέλο των κατωφλίων προτίμησης (preference), αδιαφορίας (indifference) και άρνησης (veto), για κάθε κριτήριο ξεχωριστά. Το τελευταίο παράθυρο (Εικόνα 4.6) αποτελείται από μια σειρά περιοχών όπου παρατίθενται δεδομένα τα οποία έχουν επιλεχθεί έως τώρα και άλλα που πρέπει να οριστικοποιηθούν στο παρόν βήμα. Στο αριστερό πεδίο του περιβάλλοντος εισαγωγής κατωφλιών (Edit Thresholds) γίνεται διακριτή η κωδικοποίηση του κάθε κριτηρίου, η βαρύτητά του και η κατεύθυνση προτίμησης των τιμών του. Δεξιά του παραπάνω πεδίου εμφανίζεται βοηθητικός Πίνακας, στον οποίο αναγράφονται η μέγιστη και η ελάχιστη τιμή των επιδόσεων στο συγκεκριμένο κριτήριο, καθώς και η ελάχιστη διαφορά των αριθμητικών δεδομένων των κριτηρίων για κάθε εναλλακτικό σενάριο. Στο περιβάλλον εισαγωγής κατωφλιών υπάρχει ακόμα η επιλογή για την απενεργοποίηση του κατωφλιού άρνησης (disable veto). Στην περίπτωση που ενεργοποιηθεί το κατώφλι αυτό, στα διαθέσιμα προς συμπλήρωση στοιχεία για τα κατώφλια αδιαφορίας (indifference) και προτίμησης (preference) προστίθεται και η περιοχή προς συμπλήρωση του κατωφλιού άρνησης (veto). Εδώ υπάρχουν οι συντελεστές α και β με τους 69

76 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης οποίους καθορίζονται τα κατώφλια προτίμησης, αδιαφορίας και άρνησης. Ο συντελεστής α αφορά στο μεταβλητό μέρος της συνάρτησης f(x)=ax+b, ενώ ο β στο σταθερό της μέρος. Για μεγαλύτερη απλοποίηση, όσον αφορά στον καθορισμό των συγκεκριμένων κατωφλιών, θεωρείται μηδενικό το μεταβλητό μέρος της συνάρτησης, θέτοντας παντού (α=0). Εικόνα 4.6: Πεδίο εισαγωγής κατωφλιών προτίμησης, αδιαφορίας και άρνησης. Τέλος, μετά την εισαγωγή όλων των παραπάνω στοιχείων, παραμέτρων και συντελεστών, το μόνο που απομένει είναι ο υπολογισμός, ο οποίος και θα οδηγήσει στα τελικά αποτελέσματα προτίμησης, κατατάσσοντας τα σενάρια από το καλύτερο προς το χειρότερο. Υπάρχει ακόμη η δυνατότητα κατασκευής τελικού γραφήματος που να παρουσιάζει την τελική κατάταξη των σεναρίων. 4.5 Μαθηματικό υπόβαθρο PROMETHEE Οι μέθοδοι PROMETHEE ανήκουν στην κατηγορία των μεθόδων υπεροχής (outranking methods) και οι επιπλέον πληροφορίες-στοιχεία που απαιτούν είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρες και κατανοητές από τους λήπτες αποφάσεων. Οι πληροφορίες αυτές σχηματίζουν τις ακόλουθες δύο κατηγορίες: πληροφορίες - στοιχεία για τη σχέση μεταξύ των κριτηρίων, πληροφορίες - στοιχεία για το κάθε κριτήριο ξεχωριστά. Πιο συγκεκριμένα, για τις πληροφορίες-στοιχεία για τη σχέση μεταξύ των κριτηρίων, ο λήπτης αποφάσεων καλείται να εισάγει ένα σύνολο w j, j = 1,2,,k, που αντιπροσωπεύει τους συντελεστές βαρύτητας, δηλαδή το πόσο σημαντικό είναι το κάθε κριτήριο. Οι συντελεστές αυτοί είναι μη αρνητικοί αριθμοί, ανεξάρτητοι από τις μονάδες μέτρησης των κριτηρίων. Όσο πιο σημαντικό είναι το κριτήριο, τόσο πιο μεγάλος είναι ο συντελεστής. Για τις πληροφορίες - στοιχεία για το κάθε κριτήριο ξεχωριστά, η PROMETHEE δεν κατανέμει μια εγγενή απόλυτη αξία σε κάθε εναλλακτική λύση, ούτε συνολικά, ούτε σε κάθε κριτήριο χωριστά. Οι δημιουργοί της πιστεύουν πως οι λήπτες αποφάσεων δε λειτουργούν με αυτήν τη λογική. Η δομή προτίμησης της PROMETHEE βασίζεται σε συγκρίσεις ανά ζεύγος. Στην περίπτωση αυτή λαμβάνεται υπόψη η απόκλιση μεταξύ των εκτιμήσεων των αξιών δύο εναλλακτικών για ένα συγκεκριμένο κριτήριο. Για μικρές αποκλίσεις, ο αποφασίζων 70

77 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης κατανέμει μια μικρή προτίμηση στην καλύτερη εναλλακτική και πιθανώς και καμία προτίμηση σε περίπτωση που θεωρήσει ότι η απόκλιση αυτή είναι αμελητέα. Η προτίμηση μεγαλώνει όσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση. Θεωρείται πως οι προτιμήσεις αυτές είναι πραγματικοί αριθμοί οι οποίοι βρίσκονται στο διάστημα [0, 1]. Δηλαδή, για κάθε κριτήριο ο λήπτης απόφασης έχει στο νου του μια συνάρτηση: όπου: και για την οποία: Στην περίπτωση που υπάρχει μόνο ένα κριτήριο και επιθυμείται να μεγιστοποιηθεί, η συνάρτηση αυτή δίνει την προτίμηση του a ως προς το b για τις αποκλίσεις dj μεταξύ των εκτιμήσεων τους για ένα κριτήριο g j (χ). H συνάρτηση θα πρέπει να έχει τη μορφή της Εικόνας 4.7. Όταν οι αποκλίσεις είναι αρνητικές, οι προτιμήσεις είναι ίσες με 0. Ισχύει η ακόλουθη ιδιότητα: Εικόνα 4.7: Συνάρτηση προτίμησης. Για κριτήρια που επιθυμείται η ελαχιστοποίησή τους, η συνάρτηση προτίμησης πρέπει να αντιστραφεί ή εναλλακτικά να ισχύει ότι: Το ζευγάρι {g j (χ), P j (a,b)} ονομάζεται γενικευμένο κριτήριο που σχετίζεται με το κριτήριο g j (χ). Για το καθένα από τα κριτήρια του εκάστοτε προβλήματος πρέπει να οριστεί ένα τέτοιο γενικευμένο κριτήριο. Η χρήση των κατωφλιών αδιαφορίας και προτίμησης διευκολύνει το λήπτη απόφασης να εκφράσει τις προτιμήσεις του για το κάθε κριτήριο. Ο τύπος και οι τιμές των κατωφλιών εξαρτώνται από τη φύση του κριτηρίου, από τη διασπορά των επιδόσεων των επιλογών, από 71

78 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης την αντικειμενική ακρίβεια των δεδομένων και από τους υποκειμενικούς δισταγμούς του αποφασίζοντα μπροστά σε μικρές διαφορές επιδόσεων. Σημειώνεται ότι p j : κατώφλι προτίμησης (strict preference threshold) και q j : κατώφλι αδιαφορίας (indifference threshold). Ένας εμπειρικός κανόνας για την εκτίμηση των κατωφλιών αδιαφορίας είναι ο υπολογισμός τους ως ποσοτήτων επί της μέγιστης διαφοράς [g jmax g jmin ] των τιμών g j (X) για κάθε εναλλακτική Χ. Σε πολλές περιπτώσεις το κατώφλι αδιαφορίας εκτιμάται ως 5-15% και το κατώφλι προτίμησης ως το 10-30% αυτής της διαφοράς. Ένας δεύτερος τρόπος υπολογισμού του κατωφλιού προτίμησης είναι: όπου: n το πλήθος των εναλλακτικών. Δυο εναλλακτικές είναι αδιάφορες ως προς ένα κριτήριο i αν και μόνο αν και η a εναλλακτική προτιμάται της b όταν. Ο δείκτης προτίμησης της εναλλακτικής (preference index) π(a,b) της εναλλακτικής a έναντι της b ορίζεται ως ο σταθμισμένος μέσος όρος των προτιμήσεων P j (a,b) ως προς όλα τα κριτήρια i, δηλαδή: Αν π(a,b) 0 υποδεικνύει μικρή προτίμηση της εναλλακτικής a έναντι της b και π(a,b) 1 υποδεικνύει ιδιαίτερη προτίμηση της εναλλακτικής a έναντι της b. Όσον αφορά στην ταξινόμηση (ranking) των εναλλακτικών στο μοντέλο PROMETHEE Ι γίνεται με τη χρήση ροών(flows), θετικών και αρνητικών. Ορίζονται: Θετική ροή (positive flow): υποδεικνύει την προτίμηση της εναλλακτικής Α έναντι όλων των άλλων. Αρνητική ροή(negative flow): υποδεικνύει την προτίμηση της εναλλακτικής a έναντι της Α. Οι κανόνες ταξινόμησης είναι οι εξής: Η εναλλακτική Α υπερτερεί της Β όταν: φ + (A) > φ + (Β) και φ - (Α )< φ - (Β) φ + (A) = φ + (Β) και φ - (Α) < φ - (Β) φ + (A) > φ + (Β) και φ - (Α) = φ - (Β). Η Α είναι αδιάφορη ως προς τη Β όταν φ + (A) = φ + (Β) και φ - (Α) = φ - (Β). Η Α και η Β σε κάθε άλλη περίπτωση είναι μη συγκρίσιμες. 72

79 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Συνεπώς, με τη χρήση του PROMETHEE Ι κάποιες εναλλακτικές δεν μπορούν να ταξινομηθούν, αφού είναι μη συγκρίσιμες. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιείται το PROMETHEE ΙΙ, το οποίο δύναται να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη ταξινόμηση θεωρώντας ότι: Η εναλλακτική Α υπερτερεί της Β όταν: φ(α) > φ(β) Η εναλλακτική Α είναι αδιάφορη της Β αν και μόνο αν φ(α) = φ(β) όπου φ(χ) = φ + (Χ) - φ - (Χ) η καθαρή ροή (net flow). Έτσι, όλες οι εναλλακτικές είναι συγκρίσιμες. Είναι ακόμα δυνατόν να έχουμε εναλλακτικές με ίσες προτιμήσεις. Σημειώνεται ότι ο δείκτης προτίμησης και οι τιμές των θετικών, αρνητικών και καθαρών ροών, οι οποίες δείχνουν το βαθμό στον οποίο η λύση υπερέχει ή υπολείπεται έναντι όλων των υπόλοιπων επιλογών, υπολογίζονται από το πρόγραμμα. Το πλάνο γεωμετρικής ανάλυσης για αλληλεπιδραστική βοήθεια (GAIA: Geometrical Analysis for Interactive Aid) επιδεικνύει γραφικά τη σχετική θέση των εναλλακτικών λύσεων σε σχέση με τη συνεισφορά τους στα διάφορα κριτήρια. Το μοντέλο GAIA ουσιαστικά αποτελεί μια γραφική απεικόνιση με σκοπό την παροχή βοήθειας στον αναλυτή κατά την προσπάθεια προσδιορισμού πιθανών συγκρουόμενων εναλλακτικών λύσεων ως προς συγκεκριμένα κριτήρια. Οι πληροφορίες σχετικά με ένα πρόβλημα απόφασης που περιλαμβάνουν ν κριτήρια μπορούν να αναπαρασταθούν σε ένα χώρο ν-διαστάσεων. Το πλάνο GAIA δημιουργείται από την προβολή αυτών των πληροφοριών έτσι ώστε να υπάρχει η ελάχιστη δυνατή απώλεια δεδομένων. Οι εναλλακτικές λύσεις απεικονίζονται από κόκκινες κουκίδες και τα κριτήρια διατάσσονται σε άξονες. Ο συγκρουόμενος χαρακτήρας των κριτηρίων απεικονίζεται στο πλάνο καθώς κριτήρια που εκφράζουν παρόμοιες προτιμήσεις στα δεδομένα προσανατολίζονται στην ίδια κατεύθυνση, ενώ τα συγκρουόμενα κριτήρια έχουν αντιδιαμετρικές κατευθύνσεις. Εκτός των εναλλακτικών λύσεων και των κριτηρίων, η προβολή των συντελεστών βαρύτητας στο πλάνο GAIA αντιστοιχεί σε ένα νέο άξονα (άξονα απόφασης του PROMETHEE) που δείχνει την κατεύθυνση του συμβιβασμού ως αποτέλεσμα της βαρύτητας που έχει αποδοθεί στα κριτήρια. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι θέσεις των εναλλακτικών κινήσεων και των κριτηρίων δεν αλλάζει στο πλάνο GAIA σε περίπτωση αλλαγής των συντελεστών βαρύτητας. Στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας έγινε χρήση του λογισμικού Visual PROMETHEE που είναι συνδυασμός της PROMETHEE και GAIA. 73

80 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Παρουσίαση λογισμικού επίλυσης προβλημάτων με τη χρήση της PROMETHEE Το πρώτο βήμα κατά τη χρήση της Visual PROMETHEE είναι η εισαγωγή των κριτηρίων και των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής για τη δημιουργία του πίνακα αξιολόγησης (evaluation table), όπως απεικονίζονται στις Εικόνες 4.8 και 4.9. Ακόμη, επιλέγεται η προτιμώμενη κατεύθυνση των αποδόσεων των εναλλακτικών σεναρίων για το κάθε κριτήριο με την επιλογή min-max στο πεδίο Preferences. Εικόνα 4.8: Ορισμός αριθμού κριτηρίων και σεναρίων. Εικόνα 4.9: Πίνακας εισαγωγής δεδομένων. Εν συνεχεία, εισάγονται στο μοντέλο η περιγραφή των κριτηρίων και των σεναρίων καθώς και τα κατώφλια προτίμησης («preference») και αδιαφορίας («indifference») για κάθε κριτήριο ξεχωριστά, όπως φαίνεται στην Εικόνα

81 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Εικόνα 4.10: Ονομασία και περιγραφή κριτηρίων και σεναρίων. Ακολουθεί ο υπολογισμός, που θα οδηγήσει στα τελικά αποτελέσματα προτίμησης, κατατάσσοντας τα σενάρια από το καλύτερο στο χειρότερο με το πάτημα του πλήκτρου υπολογισμού («activation»). 4.6 Xρήσης πολυκριτηριακής ανάλυσης για την επιλογή μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής Έπειτα από βιβλιογραφική διερεύνηση βρέθηκαν οι μελέτες όπου έχει χρησιμοποιηθεί πολυκριτηριακή ανάλυση για την επιλογή μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Στον Πίνακα 4.3 παρουσιάζονται οι συγγραφείς αυτών των μελετών, η χρονολογία δημοσίευσής τους, η μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης που χρησιμοποιεί η κάθε μία καθώς και οι εναλλακτικές που συγκρίνονται σε κάθε περίπτωση. Παρατηρώντας τον Πίνακα φαίνεται ότι οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενες είναι η ELECTRE και η AHP. Πίνακας4.3: Δημοσιεύσεις μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης με θέμα την πρόκριση μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής της κλιματικής αλλαγής. Έτος Συγγραφείς Μέθοδος MCDA Αντικείμενο 2003 Georgopoulou et al. ELECTRE TRI Μέτρα Ανάσχεσης με εφαρμογή στην Ελλάδα 2007 Konidari et al. MAUT, AHP, SMART Γενικά για εφαρμογή μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στην Ευρώπη 2008 Qin et al. ELECTRE ΙΙΙ 2011 Blechinger et al. AHP, SMART 2013 Spyridi et al. ELECTRE ΙΙΙ Μέτρα προσαρμογής για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων στον κόλπο Georgia του Καναδά Μέτρα Ανάσχεσης στον τομέα της ηλεκτροπαραγωγής στο Τρινιντάντ και Τομπάγκο Μέτρα Ανάσχεσης και Προσαρμογής σε παγκόσμιο επίπεδο 75

82 Η πολυκριτηριακή ανάλυση ως εργαλείο λήψης απόφασης Στην πρώτη χρονολογικά μελέτη οι Georgopoulou et al. επικεντρώνονται στην περιοχή της Ελλάδας. Χρησιμοποιείται η ELECTRE Tri προκειμένου να γίνει διαλογή των μέτρων που θα ληφθούν για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου στον τομέα της ενέργειας, δηλαδή των μέτρων ανάσχεσης. Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται είναι το κόστος, η δυσκολία εφαρμογής, και οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Το 2007 οι Konidari and Mavrakis παρουσιάζουν μια ολοκληρωμένη μέθοδο που βασίζεται στην πολυκριτηριακή ανάλυση για την ποσοτική αξιολόγηση των πολιτικών μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής που έχουν εφαρμοστεί τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη. Η μέθοδος κάνει χρήση της Αnalytic Ηierarchy Process (AHP) για τον ορισμό συντελεστών βαρύτητας για τα κριτήρια και υποκριτήρια σύμφωνα με τις προτιμήσεις των τριών ομάδων ενδιαφερομένων που συμμετείχαν και των Multi-attribute Utility Theory (MAUT) και Simple Multi-Attribute Rating Technique (SMART) για την ταξινόμηση σε κατηγορίες κάθε μέσου που αξιολογείται για την απόδοσή του κάτω από ένα συγκεκριμένο υποκριτήριο. Η προτεινόμενη μέθοδος εφαρμόστηκε για την αξιολόγηση των συνολικών επιδόσεων του συστήματος εμπορίας εκπομπών της ΕΕ σε Δανία, Γερμανία, Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο. Στην παραπάνω μελέτη βασίστηκαν οι Blechinger et al. (2011) για την αξιολόγηση μέτρων ανάσχεσης της κλιματικής αλλαγής που αφορούν στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στο μικρό νησιωτικό κράτος Τρινιντάντ και Τομπάγκο. Τέσσερα μέτρα ανάσχεσης και δώδεκα πολιτικές/στρατηγικές για την εφαρμογή των μέτρων αξιολογούνται σύμφωνα με την περιβαλλοντική επίδοση, τη σκοπιμότητα της εφαρμογής και την πολιτική αποδοχή. Οι μέθοδοι πολυκριτηριακής ανάλυσης που χρησιμοποιήθηκαν είναι οι AHP και SMART. Οι Qin et al. (2008) στη μελέτη τους χρησιμοποίησαν πολυκριτηριακή ανάλυση για την εύρεση των βέλτιστων πολιτικών προσαρμογής για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον κόλπο Georgia, στον Καναδά και τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Οι πολιτικές προσαρμογής στις επιπτώσεις της αύξησης της θερμοκρασίας, των βροχοπτώσεων και της αύξησης της στάθμης της θάλασσας ενσωματώθηκαν στο μοντέλο - μεθοδολογία MAEAC που αναπτύχθηκε από τους ίδιους και μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για την απόκτηση γνώσεων για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους υδάτινους πόρους στον κόλπο Georgia αλλά και για τη στήριξη της διαμόρφωσης των σχετικών πολιτικών - μέτρων προσαρμογής. Η μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης που χρησιμοποιήθηκε είναι η ELECTRE ΙΙΙ. Τέλος, οι Spyridi et al. (2013) μελετούν το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής κάνοντας καταγραφή όλων των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που χρησιμοποιούνται σε παγκόσμιο επίπεδο και των παραμέτρων εκείνων που τα διαφοροποιούν μεταξύ τους ως προς την καταλληλότερη επιλογή. Χρησιμοποιείται η ELECTRE III για την πρόκριση βέλτιστων μέτρων. 76

83 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής 5. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΤΡΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΒΕΛΤΙΣΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ 5.1 Αρχές ανάλυσης Είναι γνωστό ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα το οποίο έχει πολλές επιπτώσεις στην ανθρώπινη ζωή, τη χλωρίδα και την πανίδα. Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι η ανάγκη για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι πιο επιτακτική από ποτέ σε παγκόσμιο επίπεδο και συνεπώς και στη χώρα μας, η οποία είναι μια αμιγώς τουριστική χώρα. Για το λόγο αυτό εξετάστηκαν και αναλύθηκαν διεξοδικά όλα τα πιθανά μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής που βρέθηκε ότι μπορούν να εφαρμοστούν για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού κατά τη βιβλιογραφική διερεύνηση. Ακόμη, επιλέχθηκαν κριτήρια βάσει των οποίων αξιολογείται το κάθε μέτρο έτσι ώστε να προκύψει μια «βέλτιστη» αλληλουχία μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Βάσει των μέτρων που τελικά επιλέχθηκαν σχεδιάστηκε το ερωτηματολόγιο, το οποίο παρουσιάζεται στο Παράρτημα IV και αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για την πολυκριτηριακή ανάλυση που ακολουθεί. Το ερωτηματολόγιο απαντήθηκε από ειδικούς επιστήμονες στο υπό μελέτη αντικείμενο έρευνας και φορείς σχετιζόμενους με τον τουρισμό. Κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου κλήθηκαν να αποτιμήσουν ποιοτικά και συγκριτικά τα μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής, βάσει των επιμέρους κριτηρίων, με μία τιμή από το 1 έως το 10. Η τιμή αυτή είναι αποτέλεσμα της αντιστοίχισης λεκτικών εκφράσεων σε μια αριθμητική κλίμακα. Στην ενότητα ανάλυσης των κριτηρίων αναλύεται η αντιστοίχιση αυτή για το κάθε κριτήριο ξεχωριστά. Οι ειδικοί, εκτός του ότι συνετέλεσαν στην κατάρτιση του ερωτηματολογίου, καλούνται επίσης να προσδιορίσουν τη σημαντικότητα του εκάστοτε κριτηρίου κατά τη προσωπική τους άποψη προσδιορίζοντας για το καθένα ένα συντελεστή βαρύτητας. Η έρευνα διεξήχθη την περίοδο Σεπτεμβρίου 2013 με τη μέθοδο των προσωπικών συνεντεύξεων σε 17 ειδικούς. Κατά τη διενέργεια των προσωπικών συνεντεύξεων το ερωτηματολόγιο συνοδευόταν από μια σύντομη περιγραφή των μέτρων και των κριτηρίων. Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν με την ολοκλήρωση της ποιοτικής και συγκριτικής αποτίμησης και αξιολόγησης των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα είναι απαραίτητα για την εφαρμογή της πολυκριτηριακής ανάλυσης βάσει της οποίας αναδεικνύεται η βέλτιστη λύση. 77

84 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής 5.2 Επιλογή μέτρων και κριτηρίων Μέτρα Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζονται όλα τα μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα. Για την τελική πρόκριση του καταλληλότερου μέτρου ανάσχεσης επιλέχθηκαν και συγκρίθηκαν όλα τα μέτρα αυτά που είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν στη χώρα και κρίθηκε ότι ανταποκρίνονται στα χαρακτηριστικά της. Αντίστοιχα, για την πρόκριση του καταλληλότερου μέτρου προσαρμογής επιλέχθηκαν τα μέτρα βάσει των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής που εντοπίζονται - παρατηρούνται στη χώρα. Στον Πίνακα 5.1 παρουσιάζονται τα μέτρα που επιλέχθηκαν, συγκρίθηκαν και αξιολογήθηκαν μεταξύ τους για την εύρεση της τελικής κατάταξης και επιλογής του καλύτερου μέτρου ανάσχεσης και προσαρμογής βάσει των κριτηρίων που αναλύονται παρακάτω. Πίνακας 5.1: Μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής για αξιολόγηση και πρόκριση του καλύτερου. Μέτρα ανάσχεσης Μέτρα Προσαρμογής A1. Φωτοβολταϊκά Π1. Αφαλάτωση A2. Αβαθής γεωθερμία Π2. Δημιουργία συλλεκτών νερού βροχής Π3. Βιολογικός καθαρισμός και επαναχρησιμοποίηση A3. Ανεμογεννήτριες νερού A4. Ηλιακοί συλλέκτες Π4. Χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού A5. Εξωτερική θερμομόνωση κτιρίων Π5. Παράκτια οπισθοχώρηση A6. Σκίαστρα Π6. Κατασκευή κυμματοθραυστών / εμποδίων A7. Χρήση αυτοματισμών σε συστήματα ψύξης Π7. Τεχνητή θρέψη παραλιών A8. Χρήση αυτοματισμών φωτισμού Α9. Χρήση συστημάτων παρακολούθησης καταναλισκόμενης ηλεκτρικής ενέργειας Α10. Χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων Α11. «Πράσινη» στέγη A12. Χρήση τοπικών προϊόντων σε χώρους εστίασης A13. Κίνητρα για αύξηση της διάρκειας παραμονής τουριστών A14. Προώθηση χρήσης ηλεκτρικών οχημάτων σε επίπεδο καταλύματος Α15. Προώθηση χρήσης υβριδικών οχημάτων σε τοπικό επίπεδο Π8. Έλεγχος εφαρμογής των κανονιστικών διατάξεων του χωροταξικού σχεδιασμού τουρισμού Π9. Έλεγχος εφαρμογής κανονιστικού πλαισίου αλιείας Π10. Τριτοβάθμια επεξεργασία λυμάτων πριν την τελική διάθεση σε υδάτινα οικοσυστήματα Π11. Επαναπροσδιορισμός των ζωνών ειδικής προστασίας Π12. Συστήματα τηλε-ειδοποίησης τουριστών για περιστατικά καύσωνα Π13. Συστήματα έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς Π14. Κατασκευή φραγμάτων Π15. Κατασκευή αναχωμάτων Α16. Προώθηση χρήσης οχημάτων με βιοκαύσιμα Π16. Τεχνητό χιόνι Α17. Απαίτηση για φιλικές προς το περιβάλλον υποδομές Α18. Βέλτιστες πρακτικές στη διαχείριση στερεών αποβλήτων 78

85 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Κριτήρια Η υποκειμενικότητα είναι αναφαίρετο στοιχείο της διαδικασίας αξιολόγησης κατά την άσκηση πολιτικής για την εφαρμογή προγραμμάτων περιβαλλοντικού σχεδιασμού, τόσο από την πλευρά της επιστημονικής ομάδας, όσο και από αυτήν των κοινωνικά εμπλεκομένων φορέων. Επηρεάζει τόσο την επιλογή των κριτηρίων αξιολόγησης όσο και την αποτίμηση των βαθμών βαρύτητας τους (αριθμός ο οποίος περιγράφει τη σπουδαιότητα κάθε κριτηρίου και τελικά εκφράζει τις προτιμήσεις αυτών που λαμβάνουν αποφάσεις). Για το λόγο αυτό απαιτείται να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή του συνόλου των κριτηρίων (Hokkanen and Salminen, 1997). Τα κριτήρια αποτελούν απαραίτητες συνιστώσες της πολυκριτηριακής ανάλυσης, καθώς αποτελούν τη βάση για την αποτίμηση των εναλλακτικών σεναρίων. Δυστυχώς, η επιλογή τους δε γίνεται βάσει κάποιας μεθοδολογίας που να είναι επαρκώς ορισμένη. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ορισμένες τεχνικές που συμβάλλουν στην αρτιότερη επιλογή τους. Στην ελληνική βιβλιογραφία έχει παρατηρηθεί η ύπαρξη της τάσης αξιολόγησης τόσων κριτήριων αξιολόγησης ώστε να καλύπτεται όσο το δυνατόν μεγαλύτερο φάσμα ικανοποίησης των στόχων (Σκερλετίδου, 2010). Η επιλογή τους πρέπει να είναι προϊόν συμμετοχικής διαδικασίας, αλλά η διατήρηση των τεχνικών χαρακτηριστικών των κριτηρίων (περιορισμοί) αποτελεί δουλειά της επιστημονικής ομάδας. Επίσης, το σύνολο των κριτηρίων πρέπει να πληροί τις παρακάτω παραδοχές σύμφωνα με τους Keeny and Raiffa (1993): Πληρότητα, δηλαδή να καλύπτονται όλα τα βασικά σημεία του προβλήματος. Λειτουργικότητα, δηλαδή να είναι δυνατή η απόδοσή τους με αριθμητικές τιμές. Να μην υπάρχουν περιττά κριτήρια, ούτε να εμπεριέχεται ένα κριτήριο μέσα σε ένα άλλο. Οι διαστάσεις του προβλήματος πρέπει να διατηρούνται σε ένα ελάχιστο επίπεδο. Ο Brans (1996) προτείνει τέσσερα διαφορετικά ήδη κριτηρίων επιλογής για την πολυκριτηριακή αξιολόγηση εναλλακτικών επιλογών: οικονομικά, τεχνικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά. Με γνώμονα τα παραπάνω στα πλαίσια της παρούσας εργασίας επιλέχθηκαν τα εξής κριτήρια για την αξιολόγηση των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσρμογής της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού: Περιβαλλοντικό όφελος (Κ1): Το κριτήριο αυτό προβάλλει την ικανότητα του κάθε μέτρου να συμβάλλει στη μείωση των επιπτώσεων που επιφέρει το φαινόμενο της 79

86 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού. Στο κριτήριο αυτό λαμβάνονται υπόψη και οι παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες του μέτρου, δηλαδή οι λοιπές πιθανές θετικές ή/και αρνητικές επιπτώσεις που θα επιφέρει η εφαρμογή του. Επίσης, με το κριτήριο αυτό αναδεικνύονται οι ωφέλειες από την εφαρμογή του κάθε μέτρου στο περιβάλλον, ώστε να συμβάλλει με το μέγιστο δυνατό βαθμό στον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων που επιφέρει η κλιματική αλλαγή. Το εν λόγω κριτήριο κατατάσσεται στην κατηγορία των περιβαλλοντικών κριτηρίων. Σημειώνεται ότι κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου η τιμή 1 για αυτό το κριτήριο αντιστοιχεί στην περίπτωση που το περιβαλλοντικό όφελος που επιφέρει η εφαρμογή του μέτρου δεν είναι συγκρίσιμο με τις παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες (αρνητικές επιδράσεις) που χαρακτηρίζονται ως πολύ περισσότερες και σημαντικότερες, ενώ η τιμή 10 στο αντίθετο. Η τιμή 5 αναφέρεται στον συμβιβασμό, αφού η εφαρμογή του μέτρου ως προς αυτό το κριτήριο αξιολόγησης επιφέρει, τόσο θετικές, όσο και αρνητικές συνέπειες. Εφαρμοσιμότητα (Κ2): Με αυτό το κριτήριο εκφράζονται όλοι οι παράγοντες που προωθούν ή αναστέλλουν την εφαρμογή ενός μέτρου στην Ελλάδα. Παραδείγματα τέτοιων παραγόντων αποτελούν τεχνικοί/τεχνολογικοί, θεσμικοί, νομικοί, πολιτικοί παράγοντες. Αποτελεί σημαντικό κριτήριο καθώς μπορεί ένα μέτρο να υπόσχεται αρκετά περιβαλλοντικά οφέλη αλλά η εφαρμογή του να παρεμποδίζεται από κάποιους παράγοντες. Η βαθμολογία του με 10 δείχνει ότι το μέτρο είναι πολύ εύκολο να εφαρμοστεί στη χώρα, ενώ με 1 ότι το αντίθετο. Κόστος (Κ3): Το κριτήριο αυτό εντάσσεται στην ομάδα των οικονομικών κριτηρίων και βαθμολογείται συγκριτικά για τα εναλλακτικά μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής στον τουριστικό τομέα. Σε αυτό εμπεριέχονται τα κόστη υλοποίησης/εφαρμογής και πιθανής συντήρησης ενός μέτρου. Στις περιπτώσεις που η εφαρμογή του επιφέρει οικονομικά οφέλη, όπως είναι η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας συνυπολογίζεται θετικά σε αυτό το κριτήριο. Κατά την αξιολόγηση ενός μέτρου ως προς το εν λόγω κριτήριο η τιμή 1 δείχνει ένα πολύ ακριβό μέτρο που δεν έχει να επιφέρει κάποια θετική οικονομική επίπτωση. Αντίθετα, η τιμή 10 σημαίνει ότι το μέτρο είναι αρκετά οικονομικό και επιφέρει θετικές οικονομικές επιπτώσεις. Κοινωνική αποδοχή (Κ4): Η κοινωνική αποδοχή εντάσσεται στο ευρύτερο πεδίο των κοινωνικών κριτηρίων, αφού έχει να κάνει με τον πολίτη, την κοινωνία και τον τόπο στον οποίο κατοικεί και δραστηριοποιείται. Αντικατοπτρίζει το πόσο θετικά κρίνει και υποστηρίζει ένα μέτρο η τοπική κοινωνία και οι τουρίστες, χωρίς να εναντιώνονται σε αυτό, και τη θέληση της κοινωνίας να συνεισφέρει στην υλοποίηση ή/και εφαρμογή του. Βαθμολογία ίση με 1 Δείχνει την ελάχιστη κοινωνική αποδοχή για την εφαρμογή του κάθε μέτρου, ενώ αν είναι ίση με 10 δείχνει τη μέγιστη αποδοχή. 80

87 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Οι συντελεστές βαρύτητας που αποδίδονται σε κάθε κριτήριο έχουν ιδιαίτερη σημασία. Για την εκτίμησή τους υπάρχουν διάφορες τεχνικές. Η συνηθέστερη τακτική είναι αυτή κατά την οποία μέσω ενός κατάλληλα καταρτιζόμενου ερωτηματολογίου ανατίθεται στον κάθε εμπλεκόμενο φορέα να κατατάξει τα κριτήρια αξιολόγησης σε σειρά προτεραιότητας. Ο υπολογισμός της ποσοστιαίας συμβολής του κάθε ερωτηματολογίου, στην τελική αξιολόγηση, γίνεται με ένα σχετικά απλό αλγόριθμο από τον αναλυτή. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας οι συντελεστές βαρύτητας κάθε κριτηρίου καθορίζονται από τους ειδικούς που συμμετέχουν στην έρευνα. Συγκεκριμένα, ο εκάστοτε ειδικός καλείται να αποδώσει ένα ποσοστό σημαντικότητας στο κάθε κριτήριο σύμφωνα με την προσωπική του άποψη. Οι τιμές των συντελεστών βαρύτητας που τελικά λήφθηκαν υπόψη αποτελούν το μέσο όρο των απαντήσεων των ειδικών. 5.3 Καθορισμός εμπλεκόμενων φορέων-ειδικών Όλοι οι σχετιζόμενοι με τις διαδικασίες σχεδιασμού και λήψης απόφασης αποτελούν τους εμπλεκόμενους φορείς στη διαδικασία της πολυκριτηριακής ανάλυσης. Αναλυτικότερα και σύμφωνα με τους Hokkanen et al. (2000), απαρτίζονται από: Τους λήπτες αποφάσεων, που συνήθως είναι όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης και, κατά συνέπεια, είναι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Τις ενδιαφερόμενες ομάδες, που είναι φορείς, αστικοί οργανισμοί, επιμελητήρια, επαγγελματικές ενώσεις, σύνδεσμοι, σύλλογοι, περιβαλλοντικές οργανώσεις κλπ ή η τοπική κοινωνία που επηρεάζεται. Την επιστημονική κοινότητα, όπου κρίνεται απαραίτητη η ανάμιξη διαφόρων επιστημονικών ειδικοτήτων στη σύσταση της, καθώς η εύρεση του συνόλου των σχετικών κριτηρίων είναι μια διεπιστημονική συνεργασία. Παράλληλα, ο υπολογισμός του αντίκτυπου κάθε κριτηρίου, δηλαδή της τελικής του τιμής, είναι ανεξάρτητη δουλειά του κάθε εξειδικευμένου επιστήμονα (Munda, 2004). Τέλος, από αυτούς που πρόκειται να υλοποιήσουν το υπό αξιολόγηση πρόγραμμα. Ο καθορισμός των ληπτών απόφασης που συμμετέχουν στη διαδικασία επιλογής αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα του συστήματος σχεδιασμού και αξιολόγησης εναλλακτικών στρατηγικών (Georgopoulou et al., 1997). Οι συμμετέχοντες στη διαδικασία σύμφωνα με το προσωπικό τους σύστημα αξιών προτείνουν ή απορρίπτουν συγκεκριμένες προτάσεις. Συνεπώς, πρέπει να δοθεί έμφαση στην κατασκευή μίας ομάδας που να αντικατοπτρίζει όλες τις διαφορετικές απόψεις. Κάθε ενδιαφερόμενη ομάδα σύμφωνα με το σύστημα αξιών που αντιπροσωπεύει έχει τη δική της άποψη για την αξιολόγηση των δυνατών επιλογών. Ανάλογα με τα συμφέροντά της, η κάθε ενδιαφερόμενη ομάδα θα υποστηρίξει διαφορετικές επιλογές 81

88 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής δημιουργώντας συγκρούσεις, ανταγωνισμό και παρεξηγήσεις. Η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία λήψης απόφασης για θέματα που την αφορούν είναι σημαντική. Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητη η διευκρίνιση του ρόλου των σχετικών με το υπό εξέταση πρόβλημα φορέων μεταξύ των εμπλεκομένων. Οι πιθανές αντιρρήσεις τους πρέπει να λαμβάνονται υπόψη διότι γνωρίζουν κατά πόσο μια λύση είναι εφικτή ή όχι καθώς αυτοί είναι που τελικά επωμίζονται την ευθύνη της πραγματοποίησης του υπό συζήτηση σχεδίου (Georgopoulou et al., 1997). Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι εμπλεκόμενοι φορείς και οι αντίστοιχοι ειδικοί που επιλέχθηκαν στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι οι εξής: 1. Βιολιστής Κωνσταντίνος, Προϊστάμενος Τμήματος Μελετών και Σχεδιασμού Αστικού Περιβάλλοντος, Δήμος Θεσσαλονίκης. 2. Βλαχοκώστας Χρίστος, Πρόεδρος αντιπροσωπείας, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος - Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας. 3. Ζάνης Πρόδρομος, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας, Α.Π.Θ. 4. Θεδοσέλλη Μαρία, Εισηγήτρια, Διεύθυνση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. 5. Καλογερέσης Αθανάσιος, Λέκτορας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Α.Π.Θ. 6. Καστελλοριζιός Κωνσταντίνος, Πρόεδρος Τουριστικού Τμήματος, Επιμελητήριο Δωδεκανήσου 7. Κατσιφαράκης Κωνσταντίνος, Καθηγητής, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ. 8. Κοκκινομάγουλου Φωτεινή, Τμήμα Τουριστικών Εγκαταστάσεων, Ε.Ο.Τ- Π.Υ.Τ. Κεντρικής Μακεδονίας. 9. Λατινόπουλος Περικλής, Καθηγητής Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ. 10. Μαρκόπουλος Εμμανουήλ, Υπεύθυνος Έρευνας και Τεχνολογικών Εφαρμογών, Ένωση Ξενοδόχων Ρόδου. 11. Μπανιάς Γιώργος, Επιστημονικός συνεργάτης, ΔΙ.ΠΑ.Ε. 12. Παπαβασιλείου Ιωάννης, Μέλος Διοικητικού Συμβουλίου Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος. 13. Παπαδόπουλος Άγις, Καθηγητής, Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, Α.Π.Θ. 14. Παπαπαύλου-Ιωακιμείδου Στέλλα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ. 15. Πετρακάκης Μάξιμος, Προϊστάμενος τμήματος Περιβαλλοντικών Δράσεων, Δήμος Θεσσαλονίκης. 16. Σαρτζετάκης Ευτύχιος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, ΠΑ.ΜΑΚ. 17. Τολίκα Κωνσταντία, Λέκτορας, Τμήμα Γεωλογίας, Α.Π.Θ. 82

89 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Είναι εμφανές ότι οι απαντήσεις ειδικών επιστημόνων στο υπό μελέτη αντικείμενο έρευνας καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων. Αυτό προσδίδει πρόσθετη αξία στην επίλυση και διαμόρφωση της ποιοτικής και συγκριτικής αξιολόγησης των επιμέρους εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής. Καθένας από τους εμπλεκόμενους ειδικούς συνέβαλε από το δικό του επιστημονικό χώρο στην ανάδειξη της αλληλουχίας, προβάλλοντας επιμέρους ωφέλειες. Όπως ήδη αναφέρθηκε, σε ένα πρόβλημα παγκόσμιας κλίμακας, όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό κλάδο, σε αυτό το πρώτο στάδιο διερεύνησης της αλληλουχίας προώθησης μέτρων, βαρύτητα δόθηκε στην άποψη των ειδικών που προέρχονται από τον επιστημονικό χώρο, καθώς και στους εμπλεκόμενους φορείς, οι οποίοι όπως αναφέρθηκε παραπάνω είναι αυτοί οι οποίοι διαμορφώνουν και υλοποιούν στρατηγικές που αφορούν στον τουρισμό. Αδιαμφισβήτητα, το υπό μελέτη αντικείμενο προαπαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις για την αξιολόγηση των εναλλακτικών μέτρων και ως εκ τούτου δικαιολογείται η πραγματοποίηση συνεντεύξεων αποκλειστικά σε ειδικούς επιστήμονες και σχετιζόμενους με το πρόβλημα φορείς και όχι στην τοπική κοινωνία. 5.4 Αξιολόγηση εναλλακτικών μέτρων με τη μέθοδο ELECTRE Οι επιμέρους αποδόσεις των 18 εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και των 16 εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής κατά την πρώτη εφαρμογή του μεθοδολογικού πλαισίου, για τον προσδιορισμό των βέλτιστων μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής της κλιματικής αλλαγής, παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.2 και στον Πίνακα 5.3 αντίστοιχα. Ενώ στους Πίνακες 5.4 και 5.5 παρουσιάζονται τα ανάλογα αποτελέσματα όπως προέκυψαν από τις απαντήσεις της επιστημονικής κοινότητας και στους Πίνακες 5.6 και 5.7 από τους αρμόδιους φορείς. Πιο συγκεκριμένα, οι αποδόσεις των εναλλακτικών μέτρων πηγάζουν από την εφαρμογή του μέσου όρου στις απαντήσεις που έδωσαν οι ειδικοί στο υπό μελέτη αντικείμενο, κατά τη διεξαγωγή της έρευνας, ως εξής:, για τα μέτρα ανάσχεσης, για τα μέτρα προσαρμογής (Achillas et. al., 2011) όπου: R ij : απόδοση εναλλακτικού μέτρου i βάσει του κριτηρίου j για το σύνολο των ειδικών r ij : απόδοση εναλλακτικού μέτρου i βάσει του κριτηρίου j για κάθε ειδικό N: σύνολο ειδικών 83

90 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Πίνακας 5.2: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης. Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα ανάσχεσης A1 7,1 8,1 5,9 8,1 A2 8,7 5,3 4,9 7,9 A3 7,5 6,6 5,3 5,9 A4 8,6 9,1 7,9 9,0 A5 8,6 7,8 6,7 9,1 A6 7,6 8,1 7,3 8,1 A7 8,4 8,8 8,1 8,6 A8 8,1 8,6 8,1 8,9 Α9 7,9 7,8 7,2 7,8 Α10 8,3 9,6 9,2 9,5 Α11 7,9 5,9 5,8 8,4 A12 7,9 7,6 8,1 8,9 A13 5,9 5,8 6,8 8,8 A14 6,9 6,6 5,3 8,3 Α15 7,3 6,1 4,6 8,1 Α16 6,7 5,5 5,5 7,0 Α17 8,3 6,8 7,3 7,9 Α18 8,9 7,1 6,8 8,4 Πίνακας 5.3: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής. Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα προσαρμογής Π1 7,2 6,0 5,3 7,1 Π2 8,8 8,1 7,8 8,7 Π3 8,3 7,4 6,2 7,8 Π4 8,4 8,9 8,1 8,9 Π5 6,9 4,3 5,9 4,8 Π6 6,9 6,2 4,9 6,4 Π7 6,8 6,0 5,3 7,4 Π8 8,7 6,8 8,2 7,0 Π9 8,5 6,7 7,8 7,1 Π10 8,8 7,1 6,0 8,3 Π11 8,4 7,4 7,6 7,4 Π12 6,0 7,7 7,5 8,8 Π13 9,3 8,6 7,5 9,6 Π14 7,8 7,0 5,9 7,3 Π15 7,5 7,4 6,7 7,9 Π16 4,0 6,3 5,6 7,2 84

91 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Πίνακας 5.4: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης (μόνο επιστημονική ομάδα). Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα ανάσχεσης A1 7,1 8,3 6,3 8,4 A2 8,4 5,0 5,1 7,3 A3 7,1 6,3 5,3 5,1 A4 8,1 9,3 8,6 9,3 A5 8,7 7,6 7,3 9,1 A6 6,9 8,0 7,3 8,3 A7 7,6 8,7 8,0 7,9 A8 6,7 8,6 8,1 8,6 Α9 6,9 7,6 7,4 6,7 Α10 7,7 9,6 9,3 9,3 Α11 7,6 5,4 5,9 7,4 A12 7,9 7,0 8,6 8,3 A13 4,9 4,9 6,6 7,9 A14 5,6 5,3 4,1 7,7 Α15 6,9 5,7 4,1 7,8 Α16 6,3 5,3 5,6 6,2 Α17 8,0 6,4 5,7 7,0 Α18 9,1 7,9 6,6 8,6 Πίνακας 5.5: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής (μόνο επιστημονική ομάδα). Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα προσαρμογής Π1 6,3 5,9 5,0 6,3 Π2 9,3 8,6 8,0 8,4 Π3 8,4 7,3 6,3 7,4 Π4 8,3 9,0 8,0 8,6 Π5 5,7 4,0 6,0 3,1 Π6 5,7 6,4 4,4 6,3 Π7 6,1 6,1 5,6 7,6 Π8 8,7 7,3 9,0 6,3 Π9 8,4 7,0 8,4 6,6 Π10 8,9 7,4 5,6 8,1 Π11 8,4 8,1 8,0 7,1 Π12 4,0 8,0 7,6 8,6 Π13 9,6 9,1 8,1 10,0 Π14 7,6 7,0 4,9 7,6 Π15 7,3 7,9 6,4 8,6 Π16 2,4 5,7 4,6 6,4 85

92 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Πίνακας 5.6: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης (μόνο φορείς). Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα ανάσχεσης A1 7,8 7,9 5,7 7,9 A2 8,9 5,4 4,8 8,3 A3 7,8 6,9 5,2 6,4 A4 8,9 9,0 7,3 8,8 A5 8,4 8,0 6,2 9,1 A6 8,1 8,1 7,3 8,0 A7 9,0 8,8 8,1 9,2 A8 9,1 8,7 8,1 9,2 Α9 8,7 7,9 7,0 8,7 Α10 8,7 9,7 9,1 9,7 Α11 8,1 6,3 5,8 9,1 A12 7,9 8,1 7,7 9,4 A13 6,8 6,4 6,9 9,4 A14 7,9 7,7 6,1 8,8 Α15 7,7 6,4 5,0 8,2 Α16 7,0 5,7 5,4 7,6 Α17 8,6 7,0 8,4 8,7 Α18 8,7 6,4 7,0 8,2 Πίνακας 5.7: Πίνακας αποδόσεων εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής (μόνο φορείς). Κριτήρια Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Μέτρα προσαρμογής Π1 7,9 6,1 5,4 7,7 Π2 8,3 7,8 7,7 8,9 Π3 8,2 7,4 6,1 8,1 Π4 8,6 8,8 8,2 9,1 Π5 7,9 4,6 5,9 6,1 Π6 7,9 6,0 5,3 6,6 Π7 7,3 5,9 5,0 7,2 Π8 8,7 6,3 7,6 7,6 Π9 8,6 6,4 7,3 7,6 Π10 8,8 6,8 6,3 8,3 Π11 8,4 6,9 7,2 7,6 Π12 7,1 7,4 7,4 9,0 Π13 9,1 8,2 7,0 9,3 Π14 7,9 7,0 6,7 7,1 Π15 7,7 7,0 6,9 7,3 Π16 5,2 6,8 6,4 7,8 86

93 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Για την επιλογή της βέλτιστης προώθησης μέτρων αντιμετώπισης του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στον τομέα του τουρισμού, οι αποδόσεις των εναλλακτικών μέτρων βάσει των κριτηρίων «Περιβαλλοντικό όφελος», «Κοινωνική αποδοχή», «Κόστος» και «Εφαρμοσιμότητα» πρέπει να μεγιστοποιηθούν. Στο σημείο αυτό θεωρείται σκόπιμο να αναφερθεί το γεγονός ότι επιθυμείται η μεγιστοποίηση του κριτηρίου «Κόστος», καθώς κατά την απάντηση των ερωτηματολογίων η τιμή που αντιστοιχεί σε ένα μέτρο που είναι φθηνό και παράλληλα επιφέρει θετικές οικονομικές επιπτώσεις, όπως είναι η δημιουργία θέσεων εργασίας, είναι το Προσδιορισμός των κατωφλίων αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης Στην Ενότητα 4.4 παρουσιάζεται αναλυτικά το μαθηματικό υπόβαθρο της μεθόδου πολυκριτηριακής ανάλυσης ELECTRE III, που επιλέγεται ως η καταλληλότερη για το πρόβλημα το οποίο εξετάζεται στην παρούσα εργασία. Βασικά δομικά στοιχεία της μεθόδου αποτελούν οι επιμέρους συντελεστές βαρύτητας, καθώς και τα κατώφλια άρνησης, προτίμησης και αδιαφορίας των επιμέρους κριτηρίων τα οποία λαμβάνονται υπόψη για την προώθηση βέλτιστης στρατηγικής για την ανάσχεση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής και της προσαρμογής σε αυτήν στον τουριστικό τομέα. Για την περίπτωση που εξετάζεται, οι συντελεστές βαρύτητας και τα επιμέρους κατώφλια αποτυπώνονται στον Πίνακα 5.8 και στον Πίνακα 5.9, για τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής, αντίστοιχα, και στον Πίνακα 5.10 για τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής. Η επιλογή συντελεστών βαρύτητας των κριτηρίων εμπεριέχει υποκειμενικότητα, κάτι που ισχύει και για τα κατώφλια άρνησης, τα οποία επιλέχθηκαν ώστε να αποφεύγονται ακραίες αποδόσεις στα εναλλακτικά μέτρα, όπως υψηλά κόστη υλοποίησης, χαμηλή κοινωνική αποδοχή κ.ά. Σε κάθε περίπτωση, η εφαρμογή με τροποποιημένους συντελεστές βαρύτητας μπορεί να πραγματοποιηθεί εύκολα, ενώ και η ανάλυση εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis) που παρατίθεται αποτελεί σημαντικό βοήθημα για την ορθότερη επιλογή της βέλτιστης λύσης για τον λήπτη απόφασης που εφαρμόζει τη μεθοδολογία. Ο υπολογισμός των κατωφλίων προτίμησης και των κατωφλίων αδιαφορίας για κάθε κριτήριο γίνεται, αντίστοιχα, ως εξής: Για τα μέτρα ανάσχεσης ισχύει: (Rogers and Bruen, 1998, Haralambopoulos and Polatidis, 2003) Για τα μέτρα προσαρμογής: (Kourmpanis et al., 2008) 87

94 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής όπου: R ij : απόδοση του εναλλακτικού μέτρου i βάσει του κριτηρίου j για το σύνολο των ειδικών n: σύνολο εναλλακτικών μέτρων. Πίνακας 5.8: Συντελεστές βαρύτητας και κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης επιμέρους κριτηρίων για την πρόκριση αλληλουχίας μέτρων ανάσχεσης. Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Συντελεστές βαρύτητας 29,1 25,9 29,7 15,3 Κατώφλια αδιαφορίας 0,05 0,07 0,08 0,06 Κατώφλια προτίμησης 0,16 0,24 0,25 0,20 Πίνακας 5.9: Συντελεστές βαρύτητας και κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης επιμέρους κριτηρίων για πρόκριση αλληλουχίας μέτρων προσαρμογής. Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Συντελεστές βαρύτητας 29,1 25,9 29,7 15,3 Κατώφλια αδιαφορίας 0,10 0,09 0,06 0,09 Κατώφλια προτίμησης 0,33 0,29 0,20 0,30 Πίνακας 5.10: Συντελεστές βαρύτητας και κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης επιμέρους κριτηρίων για πρόκριση αλληλουχίας μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής. Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Συντελεστές βαρύτητας 29,1 25,9 29,7 15,3 Κατώφλια αδιαφορίας 0,05 0,05 0,04 0,04 Κατώφλια προτίμησης 0,16 0,16 0,13 0,14 Στον Πίνακα 5.11 φαίνονται οι συντελεστές βαρύτητας και τα κατώφλια αδιαφορίας και προτίμησης έτσι όπως αυτά προέκυψαν από τις απαντήσεις της επιστημονικής κοινότητας μόνο τόσο για τα μέτρα ανάσχεσης όσο και για τα μέτρα προσαρμογής, ενώ στον Πίνακα 5.12 παρουσιάζονται για τις απαντήσεις των φορέων. Πίνακας 5.11: Συντελεστές βαρύτητας και κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης επιμέρους κριτηρίων για την επιλογή του καταλληλότερου μέτρου ανάσχεσης και προσαρμογής μόνο για τις απαντήσεις της επιστημονικής κοινότητας. Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Συντελεστές βαρύτητας 29,3 27,9 28,6 14,3 Κατώφλια αδιαφορίας 0,06 0,05 0,05 0,06 Κατώφλια προτίμησης 0,21 0,16 0,15 0,20 88

95 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Πίνακας 5.12: Συντελεστές βαρύτητας και κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και άρνησης επιμέρους κριτηρίων για την επιλογή του καταλληλότερου μέτρου ανάσχεσης και προσαρμογής μόνο για τις απαντήσεις των σχετικών με τον τουρισμό φορέων. Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Συντελεστές βαρύτητας 28,9 24,4 30,6 16,1 Κατώφλια αδιαφορίας 0,03 0,05 0,04 0,03 Κατώφλια προτίμησης 0,11 0,15 0,13 0, Εφαρμογή πολυκριτηριακής ανάλυσης Η εφαρμογή του μεθοδολογικού πλαισίου της ELECTRE III πραγματοποιείται με χρήση του λογισμικού εργαλείου που έχει αναπτυχθεί από το Laboratoire d'analyse et Modélisation de Systèmes pour l'aide à la décision (L.A.M.S.A.DE.) του Université Paris Dauphine (L.A.M.S.A.DE., 2009). Το λογισμικό εργαλείο εφαρμόζεται για 6 διαφορετικά σενάρια για τα μέτρα ανάσχεσης και για τα μέτρα προσαρμογής: Σενάριο 1: Αποδόσεις χωρίς κατώφλια άρνησης για τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής. Το συγκεκριμένο σενάριο εφαρμογής παρουσιάζει ενδιαφέρον, διότι δεν τίθεται κανένας περιορισμός στις αποδόσεις των εναλλακτικών μέτρων βάσει των επιμέρους κριτηρίων. Με αυτόν τον τρόπο, στον υπολογισμό λαμβάνονται υπόψη ακόμα και ακραίες αποδόσεις, όπως μικρό περιβαλλοντικό όφελος, υψηλό κόστος, χαμηλή κοινωνική αποδοχή κ.ά. Στόχος είναι η πρόκριση των κατάλληλων μέτρων για την ανάσχεση και προσαρμογή των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα. Σενάριο 2: Αποδόσεις χωρίς κατώφλια άρνησης μόνο για τα μέτρα ανάσχεσης. Σενάριο 3: Αποδόσεις χωρίς κατώφλια άρνησης μόνο για τα μέτρα προσαρμογής. Σενάριο 4: Αποδόσεις χωρίς κατώφλια άρνησης για τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής, βάσει των απαντήσεων που προέκυψαν από την επιστημονική κοινότητα. Το σενάριο αυτό παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς ενδέχεται να υπάρχει διαφοροποίηση των προτεινόμενων μέτρων για την περίπτωση που οι λήπτες απόφασης είναι μόνο επιστήμονες. Σενάριο 5: Αποδόσεις χωρίς κατώφλια άρνησης για τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής, βάσει των απαντήσεων που προέκυψαν από τους φορείς του τουρισμού. Το σενάριο ενδιαφέρει, καθώς τυχούσες διαφοροποιήσεις στην τελική κατάταξη των μέτρων στην περίπτωση που λήπτες είναι μόνο φορείς εν συγκρίσει με την περίπτωση που η ομάδα ειδικών απαρτίζεται μόνο από επιστημονικό επιτελείο ή και από τους δύο είναι πιθανές Αποτύπωση ιεράρχησης Με την εισαγωγή των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής, των τιμών των επιλεγμένων κριτηρίων, των συντελεστών βαρύτητας και των κατωφλιών προτίμησης και 89

96 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής αδιαφορίας των επιμέρους κριτηρίων, όπως αυτά παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα, επιλύεται το μαθηματικό πρότυπο και προκύπτει η βέλτιστη στρατηγική για την ανάσχεση και προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για κάθε ένα από τα 5 εξεταζόμενα σενάρια. Στον Πίνακα 5.13 αποτυπώνονται τα αποτελέσματα για κάθε σενάριο. Πίνακας 5.13: Προκρινόμενα μέτρα για την ανάσχεση και προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για κάθε σενάριο εφαρμογής. Σειρά Σενάριο 1 Σενάριο 2 Σενάριο 3 Σενάριο 4 Σενάριο 5 1 Α10 Α10 Π2,Π13,Π4 Π13 Α10 2 Π13,Π4 Α4 Π8,Π10 Α4,Α10,Π2 Α7,Α8 3 Α4,Π2 Α7,Α8,Α18 Π11 Π8,Π4 Α4,Π13 4 Α7,Π8 Α5 Π9,Π3 Α18,Π9,Π11 Π16,Π4 5 Α5,Α8 Α12 Π12,Π15 Α5,Α7 Α12,Α17 6 Α12,Α18 Α6,Α17 Π14 Α12 Α13,Π2,Π8 7 Π10 Α1,Α2,Α9 Π7,Π16 Π10,Π3 Α9,Π10 8 Α6,Π11 Α11,Α13 Π1 Α6,Α8 Α2,Α5,Α6 9 Α9,Α17,Π9 Α14 Π5 Α1,Π15 Π11,Π12 10 Α2,Π12,Π3 Α3,Α15 Π6 Α9,Π12 Α14,Α18 11 Α1 Α16 Α2,Α17 Α11,Π3 12 Α13,Π15 Α11,Π14 Π9 13 Α11,Π14 Α3,Α13 Α1 14 Α14 Π7,Π5 Π14 15 Α3,Α15 Α15,Π1 Π1,Π15 16 Π16 Α16 Α15 17 Π1,Π7 Π6 Α3,Π6 18 Π5 Π16 Π5 19 Α16,Π6 Α14 Α16 20 Π7 Όπως φαίνεται στον Πίνακα 5.13 ως βέλτιστο μέτρο ανάσχεσης προκύπτει η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων, με τους ηλιακούς συλλέκτες για τη θέρμανση νερού να έρχονται δεύτεροι στην κατάταξη. Ακολουθούν η χρήση αυτοματισμών σε συστήματα ψύξης και φωτισμού σε κτίρια και οι βέλτιστες πρακτικές στη διαχείριση στερεών αποβλήτων που φαίνονται να είναι ισότιμες. Αντίθετα, η χρήση ανεμογεννητριών για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η χρήση υβριδικών οχημάτων και οχημάτων με βιοκαύσιμα σε εταιρείες ενοικιάσεως αυτοκινήτων και ταξί που αποτελούν τα κύρια μέσα μεταφοράς στον τόπο προορισμού δε φαίνονται να επιλέγονται για την ανάσχεση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα. Όσον αφορά στα μέτρα προσαρμογής, η βέλτιστη επιλογή φαίνεται να απαρτίζεται από τη δημιουργία συλλεκτών των όμβριων υδάτων για χρήση τους για άρδευση, την εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς και τη χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού, όπως είναι οι περιοριστές ροής, 90

97 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής ρυθμιστές ροής, καζανάκια διπλής ροής κ.ά. για εξοικονόμηση του νερού. Ακολουθούν η τριτοβάθμια επεξεργασία λυμάτων πριν την τελική τους διάθεση σε υδάτινα οικοσυστήματα για προστασία της βιοποικιλότητας και ο έλεγχος της εφαρμογής των κανονιστικών διατάξεων του χωροταξικού σχεδιασμού τουρισμού. Τελευταία στη σειρά κατάταξης έρχονται η παράκτια οπισθοχώρηση και η κατασκευή κυματοθραυστών/εμποδίων, κάτι που δικαιολογείται κυρίως λόγω των χαμηλών βαθμολογιών που έλαβαν στην πλειοψηφία των απαντήσεων όσον αφορά στα κριτήρια της κοινωνικής αποδοχής και του κόστους. Η χαμηλή βαθμολογία στο κριτήριο της κοινωνικής αποδοχής γίνεται εύκολα κατανοητή, καθώς οι επισκέπτες επιθυμούν τα καταλύματα να βρίσκονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στην παραλία, ενώ οι κυματοθραύστες δε γίνονται αισθητικά αποδεκτοί. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα του σεναρίου 1, στο οποίο συγκρίνονται μεταξύ τους όλα τα μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής είναι φανερό ότι η σειρά προτίμησης δεν αλλάζει πολύ από αυτήν των σεναρίων 2 και 3. Βέλτιστο μέτρο αποτελεί και πάλι η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων, κάτι που οφείλεται στην αρκετά υψηλή βαθμολογία που έλαβε σε όλα τα κριτήρια σε σύγκριση με όλα τα υπόλοιπα εναλλακτικά μέτρα, οπότε φαίνεται να είναι βέλτιστο μέτρο τόσο από περιβαλλοντικής, όσο και από οικονομικής σκοπιάς, κοινωνικά αποδεκτό και πολύ εύκολα εφαρμόσιμο. Ακολουθούν η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού, τα συστήματα έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς, οι ηλιακοί συλλέκτες και οι συλλέκτες του νερού της βροχής. Και σε αυτό το εξεταζόμενο σενάριο τη χείριστη θέση στην κατάταξη λαμβάνουν τα οχήματα που κινούνται με καύση βιοκαύσιμου, η κατασκευή κυματοθραυστών/εμποδίων καθώς και η παράκτια οπισθοχώρηση. Με διάκριση της ομάδας των ειδικών σε επιστημονική ομάδα και φορείς του τουρισμού που συμμετείχαν στην έρευνα προκύπτουν τα σενάρια 4 και 5. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως η στρατηγική μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που προκρίνεται από την επιστημονική κοινότητα φαίνεται να διαφοροποιείται λίγο ως προς τη βέλτιστη και χείριστη λύση. Έτσι, σύμφωνα με τους πανεπιστημιακούς βέλτιστη φαίνεται να είναι η λύση της εγκατάστασης συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς, ενώ ακολουθούν οι ηλιακοί συλλέκτες, οι ενεργειακά αποδοτικοί λαμπτήρες και οι συλλέκτες των όμβριων. Τελευταία στη σειρά κατάταξης έρχονται η κατασκευή τεχνητού χιονιού για την αντιμετώπιση της έλλειψης αυτού σε χιονοδρομικά κέντρα και γενικότερα σε χειμερινούς προορισμούς λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας και η χρήση ηλεκτρικών οχημάτων σε επίπεδο καταλύματος. Η χαμηλή θέση του τεχνητού χιονιού οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η ευρύτερη άποψη της επιστημονικής ομάδας είναι ότι οι παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες από την εφαρμογή του μέτρου θα είναι σημαντικά περισσότερες από τις τυχούσες ωφέλειες. Όσον αφορά στη βέλτιστη στρατηγική μέτρων σύμφωνα με τη γνώμη των φορέων, η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων θεωρείται καταλληλότερο όλων. Ακολουθούν οι αυτοματισμοί σε συστήματα ψύξης και φωτισμού, ενώ λιγότερο αποδοτικά κατά τη γνώμη 91

98 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής τους είναι η τεχνητή θρέψη παραλιών, η χρήση οχημάτων με βιοκαύσιμα καθώς και η παράκτια οπισθοχώρηση Ανάλυση εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis) Για την πρόκριση καταλληλότερης στρατηγικής μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στον τουριστικό τομέα, μετά την ιεράρχηση των μέτρων όπως προκύπτουν από την εφαρμογή της μεθόδου ELECTRE III, ακολουθεί το βήμα της ανάλυσης εναλλακτικών σεναρίων (what-if analysis). Πιο συγκεκριμένα, το υπό εξέταση πρόβλημα λύνεται εκ νέου, με τροποποιημένες τις παραμέτρους που επηρεάζουν το πρότυπο. Με τον τρόπο αυτό εξετάζεται η ευαισθησία της βέλτιστης λύσης σε αποκλίσεις από τις τιμές των παραμέτρων που χρησιμοποιήθηκαν για τη βελτιστοποίηση του προτύπου. Η ανάλυση εναλλακτικών σεναρίων πραγματοποιείται για το σενάριο 1, όπου εξετάζονται οι αποδόσεις των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής έτσι όπως αυτές προέκυψαν από το σύνολο της ομάδας των ειδικών, για τα κατώφλια προτίμησης και αδιαφορίας των κριτηρίων «Κ2» και «Κ3» της μεθόδου ELECTRE III. Γίνεται μόνο για τα δύο αυτά κριτήρια, καθώς βασικό σημείο κατά τη λήψη απόφασης είναι η δυνατότητα υλοποίησης του μέτρου, ενώ το κόστος ενδιαφέρει ιδιαίτερα λόγω των δυσμενών οικονομικών συνθηκών που επικρατούν στη χώρα τη δεδομένη περίοδο. Στην κατεύθυνση αυτή εξετάζονται τα εξής σενάρια: Σενάριο Α: Μόνο για το κριτήριο «Κ2» θέτονται q j = 0,5 και p j =2. Σενάριο Β: Μόνο για το κριτήριο «Κ2» θέτονται q j = 1 και p j =2. Σενάριο Γ: Μόνο για το κριτήριο «Κ2» θέτονται q j = 1,5 και p j =2. Σενάριο Δ: Μόνο για το κριτήριο «Κ3» θέτονται q j = 0,5 και p j =2. Σενάριο Ε: Μόνο για το κριτήριο «Κ3» θέτονται q j = 1 και p j =2. Σενάριο ΣΤ: Μόνο για το κριτήριο «Κ3» θέτονται q j = 1,5 και p j =2. Σενάριο Ζ: Και για τα δύο κριτήρια «Κ2» και «Κ3» θέτονται q j = 0,5 και p j =2. Σενάριο Η: Και για τα δύο κριτήρια «Κ2» και «Κ3» θέτονται q j = 1 και p j =2. Σενάριο Θ: Και για τα δύο κριτήρια «Κ2» και «Κ3» θέτονται q j = 1,5 και p j =2. 92

99 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Πίνακας 5.14: Προκρινόμενα μέτρα για την ανάσχεση και προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για τα εναλλακτικά σενάρια εφαρμογής. Σειρά Σενάριο A Σενάριο B Σενάριο Γ Σενάριο Δ Σενάριο Ε Σενάριο ΣΤ Σενάριο Ζ Σενάριο Η Σενάριο Θ 1 Α10 Α10 Α10,Π2 Π13 Π13 Π13 Π13 Π13 Π13 2 Α4,Π13 Π4 Α4,Π2 Π13,Π4 Α4,Π13 Π4 Α4,Α10 Α4,Α10 Α4 Α4,Α10 Α4,Α10 Α4 3 Π2 Α7,Π8 Α7,Π8 Π2 Π2 Α10,Π2 Π2 Α5 Α5,Π3 4 Α7,Π8 Α8 Α8 Π4 Π4 Π4 Α5,Π4 Π2 Α10,Π4 5 Α8 Α12 Α18 Α12,Α18 Α5 Α5 Α5 Α18 Α18,Π4 Α18 6 Α12,Α18 Α5 Α5 Α7,Α18 Α7,Α18 Α7,Α18 Α7,Α8 Π8,Π10 Α7,Π10 Α7,Π10 7 Α5 Π10 Π10 Α8,Π10 Α8,Π10 Α8,Π10 Α12 Α8,Π8 Α8,Π8 8 Π Α17,Π9 Π11 Α2,Α6 Π12 Α17,Π9 Π11 Α2,Α6 Π12 Α17,Π9, Π11 Α2,Α6 Π12 Α12,Π8 Α12,Π8 Α12,Π8 Α2,Α17 Α12 Α12 Α2,Α6 Α2,Α6 Α2,Α6, Π3 Π11,Π3 Α2,Α11 Α17,Π11 Π3 Α9,Α13 Α9,Α13 Π11 Π11,Π3 Π11 Α6,Π9 Α6,Π9 11 Α9,Α13 Π3 Π3 Π3 Α9 Α9 Α11,Π12 Α1,Α9,Π12 12 Π3 Α11 Α11 Α9 Α1,Α17 Α1,Α17 Α9,Α13 13 Α11 Α1,Π15 Α1,Π15 Α17 14 Α1,Π15 Α14,Π14 Α14,Π14 Α1,Π15 15 Α14,Π14 Α15,Π7 Α15,Π7 Π9,Π12, Π14 Π9,Π12 Π15 Α13,Α14, Π14 Π9,Π12 Π15 Α13,Α14 Π14 16 Α15,Π7 Α3,Π1 Α3,Π1 Α13,Α14 Α3,Π7 Α3,Π7 Α13,Α14 Α15,Π15 Α2,Α11 Α17,Π3 Α6,Π9 Π11 Α1,Α9 Π12 Α13,Α14 Α15,Π15 Α1,Π15 Π14 Π14 Α14 Π14 Α3,Π1,Π7 Α3,Π1,Π7 Α11,Α15 Α11,Α15 Α15 Π6 Π6 Α3,Π1 Π7 17 Α3,Π1 Π5 Π5 Α11 Π1,Π16 Π1,Π16 Π6 Π16 Π16,Π5 18 Π5 Α16 Α16 Α15 Π6 Π6 Α16,Π5 Π5 19 Α16 Π16 Π16 Α3,Π1 Α16 Α16 Π16 20 Π16 Π6 Π6 Π7,Π6 Π5 Π5 21 Π6 Π16 22 Α16 23 Π5 Α16 Α16 Στον Πίνακα 5.14 φαίνονται τα μέτρα που προκρίνονται κατά την εξέταση των εναλλακτικών σεναρίων. Παρατηρείται ότι για τα σενάρια Α, Β, Γ τα μέτρα που καταλαμβάνουν τις τρεις πρώτες θέσεις δεν επηρεάζονται αρκετά με την μεταβολή των κατωφλιών προτίμησης και αδιαφορίας για το κριτήριο «Κ2», δηλαδή η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων σε κτίρια για το φωτισμό, η χρήση ηλιακών συλλεκτών για τη θέρμανση του νερού σε καταλύματα, η εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς, η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού και η δημιουργία συλλεκτών των όμβριων για χρήση τους σε άρδευση. Όσον αφορά στη «χείριστη» λύση που προκύπτει ούτε αυτή μεταβάλλεται 93

100 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής αρκετά από το βασικό σενάριο. Και σε αυτήν την περίπτωση τα μέτρα που δεν προκρίνονται είναι η κατασκευή τεχνητού χιονιού, η αντικατάσταση του στόλου των ενοικιαζόμενων αυτοκινήτων με οχήματα με βιοκαύσιμο και η κατασκευή κυμματοθραυστών/εμποδίων. Σχετικά με τα σενάρια Δ, Ε και ΣΤ, όπου μεταβάλλονται οι τιμές των κατωφλιών μόνο για το κριτήριο «Κ3», η βέλτιστη αλληλουχία μέτρων που προκύπτει είναι λίγο διαφορετική από αυτήν του βασικού σεναρίου 1. Πιο συγκεκριμένα, σε αυτήν την περίπτωση η βέλτιστη λύση που προκρίνεται είναι η εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς και έπονται οι ηλιακοί συλλέκτες και η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων, η δημιουργία συλλεκτών της βροχής και η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού. Τελευταίο στην αλληλουχία έρχεται το μέτρο που αφορά στην παράκτια οπισθοχώρηση. Εξετάζοντας τα εναλλακτικά σενάρια Ζ, Η και Θ, όπου έχουν μεταβληθεί ταυτόχρονα τα κατώφλια και για το «Κ2» και για το «Κ3», παρατηρείται μεταβολή, τόσο στη βέλτιστη, όσο και στη χείριστη λύση. Τα μέτρα που φαίνεται να προκρίνονται έναντι των υπολοίπων είναι αυτά της εγκατάστασης συστημάτων ανίχνευσης πυρκαγιάς, η χρήση ηλιακών συλλεκτών, η εξωτερική θερμομόνωση κτιρίων για τη μείωση των θερμικών απωλειών των κτιρίων και η δημιουργία συλλεκτών των όμβριων υδάτων. Ως χειρότερα μέτρα εδώ προκύπτουν η παράκτια οπισθοχώρηση, η κατασκευή κυμματοθραυστών/εμποδίων, η κατασκευή τεχνητού χιονιού και η χρήση οχημάτων με βιοκαύσιμα. Παρατηρούνται μικρές διαφορές που κυρίως αφορούν σε μικρές ανακατατάξεις της πρώτης και της δεύτερης θέσης καθώς και της τελευταίας με την προτελευταία, η ενδιάμεση κατάταξη φαίνεται να μεταβάλλεται για όλα τα σενάρια με μεταβολή της σειράς προτίμησης ενός μέτρου έως και τέσσερις θέσεις. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι τα μέτρα που καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις δεν απέχουν αρκετά μεταξύ τους στα αποτελέσματα του αρχικού σεναρίου και ίσως γι αυτό να γίνονται αυτές οι ανακατατάξεις με αλλαγή των κατωφλιών προτίμησης και αδιαφορίας, κάτι που ισχύει και για τις τελευταίες θέσεις. Σε γενικές γραμμές, παρατηρείται ότι η σειρά κατάταξης των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής επηρεάζεται αρκετά από τα όρια προτίμησης και αδιαφορίας κυρίως όσον αφορά στις δεύτερες και τρίτες σε σειρά κατάταξης λύσεις, γεγονός που από τη μια καταδεικνύει το ορθό της επιλογής της χρήσης ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων και των συστημάτων ανίχνευσης πυρκαγιάς ως βέλτιστες λύσεις, αλλά από την άλλη καταδεικνύει ότι η τελική επιλογή της καταλληλότερης στρατηγικής επαφίεται καθαρά στο λήπτη απόφασης και στα κατώφλια που ορίζει αυτός ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες. 5.5 Αξιολόγηση εναλλακτικών μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής με τη μέθοδο PROMETHEE Στην παρούσα εργασία εφαρμόστηκε η μέθοδος Visual PROMETHEE έτσι ώστε να εφαρμοστεί η πιο σύγχρονη έκδοση της PROMETHEE κατά τη διαδικασία αναζήτησης της βέλτιστης στρατηγικής ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής 94

101 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής στον τουριστικό τομέα. Οι μέθοδοι προσέγγισης σχέσεων υπεροχής χρησιμοποιούν για τη δυαδική σύγκριση των επιλογών ένα από τα υπάρχοντα κριτήρια. Στη συγκεκριμένη εργασία επιλέχθηκε και για τα τέσσερα (4) κριτήρια του προβλήματος η μέθοδος του «Βαθμωτού κριτηρίου», το οποίο περιλαμβάνει κατώφλι αδιαφορίας q και κατώφλι προτίμησης p, που ορίζει ένα μονό επίπεδο ενδιάμεσης προτίμησης μεταξύ αδιαφορίας και σαφούς προτίμησης. Η επιλογή αυτή έγινε γιατί χρησιμοποιήθηκαν κατώφλια αδιαφορίας και προτίμησης και στην ELECTRE ΙΙΙ και στόχος είναι η επαλήθευση των αποτελεσμάτων της μεθόδου ELECTRE ΙΙΙ με την εφαρμογή της μεθόδου v. PROMETHEE σε όσο το δυνατόν παρόμοιες συνθήκες Παρουσιαση αποτελεσμάτων Στις Εικόνες φαίνεται η κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής για το κάθε ένα εξεταζόμενο σενάριο. Το πάνω μισό της κλίμακας που χρωματίζεται με πράσινο αντιστοιχεί σε θετικά φ, όπως αυτά αναλύθηκαν στο Κεφάλαιο 4, κατά την ανάλυση του υποβάθρου του λογισμικού, ενώ το κάτω μισό της κλίμακας που έχει κόκκινο χρώμα αντιστοιχεί στα αρνητικά φ. Εφόσον η θετική ροή υπεροχής εκφράζει κατά πόσο αυτό το εναλλακτικό μέτρο κατατάσσεται πάνω από τα υπόλοιπα βάσει των κριτηρίων που λαμβάνονται υπόψη, όσο πιο πάνω είναι ένα μέτρο τόσο καταλληλότερο θεωρείται για εφαρμογή. Εικόνα 5.1: Ολική κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης. 95

102 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Εικόνα 5.2: Ολική κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων προσαρμογής. Εικόνα 5.3: Ολική κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής. 96

103 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Εικόνα 5.4: Ολική κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής σύμφωνα με τη γνώμη της επιστημονικής κοινότητας. Εικόνα 5.5: Ολική κατάταξη των εναλλακτικών μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής σύμφωνα με τη γνώμη των σχετικών με τον τουρισμό φορέων. 97

104 Συγκριτική αξιολόγηση μέτρων και προώθηση βέλτιστης στρατηγικής Παρατηρώντας τα αποτελέσματα βλέπουμε ότι η βέλτιστη και η χείριστη λύση που προκρίνεται από τη μέθοδο v. PROMETHEE είναι αντίστοιχη αυτής της ELECTRE III για όλα τα σενάρια που εξετάστηκαν. Όσον αφορά, όμως, στην ενδιάμεση κατάταξη υπάρχουν κάποιες μικρές διαφορές, οι οποίες δε φαίνονται να είναι σημαντικές. Πιο συγκεκριμένα, για το σενάριο 3 το μέτρο που αναφέρεται στη χρήση σκιάστρων στην κατάταξη της ELECTRE III καταλαμβάνει την όγδοη θέση, ενώ σε αυτήν της v. PROMETHEE την ένατη. Αντίστοιχα, για το σενάριο 1 γίνεται μία ανακατάταξη στην τρίτη και τέταρτη θέση προτίμησης, αφού στην ELECTRE III η εξωτερική θερμομόνωση κτιρίων και η χρήση τοπικών προϊόντων σε χώρους εστίασης για μείωση των εκπομπών που οφείλονται στη μεταφορά των προϊόντων στον προορισμό έπονται του μέτρου που αφορά στις βέλτιστες πρακτικές διαχείρισης στερεών αποβλήτων, ενώ για τη μέθοδο PROMETHEE προηγείται αυτών, χωρίς ωστόσο να χάνουν την υψηλή τους θέση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο σενάριο 2 όπου ενώ για την ELECTRE III η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού σε πόσιμο για αντιμετώπιση της λειψυδρίας θεωρείται χειρότερη από την τεχνητή θρέψη παραλιών που θεραπεύει τη διάβρωση αυτών και την κατασκευή τεχνητού χιονιού, για την PROMETHEE ως χειρότερο των τριών μέτρων είναι το τελευταίο. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα των μεθόδων για το σενάριο 4 παρατηρείται ότι ο έλεγχος της εφαρμογής των κανονιστικών διατάξεων του χωροταξικού σχεδιασμού τουρισμού, ενώ στην ELECTRE III βρίσκεται στην τρίτη σειρά προτίμησης, στην v. PROMETHEE πέφτει στην ένατη. Τέλος, όσον αφορά στο σενάριο 5 έχει ενδιαφέρον η ενδιάμεση κατάταξη αφού εκεί η χρήση συστημάτων παρακολούθησης καταναλισκόμενης ενέργειας για εντοπισμό του τομέα του κτιρίου όπου καταναλώνεται η περισσότερη ενέργεια και παράλληλα είναι δυνατή η εξοικονόμηση αυτής, η εξωτερική θερμομόνωση και η χρήση σκιάστρων καταλαμβάνουν υψηλότερη θέση στην κατάταξη στην v. PROMETHEE, ενώ η αβαθής γεωθερμία, η τριτοβάθμια επεξεργασία λυμάτων πριν την τελική τους διάθεση σε υδάτινα οικοσυστήματα και ο έλεγχος της εφαρμογής των κανονιστικών διατάξεων του χωροταξικού σχεδιασμού τουρισμού που για την ELECTRE III κατατάσσονται πάνω από τα πρώτα, εδώ είναι σε αρκετά χαμηλότερη θέση. Συμπερασματικά, σε γενικές γραμμές συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της ELECTRE III με αυτά της v. PROMETHEE παρατηρείται ότι οι δύο μέθοδοι εξήγαγαν τις ίδιες στρατηγικές μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό σε όλα τα εξεταζόμενα σενάρια, κάτι που επιδεικνύει τη στιβαρότητα της προσέγγισης που υιοθετήθηκε. 98

105 Συμπεράσματα 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η κλιματική αλλαγή και ο τουρισμός έχουν μια σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, αφού ο τουρισμός συμβάλλει στην κλιματική αλλαγή, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και «θύμα» αυτής. Η Ελλάδα είναι μια χώρα της οποίας η οικονομία στηρίζεται κυρίως στον τουρισμό και έτσι κρίθηκε σκόπιμο να διερευνηθούν οι αλληλεπιδράσεις, έτσι ώστε να μπορέσει να προταθεί και να προκριθεί μια στρατηγική για τη λήψη των βέλτιστων μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής με τη μέθοδο της πολυκριτηριακής ανάλυσης. Για την επίτευξη του στόχου γίνεται αρχικά μία καταγραφή των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό, σε μια προσπάθεια προσέγγισης του προβλήματος. Στη συνέχεια, ορίζεται η έννοια της ανάσχεσης και της προσαρμογής στο φαινόμενο και γίνεται καταγραφή όλων των μέτρων που εφαρμόζονται παγκοσμίως για το σκοπό αυτό. Δίνονται ακόμα και κάποιες πολιτικές προώθησης αυτών. Το βασικότερο κομμάτι της εργασίας αποτελεί η ανάπτυξη και εφαρμογή ενός πολυκριτηριακού μεθοδολογικού πλαισίου για την πρόκριση της καταλληλότερης στρατηγικής ανάσχεσης και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό. Για την πολυκριτηριακή ανάλυση, όπου στόχο αποτελεί η ποιοτική και συγκριτική αξιολόγηση των μέτρων που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως και η εφαρμογή τους είναι δυνατή στη χώρα μας δεδομένης της έντασης του προβλήματος και της οικονομικής κατάστασης, προτιμήθηκαν οι μέθοδοι PROMETHEE και ELECTRE. Τα κριτήρια που επιλέχθηκαν είναι οικονομικής, τεχνικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής φύσεως. Με τη βαθμολόγηση του πίνακα αποδόσεων των δεκαοκτώ μέτρων ανάσχεσης και δεκαέξι μέτρων προσαρμογής από ειδικούς βάσει των τεσσάρων κριτηρίων, δόθηκαν όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικές τιμές στην κάθε εναλλακτική. Με τη βοήθεια, αρχικά, της μεθόδου ELECTRE ΙΙΙ εξάγεται η βέλτιστη αλληλουχία μέτρων για τα πέντε σενάρια εφαρμογής. Τέλος, τα συμπεράσματα της μεθόδου ELECTRE επαληθεύονται με τη μέθοδο PROMETHEE, κάτι που επιδεικνύει τη στιβαρότητα της προσέγγισης που υιοθετήθηκε. Παρακάτω παρατίθενται τα αποτελέσματα των δύο μεθόδων καθώς και η σύγκριση μεταξύ τους. Σε επίπεδο ανάσχεσης των επιπτώσεων του φαινομένου, βρέθηκε ότι η βέλτιστη αλληλουχία μέτρων περιλαμβάνει τη χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων, ηλιακών συλλεκτών, αυτοματισμών σε συστήματα ψύξης και φωτισμού και βέλτιστες πρακτικές στη διαχείριση στερεών αποβλήτων. Αντίθετα, η χρήση ανεμογεννητριών για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η αντικατάσταση του στόλου των ενοικιαζόμενων αυτοκινήτων ή των ταξί με υβριδικά οχήματα και οχήματα με βιοκαύσιμα δε φαίνεται να προκρίνονται για την ανάσχεση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στον τουριστικό τομέα. Η πρώτη θέση των ενεργειακών λαμπτήρων εξηγείται πολύ εύκολα και ήταν αναμενόμενη, καθώς είναι ένα μέτρο το οποίο δεν κοστίζει ιδιαίτερα, μπορεί να εφαρμοστεί παντού χωρίς κάποια αντίρρηση 99

106 Συμπεράσματα από την κοινωνία και το περιβαλλοντικό όφελος είναι σχετικά υψηλό. Οπότε, το μέτρο αυτό έλαβε αρκετά υψηλή βαθμολογία και για τα τέσσερα κριτήρια συγκριτικά με τα υπόλοιπα. Η χρήση ανεμογεννητριών για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και η χρήση υβριδικών οχημάτων και οχημάτων με βιοκαύσιμα σε ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα και ταξί καταλαμβάνουν τις τελευταίες θέσεις της κατάταξης. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι πρώτες δύσκολα γίνονται αποδεκτές από το ευρύ κοινό κυρίως λόγω αισθητικής υποβάθμισης του τοπίου, αλλά και των αρνητικών επιπτώσεων που λέγεται ότι επιφέρουν στην πανίδα της περιοχής, ενώ η χρήση βιοκαυσίμων θεωρήθηκε από την πλειοψηφία των ειδικών ότι αποτελεί ένα μέτρο που χρειάζεται μεγάλο κεφάλαιο για την εφαρμογή του χωρίς κάποια άλλη θετική οικονομική επίπτωση, όπως η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Όσον αφορά στα μέτρα προσαρμογής, καταλληλότερα μέτρα θεωρούνται η δημιουργία συλλεκτών των όμβριων υδάτων για χρήση τους σε άρδευση, η εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς και η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού. Το αποτέλεσμα αυτό εξηγείται κυρίως λόγω του χαμηλού κόστους των παραπάνω μέτρων συγκριτικά με τα υπόλοιπα που αξιολογήθηκαν. Τελευταία στη σειρά κατάταξης έρχονται η παράκτια οπισθοχώρηση και η κατασκευή κυματοθραυστών/εμποδίων, κάτι που δικαιολογείται κυρίως λόγω των χαμηλών βαθμολογιών που έλαβαν στην πλειοψηφία των απαντήσεων όσον αφορά στα κριτήρια της κοινωνικής αποδοχής. Τέτοια μέτρα δεν αναμένεται να γίνουν εύκολα αποδεκτά από το κοινό, καθώς οι επισκέπτες επιθυμούν όσο το δυνατόν κοντινότερη απόσταση από τη θάλασσα του καταλύματος και λοιπών εγκαταστάσεων, ενώ οι κυμματοθραύστες/εμπόδια δε γίνονται αισθητικά αποδεκτά. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα του σεναρίου που συγκρίνει ταυτόχρονα και τα μέτρα ανάσχεσης και τα μέτρα προσαρμογής η σειρά προτίμησης δε μεταβάλλεται σημαντικά από την περίπτωση που συγκρίνονται μεταξύ τους μόνο τα μέτρα ανάσχεσης και μόνο τα μέτρα προσαρμογής. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτήν την περίπτωση προτείνεται μια στρατηγική που είναι πιθανότερο να εφαρμοστεί, καθώς για την αντιμετώπιση του προβλήματος δεν ενδιαφέρει μόνο η ανάσχεση των επιπτώσεων ή μόνο η προσαρμογή σε αυτές, αλλά ένας συνδυασμός αυτών, έτσι ώστε να προκύψει το βέλτιστο αποτέλεσμα. Καταλληλότερο μέτρο αποτελεί και πάλι η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων. Ακολουθούν η χρήση συσκευών εξοικονόμησης νερού, τα συστήματα έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς, οι ηλιακοί συλλέκτες και οι συλλέκτες του νερού της βροχής. Και σε αυτό το εξεταζόμενο σενάριο τη χείριστη θέση στην κατάταξη λαμβάνουν τα οχήματα που κινούνται με καύση βιοκαύσιμου, η κατασκευή κυματοθραυστών/εμποδίων καθώς και η παράκτια οπισθοχώρηση. Παρατηρείται ότι τα μέτρα που προκρίθηκαν τελικά είναι αυτά που μπορούν να εφαρμοστούν εύκολα χωρίς ιδιαίτερο κόστος, πάντα σε σύγκριση με το σύνολο των προτεινόμενων μέτρων. Αυτό πιθανότατα να οφείλεται στη δύσκολη οικονομική περίοδο που διανύει η χώρα, κάτι που λήφθηκε υπόψη κατά την αξιολόγηση των μέτρων από την ομάδα των ειδικών. 100

107 Συμπεράσματα Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η στρατηγική μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής που προκρίνεται από την επιστημονική κοινότητα φαίνεται να διαφοροποιείται λίγο ως προς τη «βέλτιστη» και «χείριστη» λύση. Η ομάδα των καθηγητών πανεπιστημίου προκρίνει ως καταλληλότερο μέτρο την εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης ανίχνευσης πυρκαγιάς, τους ηλιακούς συλλέκτες και τη χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων και συλλεκτών των όμβριων. Τελευταία στη σειρά κατάταξης έρχονται η κατασκευή τεχνητού χιονιού και η χρήση ηλεκτρικών οχημάτων σε επίπεδο καταλύματος, κάτι που οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η ευρύτερη άποψη της επιστημονικής ομάδας θεωρεί ότι οι παράπλευρες περιβαλλοντικές απώλειες από την κατασκευή χιονιού θα είναι σημαντικά περισσότερες από τις τυχούσες ωφέλειες. Όσον αφορά στη βέλτιστη στρατηγική μέτρων σύμφωνα με τη γνώμη των φορέων, η χρήση ενεργειακά αποδοτικών λαμπτήρων θεωρείται το καταλληλότερο μέτρο. Ακολουθούν οι αυτοματισμοί σε συστήματα ψύξης και φωτισμού σε κτίρια, ενώ λιγότερο αποδοτικά είναι η τεχνητή θρέψη παραλιών με τροφοδότηση της παραλίας με άμμο σε τακτά χρονικά διαστήματα, η χρήση οχημάτων με βιοκαύσιμα καθώς και η παράκτια οπισθοχώρηση. Η διαφορά αυτή ως προς τη «βέλτιστη» και «χείριστη» λύση είναι πιθανό να οφείλεται στο επίπεδο τεχνογνωσίας που κατέχουν οι δύο διαφορετικές ομάδες, αλλά και στη σκοπιά από την οποία η κάθε ομάδα εξετάζει το πρόβλημα. Παρατηρήθηκε ότι η επιστημονική κοινότητα προέκρινε ελαφρώς το κριτήριο του περιβαλλοντικού οφέλους (με μικρή διαφορά από το κόστος), δηλαδή αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο να πληροί το προκρινόμενο μέτρο είναι να συντελέσει στη μείωση των περιβαλλοντικών πιέσεων. Αντίθετα, για την ομάδα των φορέων το κριτήριο του κόστους ήταν αυτό που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο συντελεστή βαρύτητας, με το περιβαλλοντικό όφελος να ακολουθεί με μικρή διαφορά. Αυτή η διαφορά στα αποτελέσματα της έρευνας και στους συντελεστές βαρύτητας στις δύο ομάδες, έγκειται στο γεγονός ότι οι δύο ομάδες εξετάζουν το πρόβλημα από διαφορετική οπτική γωνία, έχοντας διαφορετική τεχνογνωσία και διαφορετικά συμφέροντα. Αναφορικά με τη μέθοδο PROMETHEE, τα αποτελέσματα που προέκυψαν είναι σχεδόν τα ίδια με αυτά της μεθόδου ELECTRE ΙΙΙ. Για όλα τα υπό εξέταση σενάρια, η «βέλτιστη» και η «χείριστη» λύση είναι η ίδια και για τις δύο μεθόδους. Ωστόσο, παρατηρούνται κάποιες μικρές διαφορές στην ενδιάμεση κατάταξη σε κάποια σενάρια. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εργασίας αυτής έγινε για τις τρέχουσες συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα και βάσει αυτών βαθμολογήθηκαν οι πίνακες απόδοσης και στη συνέχεια με τη χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης προέκυψαν τα παραπάνω αποτελέσματα σχετικά με τη βέλτιστη στρατηγική μέτρων για την ανάσχεση και προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τουρισμό. Στο μέλλον αν οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες αλλάξουν, η βαθμολογία των μέτρων πιθανόν να αλλάξει και η κατάταξη των μέτρων να είναι διαφορετική. 101

Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ

Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ Ομιλία του καθηγητού Χρήστου Σ. Ζερεφού, ακαδημαϊκού Συντονιστού της ΕΜΕΚΑ Οι επιμέρους μελέτες ανέδειξαν τον πλούτο των φυσικών πόρων που διαθέτει η χώρα μας αλλά και τους κινδύνους που απειλούν το φυσικό

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός Που οδηγούνται τα ταξίδια? Μαρία Ζησούλη MSc Μάρκετινγκ & Επικοινωνία, Σύμβουλος Τουριστικής Ανάπτυξης, Μέλος ΔΕ Ελληνικού Ινστιτούτου Μάρκετινγκ, Μελος ΔΣ Εταιρίας Θεσσαλικών

Διαβάστε περισσότερα

Το κλίµα της Ανατολικής Μεσογείου και της Ελλάδος: παρελθόν, παρόν και µέλλον

Το κλίµα της Ανατολικής Μεσογείου και της Ελλάδος: παρελθόν, παρόν και µέλλον Περιεχόµενα Κεφάλαιο 1 Το κλίµα της Ανατολικής Μεσογείου και της Ελλάδος: παρελθόν, παρόν και µέλλον 1.1 Εισαγωγή 1 1.2 Παλαιοκλιµατικές µεταβολές 3 1.3 Κλιµατικές µεταβολές κατά την εποχή του Ολοκαίνου

Διαβάστε περισσότερα

Φαινόµενο του Θερµοκηπίου

Φαινόµενο του Θερµοκηπίου Φαινόµενο του Θερµοκηπίου Αλεξάνδρου Αλέξανδρος, Κυριάκου Λίντα, Παυλίδης Ονήσιλος, Χαραλάµπους Εύη, Χρίστου ρόσος Φαινόµενο του θερµοκηπίου Ανακαλύφθηκε το 1824 από τον Γάλλο µαθηµατικό Fourier J. (1768)

Διαβάστε περισσότερα

Καθηγητής Χάρης Κοκκώσης

Καθηγητής Χάρης Κοκκώσης ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Καθηγητής Χάρης Κοκκώσης Τουρισµός Κλιµατική Αλλαγή Επιπτώσεις της Κλιµατικής Αλλαγής στον Τουρισµό Πράσινη Οικονοµία και Τουρισµός ράσεις Προσαρµογής Τουρισµός µ Η Ευρώπη

Διαβάστε περισσότερα

CASTWATER: Κάνοντας τον τουρισμό μας πιο βιώσιμο. Βασίλης Μυριοκεφαλιτάκης, Σύμβουλος Δημάρχου Υπεύθυνος Έργου CASTWATER

CASTWATER: Κάνοντας τον τουρισμό μας πιο βιώσιμο. Βασίλης Μυριοκεφαλιτάκης, Σύμβουλος Δημάρχου Υπεύθυνος Έργου CASTWATER CASTWATER: Κάνοντας τον τουρισμό μας πιο βιώσιμο Βασίλης Μυριοκεφαλιτάκης, Σύμβουλος Δημάρχου Υπεύθυνος Έργου CASTWATER Όραμα Δήμου Ρεθύμνης: ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΓΣΕΕ-GREENPEACE-ATTAC Ελλάς

ΓΣΕΕ-GREENPEACE-ATTAC Ελλάς ΓΣΕΕ-GREENPEACE-ATTAC Ελλάς Το Πρωτόκολλο του Κιότο Μια πρόκληση για την ανάπτυξη και την απασχόληση «Από το Ρίο στο Γιοχάνεσµπουργκ και πέρα από το Κιότο. Ποιο µέλλον για τον Πλανήτη;» ρ Μιχαήλ Μοδινός

Διαβάστε περισσότερα

Η παράκτια ζώνη και η ανθεκτικότητα στην αύξηση στάθμης της θάλασσας.

Η παράκτια ζώνη και η ανθεκτικότητα στην αύξηση στάθμης της θάλασσας. [ Αρχιτεκτονική τοπίου και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή με τη συμβολή της χωρικής ανάλυσης. Η παράκτια ζώνη και η ανθεκτικότητα στην αύξηση στάθμης της θάλασσας. [ Ευθυμία Σταματοπούλου Αρχιτέκτων

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ

ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ Γιάννης Λ. Τσιρογιάννης Γεωργικός Μηχανικός M.Sc., PhD Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου Τμ. Τεχνολόγων Γεωπόνων Κατ. Ανθοκομίας Αρχιτεκτονικής Τοπίου ΦΥΣΙΚΗ -ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΑ Κλιματική αλλαγή

Διαβάστε περισσότερα

Αθλητικός Τουρισμός. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α. Σερρών, Α.Π.Θ.

Αθλητικός Τουρισμός. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α. Σερρών, Α.Π.Θ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής, Α.Π.Θ. Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματική αλλαγή και συνέπειες στον αγροτικό τομέα

Κλιματική αλλαγή και συνέπειες στον αγροτικό τομέα Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Περιφέρεια Κρήτης Ημερίδα: «Κλιματική Αλλαγή και Γεωργία» Ηράκλειο, Παρασκευή 22 Μαρτίου 2019 Κλιματική αλλαγή και συνέπειες στον αγροτικό τομέα Μιχαήλ Σιούτας,

Διαβάστε περισσότερα

Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στο σχεδιασμό των παράκτιων έργων Πρόβλεψη και Αντιμετώπιση

Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στο σχεδιασμό των παράκτιων έργων Πρόβλεψη και Αντιμετώπιση Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Εργαστήριο Λιμενικών Έργων Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στο σχεδιασμό των παράκτιων έργων Πρόβλεψη και Αντιμετώπιση Βασιλική Τσουκαλά Αν. Καθηγήτρια

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

ΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ενότητα: Φυσική Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος Μέρος 5 ο Η ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Δημήτρης Μελάς Καθηγητής Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα φυσικό

Διαβάστε περισσότερα

Αθλητικός Τουρισμός. Διεθνείς τάσεις και επιπτώσεις ανάπτυξης προγραμμάτων αθλητικού τουρισμού

Αθλητικός Τουρισμός. Διεθνείς τάσεις και επιπτώσεις ανάπτυξης προγραμμάτων αθλητικού τουρισμού ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διεθνείς τάσεις και επιπτώσεις ανάπτυξης προγραμμάτων αθλητικού τουρισμού Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής, Α.Π.Θ. Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Τρίκαλα, 27/12/2011. Συνεντεύξεις. «Μεγαλύτερες σε διάρκεια ξηρασίες»

Τρίκαλα, 27/12/2011. Συνεντεύξεις. «Μεγαλύτερες σε διάρκεια ξηρασίες» Τρίκαλα, 27/12/2011 Συνεντεύξεις «Μεγαλύτερες σε διάρκεια ξηρασίες» Τι επισημαίνει στην ΕΡΕΥΝΑ για την περιοχή μας ο κ. Σοφοκλής Ε. Δρίτσας, ερευνητής στο Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ.. Όλα όσα πρέπει να μάθετε για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, πως δημιουργείται το πρόβλημα και τα συμπεράσματα που βγαίνουν από όλο αυτό. Διαβάστε Και Μάθετε!!! ~ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματική Αλλαγή και Επιπτώσεις στην Περιοχή μας

Κλιματική Αλλαγή και Επιπτώσεις στην Περιοχή μας Ε.ΠΕ.ΧΗ.ΔΙ. University of Crete Κλιματική Αλλαγή και Επιπτώσεις στην Περιοχή μας Καθ. Μαρία Κανακίδου Εργαστήριο Περιβαλλοντικών Χημικών Διεργασιών Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Κρήτης mariak@uoc.gr Ημερίδα

Διαβάστε περισσότερα

Ευρωπαϊκές προκλήσεις για χρήση τεχνολογιών ΑΠΕ

Ευρωπαϊκές προκλήσεις για χρήση τεχνολογιών ΑΠΕ Ευρωπαϊκές προκλήσεις για χρήση τεχνολογιών ΑΠΕ Ανθή Χαραλάμπους Διευθύντρια Ενεργειακό Γραφείο Κυπρίων Πολιτών 24 Ιουνίου 2016 Ημερίδα: «Εφαρμογές της Αβαθούς Γεωθερμίας και Ηλιακής Ενέργειας στα Θερμοκήπια»

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΘΗΤΙΚΑ ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

ΠΑΘΗΤΙΚΑ ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ νέες κατασκευές ανακαίνιση και µετασκευή ιστορικών κτιρίων αναδιαµόρφωση καινούριων κτιρίων έργα "εκ του µηδενός" σε ιστορικά πλαίσια 2 Ο ενεργειακός σχεδιασµός του κτιριακού κελύφους θα πρέπει

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες

ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες ΚΛΙΜΑΤΙΚH ΑΛΛΑΓH Μέρος Β : Συνέπειες Βαθμοί Κελσίου Άνοδος της θερμοκρασίας Άμεσο αποτέλεσμα της έντασης του φαινομένου του θερμοκηπίου: η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 1,8 βαθμούς από

Διαβάστε περισσότερα

ΑΘΗΝΑ ΧΡΥΣΟΥΛΙ ΟΥ ΑΕΜ: 4774 ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΜΟ ΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΧΑΡΙΣΙΟΣ ΑΧΙΛΛΑΣ

ΑΘΗΝΑ ΧΡΥΣΟΥΛΙ ΟΥ ΑΕΜ: 4774 ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΜΟ ΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΧΑΡΙΣΙΟΣ ΑΧΙΛΛΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑ ΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ /ΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. ηµήτρης Μελάς Αριστοτέλειο Πανε ιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Φυσικής - Εργαστήριο Φυσικής της Ατµόσφαιρας

Η ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. ηµήτρης Μελάς Αριστοτέλειο Πανε ιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Φυσικής - Εργαστήριο Φυσικής της Ατµόσφαιρας Η ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ηµήτρης Μελάς Αριστοτέλειο Πανε ιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Φυσικής - Εργαστήριο Φυσικής της Ατµόσφαιρας Το φαινόµενο του θερµοκηπίου είναι ένα φυσικό φαινόµενο µε ευεργετικά

Διαβάστε περισσότερα

Georgios Tsimtsiridis

Georgios Tsimtsiridis Sustainable Touristic Development in the Municipality of Almopia Georgios Tsimtsiridis Vice Mayor of Almopia Δήμος Αλμωπίας Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη Η τουριστική ανάπτυξη σε οποιαδήποτε μορφή της προϋποθέτει

Διαβάστε περισσότερα

Λαναρά Θεοδώρα Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος MSc Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Λαναρά Θεοδώρα Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος MSc Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού Λαναρά Θεοδώρα Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος MSc Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού Ορισμός: Μια χερσαία και/ή θαλάσσια έκταση με ιδιαίτερα οικολογικά και τοπικά χαρακτηριστικά, αφιερωμένη στην

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΦΑΙΝOΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ Η ηλιακή ακτινοβολία που πέφτει στην επιφάνεια της Γης απορροφάται κατά ένα μέρος από αυτήν, ενώ κατά ένα άλλο μέρος εκπέμπεται πίσω στην ατμόσφαιρα με την μορφή υπέρυθρης

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος έρευνας: ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΞΙΝΗ ΒΡΟΧΗ

Τίτλος έρευνας: ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΞΙΝΗ ΒΡΟΧΗ Τίτλος έρευνας: ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΞΙΝΗ ΒΡΟΧΗ 1 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΟΥ ΕΞΥΠΕΡΕΤΕΙ Η ΕΡΕΥΝΑ... 3 ΟΡΙΣΜΟΙ... 6 Κανονική βροχή... 6 Όξινη βροχή... 6 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ...

Διαβάστε περισσότερα

Η Επίδραση και οι Επιπτώσεις της Απουσίας Χωρικού Σχεδίου για την Αγροτική Γή

Η Επίδραση και οι Επιπτώσεις της Απουσίας Χωρικού Σχεδίου για την Αγροτική Γή Η Επίδραση και οι Επιπτώσεις της Απουσίας Χωρικού Σχεδίου για την Αγροτική Γή ΜΕΛΙΔΟΝΙ 12/11/18 Δρ Αλέξανδρος Ε. Στεφανάκης Κτηνίατρος Προεδρος ΓΕΩΤΕΕ- ΠΚ Φυσικό Περιβάλλον Ορίζεται το σύνολο των βιοτικών

Διαβάστε περισσότερα

Ατμοσφαιρική ρύπανση και κλιματική αλλαγή. Νικόλαος Σ. Μουσιόπουλος Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ.

Ατμοσφαιρική ρύπανση και κλιματική αλλαγή. Νικόλαος Σ. Μουσιόπουλος Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ. Ατμοσφαιρική ρύπανση και κλιματική αλλαγή Νικόλαος Σ. Μουσιόπουλος Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ. AUT/LHTEE Εισαγωγή (1/3) Για 1-2 αιώνες, δηλ. ένα ελάχιστο κλάσμα της παγκόσμιας ιστορίας, καίμε μέσα σε ένα

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντική μηχανική

Περιβαλλοντική μηχανική Περιβαλλοντική μηχανική 2 Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική μηχανική Enve-Lab Enve-Lab, 2015 1 Environmental Μεγάλης κλίμακας περιβαλλοντικά προβλήματα Παγκόσμια κλιματική αλλαγή Όξινη βροχή Μείωση στρατοσφαιρικού

Διαβάστε περισσότερα

Αθανασίου Έκτωρ, Ζαμπέτογλου Αθανάσιος, Μπογκντάνι Φίντο, Πάνος Δημήτριος, Παπαλεξίου Ευαγγελία Μαθητές Α Λυκείου, Αριστοτέλειο Κολλέγιο

Αθανασίου Έκτωρ, Ζαμπέτογλου Αθανάσιος, Μπογκντάνι Φίντο, Πάνος Δημήτριος, Παπαλεξίου Ευαγγελία Μαθητές Α Λυκείου, Αριστοτέλειο Κολλέγιο Αθανασίου Έκτωρ, Ζαμπέτογλου Αθανάσιος, Μπογκντάνι Φίντο, Πάνος Δημήτριος, Παπαλεξίου Ευαγγελία Μαθητές Α Λυκείου, Αριστοτέλειο Κολλέγιο Επιβλέπουσες Καθηγήτριες: Δρ. Κοκκίνου Ελένη Φυσικός Παπαχρήστου

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΑΣΟΠΟΝΙΑΣ

ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΑΣΟΠΟΝΙΑΣ 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 2012 Κυριακή 18 Μαρτίου 2012, ώρα 11:00 ενδροφύτευση - Τριάδι Θέρµης ΣΥΝΔΙΟΡΓΑΝΩΤΕΣ: Τετάρτη 21 Μαρτίου 2012, ώρα 18:00 ΚΤΙΡΙΟ ΠΑΛΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Α.Π.Θ - Αίθουσα Τελετών Σχολή ασολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Eκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη και αναλυτικό πρόγραμμα

Eκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη και αναλυτικό πρόγραμμα Eκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη και αναλυτικό πρόγραμμα Οι παρακάτω διαφάνειες αποτελούν προϊόν μελέτης και αποδελτίωσης του Προγράμματος Σπουδών Περιβάλλον και Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη Υποχρεωτικής

Διαβάστε περισσότερα

Εφαρμογή της Βιοκλιματολογίας και Τουριστικής Κλιματολογίας για τον Τουρισμό της Ελλάδος

Εφαρμογή της Βιοκλιματολογίας και Τουριστικής Κλιματολογίας για τον Τουρισμό της Ελλάδος Εφαρμογή της Βιοκλιματολογίας και Τουριστικής Κλιματολογίας για τον Τουρισμό της Ελλάδος Ανδρέας Ματζαράκης και Παναγιώτης Νάστος Chair of Meteorology and Climatology Faculty of Environment and Natural

Διαβάστε περισσότερα

Εργασία Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων

Εργασία Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων Εργασία Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων Αλμπάνη Βάλια Καραμήτρου Ασημίνα Π.Π.Σ.Π.Α. Υπεύθυνος Καθηγητής: Δημήτριος Μανωλάς Αθήνα 2013 1 Πίνακας περιεχομένων ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ...2 Εξαντλούμενοι φυσικοί

Διαβάστε περισσότερα

Το νερό βρίσκεται παντού. Αλλού φαίνεται...

Το νερό βρίσκεται παντού. Αλλού φαίνεται... Υδατικοί Πόροι Το νερό βρίσκεται παντού. Αλλού φαίνεται... και αλλού όχι Οι ανάγκες όλων των οργανισμών σε νερό, καθώς και οι ιδιότητές του, το καθιστούν απαραίτητο για τη ζωή Οι ιδιότητες του νερού Πυκνότητα

Διαβάστε περισσότερα

Η παράκτια ζώνη και η ανθεκτικότητα στην αύξηση στάθμης της θάλασσας.

Η παράκτια ζώνη και η ανθεκτικότητα στην αύξηση στάθμης της θάλασσας. Μεταπτυχιακή Διατριβή Ευθυμία Σταματοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός ΑΠΘ M.La. Αρχιτέκτων Τοπίου ΑΠΘ Αρχιτεκτονική τοπίου και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή με τη συμβολή της χωρικής ανάλυσης. Η παράκτια

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις

Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Περιβαλλοντικά Προβλήματα Παγκόσμιας κλίμακας Περιφερειακής κλίμακας Τοπικής κλίμακας Αλλαγή του παγκόσμιου κλίματος ( Θ κατά 2 ⁰C έως 2050) Εξάντληση όζοντος (αλλαγές συγκέντρωσης

Διαβάστε περισσότερα

«Κλιματική ή Αλλαγή: Δείκτες και Γεγονότα»

«Κλιματική ή Αλλαγή: Δείκτες και Γεγονότα» «Κλιματική ή Αλλαγή: Δείκτες και Γεγονότα» του Δημήτρη Κοσμά, icsd07055@icsd.aegean.gr d και της Γεωργίας Πολυζώη, icsd07105@icsd.aegean.gr 1 Δείκτης: Επιφανειακή Θερμοκρασία Ως μέση επιφανειακή θερμοκρασία,

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματικές αλλαγές σε σχέση με την οικονομία και την εναλλακτική μορφή ενέργειας. Μπασδαγιάννης Σωτήριος - Πετροκόκκινος Αλέξανδρος

Κλιματικές αλλαγές σε σχέση με την οικονομία και την εναλλακτική μορφή ενέργειας. Μπασδαγιάννης Σωτήριος - Πετροκόκκινος Αλέξανδρος Κλιματικές αλλαγές σε σχέση με την οικονομία και την εναλλακτική μορφή ενέργειας Μπασδαγιάννης Σωτήριος - Πετροκόκκινος Αλέξανδρος Ιούνιος 2014 Αρχή της οικολογίας ως σκέψη Πρώτος οικολόγος Αριστοτέλης

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΓΗΣ (Οκτώβριος 2007)

ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΓΗΣ (Οκτώβριος 2007) ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΓΗΣ (Οκτώβριος 2007) Συγγραφέας: ΜΗΝΑΣ ΚΑΦΑΤΟΣ Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Με την πρόσφατη έκθεση της διακυβερνητικής επιτροπής σχετικά με την κλιματική αλλαγή (το λεγόμενο

Διαβάστε περισσότερα

Διάλεξη 7 η Τουρισμός Πολιτιστικής Κληρονομιάς Η Περίπτωση της Ελλάδας

Διάλεξη 7 η Τουρισμός Πολιτιστικής Κληρονομιάς Η Περίπτωση της Ελλάδας Διάλεξη 7 η Τουρισμός Πολιτιστικής Κληρονομιάς Η Περίπτωση της Ελλάδας Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379621 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/dsη229

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΞΙΝΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΞΙΝΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ !Unexpected End of Formula l ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΞΙΝΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Παραδεισανός Αδάμ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή εκπονήθηκε το ακαδημαϊκό έτος 2003 2004 στο μάθημα «Το πείραμα στη

Διαβάστε περισσότερα

Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή μέσω του σχεδιασμού διαχείρισης υδάτων στην Κύπρο 4/9/2014

Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή μέσω του σχεδιασμού διαχείρισης υδάτων στην Κύπρο 4/9/2014 Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή μέσω του σχεδιασμού διαχείρισης υδάτων στην Κύπρο 4/9/2014 1. Υφιστάμενη Κατάσταση Οι υδάτινοι πόροι συνδέονται άμεσα με το κλίμα καθώς ο υδρολογικός κύκλος εξαρτάται σημαντικά

Διαβάστε περισσότερα

Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού

Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού ΜΑΖΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 19ος αιώνας: Κλειδί: Ανάπτυξη σιδηροδρόμου, Ατμόπλοιο Οργανωμένος τουρισμός Αύξηση μεσαίας τάξης και εισοδημάτων Συρρίκνωση αγροτικού τομέα Μετακίνηση πληθυσμού

Διαβάστε περισσότερα

Ολοκληρωμένος Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Κτιρίων με στόχο τη βέλτιστη Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Απόδοση

Ολοκληρωμένος Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Κτιρίων με στόχο τη βέλτιστη Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Απόδοση Ολοκληρωμένος Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Κτιρίων με στόχο τη βέλτιστη Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Απόδοση Θεώνη Καρλέση Φυσικός Περιβάλλοντος Ομάδα Μελετών Κτιριακού Παριβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι η κλιματική αλλαγή? Ποιά είναι τα αέρια του θερμοκηπίου?

Τι είναι η κλιματική αλλαγή? Ποιά είναι τα αέρια του θερμοκηπίου? Ενημερωτικό Υλικό Μικρομεσαίων Εμπορικών Επιχειρήσεων για το Ανθρακικό Αποτύπωμα Πως επηρεάζουν το Περιβάλλον και πως μπορούν να μετρούν το Ανθρακικό τους Αποτύπωμα? Τ ι είναι? Τι είναι η κλιματική αλλαγή?

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ: Περιβαλλοντικά Συστήματα

ΜΑΘΗΜΑ: Περιβαλλοντικά Συστήματα ΜΑΘΗΜΑ: Περιβαλλοντικά Συστήματα ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Καθ. Γεώργιος Χαραλαμπίδης ΤΜΗΜΑ: Μηχανικών Περιβάλλοντος & Μηχανικών Αντιρρύπανσης 1 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ. Εύη Τζανακάκη Αρχιτέκτων Μηχ. MSc

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ. Εύη Τζανακάκη Αρχιτέκτων Μηχ. MSc ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ Εύη Τζανακάκη Αρχιτέκτων Μηχ. MSc Αρχές ενεργειακού σχεδιασμού κτηρίων Αξιοποίηση των τοπικών περιβαλλοντικών πηγών και τους νόμους ανταλλαγής ενέργειας κατά τον αρχιτεκτονικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ & Κλίµα / Χλωρίδα / Πανίδα της Κύπρου Παρουσίαση Γιώργος Σέκκες Καθηγητής Γεωγραφίας Λευκωσία 2017 Ερώτηση! Ποια η διάφορα µεταξύ του κλίµατος

Διαβάστε περισσότερα

Στα ίχνη της κλιματικής αλλαγής

Στα ίχνη της κλιματικής αλλαγής Στα ίχνη της κλιματικής αλλαγής Γιώργος Καζαντζόπουλος Ημερίδα «ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» Σέρρες, 3 Ιουνίου 2010 2 A όπως Ανταρκτική 3 4 Βασικά στοιχεία για την Ανταρκτική λιγότεροι από 250.000 άνθρωποι

Διαβάστε περισσότερα

Αθλητικός Τουρισμός. Τουρισμός : Ιστορικά στοιχεία, οριοθέτηση χώρου και ορισμοί. Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α. Σερρών, Α.Π.Θ.

Αθλητικός Τουρισμός. Τουρισμός : Ιστορικά στοιχεία, οριοθέτηση χώρου και ορισμοί. Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α. Σερρών, Α.Π.Θ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Τουρισμός : Ιστορικά στοιχεία, οριοθέτηση χώρου και ορισμοί Νικόλαος Θεοδωράκης Επίκουρος Καθηγητής, Α.Π.Θ. Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ MONOSTOP THERMO ΚΑΙ MONOSTOP THERMO ROOF ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ BERLING ΣΤΟΝ ΚΤΙΡΙΑΚΟ ΤΟΜΕΑ Ιούλιος 2015 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

κάποτε... σήμερα... ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ: ποιος ρυπαίνει; η βιομηχανία ήταν ο βασικός χρήστης ενέργειας και κύριος τομέας ενεργειακής κατανάλωσης

κάποτε... σήμερα... ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ: ποιος ρυπαίνει; η βιομηχανία ήταν ο βασικός χρήστης ενέργειας και κύριος τομέας ενεργειακής κατανάλωσης ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΚΤΗΡΙΟ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ: ποιος ρυπαίνει; κάποτε... η βιομηχανία ήταν ο βασικός χρήστης ενέργειας και κύριος τομέας ενεργειακής κατανάλωσης σήμερα... σήμερα ΚΤΗΡΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ: σημαντικός ρυπαντής

Διαβάστε περισσότερα

Έργα Υποδομών: μπορούμε να συμβάλουμε στην επιτυχή σύζευξή τους με το «αστικό» περιβάλλον και την αειφορία;

Έργα Υποδομών: μπορούμε να συμβάλουμε στην επιτυχή σύζευξή τους με το «αστικό» περιβάλλον και την αειφορία; Διεπιστημονική προσέγγιση στα ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΩΝ :Τεχνολογία, Περιβάλλον, Πολιτισμός Έργα Υποδομών: μπορούμε να συμβάλουμε στην επιτυχή σύζευξή τους με το «αστικό» περιβάλλον και την αειφορία; Κλειώ Αξαρλή,

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΡΜΟΔΙΟΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΦΡΑΓΚΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΝΤΟΥΡΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΡΜΟΔΙΟΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: ΦΡΑΓΚΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΝΤΟΥΡΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΕΚΠΟΜΠΩΝ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΩΝ ΡΥΠΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας

Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας Ακραία Κλιματικά Φαινόμενα και Κλιματική Αλλαγή: Η περίπτωση της Ελλάδας Χρήστος Σ. Ζερεφός Ακαδημαϊκός Μουσείο Κως, 20 Μαΐου Ακρόπολης, 2016 31 Οκτωβρίου 2018 Το πανόραμα των Αθηνών από των Λόφο των Νυμφών

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ. 1 ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ 1. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις αποτελεί πρωτογενή ρύπο; α. το DDT β. το νιτρικό υπεροξυακετύλιο γ. το όζον δ. το βενζοπυρένιο 2. Τα οξείδια του αζώτου: α. αντιδρούν με το οξυγόνο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος 15

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος 15 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 15 1 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 17 1.1 Διαστάσεις και παράμετροι διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης 17 1.1.1 Χαρακτηριστικά

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ. Γ. Ευθυμίου. Διαχείριση Οικοτουρισμού και Τουρισμού σε προστατευόμενες Περιοχές

ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ. Γ. Ευθυμίου. Διαχείριση Οικοτουρισμού και Τουρισμού σε προστατευόμενες Περιοχές ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Γ. Ευθυμίου Διαχείριση Οικοτουρισμού και Τουρισμού σε προστατευόμενες Περιοχές Ο οικοτουρισμός είναι ο τουρισμός στη φύση ο οποίος αντίθετα με τον μαζικό τουρισμό δεν υπερβαίνει την φέρουσα

Διαβάστε περισσότερα

Κ ι λ µα µ τι τ κές έ Α λλ λ α λ γές Επι π πτ π ώ τ σει ε ς στη τ β ιοπο π ικιλό λ τη τ τα τ κ αι τ η τ ν ν ά γρια ζ ωή

Κ ι λ µα µ τι τ κές έ Α λλ λ α λ γές Επι π πτ π ώ τ σει ε ς στη τ β ιοπο π ικιλό λ τη τ τα τ κ αι τ η τ ν ν ά γρια ζ ωή Επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και την άγρια ζωή Η παγκόσµια κλιµατική αλλαγή θεωρείται ως η σηµαντικότερη τρέχουσα απειλή για τη βιοποικιλότητα του πλανήτη. Παραδείγµατα από την Κυπριακή Φύση Μερικές από

Διαβάστε περισσότερα

Η παγκόσμια έρευνα και τα αποτελέσματά της για την Κλιματική Αλλαγή

Η παγκόσμια έρευνα και τα αποτελέσματά της για την Κλιματική Αλλαγή Η παγκόσμια έρευνα και τα αποτελέσματά της για την Κλιματική Αλλαγή Αλκιβιάδης Μπάης Καθηγητής Εργαστήριο Φυσικής της Ατμόσφαιρας Τμήμα Φυσικής - Α.Π.Θ. Πρόσφατη εξέλιξη της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ. ΔΡΑΣΗ 4: Εκπαίδευση και υποστήριξη προς τις τοπικές κοινωνίες

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ. ΔΡΑΣΗ 4: Εκπαίδευση και υποστήριξη προς τις τοπικές κοινωνίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ "ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ" «Στήριξη και Ανάδειξη Πολυνησιωτικών ΑΕΙ» ΔΡΑΣΗ 4: Εκπαίδευση και

Διαβάστε περισσότερα

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL B8-0184/6. Τροπολογία

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL B8-0184/6. Τροπολογία 12.3.2019 B8-0184/6 6 Παράγραφος 1 1. επικροτεί την ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με την μακρόπνοη στρατηγική «Καθαρός πλανήτης για όλους ένα ευρωπαϊκό, στρατηγικό, μακρόπνοο όραμα για μια ευημερούσα,

Διαβάστε περισσότερα

Η κλιματική αλλαγή αυξάνει τις τιμές των τροφίμων

Η κλιματική αλλαγή αυξάνει τις τιμές των τροφίμων 8 Αυγούστου 2012 Η κλιματική αλλαγή αυξάνει τις τιμές τροφίμων Επιστήμες / Περιβάλλον - Οικολογία Η αλλαγή του κλίματος μείωσε την παγκόσμια παραγωγή σίτου και καλαμποκιού περισσότερο από 3% κατά τις τρεις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ νέες κατασκευές ανακαίνιση και µετασκευή ιστορικών κτιρίων αναδιαµόρφωση καινούριων κτιρίων έργα "εκ του µηδενός" σε ιστορικά πλαίσια

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ νέες κατασκευές ανακαίνιση και µετασκευή ιστορικών κτιρίων αναδιαµόρφωση καινούριων κτιρίων έργα εκ του µηδενός σε ιστορικά πλαίσια ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ νέες κατασκευές ανακαίνιση και µετασκευή ιστορικών κτιρίων αναδιαµόρφωση καινούριων κτιρίων έργα "εκ του µηδενός" σε ιστορικά πλαίσια 2 Ο φυσικός φωτισµός αποτελεί την τεχνική κατά την οποία

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ 3 Ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ (2 Ο κεφάλαιο) ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑ Α Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις Α1 έως Α5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα LIFE. Υποπρόγραμμα: Δράση για το Κλίμα. Σπυριδούλα Ντεμίρη, Εμπειρογνώμονας Κλιματικής Αλλαγής

Πρόγραμμα LIFE. Υποπρόγραμμα: Δράση για το Κλίμα. Σπυριδούλα Ντεμίρη, Εμπειρογνώμονας Κλιματικής Αλλαγής Πρόγραμμα LIFE Υποπρόγραμμα: Δράση για το Κλίμα Σπυριδούλα Ντεμίρη, Εμπειρογνώμονας Κλιματικής Αλλαγής Στόχοι του υποπρογράμματος 1. Συνεισφορά στην στροφή προς μία αποδοτική και κλιματικά ανθεκτική οικονομία

Διαβάστε περισσότερα

4 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ «ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ»

4 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ «ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ» 4 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ «ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ» 1 Πρόγραμμα Σχολικής Δραστηριότητας Περιβαλλοντικής Αγωγής «Εξοικονόμηση Ενέργειας στο Σπίτι στο Σχολείο στην Πόλη» 2 Σκοπός του προγράμματος Η Ενέργεια αποτελεί

Διαβάστε περισσότερα

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ Το κλίμα της Ευρώπης Το κλίμα της Ευρώπης Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ και ΚΛΙΜΑ Καιρός: Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούν σε μια περιοχή, σε

Διαβάστε περισσότερα

Οι κλιματικές ζώνες διακρίνονται:

Οι κλιματικές ζώνες διακρίνονται: Οι κλιματικές ζώνες διακρίνονται: την τροπική ζώνη, που περιλαμβάνει τις περιοχές γύρω από τον Ισημερινό. Το κλίμα σε αυτές τις περιοχές είναι θερμό και υγρό, η θερμοκρασία είναι συνήθως πάνω από 20 βαθμούς

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΔΙΕΘΝΩΣ & ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ελπίδα Κολοκυθά- Αναπλ. καθηγήτρια Α.Π.Θ Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

To φαινόμενο του θερμοκηπίου. Υπερθέρμανση του πλανήτη

To φαινόμενο του θερμοκηπίου. Υπερθέρμανση του πλανήτη To φαινόμενο του θερμοκηπίου Υπερθέρμανση του πλανήτη Έχουμε ασχοληθεί, κατά διαστήματα με το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ως προς τον μηχανισμό δημιουργίας του, την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη εξ

Διαβάστε περισσότερα

Kεφάλαιο 10 ο (σελ ) Οι κλιµατικές ζώνες της Γης

Kεφάλαιο 10 ο (σελ ) Οι κλιµατικές ζώνες της Γης Γεωγραφία ΣΤ τάξης - Β Ενότητα «Το Φυσικό Περιβάλλον» 1 Kεφάλαιο 10 ο (σελ. 39 42) Οι κλιµατικές ζώνες της Γης ιδακτικοί στόχοι: - να κατανοούµε την έννοια του κλίµατος - να γνωρίζουµε τους βασικούς παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων :

Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ Oι Κατηγορίες Κλιμάτων : Κατηγορία Α : Τροπικά κλίματα Στην πρώτη κατηγορία, που συμβολίζεται με το κεφαλαίο Α, εντάσσονται όλοι οι τύποι του Τροπικού κλίματος. Κοινό χαρακτηριστικό

Διαβάστε περισσότερα

Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης και Σχεδιασμός Χρήσεων Γης

Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης και Σχεδιασμός Χρήσεων Γης ΤΟΜΕΑΣ ΙΙ: Ανάλυσης, Σχεδιασμού και Ανάπτυξης Διεργασιών και Συστημάτων Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης και Σχεδιασμός Χρήσεων Γης Ι. Ζιώμας, Καθηγητής ΕΜΠ Αντικείμενο Η ανάπτυξη μεθοδολογίας λήψης

Διαβάστε περισσότερα

Σώστε τη γη. Κρεσφόντης Χρυσοσπάθης

Σώστε τη γη. Κρεσφόντης Χρυσοσπάθης Επειδή ο πληθυσμός της γης και οι ανθρώπινες δραστηριότητες αυξάνοντας συνεχώς, χρησιμοποιούμε όλο και περισσότερο γλυκό νερό. Με τον τρόπο αυτό, όπως υποστηρίζουν οι επιστήμονες, το γλυκό νερό ρυπαίνεται

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματική Αλλαγή. Χρήστος Σπύρου ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ 70, ΑΘΗΝΑ.

Κλιματική Αλλαγή. Χρήστος Σπύρου ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ 70, ΑΘΗΝΑ. ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ 70, 176 71 ΑΘΗΝΑ Κλιματική Αλλαγή Χρήστος Σπύρου scspir@gmail.com Βασικό σύγγραμμα: Κατσαφάδος Π. και Μαυροματίδης Η., 2015: Εισαγωγή στη Φυσική της

Διαβάστε περισσότερα

Σύντομο Ενημερωτικό Υλικό Μικρών Εμπορικών Επιχειρήσεων για το Ανθρακικό Αποτύπωμα ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2012 -1-

Σύντομο Ενημερωτικό Υλικό Μικρών Εμπορικών Επιχειρήσεων για το Ανθρακικό Αποτύπωμα ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2012 -1- ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Σύντομο Ενημερωτικό Υλικό Μικρών Εμπορικών Επιχειρήσεων για το Ανθρακικό Αποτύπωμα Πως οι μικρές εμπορικές επιχειρήσεις επηρεάζουν το περιβάλλον και πως μπορούν

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντική Πολιτική και Οικονομία Υδατικών Πόρων

Περιβαλλοντική Πολιτική και Οικονομία Υδατικών Πόρων ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Περιβαλλοντική Πολιτική και Οικονομία Υδατικών Πόρων Ενότητα 1:Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Πολιτική Παγκόσμια Περιβαλλοντικά Προβλήματα Βασίλης Κανακούδης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα

Διαβάστε περισσότερα

Διαχείριση Πολιτισμικών Δεδομένων

Διαχείριση Πολιτισμικών Δεδομένων Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Διαχείριση Πολιτισμικών Δεδομένων Ενότητα 3β: Πολιτισμικός Τουρισμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη Αριστοτέλης Μαρτίνης Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΡΟ. Η Σημασία του Υδάτινοι Πόροι Ο πόλεμος του Νερού. Αυγέρη Βασιλική Ανδριώτη Μαρινα Βλάχου Ελίνα

ΝΕΡΟ. Η Σημασία του Υδάτινοι Πόροι Ο πόλεμος του Νερού. Αυγέρη Βασιλική Ανδριώτη Μαρινα Βλάχου Ελίνα ΝΕΡΟ Η Σημασία του Υδάτινοι Πόροι Ο πόλεμος του Νερού Αυγέρη Βασιλική Ανδριώτη Μαρινα Βλάχου Ελίνα Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ καλύπτει το 70,9% του πλανήτη μας είναι απαραιτητο για την διατήρηση της ζώης στη γη και

Διαβάστε περισσότερα

Ορισμοί και βασικές έννοιες της αβαθούς γεωθερμίας Συστήματα αβαθούς γεωθερμίας

Ορισμοί και βασικές έννοιες της αβαθούς γεωθερμίας Συστήματα αβαθούς γεωθερμίας Ορισμοί και βασικές έννοιες της αβαθούς γεωθερμίας Συστήματα Ενότητες: 1.1 Η παροχή θερμικής ενέργειας στα κτίρια 1.2 Τα συστήματα της σε ευρωπαϊκό & τοπικό επίπεδο 1.3 Το δυναμικό των συστημάτων της 1.1

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΜΕ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΜΕ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΜΕ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Νικόλαος Κουκούλας Χωροτάκτης Πολεοδόμος Μηχανικός Α.Π.Θ., ΜSc Αστική Ανάπλαση και Ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

2. Τι ονομάζομε μετεωρολογικά φαινόμενα, μετεωρολογικά στοιχεία, κλιματολογικά στοιχεία αναφέρατε παραδείγματα.

2. Τι ονομάζομε μετεωρολογικά φαινόμενα, μετεωρολογικά στοιχεία, κλιματολογικά στοιχεία αναφέρατε παραδείγματα. ΘΕΜΑΤΑ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑΣ-ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ 1. Διευκρινίστε τις έννοιες «καιρός» και «κλίμα» 2. Τι ονομάζομε μετεωρολογικά φαινόμενα, μετεωρολογικά στοιχεία, κλιματολογικά στοιχεία αναφέρατε παραδείγματα. 3. Ποιοι

Διαβάστε περισσότερα

Οδοποιία IΙ. Ενότητα 9: Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Οδικών Έργων. Γεώργιος Μίντσης ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Οδοποιία IΙ. Ενότητα 9: Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Οδικών Έργων. Γεώργιος Μίντσης ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Οδοποιία IΙ Ενότητα 9: Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Οδικών Έργων Γεώργιος Μίντσης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Φαινόμενο του Θερμοκηπίου

Φαινόμενο του Θερμοκηπίου Φαινόμενο του Θερμοκηπίου Εργασία των μαθητών :Παράσογλου Χρύσανθος, Παρασχάκη Αλεξάνδρα, Τσαλίκογλου Αντιγόνη, Χίντρι Έγκι 3 ο Γυμνάσιο Καβάλας Σχολικό έτος 2017-2018 Καθηγητής : Χατζηαντωνίου Αλέξανδρος

Διαβάστε περισσότερα

Δημήτρης Μαναγούδης. Μηχ. Μηχανικός Director ICON GROUP. Executive Director of Sustainable Building Council Greece. Sustainability auditor DGNB

Δημήτρης Μαναγούδης. Μηχ. Μηχανικός Director ICON GROUP. Executive Director of Sustainable Building Council Greece. Sustainability auditor DGNB Δημήτρης Μαναγούδης Μηχ. Μηχανικός Director ICON GROUP Executive Director of Sustainable Building Council Greece Sustainability auditor DGNB Ενεργειακός Επιθεωρητής Infrared Certified Thermographer Accredited

Διαβάστε περισσότερα

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Οι οργανισμοί αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους σε πολλά επίπεδα στα πλαίσια ενός οικοσυστήματος Οι φυσικές

Διαβάστε περισσότερα

είναι η επιβάρυνση του περιβάλλοντος (αέρα, νερού, εδάφους) με κάθε παράγοντα (ρύπο) που έχει βλαπτικές επιδράσεις στους οργανισμούς.

είναι η επιβάρυνση του περιβάλλοντος (αέρα, νερού, εδάφους) με κάθε παράγοντα (ρύπο) που έχει βλαπτικές επιδράσεις στους οργανισμούς. ΡΥΠΑΝΣΗ είναι η επιβάρυνση του περιβάλλοντος ρβ ς (αέρα, νερού, εδάφους) με κάθε παράγοντα (ρύπο) που έχει βλαπτικές επιδράσεις στους οργανισμούς. ΡΥΠΑΝΣΗ Κατηγορίες ρύπων: χημικές ουσίες μορφές ενέργειας

Διαβάστε περισσότερα

(Σανταµούρης Μ., 2006).

(Σανταµούρης Μ., 2006). Β. ΠΗΓΕΣ ΙΟΞΕΙ ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ (CO 2 ) Οι πιο σηµαντικές πηγές διοξειδίου προέρχονται από την καύση ορυκτών καυσίµων και την δαπάνη ενέργειας γενικότερα. Οι δύο προεκτάσεις της ανθρώπινης ζωής που είναι

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτες σκοπιμότητας έργων

Μελέτες σκοπιμότητας έργων ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΠΟΔΟΜΗΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΕΡΓΩΝ Μελέτες σκοπιμότητας έργων Αθανάσιος Χασιακός ΜΕΛΕΤΗ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ Είναι μια ανάλυση σχετικά με: Αν ένα έργο είναι σκόπιμο να υλοποιηθεί. Με ποια κατασκευαστικά

Διαβάστε περισσότερα

Αγγελική Καλλία Δρ. Νομικής, Δικηγόρος Εμπειρογνώμων Ενωσιακού Δικαίου Περιβάλλοντος

Αγγελική Καλλία Δρ. Νομικής, Δικηγόρος Εμπειρογνώμων Ενωσιακού Δικαίου Περιβάλλοντος Αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής: Διεθνής- Ενωσιακή και Εθνική Νομοθεσία Αγγελική Καλλία Δρ. Νομικής, Δικηγόρος Εμπειρογνώμων Ενωσιακού Δικαίου Περιβάλλοντος Δικηγορικοί Σύλλογοι Ρεθύμν ου και Χαν ίων,

Διαβάστε περισσότερα

4 ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ:

4 ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: 4 ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: Με ποιους τρόπους συμβάλει ο βιοκλιματικός σχεδιασμός των κτιρίων, στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ανθρώπων. Ομάδα Εργασίας : Αλεξόπουλος Πέτρος, Δημαρά Κατερίνα, Καλεμάκη

Διαβάστε περισσότερα

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL B8-0184/36. Τροπολογία

EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL B8-0184/36. Τροπολογία 12.3.2019 B8-0184/36 36 Παράγραφος 17 γ (νέα) 17γ. υπενθυμίζει ότι, εφόσον η Ευρώπη καταστεί η πρώτη μεγάλη οικονομία η οποία επιδιώκει την κλιματική ουδετερότητα, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις θα είναι σε

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ - ΜΑΝΑΤΖΜΕΝΤ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ-ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Μία εργασία των μαθητών:

Μία εργασία των μαθητών: Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων Τάξη: Α Μάθημα: Ερευνητική Εργασία Υπεύθυνος καθηγητής: κα Τερζή Σχολικό Έτος : 2014-2015 Μία εργασία των μαθητών: Βλασσόπουλος Κωστής Δεληκούρας Δημήτρης Διαμαντίδης

Διαβάστε περισσότερα

Στρατηγική και το Σχέδιο Δράσης για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιων Περιοχών

Στρατηγική και το Σχέδιο Δράσης για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιων Περιοχών Στρατηγική και το Σχέδιο Δράσης για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιων Περιοχών 2018-2028 Αρμόδια υπηρεσία Απόσπασμα Όρων Εντολής Η Αναθέτουσα Αρχή, είναι το Τμήμα Περιβάλλοντος, του Υπουργείου Γεωργίας,

Διαβάστε περισσότερα

Βελισσαρίου Ευστάθιος Καθηγητής Τουριστικής Οικονομίας ΤΕΙ Θεσσαλίας 2016

Βελισσαρίου Ευστάθιος Καθηγητής Τουριστικής Οικονομίας ΤΕΙ Θεσσαλίας 2016 Βελισσαρίου Ευστάθιος Καθηγητής Τουριστικής Οικονομίας ΤΕΙ Θεσσαλίας 2016 1 Η τουριστική προσφορά Η τουριστική προσφορά (σύμφωνα με τον Hoffmann (1970) αποτελείται από την : Α) Φυσική προσφορά, Β) την

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΕΡΟΣΚΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΙΟΞΕΙ ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΑΕΡΙΟ ΧΩΡΟ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΕΡΟΣΚΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΙΟΞΕΙ ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΑΕΡΙΟ ΧΩΡΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΕΡΟΣΚΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΙΟΞΕΙ ΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΑΕΡΙΟ ΧΩΡΟ Παγώνη Ιωάννα, Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π. Ψαράκη Βούλα, Επίκουρος Καθηγήτρια

Διαβάστε περισσότερα

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους

μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ μελετά τις σχέσεις μεταξύ των οργανισμών και με το περιβάλλον τους Οι οργανισμοί αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους σε πολλά επίπεδα στα πλαίσια ενός οικοσυστήματος Οι φυσικές

Διαβάστε περισσότερα