Διπλωματική Εργασία «Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στην Ελλάδα: η περίπτωση των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων»

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ «ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» Διπλωματική Εργασία «Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στην Ελλάδα: η περίπτωση των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων» Επιβλέπων Καθηγητής: Κωνσταντίνος Δ. Aποστολόπουλος Μέλη Επιβλέπουσας Επιτροπής: Μαλβίνα Βαμβακάρη Δέσποινα Σδράλη Φοιτήτρια: Νικολέττα Μπουγά ΑΘΗΝΑ,

2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει και να μελετήσει τα χαρακτηριστικά, και τις αντιλήψεις των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που εφαρμόζουν πρακτικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στην Ελλάδα. Το κύριο συμπέρασμα είναι ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις σκοράρουν χαμηλά στο πεδίο της ΕΚΕ, όμως το γεγονός ότι, έχουν ως βασικό προσόν τις ισχυρές διαπροσωπικές σχέσεις και την επιτυχημένη τοπική διασύνδεση σημαίνει ότι είναι ικανές να αποτελέσουν ένα καλό περιβάλλον για την άνθιση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης». Λέξεις κλειδιά: εταιρική κοινωνική ευθύνη, μικρομεσαίες επιχειρήσεις (MME), πρακτικές ΕΚE ABSTRACT This study attempts to examine the characteristics, and the attitude of small and medium enterprises which implement practices of corporate social responsibility in Greece. The main conclusion is that small and medium enterprises scores lower in the field of CSR. Ηowever, the fact that SMEs have a heightened requirement for strong personal relationships and successful local engagement means that small firms can be a good environment for corporate social responsibility to flourish. Key words: corporate social responsibility, small and medium enterprises (SMEs), CSR practices i

4 ii

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... i ABSTRACT... i ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... iii Ευρετήριο Πινάκων... vi Ευρετήριο Σχημάτων... vi Ευρετήριο Διαγραμμάτων... vi ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ix ΕΙΣΑΓΩΓΗ... x ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΚΕ Εισαγωγή Η Πορεία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ) Ιστορική Αναδρομή Παγκόσμιες Πρωτοβουλίες ΕΚΕ Διεθνείς Οργανισμοί Μια πιο κοντινή ματιά στην πορεία της ΕΚΕ στην Eυρωπαϊκή Ενωση Η έννοια της ΕΚΕ Ορισμοί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΕ Εισαγωγή Κύρια Χαρακτηριστικά της ΕΚΕ Η Κοινωνική Ευθύνη των Επιχειρήσεων: τα δύο κύρια πεδία Η Εσωτερική Διάσταση Η Εξωτερική Διάσταση Η Θεωρία των Ενδιαφερόμενων Μερών Η Επιχειρησιακή Ηθική ως παράγοντας ανάπτυξης της επιχείρησης iii

6 2.6 Εταιρική Διακυβέρνηση Εργαλεία Εταιρικής Κοινωνικής Ευθυνης Ο Ρόλος των Δημόσιων Αρχών για την προαγωγή της ΕΚΕ Διαφορές Η.Π.Α. και Ε.Ε. σύμφωνα με το πλαίσιο δράσης της Ε.Κ.Ε Προτεινόμενες Ενέργειες στην Ε.Ε. για την Προώθηση Πρακτικών στον Τομέα της ΕΚΕ Τυπολογίες Επιχειρήσεων και Καταναλωτών ΕΚΕ και Ανταγωνιστικό Πλεονέκτημα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΜΕ & EKE Εισαγωγή Συνοπτική Ανασκόπηση της Υπάρχουσας Βιβλιογραφίας Το Μέγεθος της Επιχείρησης Η Προώθηση της ΕΚΕ στις ΜΜΕ MME & EKE στην Ευρώπη Η Κατάσταση στην Ελλάδα Προάγοντας την ΕΚΕ Το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ) Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Καινοτομίας Ελληνικό Δίκτυο Global Compact ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Εισαγωγή: Ο Στόχος της Ερευνας Η Μεθοδολογία της Ερευνας Δειγματοληψία Δομή του Ερωτηματολογίου iv

7 4.3 Επεξεργασία Πρωτογενών Στοιχείων Περιγραφική Στατιστική Ανάλυση Ελέγχου Ανεξαρτησίας Μεταβλητών Γραμμική Παλινδρόμηση Λογιστική Παλινδρόμηση Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Διεθνής Ελληνική Πηγές από Οργανισμούς - Ινστιτούτα Πηγές από Ευρωπαϊκή Ενωση Ηλεκτρονικές Πηγές ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α : Ερωτηματολόγιο Έρευνας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β : Κατάταξη Εταιρικής Υπευθυνότητας & Λογοδοσίας Ελλάδα Παράρτημα Γ : Γλωσσάρι Παράρτημα Ε : Έλεγχος Υποθέσεων Κανονικότητας και Ομοσκεδαστικότητας Πολλαπλής Παλινδρόμησης v

8 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Θεωρητικό Υπόβαθρο EKE Πίνακας 2: Η τριπλή προσέγγιση και τα εργαλεία της ΕΚΕ Πίνακας 3: Εργαλεία ΕΚΕ και επιμέρους ζητήματα που καλύπτουν Πίνακας 4: Παραδείγματα ΕΚΕ στο πλαίσιο του Αμερικανικού και Ευρωπαϊκού μοντέλου αντιπαραβαλλόμενα με την «Πυραμίδα του Carroll» (CSR Pyramid) Πίνακας 5: ΕΚΕ και οικονομική επίδοση επιχειρήσεων: σύνοψη 21 εμπειρικών μελετών, κύρια αποτελέσματα Πίνακας 6: Κύρια οφέλη προερχόμενα από την επιχειρηματική εμπλοκή σε εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες, κατά χώρα, σε % Πίνακας 7: CSR for SMEs: Swat Analysis ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1: «Η Πυραμίδα της ΕΚΕ» Σχήμα 2: Το «χωνί», εμπνευσμένο από το Πρότυπο TNS (The Natural Step), όπου περιγράφει τις επιπτώσεις του λειτουργικού περιβάλλοντος της επιχείρησης Σχήμα 3: Χαρτογραφώντας την ΕΚΕ. Κοινωνικά Zητήματα και Ενδιαφερόμενα Μέρη Σχήμα 4: Ο αντίκτυπος του κοινωνικού Απολογισμού (Impacts of Reporting) Σχήμα 5: CSR Value Curve Σχήμα 6: Επιπτώσεις ΕΚΕ στις ΜΜΕ Σχήμα 7: Ταξινόμηση των Ευρωπαϊκών χωρών σύμφωνα με το ποσοστό των εμπλεκόμενων ΜΜΕ σε εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ & ΠΙΝΑΚΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Διάγραμμα - 1: Έδρα Επιχείρησης Διάγραμμα - 2: Κλάδος Δραστηριοποίησης Διάγραμμα - 3: Έυρος Δραστηριοποίησης Διάγραμμα - 4: Άνταγωνιστική Θέση Διάγραμμα - 5: Θέση Ερωτώμενου στην Εταιρεία vi

9 Διάγραμμα - 6: Αριθμός Εργαζομένων Διάγραμμα - 7: Κύκλος Εργασιών Διάγραμμα - 8: Έτη Εφαρμογής Πρακτικών ΕΚΕ Διάγραμμα - 9: Προσδιορισμός ΕΚΕ Διάγραμμα - 10: Θετική Άποψη Αποδεκτών Προϊόντων/Υπηρεσιών Διάγραμμα - 11: Εφαρμογή Πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ Διάγραμμα - 12: Βραβείο ΕΚΕ Διάγραμμα - 13: Έκθεση Απολογισμού Διάγραμμα - 14: Σημαντικότερος μη Οικονομικός Στόχος Διάγραμμα - 15: Κοινωνικές Επιπτώσεις Διάγραμμα - 16: Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Διάγραμμα - 17: Οικονομικές Επιπτώσεις Διάγραμμα - 18: Οφέλη Διάγραμμα - 19: Κίνητρα Διάγραμμα - 20: Αντικίνητρα Πίνακας - 21: Ενθάρρυνση Εργαζομένων Ανάπτυξης Δεξιοτήτων & Προώθηση Μακροπρόθεσμης Καριέρας Πίνακας - 22: Πρόωθηση Ίσων Ευκαιριών Πίνακας - 23: Συστήματα Διαβούλευσης (Bottom Up) Πίνακας - 24: Πολιτικές Υγιεινής & Ασφάλειας Πίνακας - 25: Πολιτικές για την Ισορροπία μεταξύ Εργασιακής & Οικογενειακής Ζωής Πίνακας - 26: Εκπαίδευση Εργαζομένων σε Θέματα Υγιεινής & Ασφάλειας Διάγραμμα - 27: Περιβαλλοντικές Παράγοντες (ΜΜΕ) Διάγραμμα - 28: Περιβαλλοντικές Παράγοντες (Μεγάλες Επιχειρήσεις) Πίνακας - 29: Παροχή Ακριβής Περιβαλλοντικής Πληροφόρησης Πίνακας - 30: Συστήματα Διαχείρισης & Διασφάλισης Περιβαλλοντικής Ποιότητας Διάγραμμα - 31: Πολιτικές της Αγοράς (ΜΜΕ) Διάγραμμα - 32: Πολιτικές της Αγοράς (Μεγάλες Επιχειρήσεις) Πίνακας - 33: Εκπαιδευτικά Προγράμματα στην Τοπική Κοινωνία vii

10 Πίνακας - 34: Διάλογο με την Τοπική Κοινωνία Πίνακας - 35: Τόνωση της Τοπικής Κοινωνίας Πίνακας - 36: Ενθάρρυνση Εργαζομένων για Συμμετοχή στην Τοπική Κοινωνία Πίνακας - 37: Οικονομική Υποστήριξη Τοπικής Κοινωνίας Διάγραμμα 38: Αξίες της Επιχείρησης (ΜΜΕ) Διάγραμμα 39: Αξίες της Επιχείρησης (Μεγάλες Επιχειρήσεις) Πίνακας - 40: Συσχέτιση 1. «Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ Τόνωση τοπικής αγοράς» Πίνακας - 41: Συσχέτιση 2. «Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ Συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης & διασφάλισης ποιότητας» Πίνακας - 42: Συσχέτιση 3. «Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ Εκπαίδευση εργαζομένων στους κανόνες συμπεριφοράς» Πίνακας - 43: Συσχέτιση 4. «Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ Οικονομική υποστήριξη τοπικής κοινωνίας» Πίνακας - 44: Συσχέτιση 5. «Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ Διάλογο με την τοπική κοινωνία» Πίνακας 45: Συσχέτιση 6. «Ανταγωνιστική θέση επιχείρησης στην αγορά Απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος» Πίνακας 46: Συσχέτιση 7. «Ανταγωνιστική θέση επιχείρησης στην αγορά Αύξηση παραγωγικότητας» Πίνακας 47: Συσχέτιση 8. «Ανταγωνιστική θέση επιχείρησης στην αγορά Συνεργασία με οργανισμούς για προαγωγή της ΕΚΕ» Πίνακας 48: Γραμμική Σχέση 1. «Εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ Κοινωνικοί παράγοντες» Πίνακας 49: Γραμμική Σχέση 2. «Εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ Περιβαλλοντικοί παράγοντες» Πίνακας 50: Λογιστική Σχέση 1. «Βελτίωση σχέσεων με εργαζομένους, προμηθευτές και τοπική κοινωνία παράγοντες» Πίνακας 51: Λογιστική Σχέση 2. «Μεγάλες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ παράγοντες» viii

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Οι καλοί άνθρωποι δε χρειάζονται νόμους για να ενεργούν υπεύθυνα, ενώ οι κακοί άνθρωποι θα βρουν τρόπους να τους παρακάμψουν.» Πλάτωνας Η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποτελεί μία αρχή που ταιριάζει στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς, όπου όμως η επιδίωξη του ατομικού κέρδους δεν γίνεται σε βάρος της συλλογικής ή κοινωνικής ευημερίας ούτε σε βάρος των επόμενων γενεών. Αντίθετα, η επιδίωξη του κέρδους είναι συμβατή με δραστηριότητες που βελτιώνουν τη θέση των εργαζομένων, προωθούν την αξιοπρέπεια του ατόμου, ενισχύουν την προστασία του περιβάλλοντος και λαμβάνουν υπόψη τους την ευημερία των επομένων γενεών. Είναι δηλαδή, μια νέα αντίληψη στη νέα εποχή για την οποία δεν υπάρχει ένας κοινός ορισμός, η οποία, όμως, κερδίζει συνεχώς έδαφος. ix

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήμερα, μετά τις δυναμικές, γεωπολιτικές εξελίξεις των τελευταίων είκοσι ετών με κυρίαρχο στοιχείο την απελευθέρωση των αγορών, στις πιέσεις που ήδη αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις, και ιδιαίτερα οι μικρομεσαίες, προστέθηκαν και άλλοι παράγοντες, προκλήσεις και συνθήκες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από αυτές σοβαρά προκειμένου να παραμένουν βιώσιμες στο παρόν και ανταγωνιστικές στο μέλλον. Κύριοι παράγοντες που επιδρούν προς την κατεύθυνση αυτή είναι η παγκοσμιοποίηση και η έντονη προσδοκία για πιο δίκαιη ανακατανομή του πλούτου, η διασφάλιση διαφάνειας κατά τις επιχειρηματικές συναλλαγές και δραστηριότητες, ο συνεχώς εντεινόμενος προβληματισμός για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και την ανάγκη λήψης μέτρων για την προστασία του, η αυξανόμενη δύναμη των ΜΚΟ ως εκφραστών της κοινωνίας των πολιτών τόσο σε τοπικό και εθνικό επίπεδο όσο και ειδικότερα σε υπερεθνικό επίπεδο, και οι διαφορετικές, αλλά και συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες και προσδοκίες της κοινωνίας. Για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις η σημασία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι διττή. Αφορά αφ ενός την αυθύπαρκτη λειτουργία και συνεισφορά τους στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν και αφ ετέρου τη σχέση τους με τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις για τις οποίες στις περισσότερες των περιπτώσεων, αποτελούν προμηθευτή, υπεργολάβο ή συνεργάτη κάθε μορφής. Όλο και περισσότερο πλέον, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις που εντάσσονται στην εφοδιαστική αλυσίδα μεγαλύτερων επιχειρήσεων αντιμετωπίζουν την προτροπή αλλά και την έντονη επιθυμία αυτών και των πελατών τους για ανάληψη πρωτοβουλιών ΕΚΕ προκειμένου να διασφαλίσουν την υφιστάμενη συνεργασία τους. Έχουν δηλαδή αρχίσει να εμφανίζονται στα συμβόλαια συνεργασίας δεσμευτικοί όροι για τήρηση κάποιων αρχών ΕΚΕ, όπως ο σεβασμός των ανθρώπινων και εργασιακών δικαιωμάτων, η μη χρήση παιδικής εργασίας, η προστασία του περιβάλλοντος, η διαφάνεια κατά τις συναλλαγές κ.α. Οι μεγάλες επιχειρήσεις δείχνουν την προτίμησή τους, ως προμηθευτές x

13 ή συνεργάτες τους, στις επιχειρήσεις εκείνες -μικρές και μεσαίες κατά κύριο λόγο που εκτός από την τήρηση της νομοθεσίας μπορούν να διασφαλίζουν με τις υπεύθυνες πρακτικές που εφαρμόζουν για τους εργαζομένους τους, το περιβάλλον και την τοπική κοινωνία την «καλή φήμη και εικόνα» τους στο ευρύ κοινό. Όπως είναι γνωστό οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν το 95% των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και στην Ελλάδα το ποσοστό αυτό ανέρχεται περισσότερο από το 97%. Επομένως, είναι πολύ σημαντική η υποστήριξη τους στη διαδικασία ενσωμάτωσης των αρχών και πρακτικών της ΕΚΕ δεδομένου ότι οι επιχειρήσεις αυτές, όπως έχει διαπιστωθεί, αντιμετωπίζουν πολλαπλά εμπόδια και δυσκολίες τόσο στην κατανόηση των θεμάτων αυτών όσο και στη σύνδεσή τους με τη βιωσιμότητα και την ανταγωνιστικότητα κάθε σύγχρονης επιχείρησης. Σκοπός της μελέτης αυτής είναι να προσδιοριστούν οι αντιλήψεις και η στάση των ελληνικών επιχειρήσεων που εφαρμόζουν πρακτικές Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Επίσης, να γίνει καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης σε σχέση με τις ακολουθούμενες πρακτικές σε θέματα ΕΚΕ στον πληθυσμό των μικρομεσαίων επιχειρήσεων σε αντιπαραβολή με αυτή των μεγάλων. Το πρώτο κεφάλαιο αφορά την ιστορική πορεία και το εννοιολογικό προσδιορισμό της Εταιρική Κοινωνικής Ευθύνης μέσα από το πρίσμα επιστημονικών προσεγγίσεων, παγκόσμιων και ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών και επιχειρηματικών οργανισμών. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται τα κύρια χαρακτηριστικά και οι προσεγγίσεις, οι ευρωπαϊκές πολιτικές πρωτοβουλίες, οι τυπολογίες των επιχειρήσεων και των καταναλωτών, τα εργαλεία μέτρησης, ελέγχου, επικοινωνίας και αξιολόγησης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιδόσεων των πρακτικών ΕΚΕ. Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου γίνεται αναφορά στη συσχέτιση της πολιτικής εταιρικής υπευθυνότητας και της οικονομικής επιχειρησιακής επίδοσης. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται τα χαρακτηριστικά, οι πολιτικές πρωτοβουλίες, και η υφιστάμενη κατάσταση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων όσον αφορά την ΕΚΕ, τόσο στην Ευρώπη όσο και τον ελλαδικό χώρο. xi

14 Το τέταρτο κεφάλαιο αποτελεί την πρωτογενή έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε σύνολο 100 ελληνικών εταιρειών που αναλαμβάνουν δράσεις ΕΚΕ, μέσω ενός δομημένου ερωτηματολόγιου. Τα αποτελέσματα αναλύθηκαν με τη χρήση της περιγραφικής στατιστικής, τον έλεγχο ανεξαρτησίας x 2, και των παλινδρομήσεων (πολλαπλών και λογιστικών), και στη συνέχεια σχολιάστηκαν. Η μελέτη συμπληρώνεται με την παράθεση της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκε στην ανάλυση των δευτερογενών στοιχείων του θέματος. Τέλος, στο συνοδευτικό παράρτημα παρατίθενται κατά σειρά το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα, η εθνική κατάταξη εταιρικής υπευθυνότητας και λογοδοσίας του 2008, ορισμοί εννοιών που χρησιμοποιούνται για την ΕΚΕ, καθώς και τα διαγράμματα που εξετάζουν την κανονικότητα και την ομοσκεδαστικότητα των ελέγχων ανεξαρτησίας της εμπειρικής μελέτης. xii

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΚΕ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ζήτημα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης είναι ένα από τα πιο δυναμικά και ενδιαφέροντα θέματα που αντιμετωπίζει ο επιχειρηματικός κόσμος. Οι οργανισμοί όλο και περισσότερο απαιτείται να ισορροπήσουν τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές διαστάσεις της επιχειρηματικής λειτουργίας τους. Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται μια σύντομη ιστορική προοπτική της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ), με έμφαση στο ρόλο και τη συμβολή των διεθνών και ευρωπαϊκών οργανισμών, που έχει ως σκοπό τη διασάφηση του όρου και της σχέση της με κοινωνικές και περιβαλλοντικές αξίες, όπως είναι τα ανθρώπινα και τα εργασιακά δικαιώματα, η διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, η βιώσιμη διαβίωση, η εκπαίδευση. Στη συνέχεια, επιχειρείται να αποσαφηνιστεί η έννοια της ΕΚΕ, με τη βοήθεια ακαδημαϊκών, ευρωπαϊκών και διεθνών φορέων, αλλά και διακεκριμένων εκπροσώπων του επιχειρηματικού κόσμου. 13

16 1.2 Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ (ΕΚΕ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΕΚΕ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής η ιδέα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ) πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, κυρίως στο δεύτερο μισό (Carroll, ; Karake, 1999). Οι επιχειρήσεις την εποχή εκείνη έγιναν αντικείμενα επιθέσεων λόγω του μεγάλου μεγέθους τους, της ισχύος τους και των αντικοινωνικών και ανταγωνιστικών τους πρακτικών. Οι πολέμιοι προσπάθησαν να χαλιναγωγήσουν την επιχειρησιακή δύναμη μέσω αντιτράστ νόμων, τραπεζικών ρυθμίσεων και προστατευτικής νομοθεσίας για τον καταναλωτή. Τότε είναι που προβάλλεται από ορισμένα στελέχη επιχειρήσεων η ιδέα της αξιοποίησης της ισχύος της επιχείρησης για κοινωνικούς σκοπούς και εθελοντικούς σκοπούς, πέρα από την επίτευξη κερδών. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «ανώτερα αμερικανικά στελέχη μετακινήθηκαν από την άρνηση της δύναμης στην άρνηση του εγωισμού» (Mitchell, 1989). Γενικά, οι ηγέτες των επιχειρήσεων της εποχής εκείνης πίστεψαν ότι η επιχείρηση είχε μια ευθύνη απέναντι στην κοινωνία, η οποία ξεπερνούσε ή τουλάχιστον συμβάδιζε με τις προσπάθειές τους να πραγματοποιήσουν κέρδη. Σαν αποτέλεσμα αυτών των πρώιμων ιδεών για το διευρυμένο ρόλο της επιχείρησης στην κοινωνία, διατυπώθηκαν δύο γενικές αρχές 2 (Karake, 1999; Lawrence et. al., 2005), οι οποίες διαμόρφωσαν την επιχειρησιακή σκέψη αναφορικά με την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα και αποτελούν τα θεμέλια της σύγχρονης ιδεολογίας σχετικά με την εταιρική κοινωνική ευθύνη: Η αρχή της αγαθοεργίας (Charity Principle) Σύμφωνα με αυτή την αρχή, η επιχείρηση έχει καθήκον να παρέχει εθελοντική βοήθεια και υποστήριξη σε ενδεή άτομα και σε κοινωνικές ομάδες σε δυσμενή θέση, καθώς και σε οργανισμούς που παρέχουν κοινωνικές υπηρεσίες. Μια πιο σύγχρονη μορφή 1 Βλέπε μια αναλυτική χρονική αναφορά στην έννοια και το περιεχόμενο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στο Carroll, A. (1999), Corporate Social Responsibility. Evolution of a Definitional Construct, Business & Society, Vol. 38, No. 3, pp Οι αρχές της αγαθοεργίας και της διαχείρισης προέρχονται από τον Andriew Carnegie, ιδρυτή της αμερικάνικης κοινοπραξίας επιχειρήσεων Steel Corporation, το 1899 στο βιβλίο του The Gospel of Wealth (Karake, 1999). 14

17 αποτελεί η επιχειρησιακή φιλανθρωπία (corporate philanthropy) δωρεές και εισφορές, συνήθως από κέρδη προ φόρων, προς όφελος μη κερδοσκοπικών οργανισμών με κοινωνική δράση. Επίσης, παρατηρείται και η ανάπτυξη εθελοντικών δράσεων με σκοπό την προώθηση του κοινωνικού συμφέροντος. Παραδείγματα αποτελούν ιδρύματα επιχειρησιακής φιλανθρωπίας, ιδιωτικές πρωτοβουλίες για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων και κοινωνικές συμπράξεις με ομάδες σε δυσμενή κοινωνική θέση. H αρχή της διαχείρισης (Stewardship Principle) Η ιδέα αυτή αναφέρεται στη δράση των στελεχών με βάση το συμφέρον όλων των μελών της κοινωνίας, που επηρεάζονται από τις αποφάσεις και τις πολιτικές της επιχείρησης. Με άλλα λόγια, η αρχή του να συμπεριφέρονται ως κοινωνικοί θεματοφύλακες, διαχειριστές ή φροντιστές του κοινωνικού συμφέροντος. Έτσι, ένας σημαντικός βαθμός κοινωνικής ευθύνης περνά μέσα στη λήψη επιχειρησιακών αποφάσεων. Μια πιο σύγχρονη έκφραση όλων αυτών, αποτελούν η παραδοχή της αλληλεξάρτησης επιχείρησης και κοινωνίας, καθώς και η εξισορρόπηση των συμφερόντων και των αναγκών των διαφόρων ομάδων στην κοινωνία. Αυτός ο τρόπος σκέψης οδήγησε τελικά στη θεώρηση της διαχείρισης των συμμετόχων (theory of stakeholder management). Παραδείγματα που αφορούν αυτή την αρχή αποτελούν η ενσωμάτωση της προσέγγισης των stakeholders στο στρατηγικό προγραμματισμό (αφορά τη μελέτη των διαφόρων μεταβλητών του επιχειρησιακού περιβάλλοντος, τον καθορισμό των στόχων και την περιγραφή των ενεργειών και των μέσων για την υλοποίησή τους) και την επίτευξη βέλτιστων μακροχρόνιων κερδών έναντι μέγιστων βραχυχρόνιων κερδών (Frederick, 1992). Πίνακας 1: Θεωρητικό Υπόβαθρο EKE. Μια σύνοψη των κυριότερων θεωρητικών ρευμάτων, τα οποία αναλύονται στη συνέχεια, παρουσιάζεται στο παραπάνω διάγραμμα. Πηγή: 4CR, CR Theoretical Background, 15

18 Υπάρχουν πολλές θεωρήσεις και πρωτοβουλίες, οι οποίες προσπαθούν να τεκμηριώσουν την ανάγκη για την κοινωνική ευθύνη. Το 1971, η Committee for Economic Development (CED), ένας οργανισμός αποτελούμενος από περίπου 200 επιχειρηματίες και ακαδημαϊκούς, συμμετείχε σε έρευνα και μελέτη πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων και εξέδωσε ένα κείμενο με τίτλο The Social Responsibility of Business Corporations. Δύο βασικοί λόγοι για την υιοθέτηση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης παρουσιάστηκαν: το μεταβαλλόμενο κοινωνικό συμβόλαιο (social contract) με τις επιχειρήσεις και το διαφωτισμένο προσωπικό συμφέρον (enlightened self-interest). H βασική ιδέα του κοινωνικού κεφαλαίου είναι ότι η επιχείρηση λειτουργεί με τη συγκατάθεση του κοινού και κύριος σκοπός της η εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας. Ως προς το δεύτερο λόγο (enlightened self-interest), υπάρχει μια ευρεία αναγνώριση ότι η επιχειρησιακή ιδιοτέλεια είναι άτεγκτα αναμεμιγμένη στην κοινωνική ευημερία. Η επιχείρηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας και από αυτή παίρνει τους συντελεστές που της είναι απαραίτητοι για τη λειτουργία της, π.χ. κεφάλαιο, εργασία ή πελάτες. Αν δεν αποδεχθεί κάποιο εύλογο βαθμό ευθύνης για τη βελτίωση της κοινωνίας, τότε τα συμφέροντα της μπορεί και να διακινδυνεύσουν (από κυβερνητικές ρυθμίσεις, μποϋκοτάζ καταναλωτών ή αρνητική διαφήμιση) (Elkins et al., 1975 ). Σύμφωνα με τη CED, επιχειρηματικές δραστηριότητες για τη βελτίωση της κοινωνίας αφορούν σε τομείς όπως η αύξηση της παραγωγικότητας, η υποστήριξη του εκπαιδευτικού συστήματος, η προώθηση της απασχόλησης, τα δικαιώματα του πολίτη και η παροχή ίσων ευκαιριών σταδιοδρομίας, η αστική ανάπτυξη, η μείωση της μόλυνσης, η διατήρηση του περιβάλλοντος, οι τέχνες και ο πολιτισμός, η ιατρική περίθαλψη, καθώς και η βελτίωση του management σε μια κυβέρνηση, ο εκσυγχρονισμός και η αναδιοργάνωσή της (Frederick, 1992). Με την πάροδο του χρόνου, η εταιρική κοινωνική ευθύνη έχει χαρακτηριστεί από μια πληθώρα πρωτοβουλιών, κωδικών και προτύπων με κύριο σκοπό να βοηθήσουν τις επιχειρήσεις να κάνουν το «σωστό». Η πορεία της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης 16

19 χαρακτηρίζεται από τις παρακάτω πρωτοβουλίες, οι οποίες διακρίνονται στις εξής κατηγορίες 3 : 1. ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) Guidelines for Multinational Enterprises Κατευθυντήριες Γραμμές του ΟΟΣΑ για τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις. Υιοθετήθηκαν το 1976 και αναθεωρήθηκαν, έτσι ώστε να συμπεριλάβουν θέματα, όπως η βιώσιμη ανάπτυξη και κεντρικά εργασιακά ζητήματα. Αφορούν εθελοντικές αρχές και πρότυπα υπεύθυνης συμπεριφοράς, που απευθύνουν οι κυβερνήσεις προς τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και καλύπτουν τομείς, όπως οι εργασιακές και βιομηχανικές σχέσεις, η αρχή της αποκάλυψης, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η προστασία του περιβάλλοντος, η φορολογία, ο ανταγωνισμός, η επιστήμη και η τεχνολογία. Διεθνείς Αρχές Sullivan Υιοθετήθηκαν το 1999 και αποτελούν προέκταση των αρχικών Αρχών, οι οποίες διαμορφώθηκαν από τον αιδεσιμότατο Leon Sullivan το 1977 ως ένας εθελοντικός κώδικας συμπεριφοράς για επιχειρήσεις με δραστηριότητες στη Νότια Αφρική του απαρτχάιντ. Ο ίδιος ορίζει την επιχειρηματική ευθύνη σε σχέση με την υποστήριξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την ενθάρρυνση των ίσων ευκαιριών, την εκπαίδευση και μέριμνα για τους εργαζομένους σε μειονεκτική θέση, καθώς και τη βελτίωση του επιπέδου ζωής για τις τοπικές κοινότητες, τους εργαζομένους και τα παιδιά αυτών με αξιοπρέπεια και ισοτιμία 4. United Nations Global Compact Οικουμενικό Σύμφωνο. Τέθηκε σε εφαρμογή το 2000 με πρωτοβουλία του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Kofi Annan. Μέσα από τη δύναμη της συλλογικής δράσης, το Σύμφωνο αναζητά να προάγει την ιδιότητα του εταιρικού πολίτη (corporate citizenship), έτσι ώστε να αποτελέσει η επιχείρηση μέρος της λύσης έναντι των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης και ο ιδιωτικός τομέας να συμβάλει σε μια βιώσιμη και πιο περιεκτική παγκόσμια οικονομία. Οι επιχειρήσεις καλούνται να σεβαστούν και να υιοθετήσουν σε εθελοντική βάση ένα σύνολο δέκα αρχών που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις εργασιακές ελευθερίες, την προστασία του περιβάλλοντος και τη διαφθορά. 3 Η ταξινόμηση των πρωτοβουλιών προήλθε από την ευρωπαϊκή ιστοσελίδα Overview of main Corporate Responsibility Initiatives, Social Europe, (published , updated ). 4 Βλέπε περισσότερες πληροφορίες στο: Overview of CSR External Standards, Business for Social Responsibility, 17

20 2. ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ United Nations Declaration of Human Rights (UNDHR) Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε). Υιοθετήθηκαν το 1948 από τον ΟΗΕ και επικυρώθηκαν και από τη Διακήρυξη της Βιέννης το Αποτέλεσαν τη βάση πολλών συνταγμάτων ανά τον κόσμο και προσδιορίζουν ευρέως τα ανθρώπινα δικαιώματα σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Voluntary Principles on Security and Human Rights. Τέθηκαν σε κυκλοφορία το Δεκέμβριο του 2000 από τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου και αποτελούν ένα σύνολο αρχών, οι οποίες διαμορφώθηκαν από τις παραπάνω κυβερνήσεις, από επιχειρήσεις του εξαγωγικού και του ενεργειακού κλάδου και από μη κυβερνητικές οργανώσεις, που ενδιαφέρονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ΕΚΕ. Norms on the Responsibilities of Transnational Corporations and other Business Enterprises with regard to Human Rights. Οι κανόνες αυτοί προωθήθηκαν προς έγκριση στην Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα το Μάρτιο του Αποτελούν ένα περιεκτικό σύνολο κανόνων, που σχετίζονται με τα ανθρώπινα και εργασιακά δικαιώματα, την προστασία του καταναλωτή και του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς και με ζητήματα δωροδοκίας. 3. ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ International Labour Organization (ILO) Tripartite Declaration of Principles concerning Multinational Enterprises and Social Policy (Διεθνής Οργανισμός Εργασίας Τριμερής Διακήρυξη Αρχών που αφορούν τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις και την κοινωνική Πολιτική). Υιοθετήθηκαν το 1977 και απευθύνονται σε επιχειρήσεις, κυβερνήσεις, εργατικά σωματεία και άλλες ενώσεις εργαζομένων. Social Accountability Διεθνής Κοινωνική Αναφορά. To πρώτο σύστημα κοινωνικού απολογισμού της Social Accountability International έγινε πλήρως λειτουργικό το 1998 και αποτελεί μέσο για τους λιανέμπορους, τις επιχειρήσεις, τους προμηθευτές να διατηρούν σωστές και ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας σε όλη την αλυσίδα εφοδιασμού. Το πρότυπο Social Accountability 8000 (SA8000) αφορά τα συστήματα διαχείρισης και αναφέρεται στον προσδιορισμό της πολιτικής, την παρακολούθηση των δραστηριοτήτων και των αποτελεσμάτων, την επιβεβαίωση της συμμόρφωσης, τη διάδοση των διαδικασιών και την ανάπτυξη των συστημάτων 18

21 διαχείρισης. Επίσης, δίνει βαρύτητα στις εργασιακές συνθήκες στις διεθνείς αλυσίδες προμηθειών (Bonny et al., 2004). Fair Labour Association. Συστάθηκε με πρωτοβουλία του Λευκού Οίκου (επί προεδρίας του Bill Clinton) το 1996 και είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός, που στόχο έχει την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων στις ΗΠΑ και παγκοσμίως. Ο οργανισμός Ethical Trade Initiative (ΕΤΙ - Πρωτοβουλία Ηθικού Εμπορίου) ασχολείται με τις εργασιακές συνθήκες στο Ηνωμένο Βασίλειο. Οι διαδικασίες αναφοράς και εμπέδωσης καθορίζονται από την αξίωση ότι οι προμηθευτές των μελών της ΕΤΙ θα πρέπει να πληρούν συγκεκριμένα πρότυπα, ενώ η μέτρηση της απόδοσης με διαφάνεια αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για τη συνέχιση των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων τους. Τα μέλη συντάσσουν ετήσιες εκθέσεις προόδου αναφορικά με τον κώδικα, ενώ η ΕΤΙ εκδίδει μια ετήσια συνοπτική έκθεση Clean Clothes Campaign Model Code (CCC). Τελειοποιήθηκε το 1998 και αποτελεί ένα ευρωπαϊκό εθελοντικό δίκτυο με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας σε κλάδους ένδυσης και αθλητικών ειδών. 4. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ Eco-Management & Audit Scheme (EMAS) Εισήχθη το 1995 και αναθεωρήθηκε το Είναι ένα εθελοντικό σχέδιο για οργανισμούς πρόθυμους να δεσμευτούν να εκτιμήσουν και να βελτιώσουν την επίδοσή τους σχετικά με το φυσικό περιβάλλον. International Chamber of Commerce The Business Charter for Sustainable Development. Υιοθετήθηκε το 1991 και αποσκοπεί στο να βοηθήσει τις επιχειρήσεις διεθνώς να βελτιώσουν την περιβαλλοντική τους επίδοση. Rio Declaration on Environment and Development Υιοθετήθηκε το 1992 στο Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED) στο Rio de Janeiro. CERES (Coalition for Environmentally Responsible Economies) Principles Προσπάθεια τυποποίησης της αφοσίωσης των επιχειρήσεων ως προς την επαγρύπνηση και τον απολογισμό σχετικά με το περιβάλλον, καθώς και της δέσμευσης, αναφορικά με τη συνεχή προσπάθεια βελτίωσης, προώθησης του διαλόγου και της συστηματικής υποβολής δημοσίων εκθέσεων (reporting). 19

22 Natural Step Ιδρύθηκε το 1989 στη Σουηδία και περιλαμβάνει αρχές και εργαλεία αξιολόγησης, που στόχο έχουν την αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας, τα οποία προκύπτουν από την αυξανόμενη χρήση τοξινών στο περιβάλλον. 5. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ OECD Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions Ο ΟΟΣΑ προσδιόρισε όρους κλειδιά και διαμόρφωσε ένα νομικό πλαίσιο για τη δωροδοκία διεθνώς. Business Principles Social Accountability International. Εκδόθηκαν το 2002 και αποσκοπούν στο να παρέχουν ένα χρήσιμο εργαλείο καλών πρακτικών για τις επιχειρήσεις αναφορικά με τη διαφθορά και τη δωροδοκία. 6. ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ OECD Principles of Corporate Governance. Οι αρχές αυτές προσυπογράφηκαν το 1999 και αναθεωρήθηκαν το 2004 από τον ΟΟΣΑ. Απευθύνονται σε επιχειρήσεις, κυβερνήσεις χωρών, επενδυτές και επιχειρηματικές ομάδες σχετικά με καλές πρακτικές εταιρικής διακυβέρνησης. 7. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Επιχειρησιακές Αρχές της SHELL Οι οικονομικές αυτές αρχές συνδέονται με την επιχειρησιακή ολοκλήρωση, τις πολιτικές δραστηριότητες, την υγεία, την ασφάλεια, το περιβάλλον, την κοινότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τον ανταγωνισμό και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Johnsons & Johnsons Credo Σύστημα αρχών αξιολόγησης των ευθυνών της επιχείρησης απέναντι στους εργαζόμενους, τους πελάτες, την κοινωνία και τους μετόχους. 8. ΚΛΑΔΙΚΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ Responsible Care Καναδάς, Αποτελεί μια εθελοντική πρωτοβουλία στον τομέα της χημικής βιομηχανίας. Αρχές του Forest Stewardship Council, το οποίο ιδρύθηκε το Πρωταρχικές δραστηριότητες αποτελούν η ανάπτυξη της διαχείρισης των δασών (forest management) και τα συναφή πρότυπα, μέσα επικοινωνίας και εκπαίδευσης και τέλος, 20

23 μέσω ενός ξεχωριστού προγράμματος, η πιστοποίηση και ο έλεγχος με βάση τα πρότυπα που έχει θέσει το Συμβούλιο ( FSC standards ). 9. ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ (IMPLEMENTATION) Global Reporting Initiative (GRI) Πρωτοβουλία Διεθνούς Αναφοράς. Το πρότυπο αυτό ξεκίνησε από την οργάνωση CERES το Σκοπός του η ανάπτυξη και η διάδοση διεθνώς εφαρμόσιμων κατευθυντήριων γραμμών για τη βιωσιμότητα. Η πρωτοβουλία αυτή προσδιορίζει ένα σύνολο δεικτών απόδοσης, με στόχο την κάλυψη ενός φάσματος κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών ζητημάτων που αντανακλώνται στις δραστηριότητες, τα προϊόντα και τις υπηρεσίες των επιχειρήσεων. Οι οδηγίες είναι εθελοντικές και ενσωματώνουν την ενεργή συμμετοχή εκπροσώπων από επιχειρησιακούς, λογιστικούς, επενδυτικούς, οικολογικούς, ερευνητικούς και εργασιακούς οργανισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο. AccountΑbility Το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Ηθικής Αναφοράς είναι μια διεθνής οργάνωση, που απαρτίζεται από μέλη και έχει αναλάβει τη δέσμευση να εξυψώσει τις επιδόσεις των επιχειρήσεων και να αναπτύξει την ικανότητα των ατόμων στην κοινωνική και ηθική αναφορά και στη βιώσιμη ανάπτυξη. Το πρότυπο ΑΑ1000 σχεδιάστηκε για να συμπληρώσει το GRI και να βελτιώσει την αναφορά και την επίδοση με την απόκτηση γνώσεων μέσα από την ανάμιξη των ενδιαφερόμενων μερών (stakeholders) ΜΙΑ ΠΙΟ ΚΟΝΤΙΝΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΕ ΣΤΗΝ EΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Στην αρχή της περασμένης δεκαετίας, άρχισε να διαμορφώνεται ένα νέο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, η παγκοσμιοποίηση, η οποία οδήγησε σε ταχύτατες αλλαγές ολόκληρο τον πλανήτη. Οι εξελίξεις στις παγκόσμιες τηλεπικοινωνίες, οι καταστροφικές συνέπειες στο περιβάλλον, η αυξανόμενη πίεση των καταναλωτών για ποιοτικότερα και φιλικότερα προς το περιβάλλον προϊόντα, η ενδυνάμωση του ρόλου των μη κυβερνητικών οργανισμών (ΜΚΟ) στην παγκόσμια κοινωνία, η σταδιακή αποδυνάμωση του παραδοσιακού ρόλου του κράτους, αλλά και η ανάπτυξη της θεωρίας των «ενδιαφερόμενων μερών» (stakeholders) για την επιχειρηματική ηθική και την εταιρική διακυβέρνηση, όλα αυτά οδήγησαν στην εμφάνιση μιας νέας «επιχειρηματικής λογικής», της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. 21

24 Σε συνέχεια της Λευκής Βίβλου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 1993 για την «Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση: οι προκλήσεις και η αντιμετώπισή τους για τη μετάβαση στον 21 ο αιώνα» και της έκκλησης του Προέδρου Delors προς τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις με αποτέλεσμα την Ευρωπαϊκή Διακήρυξη του Κοινωνικού Αποκλεισμού το 1995, η κοινωνική υπευθυνότητα των επιχειρήσεων αρχίζει σταδιακά να αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος για την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς διαφαίνεται να μπορεί να συμβάλλει θετικά στο στρατηγικό στόχο που τέθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισαβόνας το 2000 «να καταστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή». Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε τον Ιούλιο του 2001 την Πράσινη Βίβλο "για την προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη", η οποία είχε ως στόχο να δώσει εκκίνηση για μία ευρύτερη δημόσια συζήτηση σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να προωθήσει την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Η Πράσινη Βίβλος όρισε την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ως την έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, καθώς συνειδητοποιούν διαρκώς περισσότερο ότι η υπεύθυνη συμπεριφορά οδηγεί σε βιώσιμη επιχειρηματική επιτυχία. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αφορά επίσης τη διαχείριση της αλλαγής σε επίπεδο επιχείρησης με κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο. Αυτό συμβαίνει όταν μια επιχείρηση επιχειρεί να συμβιβάσει τις απαιτήσεις και τις ανάγκες των διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών, επιτυγχάνοντας ισορροπία αποδεκτή από όλες τις πλευρές. Εάν οι επιχειρήσεις καταφέρουν να διαχειριστούν την αλλαγή με κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο, θα υπάρξει θετικός αντίκτυπος σε μακροοικονομικό επίπεδο. Έτσι, λοιπόν, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη νοείται ως συμπεριφορά των επιχειρήσεων η οποία υπερβαίνει τις νομικές τους υποχρεώσεις και υιοθετείται εθελοντικά ενώ συνδέεται στενά με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς ενσωματώνει τον οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο των δραστηριοτήτων τους. 22

25 Η ΕΚΕ επίσης συνδέεται στενά με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, που είναι ένας από τους κύριους αντικειμενικούς στόχους της Ε.Ε. Στη Σύνοδο κορυφής του Γκέτεμποργκ τον Ιούνιο του 2001, η Ε.Ε. εγκαινίασε τη Στρατηγική της για Βιώσιμη Ανάπτυξη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2001) 264) που βασίζεται στην ιδέα ότι μακροπρόθεσμα η οικονομική ανάπτυξη, η κοινωνική ευαισθητοποίηση και η περιβαλλοντική προστασία θα συμβαδίσουν. Η περιβαλλοντική διάσταση της Στρατηγικής τίθεται στο Έκτο Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα Δράσης της Ε.Ε. (European Commission, COM(2001) 31), που θα καλύψει την χρονική περίοδο Το πρόγραμμα αυτό επίσης λαμβάνει υπόψη τη διάσταση της Μικρο-Μεσαίας Επιχείρησης (SME) και προτάσσει την ανάγκη να αναπτύξουν ένα σχέδιο για την ενθάρρυνση των Μικρο-Μεσαίων επιχειρήσεων να αυτό-αξιολογήσουν τη συμμόρφωσή τους και να βελτιώσουν τη συμμετοχή τους στο αντίστοιχο πρόγραμμα EMAS της Κοινότητας (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2001). Τον Ιούλιο του 2002 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε την Ανακοίνωση «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: Μία συνεισφορά των επιχειρήσεων στη βιώσιμη ανάπτυξη», σε συνέχεια του δημόσιου διαλόγου που είχε ξεκινήσει με την Πράσινη Βίβλο. Πέρα από ορισμένους τομείς (κώδικες δεοντολογίας πρότυπα διαχείρισης μέτρηση, υποβολή εκθέσεων και εγγυήσεις επισήμανση και κοινωνικά υπεύθυνες επενδύσεις) όπου τόνισε ότι είναι επιθυμητή μεγαλύτερη σύγκλιση και διαφάνεια για να προωθηθεί περαιτέρω η ανάπτυξη πρακτικών κοινωνικής ευθύνης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, θεσμοθετήθηκε και ένα Πολυμερές Φόρουμ της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (CSR Multistakeholder Forum) 5. Το Forum αυτό είχε σκοπό 5 Η διάσταση των «ενδιαφερομένων» στο επίπεδο της Ε-25 προκύπτει ανάγλυφα από το όργανο που έχει συγκροτήσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την ΕΚΕ. Στο όργανο αυτό («EU Multi Stakeholder Forum on CSR») συμμετέχει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως προεδρείο. Τα μέλη του είναι: η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Συνδικάτων (ETUC), η Ένωση των Βιομηχανικών και Εργοδοτικών Συνομοσπονδιών της Ευρώπης (UNICE), η «CSR Europe», η Πράσινη G8 (η οποία απαρτίζεται από ευρωπαϊκές περιβαλλοντικές μη-κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ)), η «Πλατφόρμα των Ευρωπαϊκών Κοινωνικών ΜΚΟ», η Διεθνής Αμνηστία, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Καταναλωτών (BEUC), η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εργατικών και Κοινωνικών Συνεργατικών (CECOP), το Ευρωπαϊκό Κέντρο Επιχειρήσεων με Δημόσια Συμμετοχή (CEEP), η Ευρωπαϊκή Στρογγυλή Τράπεζα Βιομηχάνων (ERT), η οργάνωση «Ευρωστελέχη» (Συμβούλιο Ευρωπαϊκού Επαγγελματικού και Διοικητικού Προσωπικού (CEC)), τα Ευρωεπιμελητήρια, η «Ευρωεμπόριο», η «Οργάνωση Καλής Εμπορικής Σήμανσης» (FLO), η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (FIDH), η ΜΚΟ «Oxfam», η Ευρωπαϊκή Ένωση Χειροτεχνιών και Μικρο-μεσαίων Επιχειρήσεων (UEAPME), το Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Συμβούλιο για την βιώσιμη ανάπτυξη (WBCSD). Στους παρατηρητές στο 23

26 την προώθηση της καινοτομίας, της διαφάνειας και της σύγκλισης των πρακτικών και εργαλείων της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης μέσω α) της ανταλλαγής εμπειρίας και «καλών πρακτικών» μεταξύ των φορέων στο επίπεδο της ΕΕ, β) συγκεντρώνοντας τις υπάρχουσες πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επιδιώκοντας την προσέγγιση της ΕΕ και κατευθυντήριων αρχών, καθώς και ως βάση του διαλόγου στα διεθνή forum και με τρίτες χώρες και γ) εντοπίζοντας και διερευνώντας τομείς όπου απαιτείται συμπληρωματική δράση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το CSR Forum κατέληξε σε μία Έκθεση με τα συμπεράσματά του στο τέλος του 2004 και κατόρθωσε να εισάγει μια γενική συναίνεση ανάμεσα στα ενδιαφερόμενα μέρη (stakeholders) με διαμετρικά αντίθετες απόψεις και να θέσει τη βάση για περαιτέρω αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του Forum. Τον περασμένο χρόνο, η Ευρώπη αναγνώρισε τις δύο κύριες προκλήσεις προκειμένου να εξασφαλίσει την υπάρχουσα και τη μελλοντική κοινωνική ευημερία της Ευρωπαϊκής Ένωσης: την ανάπτυξη και την εργασία. Αυτό ακριβώς επιδιώκει να πετύχει η αναθεωρημένη στρατηγική της Λισσαβόνας (Φεβρουάριος 2005): να επικεντρωθεί σε δράσεις που προωθούν την ανάπτυξη και την εργασία κατά έναν τρόπο απόλυτα συμβατό με τη βιώσιμη ανάπτυξη. Όπως άλλωστε αναγνωρίστηκε και στο εαρινό Συμβούλιο τον Μαρτίου του 2005, οι εθελοντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες, με τη μορφή πρακτικών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο σε ότι αφορά στη συνεισφορά τους στη βιώσιμη ανάπτυξη, προωθώντας παράλληλα την καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (αφορά ιδιαίτερα πρωτοβουλία των Επιτρόπων κ.κ. Verheygen και Spidla, αρμόδιων για θέματα επιχειρήσεων βιομηχανίας και απασχόλησης κοινωνικών υποθέσεων αντίστοιχα) εγκαινιάζει μία καινούρια «απευθείας» συνεργασία μεταξύ αυτής και ευρωπαϊκών επιχειρήσεων, αναγνωρίζοντας ότι διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο στο θέμα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Η συνεργασία με τη μορφή Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, προσαρτάται ως παράρτημα στην Ανακοίνωση που όργανο αυτό περιλαμβάνονται το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο της Ευρώπης, το (Ευρωπαϊκό) Συμβούλιο των Περιοχών, ο ΟΟΣΑ, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, κ.ά. (βλέπε: CSR Forum 2004). 24

27 εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Πραγμάτωση της Εταιρικής Σχέσης για τη Μεγέθυνση και την Απασχόληση: να γίνει η Ευρώπη πόλος αριστείας στον τομέα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης» στις 22 Μαρτίου Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΚΕ Η δυσκολία διαμόρφωσης ενός κοινά αποδεκτού ορισμού της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης EKE (γνωστή ως Corporate Social Responsibility ή CSR) από τις επιχειρήσεις αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αυτή έχει αναπτυχθεί. Κατά τη γνώμη ορισμένων, προήλθε από την εταιρική φιλανθρωπία με έμφαση στην κοινωνική βελτίωση. Κατά τη γνώμη άλλων, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αποτελεί μία πολύ ευρύτερη έννοια και σχετίζεται άμεσα με την αειφόρο ανάπτυξη που εισήχθη από τα ανώτατα στελέχη των Ηνωμένων Εθνών στη σύσκεψη του Rio de Janeiro το Οι Panayiotou et al., σε πολύ πρόσφατη μελέτη τους (2009), κατηγοριοποίησαν τους ορισμούς της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης σε τρεις κατηγορίες με βάση ισάριθμες σχετιζόμενες οπτικές: Σκεπτικιστική οπτική: Η σκεπτικιστική οπτική υιοθετεί μία επιφυλακτική στάση και αντιμετωπίζει κριτικά την ΕΚΕ. Με βάση αυτήν την οπτική, ο πιο σημαντικός στόχος της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι να παρέχει όσο το δυνατό περισσότερο πλούτο στους μετόχους της επιχείρησης, και μέσω της επίτευξης αυτού του στόχου, θεωρεί ότι εξυπηρετεί ένα κομμάτι της κοινωνίας. Ουτοπική οπτική: Η ουτοπική οπτική αντικατοπτρίζει την ιδέα ότι οι επιχειρήσεις έχουν την ηθική υποχρέωση απέναντι σε όλους τους εμπλεκόμενους με την επιχείρηση, και όχι μόνο στους μετόχους της, να τους ωφελούν με όποιον τρόπο μπορούν. Ρεαλιστική οπτική: Η ρεαλιστική οπτική συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη αποδοχή στον επιστημονικό αλλά και επιχειρηματικό χώρο. Με βάση αυτήν την οπτική, η ΕΚΕ είναι η διαχείριση του αντίκτυπου της λειτουργίας μίας επιχείρησης τόσο στους άμεσους όσο 6 Βλέπε περισσότερα στο 25

28 και στους έμμεσους εμπλεκόμενους με αυτήν, άρα στην κοινωνία στην οποία λειτουργεί και αναπτύσσεται. Επομένως, η ΕΚΕ δεν περιλαμβάνει μόνο τα κεφάλαια που διατίθενται από τις επιχειρήσεις για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων αλλά και τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνει τη δική της διακυβέρνηση, την εκπλήρωση της αποστολής της, την εφαρμογή των αξιών της, τη συνεργασία της με κάθε είδους εμπλεκόμενο, τη μέτρηση των αποτελεσμάτων και την κοινοποίησή τους. Ένας μεγάλος αριθμός ακαδημαϊκών μελετών 7 έχουν δημοσιευθεί σχετικά με τον εννοιολογικό προσδιορισμό και τα χαρακτηριστικά στοιχεία που προσδιορίζουν την ΕΚΕ κατά τα τελευταία 30 χρόνια. Παρά την ποικιλία των ορισμών, ίσως, ο πιο ευρέως αποδεκτός εννοιολογικός προσδιορισμός αναφέρεται, αναφορικά με τον επιστημονικό αλλά και τον επιχειρηματικό χώρο είναι αυτός του Archie Carroll, ο οποίος θεωρεί την ΕΚΕ ως μία σύνθεση που αφορά τέσσερις διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας της κοινωνίας των σχέσεων (Carroll, 1979, 1991): Οικονομικές Προσδοκίες. Οι εταιρείες έχουν τους μετόχους, οι οποίοι αποζητούν έναν εύλογο κέρδος από τις επενδύσεις τους, έχουν τους εργαζομένους, που θέλουν ασφαλή και δίκαια αμειβόμενη εργασία, τους πελάτες, οι οποίοι ζητούν καλής ποιότητας προϊόντα σε εύλογη τιμή, κλπ. Σύμφωνα με τον ορισμό των επιχειρήσεων, αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχουν συσταθεί οι επιχειρήσεις στην κοινωνία και πρωταρχική τους ευθύνη αποτελεί η ορθή λειτουργία τους ως οικονομική μονάδα για να παραμείνουν στον επιχειρηματικό χώρο. Όλες οι δευτερεύουσες ευθύνες κατατάσσονται στο πεδίο της ΕΚΕ. Σύμφωνα με τον Carroll, η ικανοποίηση των οικονομικών ευθυνών είναι, συνεπώς, βασική προϋπόθεση από το σύνολο των επιχειρήσεων. Νομικές Προσδοκίες. Η ευθύνη των εταιρειών σε σχέση με τον νόμο απαιτεί να τηρούν τους όρους και να "παίζουν με τους κανόνες της παιχνίδι ". Ο Carroll υποδηλώνει ότι η ικανοποίηση των νομικών ευθυνών απαιτείται από όλες τις εταιρείες που επιδιώκουν να είναι κοινωνικά υπεύθυνες. Ηθικές Προσδοκίες. 7 Για μία γενική επισκόπηση βλέπε: Crane, A. and Matten, D. (2004). Business ethics A European perspective, Oxford University Press, Oxford, pp

29 Η ευθύνη αυτή υποχρεώνει τις εταιρείες να κάνουν ό, τι είναι σωστό, δίκαιο και εύλογο, ακόμη και όταν δεν είναι υποχρεωμένες από το νομικό πλαίσιο. Ο Carroll υποστηρίζει ότι οι ηθικές ευθύνες, ως εκ τούτου, αποτελούνται από ό, τι γενικά αναμένει η κοινωνία πέρα από τις οικονομικές και νομικές προσδοκίες. Φιλανθρωπικές Προσδοκίες. Το τέταρτο επίπεδο της ΕΚΕ εξετάζει το φιλανθρωπικό κομμάτι των επιχειρήσεων. Αυτή η πτυχή της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης αντιμετωπίζει μία μεγάλη ποικιλία ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένων των δωρεών σε φιλανθρωπικές οργανώσεις, των επενδύσεων υποδομών αναψυχής για τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους, την υποστήριξη τοπικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, ή των τεχνών και της χορηγίας αθλητικών εκδηλώσεων. Σύμφωνα με τον Carroll οι φιλανθρωπικές προσδοκίες είναι απλώς επιθυμητές από τις επιχειρήσεις. Σχήμα 1. «Η Πυραμίδα της ΕΚΕ» (Carroll, 1991). 27

30 Ένα σημαντικό ζήτημα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης είναι η ιδέα της εθελοντικής πρωτοβουλίας των εταιρειών. Αυτό, ασφαλώς, εφαρμόζεται για τους τομείς των ηθικών και των φιλανθρωπικών προσδοκιών, αλλά μπορεί να θεωρηθεί επίσης και για τα πρώτα δύο επίπεδα. Η λογική αυτή που αναφέρει ρητά τις οικονομικές και νομικές "ευθύνες" ως "απαιτήσεις" των εταιρειών - σίγουρα σε βραχυπρόθεσμη βάση υποθέτει ότι οι εταιρείες έχουν τη απόλυτη δικαιοδοσία όσον αφορά τον τρόπο και το βαθμό που θα επιλέξουν να ανταποκριθούν σε αυτές τις ευθύνες. Οι επιχειρήσεις μπορούν να επιλέξουν, είτε λόγω αμέλειας, να αποτύχουν να ανταποκριθούν στις ευθύνες τους όσον αφορά τα κύρια ενδιαφερόμενα μέρη, τους μετόχους και τους εργαζόμενούς τους. Ωστόσο, το πιο διαδεδομένο μέρος της ΕΚΕ δεν αφορά στις οικονομικές υποχρεώσεις έναντι των μετόχων και των εργαζομένων ή των νομικών υποχρεώσεων, αλλά για τις εθελοντικές πρωτοβουλίες, τα προγράμματα, τις πολιτικές και τις στρατηγικές εκείνες των εταιρειών που ανταποκρίνονται στις ευθύνες έναντι της κοινωνίας, με βάση ορισμένα ηθικά ή φιλανθρωπικά κίνητρα. Μια πληθώρα άλλων ορισμών και απόψεων σχετικά με την ΕΚΕ έχουν προταθεί και θα συζητηθεί κατά τη διάρκεια των ετών, αλλά θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ο ορισμός Carroll αιχμαλωτίζει πιθανώς τον ελάχιστο κοινό παρονομαστή της ΕΚΕ (Matten et al., 2004). Η Εταιρική Υπευθυνότητα συνιστά, μία ευρύτατη έννοια σύμφωνα με την οποία οι επιχειρήσεις δεν αποτελούν απλά κερδοσκοπικές οντότητες, μα έχουν παράλληλα και την ηθική υποχρέωση να ωφελούν την κοινωνία εντός της οποίας δραστηριοποιούνται. Πιο ειδικά, συνιστά μια αξιολόγηση των επιχειρήσεων και των πρακτικών τους, μέσω της πολύπλευρης αποτίμησης των οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και χειρισμών τους (Werther, 2006) Οι συγκεκριμένες δραστηριότητες και χειρισμοί της τριπλής αυτής κατεύθυνσης, αποτελούν την Triple Bottom Line (3BL) μιας επιχείρησης, η οποία ορίζεται ως «επιχειρηματικές λύσεις και επιλογές, που ταυτόχρονα είναι κοινωνικά υπεύθυνες, περιβαλλοντικά ορθές και οικονομικά βιώσιμες» (McIntosh et al., 1998) και, πιο απλά, αποτελούν τις τρεις ευρείες προσεγγίσεις της εταιρικής υπευθυνότητας που έχουν έρθει έντονα πλέον στο προσκήνιο: την οικονομική, την οικολογική και την κοινωνική. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε το 1994 από τον John Elkington, που αναφέρθηκε στην «τριπλή προσέγγιση» (triple bottom line) για να περιγράψει την «κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική υπευθυνότητα», στα πλαίσια της βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης. 28

31 Σχήμα 2: Το «χωνί», εμπνευσμένο από το Πρότυπο TNS (The Natural Step), όπου περιγράφει τις επιπτώσεις του λειτουργικού περιβάλλοντος της επιχείρησης (Accountability et al., 2003). 1.4 ΟΡΙΣΜΟΙ Σε διεθνές επίπεδο, πολλοί φορείς δραστηριοποιούμενοι σε θέματα ΕΚΕ, προσπαθούν να οριοθετήσουν την έννοια αυτή. Στους πιο σημαντικούς συγκαταλέγεται το Διεθνές Επιχειρηματικό Συμβούλιο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Δ.Ε.Σ.Β.Α.), World Business Council for Sustainable Development (WBCSD), ένας παγκόσμιος οργανισμός αποτελούμενος από περίπου 200 επιχειρήσεις, τις οποίες ενώνει η κοινή δέσμευση προς τη βιώσιμη ανάπτυξη, µέσω τριών πυλώνων: της οικονομικής μεγέθυνσης, της οικολογικής ισορροπίας και της κοινωνικής προόδου. Όπου, το 1998 χρησιμοποίησε τον πιο κάτω ορισμό της έννοιας της ΕΚΕ, για να διεξάγει την πρώτη έρευνα με θέμα τον προσδιορισμό του όρου Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, στο Βέλγιο και την Ολλανδία : «Η εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι η διαρκής δέσμευση μιας επιχείρησης να συμπεριφέρεται ηθικά και να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ ταυτόχρονα θα 29

32 βελτιώνει την ποιότητα ζωής των εργαζομένων και των οικογενειών τους, καθώς επίσης, και της τοπικής κοινότητας και της κοινωνίας γενικότερα» (WBCSD, 1998) 8. Η διεύρυνση της έρευνας και του διαλόγου σε άλλες χώρες σε όλο τον κόσμο επιβεβαίωσε την διαφορετικότητα της έννοιας του ορισμού αυτού από περιοχή σε περιοχή, όπως και του είδους των δράσεων, που θεωρούνται αναγκαίες. Η διαφορετικότητα αυτή συνδέεται με τη διαφορετική κουλτούρα, αλλά και το διαφορετικό βαθμό ανάπτυξης της κάθε χώρας, που συνεπάγεται και διαφορετικές προτεραιότητες των τοπικών πληθυσμών ανά περιφέρεια. Ενδεικτικά, αναφέρονται διαφορετικοί ορισμοί ανά περιοχή - χώρα ως ακολούθως: Η.Π.Α. : Η Ε.Κ.Ε. συνίσταται στο να αναλαμβάνεις προσωπική ευθύνη για τις πράξεις σου και τις συνέπειες, που αυτές έχουν στην κοινωνία. Οι εταιρίες και οι υπάλληλοι τους πρέπει να υποστούν μία προσωπική αναδιαμόρφωση, να επανεξετάσουν το ρόλο τους, τις ευθύνες τους και να αυξήσουν το επίπεδο υπευθυνότητάς τους. ("CSR is about taking roles, their responsibilities and increase their level of accountability"). Ολλανδία : Η Ε.Κ.Ε. αφορά το να αναλάβει κανείς μία ηγετική δέσμευση σε θεμελιακές αξίες και να αναγνωρίσει τις τοπικές και πολιτιστικές διαφορές, όταν εφαρμόζει παγκόσμιες πολιτικές. Αφορά το να υιοθετήσει κανείς τη Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα εργασιακά δικαιώματα της Δ.Ο.Ε. ("CSR is about making a leadership commitment to core values and recognizing local and cultural differences when implementing global policies. It's about companies endorsing the UN Convention on Human Rights and the ILO Rights at Work"). Ταϊβάν : «Ε.Κ.Ε. είναι η συμβολή στην ανάπτυξη του φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, πέραν του να κάνει κανείς απλώς κέρδη» ("CSR is the contribution to the development of natural and human capital, in addition to just making profit"). Βραζιλία : «Η Ε.Κ.Ε. αφορά στη δέσμευση να επιδιώκει κάποιος τη βέλτιστη οικονομική ανάπτυξη της κοινότητας, να σέβεται τους εργαζόμενους και να οικοδομεί τις ικανότητές τους, να προστατεύει το περιβάλλον και να βοηθάει στην ανάπτυξη του πλαισίου εκείνου, όπου μπορούν να ευημερήσουν ηθικές επιχειρήσεις». ("CSR is about 8 Corporate Social Responsibility is the continuing commitment by business to behave ethically and contribute to economic development while improving the quality of life of the workforce and their families as well as of the local community and the society at large. 30

33 commitment to strive for the best economic development for the community, to respect workers and build their capacities, to protect the environment and to help create frameworks where ethical business can prosper"). (OKE, 2003, Holme et al., 2000). Σαν αποτέλεσμα της έρευνας σε διεθνές επίπεδο, ο αρχικός ορισμός του Δ.Ε.Σ.Β.Α. επαναπροσδιορίσθηκε στην συνέχεια ως εξής : «Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη είναι η δέσμευση των επιχειρήσεων να συμβάλουν στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη και να προσπαθούν, μαζί με τους εργαζομένους, τις οικογένειές τους, την τοπική κοινωνία και την κοινωνία γενικότερα, να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους.» ("Corporate Social Responsibility is the commitment of business to contribute to sustainable economic development, working with employees, their families, the local community and society at large to improve their quality of life"). Επίσης, παγκόσμιοι µη κερδοσκοπικοί οργανισμοί έχουν αναπτυχθεί για την προώθηση της έννοιας της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, προσφέροντας στις εταιρείες µέλη πληροφόρηση, εργαλεία, εκπαίδευση, συμβουλευτικές υπηρεσίες για την ενσωμάτωσή της στις επιχειρηματικές δραστηριότητες και τη στρατηγική τους. Σύμφωνα με το Novethic, το γαλλικό ερευνητικό κέντρο για την ΕΚΕ και τις κοινωνικά υπεύθυνες επενδύσεις (Social Responsible Investment SRI), «η ιδέα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης έχει σχέση με τον τρόπο που μια εταιρία εφαρμόζει την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, η οποία στηρίζεται σε τρεις πυλώνες : τον οικονομικό, τον κοινωνικό και τον περιβαλλοντικό. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη υποδηλώνει ότι μια εταιρία ασχολείται σοβαρά όχι μόνον με την αποδοτικότητα και ανάπτυξή της, αλλά και τον κοινωνικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπό της. Πρέπει επίσης να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στους εκφραζόμενους προβληματισμούς των ενδιαφερόμενων μερών της: εργαζομένων, μετόχων, πελατών, προμηθευτών και της κοινωνίας γενικότερα». Kατά το Business for Social Responsibility - BSR, ένα από τα σημαντικότερα διεθνή site για την ΕΚΕ, ως τέτοια ορίζεται «η δυνατότητα μιας επιχείρησης να διασφαλίζει συνεχιζόμενη βιωσιμότητα και ικανοποιητική κερδοφορία, λειτουργώντας με τρόπους που τιμούν τις ηθικές αξίες και σέβονται τους εργαζομένους, τις τοπικές κοινωνίες και το φυσικό περιβάλλον». Στις πιο γνωστές της εκφάνσεις, η ΕΚΕ περιλαμβάνει τη μέριμνα για τη συνολική οικονομική ευημερία, την κοινωνική συνοχή και την προστασία του περιβάλλοντος. 31

34 Επίσης, το CSR Wire (The Corporate Social Responsibility Newswire), αναφέρει, ότι «η ΕΚΕ ευθυγραμμίζει τις κοινωνικές αξίες µε τις επιχειρησιακές δραστηριότητες». Εστιάζει στην κοινωνική, περιβαλλοντική και χρηματοοικονομική απόδοση, στη λεγόμενη «τριπλή προσέγγιση». Σκοπός αποτελεί η παράλληλη πραγματοποίηση επιχειρηματικής επιτυχίας, έχοντας θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία 9. Το Accountability και το Business for Social Responsibility - BSR (2003) τονίζουν ότι η ΕΚΕ καλύπτει το γιατί, το πότε και το πώς, η επιχείρηση, διαχειρίζεται τους κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς στόχους, επιδόσεις και αποτελέσματα, καθώς και τη μεταξύ τους σχέση 10. Το Business for Social Responsibility BSR αναφέρει ότι η έννοια της ΕΚΕ χρησιμοποιείται εναλλακτικά με διάφορες άλλες όπως είναι η επιχειρησιακή ηθική, η «ιδιότητα του εταιρικού πολίτη» (corporate citizenship), η εταιρική λογοδοσία και η επιχειρησιακή βιωσιμότητα. Κατά το BSR, όλοι αυτοί οι όροι σημαίνουν την «επίτευξη εμπορικής επιτυχίας με τρόπους που δεν υπονομεύουν τις ηθικές αξίες και σέβονται τις ανθρώπινες κοινότητες και το φυσικό περιβάλλον» 11. Σύμφωνα με το BSR οι κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις εξετάζουν τα διάφορα ζητήματα που αφορούν την ΕΚΕ διεξοδικά, όπως είναι (i) η επιχειρησιακή ηθική, (ii) η επένδυση στην τοπική κοινωνία, (iii) το περιβάλλον, (iv) η εταιρική διακυβέρνηση και λογοδοσία, (v) τα ανθρώπινα δικαιώματα, (vi) η επιχειρησιακή συμπεριφορά και η αντίληψη της αγοράς και (vii) πολιτικές και υπεύθυνες πρακτικές στον εργασιακό χώρο. Το International Business Leaders Forum (IBLF) ορίζει την εταιρική κοινωνική ευθύνη ως «ανοικτές και διαφανείς πρακτικές που είναι βασισμένες σε ηθικές αξίες και αποπνέουν σεβασμό προς τους εργαζομένους, την κοινωνία και το περιβάλλον. Έχει ως σκοπό να εκπληρώσει την αξία της βιωσιμότητας έναντι της ευρύτερης κοινωνίας, καθώς επίσης και στους μετόχους της 12. Αναγνωρίζει το γεγονός ότι η ΕΚΕ είναι μία 9 Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα: 10 Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα: 11 Achieving commercial success in ways that honour ethical values and respect people, communities and the natural environment 12 Open and transparent business practices that are based on ethical values and respect for employees, communities and the environment. It is designed to deliver sustainable value to society at large, as well as to shareholders. 32

35 ευρεία και περίπλοκη έννοια η οποία περιλαμβάνει ζητήματα όπως (α) τα ανθρώπινα δικαιώματα, εργασία και ασφάλεια, (β) οικονομική και επιχειρησιακή ανάπτυξη, (γ) επιχειρησιακές αξίες και εταιρική διακυβέρνηση, (δ) υγεία, (ε) κατάρτιση και εκπαίδευση, (στ) ανθρωπιστική βοήθεια και (ζ) περιβάλλον. Η κάλυψη των παραπάνω θεμάτων που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις χρειάζεται να αντιμετωπιστούν με ένα ειδικό επιχειρησιακό εργαλείο προκειμένου να εξασφαλίσουν οφέλη δρώντας ως κοινωνικά υπεύθυνη επιχείρηση. Σε ότι αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ορισμός που δόθηκε στην Πράσινη Βίβλο (COM (2001) 366), και επαναλαμβάνεται ουσιαστικά αναλλοίωτος στο Τελικό ανακοινωθέν ((2002) 347) της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, είναι, ότι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη είναι «η έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη (stakeholders) 13». Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι για την Ε.Ε., η Ε.Κ.Ε. έχει εθελοντικό χαρακτήρα, υπερβαίνει την εκπλήρωση των νομικών υποχρεώσεων, ενσωματώνεται στην επιχειρηματική λειτουργία μίας επιχείρησης και συνδέεται με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης. Αφορά επιχειρήσεις, οι οποίες αποφασίζουν να προχωρήσουν πέρα από τις ελάχιστες νομικές υποχρεώσεις που τις βαρύνουν και που απορρέουν από συλλογικές συμβάσεις, με σκοπό να ανταποκριθούν στις ανάγκες κοινωνικών ομάδων. Μέσα από την εταιρική κοινωνική ευθύνη, οι επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως μεγέθους, αναλαμβάνουν σε συνεργασία με τα ενδιαφερόμενα μέρη, να ικανοποιήσουν τον συνδυασμό οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών φιλοδοξιών. Από την πλευρά της η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΚΕ), στηρίζει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Για την ΟΚΕ (2002/C 125/11), η εταιρική κοινωνική ευθύνη αποτελεί ένα πολύπλοκο σύνολο θεμάτων, το οποίο πρέπει, να αντιμετωπιστεί µε ποικίλο τρόπο και σε βάθος. Οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και τα εκάστοτε νομικά συστήματα έχουν άμεση επίδραση στην εφαρμογή της. Υφίστανται διαφορές μεταξύ γεωγραφικών επιπέδων δράσης (τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό, παγκόσμιο), μεταξύ αναπτυσσόμενων και βιομηχανικών χωρών, μεταξύ πολυεθνικών μεγάλων επιχειρήσεων, μικρομεσαίων και μικρών επιχειρήσεων, καθώς και μεταξύ κλάδων. 13 It is a concept whereby companies integrate social and environmental concerns in their business operations and in their interaction with their stakeholders on a voluntary basis. 33

36 Επίσης, πέρα από την κλασική ιεραρχημένη διάρθρωση μέσα στην επιχείρηση, υπάρχουν και νέες μορφές διάρθρωσης και οργάνωσης της εργασίας, όπως η μερική απασχόληση, η τηλεργασία ή επιχειρήσεις µέσω διαδικτύου. Για την ΟΚΕ, κοινωνικά υπεύθυνη δράση, σημαίνει, ότι οι επιχειρήσεις εφαρμόζουν ευσυνείδητα τους κοινωνικούς κανόνες και καταβάλλουν προσπάθειες οικοδόμησης ενός πνεύματος συνεργασίας. Η οικιοθελής απόφαση μιας επιχείρησης για λήψη μέτρων σχετικά µε την ΕΚΕ (είτε αυτό έχει να κάνει µε την υιοθέτηση κάποιου κώδικα συμπεριφοράς ή χάρτη είτε εμπορικού σήματος) περιλαμβάνει την ετοιμότητα για ανάληψη υποχρέωσης και δέσμευσης. 34

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΕ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε αυτό το κεφάλαιο, εξετάζονται σχετικές έννοιες και προσεγγίσεις που περιγράφουν και επεξηγούν την ΕΚΕ, όπως είναι η εσωτερική και εξωτερική διάσταση της ΕΚΕ, η θεωρία των ενδιαφερόμενων μερών, η επιχειρησιακή ηθική και η εταιρική διακυβέρνηση. Επίσης, περιγράφονται τα εργαλεία διαχείρισης, ελέγχου, επικοινωνίας και αξιολόγησης των κοινωνικο-περιβαλλοντικών επιδόσεων των επιχειρήσεων. Στη συνέχεια, συστήνεται και αναπτύσσεται το πολιτικό πλαίσιο της ΕΚΕ και συζητείται το ζήτημα της κοινωνικής υπευθυνότητας από μια Ευρωπαϊκή προοπτική αντιπαραβαλλόμενο με αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Επίσης, γίνεται μια αναφορά στους τύπους στους οποίους διακρίνονται οι επιχειρήσεις και οι καταναλωτές στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Τέλος, γίνεται μια προσπάθεια ανάλυσης της αποτελεσματικότητας της ΕΚΕ ως συνιστώσα επιτυχημένης επιχειρηματικής διαχείρισης, και της επίδρασής της στην επιχειρηματική ανάπτυξη και κερδοφορία. 2.2 ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΚΕ Κατά τη Γνώμη της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής - ΟΚΕ (2003), θεωρήθηκε σκόπιμο να αποφευχθεί η αναζήτηση του βέλτιστου εννοιολογικού ορισμού για την ΕΚΕ. Αντί αυτού έγινε ιδιαίτερη αναφορά στα χαρακτηριστικά της έννοιας της Ε.Κ.Ε., τα οποία φαίνεται να γίνονται δεκτά σε ευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο: 1. Η σχετική συμπεριφορά των επιχειρήσεων για να εμπίπτει στην έννοια της Ε.Κ.Ε. πρέπει να είναι πέραν των νομικών υποχρεώσεών τους και να έχει χαρακτηριστικά 35

38 εθελούσιας συμπεριφοράς. Συμπερασματικά λοιπόν, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη εκφράζεται με προγράμματα, πρωτοβουλίες και καθημερινές πρακτικές, αλλά δεν επιβάλλεται με νομοθετικές ρυθμίσεις. Διαμορφώνει την φιλοσοφία της επιχείρησης με αρχές και αξίες, επηρεάζοντας την στρατηγική της. Για τον λόγο αυτό δε μπορεί να επιβληθεί από νομοθετικές ρυθμίσεις, αντίθετα στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η επιχείρηση οφείλει να αποτελεί ενεργό και συνειδητό μέλος της κοινωνίας, ενώ η συνεπής και υπεύθυνη επιχειρηματική δράση αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη μακροπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα των επιχειρήσεων. 2. Η Ε.Κ.Ε. θα πρέπει να αποσκοπεί στη βιώσιμη 14 ανάπτυξη με όλες τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους που αυτή έχει. Στις παραμέτρους αυτές περιλαμβάνονται, πέραν των κάθε μορφής οικονομικών παραμέτρων, τα εργασιακά και γενικότερα τα ανθρώπινα δικαιώματα, η αρμονική συνύπαρξη με την τοπική κοινωνία, οι σχέσεις με τους προμηθευτές, τους πελάτες και τους μετόχους και η περιβαλλοντική προστασία. 3. Η Ε.Κ.Ε. δεν αποτελεί απλώς ένα πρόσθετο στοιχείο, στην πολιτική της επιχείρησης, διακριτό από τις άλλες επί μέρους πολιτικές της. Αντίθετα διαπερνά συνολικά τον τρόπο διαχείρισης των επιχειρήσεων και δεν πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα "κόστος" που αναλαμβάνεται με αντάλλαγμα την προώθηση, απλώς και μόνο, των δημοσίων σχέσεων της κάθε επιχείρησης. Ωστόσο, σημαντικές διαφορές παρατηρούνται στον τρόπο ενσωμάτωσης της Ε.Κ.Ε., ο οποίος διαφέρει μεταξύ των επιχειρήσεων. Οι διαφορές οφείλονται σε παράγοντες όπως το μέγεθος της επιχείρησης, ο τομέας δραστηριοποίησης, η επιχειρηματική κουλτούρα καθώς και οι απαιτήσεις των εμπλεκόμενων. Ως αποτέλεσμα αυτών, ορισμένες εταιρίες επικεντρώνονται σε έναν μόνο τομέα που θεωρείται ο πιο σημαντικός για αυτούς π.χ. περιβάλλον, ανθρώπινα δικαιώματα ενώ άλλες σκοπεύουν να ενσωματώσουν την Ε.Κ.Ε. σε όλα τα στάδια της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας. (Tsoutsora M., 2004) 14 Βλ. τον ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης όπως αποδόθηκε στην "έκθεση Brundtland": Η βιώσιμη ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που αντιμετωπίζει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υπονομεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να αντιμετωπίσουν τις δικές τους ανάγκες. ("Sustainable development is the development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs" ("Brundtland report", 1987) 36

39 Σημαντικά κείμενα στα οποία μπορούν να βασιστούν οι επιχειρήσεις για την ανάπτυξη και σχεδίαση των πολιτικών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης αποτελούν τα παρακάτω κείμενα, όπως διαπιστώθηκε στο Ευρωπαϊκό Πολυμερές Φόρουμ για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη - «EU Multi Stakeholder Forum on CSR» (2004): Η Οικουμενική Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων - UN Declaration on Human Rights (1948), Το Διεθνές Σύμφωνο Αστικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων - International Convention on civil and political rights (1966), Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα - International Convention on economic, social and cultural rights (1966), Η Παγκόσμια Διακήρυξη Δικαιωμάτων - The International Bill of Rights, Σύµβαση για την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωµάτων και των Θεµελιωδών Ελευθεριών - Council of Europe Convention for Protection of Human Rights and Fundamental Principles (1950), Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης - EU Charter of Fundamental Rights (2000), Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης - Council of Europe Social Charter (1961, αναθεωρημένη έκδοση 1996), Η Διακήρυξη της ΔΟΕ σχετικά με τις Θεμελιώδεις Αρχές και τα δικαιώματα στην Εργασία - ILO Declaration on fundamental principles and rights at work (1998), Η Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη και η Ατζέντα 21 - Rio Declaration on Environment and Development (1992) and its Agenda 21 (1992) Η Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ που αφορούσε τη Βιώσιμη Ανάπτυξη και το Σχέδιο Δράσης για την Εφαρμογή της - Johannesburg Declaration and its Action Plan for Implementation (2002), Οι Οδηγίες των Ηνωμένων Εθνών για την Προστασία των Καταναλωτών - UN guidelines on consumer protection (1999), 37

40 Η Στρατηγική Βιώσιμης Ανάπτυξης της ΕΕ, όπως υιοθετείται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στη Σύνοδο Κορυφής του Γκέτεμποργκ - The EU Sustainable Development Strategy, as adopted by the European Council at the Gothenburg Summit (2001), Η σύμβαση ΕΚ/ΟΗΕ του Aarhus σχετικά με την πρόσβαση στην πληροφόρηση, τη συμμετοχή του κοινού και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη στον τομέα του περιβάλλοντος - Aarhus Convention on access to information, public participation in decision making and access to justice in environmental matters (1998). 2.3 Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: ΤΑ ΔΥΟ ΚΥΡΙΑ ΠΕΔΙΑ Η κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων διακρίνεται σε «εσωτερική» και «εξωτερική», ανάλογα με τα ωφελούμενα μέρη μιας δράσης εταιρικού χαρακτήρα. Η διοίκηση καλείται να διεισδύσει στον πυρήνα της εταιρείας και να εντοπίσει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς στρατηγικούς παράγοντες που καθορίζουν αφενός την επιχειρηματική βιωσιμότητα και αφετέρου την αειφόρο ανάπτυξη υιοθετώντας πρακτικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Για διαφορετικές χώρες, περιφέρειες, κλάδους και κατηγορία οργανισμών, η υπεύθυνη επιχειρηματική πρακτική περιλαμβάνει διαφορετικά αντικείμενα συζήτησης και σημαντικά διαφορετικές προτεραιότητες. Ωστόσο, η κοινή βασική προσέγγιση της ΕΚΕ περιλαμβάνει οργανισμούς που υιοθετούν μια επίσημη, δομημένη προσέγγιση στην αποτίμηση της κοινωνικής και περιβαλλοντικής επίδρασής τους, κάνοντας βήματα για την βελτίωσή της και δημοσιεύοντας την όλη διαδικασία καθώς και τα αποτελέσματά της. Η υπεύθυνη εταιρική πρακτική εκτείνεται σε τέσσερα βασικά πεδία 15 : Εργασιακός χώρος Πεδίο αγοράς Κοινότητα Περιβάλλον 15 Βλέπε αναλυτικές πληροφορίες για τον κάθε πεδίο στο 38

41 2.3.1 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Σε μια εταιρεία, οι κοινωνικά υπεύθυνες πρακτικές αφορούν κυρίως τους υπαλλήλους και συνδέονται με θέματα όπως η επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό, η υγεία και η ασφάλεια καθώς και η διαχείριση της αλλαγής ενώ οι περιβαλλοντικές υπεύθυνες πρακτικές σχετίζονται κυρίως με τη διαχείριση των φυσικών πόρων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή. Ανοίγουν το δρόμο για τη διαχείριση της αλλαγής και το συνδυασμό της κοινωνικής ανάπτυξης με τη βελτιωμένη ανταγωνιστικότητα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2001) 366). Διαχείριση του Ανθρώπινου Δυναμικού Σήμερα μία από τις κυριότερες προκλήσεις για τις εταιρείες είναι η προσέλκυση και η συγκράτηση εξειδικευμένου προσωπικού. Στο πλαίσιο αυτό, τα σχετικά μέτρα μπορούν να περιλαμβάνουν τη δια βίου μάθηση, την παραχώρηση αρμοδιοτήτων και εξουσιών στους εργαζομένους, την καλύτερη ενημέρωση σε όλη την επιχείρηση, την καλύτερη ισορροπία μεταξύ εργασίας, οικογένειας και ελεύθερου χρόνου, τη μεγαλύτερη ποικιλομορφία του εργατικού δυναμικού, την ίση αμοιβή και τις προοπτικές σταδιοδρομίας για τις γυναίκες, τον καταμερισμό των κερδών και τα συστήματα παροχής μεριδίων του μετοχικού κεφαλαίου, καθώς και τον προβληματισμό σχετικά με την απασχολησιμότητα και την εξασφάλιση της εργασίας. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι η ενεργός εποπτεία και διαχείριση των υπαλλήλων που απουσιάζουν από την εργασία τους λόγω αναπηρίας ή τραυματισμού έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των δαπανών. Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία Οι προσεγγίσεις του θέματος της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία παραδοσιακά έγκεινται σε νομοθετικά και εκτελεστικά μέτρα. Ωστόσο, λόγω της τάσης να ανατίθενται εργασίες σε εργολάβους και προμηθευτές, οι εταιρείες εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις επιδόσεις των εργολάβων τους στο θέμα της υγείας και της ασφάλειας. Εθελοντικά προγράμματα ως συμπληρωματικά προς τις δραστηριότητες νομοθεσίας και ελέγχου από τις δημόσιες αρχές υιοθετούνται από τις εταιρείες για την περαιτέρω προώθηση της υγείας και της ασφάλειας, χρησιμοποιώντας αυτές τις δύο παραμέτρους ως κριτήρια για την προμήθεια των προϊόντων ή των υπηρεσιών τους. 39

42 Προσαρμογή στην Αλλαγή Η αναδιάρθρωση με τρόπο κοινωνικά υπεύθυνο σημαίνει ότι εξισορροπούνται και λαμβάνονται υπόψη τα συμφέροντα και οι ανησυχίες όλων εκείνων που θίγονται από τις αλλαγές και τις αποφάσεις. Ειδικότερα, αυτό συνεπάγεται τη συμμετοχή και την ανάμιξη όλων των ενδιαφερόμενων μερών μέσω της ανοικτής ενημέρωσης και των διαβουλεύσεων. Διαχείριση του Περιβαλλοντικού Αντίκτυπου και των Φυσικών Πόρων Γενικά η μείωση της κατανάλωσης πόρων ή των ρυπογόνων εκπομπών και αποβλήτων μπορούν να μειώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Στον περιβαλλοντικό τομέα, οι περιβαλλοντικές αυτές επενδύσεις αναφέρονται κανονικά ως ευκαιρίες διπλού κέρδους, και για τις επιχειρήσεις και για το περιβάλλον Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Η εταιρική κοινωνική ευθύνη επεκτείνεται πέρα από την εταιρεία στην τοπική κοινότητα και αφορά ένα ευρύ σύνολο ενδιαφερόμενων μερών οι οποίοι είναι όχι μόνο οι εργαζόμενοι και οι μέτοχοι αλλά και οι επιχειρηματικοί εταίροι, οι προμηθευτές, οι πελάτες, οι δημόσιες αρχές και οι Μη Κυβερνητικοί Οργανισμοί (ΜΚΟ) που εκπροσωπούν τις τοπικές κοινότητες ή ασχολούνται με το περιβάλλον (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2001) 366). Τοπικές Κοινότητες Η εταιρική κοινωνική ευθύνη αφορά επίσης την ένταξη των εταιρειών στο τοπικό περιβάλλον τους είτε αυτό είναι στην Ευρώπη είτε στον υπόλοιπο κόσμο. Οι εταιρείες συνεισφέρουν στις κοινότητές τους παρέχοντας θέσεις εργασίας, μισθούς, κοινωνικές παροχές καθώς και φόρους. Από την άλλη πλευρά, οι εταιρείες εξαρτώνται από την υγεία, τη σταθερότητα και την ευημερία των κοινοτήτων μέσα στις οποίες λειτουργούν. Επίσης, υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ εταιρειών και του τοπικού φυσικού περιβάλλοντός τους. Ορισμένες βασίζονται σε ένα καθαρό περιβάλλον για την παραγωγή τους ή την προσφορά των υπηρεσιών τους (καθαρός αέρας, καθαρά ύδατα, δρόμοι χωρίς κίνηση). Επιχειρηματικοί Εταίροι, Προμηθευτές και Καταναλωτές Μακροπρόθεσμα, η οικοδόμηση σχέσεων με τους επιχειρηματικούς εταίρους και τους προμηθευτές ενδέχεται να οδηγήσει σε δίκαιες τιμές, όρους και προσδοκίες καθώς και 40

43 ποιότητα και αξιόπιστη παράδοση ή εκτέλεση. Οι εταιρείες που οικοδομούν σχέσεις διαρκείας με τους πελάτες, εστιάζοντας όλη την οργάνωσή τους στην κατανόηση των αναγκών και των επιθυμιών των πελατών και παρέχοντάς τους ανώτερη ποιότητα, ασφάλεια, αξιοπιστία και εξυπηρέτηση, αναμένεται ότι θα είναι πιο προσοδοφόρες. Ανθρώπινα Δικαιώματα Αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι ο αντίκτυπος των δραστηριοτήτων μιας εταιρείας στα ανθρώπινα δικαιώματα των εργαζομένων και στις τοπικές κοινότητες ξεπερνά το πεδίο των εργατικών δικαιωμάτων. Οι εθελοντικοί κώδικες συμπεριφοράς μπορούν να συμβάλλουν στην προώθηση διεθνών εργασιακών προτύπων, η αποτελεσματικότητα ωστόσο εξαρτάται από τη σωστή εφαρμογή και την επαλήθευσή τους. Παγκόσμιες Περιβαλλοντικές Ανησυχίες Μέσω των διασυνοριακών συνεπειών πολλών περιβαλλοντικών προβλημάτων που συνδέονται με τις επιχειρήσεις και της κατανάλωσης πόρων από ολόκληρο τον κόσμο, οι εταιρείες διαδραματίζουν επίσης ενεργό ρόλο στο παγκόσμιο περιβάλλον. 2.4 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ ΜΕΡΩΝ Ο Brummer (1991) μελέτησε τρεις θεωρίες ώστε να καταλήξει να εξηγήσει σε ποιόν οφείλουν να είναι υπόλογες οι επιχειρήσεις. Πρόκειται για τις θεωρίες της ομάδας ενδιαφερομένων, της κοινωνικής σύμβασης (social contract), όπου οι ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της κοινωνίας και της κοινωνικής νομιμότητας 16. Λίγες εταιρείες μπορούν να θεωρηθούν ότι υιοθετούν τις τελευταίες δύο προσεγγίσεις πιθανώς εταιρείες όπως είναι η Traidcraft και τα Body Shop. Κατά κύριο λόγο, ο μεγαλύτερος αριθμός συμβούλων που προτείνουν υιοθέτηση πρακτικών ΕΚΕ, προτείνουν την υιοθέτηση πρακτικών που υπόκεινται στη θεωρία της ομάδας των ενδιαφερομένων μερών (Steiner et al., 2000; Carroll, 1996). Αυτό επίσης αληθεύει για προσεγγίσεις μέσα στον εταιρικό τομέα (Business Impact, 2000). 16 O Suchman (1995) ορίζει τη νομιμότητα ως «μια γενικευμένη αντίληψη ή υπόθεση ότι οι ενέργειες μιας οντότητας είναι επιθυμητές, κανονικές ή κατάλληλες μέσα σε κάποιο κοινωνικά δομημένο σύστημα κανόνων, αξιών, πεποιθήσεων και ορισμών» και αναγνωρίζει τα τρία είδη νομιμότητας του οργανισμού: (α) πραγματικό, (β) ηθικό, (γ) γνωστικό. Επίσης, αναγνωρίζει τρεις σημαντικές προκλήσεις της διαχείρισης νομιμότητας: (i) κέρδος, (ii) διατήρηση, (iii) διόρθωση νομιμότητας. 41

44 Η θεωρία της ομάδας ενδιαφερομένων χρησιμοποιεί ως βάση ανάλυσης εκείνες τις ομάδες για τις οποίες η επιχείρηση θα πρέπει να είναι υπεύθυνη. Όπως περιγράφει ο Freeman (1984), η επιχείρηση μπορεί να περιγραφεί ως μια σειρά συνδέσμων μεταξύ των ομάδων ενδιαφερομένων που οι μάνατζερ της επιχείρησης προσπαθούν να διευθύνουν. Ο ορισμός μιας ομάδας ενδιαφερομένων κατά τον Freeman είναι: «κάθε ομάδα ή άτομο που μπορεί να επηρεάσει ή επηρεάζεται από την επίτευξη των αντικειμενικών στόχων του οργανισμού» (Freeman, 1984). Οι ομάδες ενδιαφερομένων τυπικά αναλύονται σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες. Ο Clarkson (1995) ορίζει μια πρωτεύουσα ομάδα ως «την ομάδα χωρίς τη συνεχή συμμετοχή της οποίας η επιχείρηση δεν μπορεί να επιβιώσει». Η πρωτεύουσα ομάδα συμπεριλαμβάνει τους επενδυτές, τους εργαζομένους, τους πελάτες και τους προμηθευτές, καθώς και ότι ορίζεται ως ομάδα ενδιαφερομένων του δημόσιου: δηλαδή τις κυβερνήσεις και τις κοινότητες που εξασφαλίζουν υποδομές και αγορές, που θεσπίζουν νόμους και κανονισμούς, και στις οποίες θα πρέπει να καταβάλλονται Σχήμα 3: Χαρτογραφώντας την ΕΚΕ. Κοινωνικά Zητήματα και Ενδιαφερόμενα Μέρη (Raynard, 2002). 42

45 κάποιοι φόροι. Οι δευτερεύουσες ομάδες ορίζονται ως «οι ομάδες εκείνες που επιδρούν στις λειτουργίες της επιχείρησης ή επηρεάζονται από την επιχείρηση, αλλά δεν πραγματοποιούν συναλλαγές με την επιχείρηση και δεν είναι ουσιαστικές για την επιβίωσή της». Η θεωρία της ομάδας ενδιαφερομένων χρησιμοποιεί ως βάση ανάλυσης εκείνες τις ομάδες για τις οποίες η επιχείρηση θα πρέπει να είναι υπεύθυνη. Όπως περιγράφει ο Freeman (1984), η επιχείρηση μπορεί να περιγραφεί ως μια σειρά συνδέσμων μεταξύ των ομάδων ενδιαφερομένων που οι μάνατζερ της επιχείρησης προσπαθούν να διευθύνουν. Ο ορισμός μιας ομάδας ενδιαφερομένων κατά τον Freeman είναι: «κάθε ομάδα ή άτομο που μπορεί να επηρεάσει ή επηρεάζεται από την επίτευξη των αντικειμενικών στόχων του οργανισμού» (Freeman, 1984). Οι ομάδες ενδιαφερομένων τυπικά αναλύονται σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες. Ο Clarkson (1995) ορίζει μια πρωτεύουσα ομάδα ως «την ομάδα χωρίς τη συνεχή συμμετοχή της οποίας η επιχείρηση δεν μπορεί να επιβιώσει». Η πρωτεύουσα ομάδα συμπεριλαμβάνει τους επενδυτές, τους εργαζομένους, τους πελάτες και τους προμηθευτές, καθώς και ότι ορίζεται ως ομάδα ενδιαφερομένων του δημόσιου: δηλαδή τις κυβερνήσεις και τις κοινότητες που εξασφαλίζουν υποδομές και αγορές, που θεσπίζουν νόμους και κανονισμούς, και στις οποίες θα πρέπει να καταβάλλονται κάποιοι φόροι. Οι δευτερεύουσες ομάδες ορίζονται ως «οι ομάδες εκείνες που επιδρούν στις λειτουργίες της επιχείρησης ή επηρεάζονται από την επιχείρηση, αλλά δεν πραγματοποιούν συναλλαγές με την επιχείρηση και δεν είναι ουσιαστικές για την επιβίωσή της». Αναφορικά με το ζήτημα της κοινωνικής ευθύνης, το κεντρικό θέμα είναι αν η ανάλυση της ομάδας των ενδιαφερομένων αποτελεί μέρος του κινήτρου για την επιχείρηση να είναι υπεύθυνη και, αν συμβαίνει αυτό, σε ποιες ομάδες απευθύνεται. Ο Hamil (1991), βρίσκει ότι το να δίνεις κάτι στο κοινωνικό σύνολο είναι σχεδόν πάντα χρήσιμο. Μια σημαντική ερώτηση που έχει διατυπωθεί είναι σε ποιες ομάδες δίνουν προσοχή τα διευθύνοντα στελέχη των επιχειρήσεων. Οι Mitchell et al. (1997, σε Moir, 2001) αναπτύσσουν ένα μοντέλο αναγνώρισης βασισμένο σε ομάδες ενδιαφερομένων που κατέχουν ένα ή περισσότερα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εξουσίας, της νομιμότητας και της επιτακτικότητας (urgency). Οι Agle et al. (1999) επιβεβαιώνουν ότι τα τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα πράγματι οδηγούν στην επιλογή των ομάδων ενδιαφερομένων που τα διαθέτουν έναντι άλλων. Επομένως, μπορούμε να 43

46 προσδοκούμε ότι οι επιχειρήσεις θα έδιναν μεγαλύτερη προσοχή σε εκείνες τις νόμιμες ομάδες ενδιαφερομένων που και εξουσία κατέχουν και διακρίνονται από κάποιο βαθμό επιτακτικότητας (δηλαδή, επείγει η ικανοποίησή τους). Στην πράξη αυτό μπορεί να σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις με προβλήματα στη διατήρηση των εργαζομένων (και άρα η ομάδα των εργαζομένων θα ήταν αυτή στην οποία θα έδιναν περισσότερη προσοχή), ενώ εταιρείες με προβλήματα στην αγορά των προϊόντων θα είχαν ως κύριο μέλημα τα ζητήματα που εστιάζονται στην εταιρική τους φήμη. Οι ομάδες ενδιαφερομένων μπορούν να γίνουν περισσότερο ή λιγότερο πιεστικές. Έτσι, περιβαλλοντικές ομάδες και περιβαλλοντικά ζητήματα έγιναν θέματα επιτακτικού χαρακτήρα για τις πετρελαϊκές εταιρείες ιδιαίτερα μετά την πετρελαϊκή κηλίδα και την περιβαλλοντική καταστροφή που προκάλεσε η Exxon Valdez (Patten, 1992). Σημειώνεται από τις παρούσες εμπειρικές προσεγγίσεις τις ΕΚΕ ότι η ανάλυση της ομάδας ενδιαφερομένων είναι σημαντική, αλλά και ότι η λογική θεμελίωση παραμένει κατά μεγάλο μέρος χρήσιμη (WBCSD, 1999; Business Impact, 2000). Ωστόσο, υπάρχουν στοιχεία που είναι επίσης δεοντολογικά. Για παράδειγμα, το Business Impact υποστηρίζει ότι η ΕΚΕ δε θα πρέπει να βασίζεται σε προκαθορισμένους στόχους και αξίες, ακόμη κι αν αυτοί είναι στενά συνδεδεμένοι με την ενίσχυση της εταιρικής φήμης και την επιτυχή πορεία της επιχείρησης (Business Impact, 2000). 2.5 Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗ ΗΘΙΚΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η συζήτηση για την Ηθική των Επιχειρήσεων συχνά περιστρέφεται γύρω από ερωτήματα που αφορούν το πόσο αποδεκτές είναι οι δραστηριότητες της επιχείρησης από την κοινωνία ή κατά πόσο η επιχείρηση επιστρέφει πίσω στην κοινωνία κάτι περισσότερο από την ύπαρξη της. Πέρα από αυτά τα γενικά ερωτήματα η συζήτηση για την ηθική των επιχειρήσεων έχει μια ιδιαίτερη πρακτική αξία. Τα στελέχη είναι συχνά υποχρεωμένα να παίρνουν αποφάσεις που οι συνέπειες τους θα έχουν έναν ιδιαίτερο αντίκτυπο σε τρίτους. Οι αποφάσεις μπορεί να αφορούν την αντιμετώπιση ενός πελάτη, την διοίκηση των υπαλλήλων της επιχείρησης ή τέλος τις επιπτώσεις που έχει η δραστηριότητα της επιχείρησης σε πανανθρώπινα θέματα όπως το περιβάλλον και η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Το περιεχόμενο της ηθικής αλλάζει με τις εποχές και τους υφιστάμενους οικονομικούς και κοινωνικούς σχηματισμούς. Στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα των επιχειρήσεων θα μπορούσε κανείς να διακρίνει δύο 44

47 κυρίαρχες αντιλήψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, οι επιχειρήσεις οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τους τα συμφέροντα όλων των «ενδιαφερόμενων μερών». Το όποιο καλό προκύπτει από την δραστηριότητα της επιχείρησης θα πρέπει να κατανέμεται με μεγάλη προσοχή έτσι ώστε κανένα ενδιαφερόμενο μέρος να μην είναι ο αδιαμφισβήτητος νικητής ή ο βέβαιος ηττημένος (Peppas et al., 2000). Η διοίκηση θα πρέπει να δίνει προτεραιότητα τόσο στην επιβίωση του οργανισμού, όσο και στα θεωρούμενα ως πιο μακροπρόθεσμα συμφέροντα όλων των «ενδιαφερομένων μερών». Στα «ενδιαφερόμενα μέρη» περιλαμβάνονται οι μέτοχοι και τα στελέχη, οι εργαζόμενοι, οι πελάτες οι προμηθευτές και η τοπική κοινωνία (Chryssides et al., 1996). Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη, την άποψη της «χρηστικότητας», η ηθικότητα των πράξεων κρίνεται από τις συνέπειες της. Μια πράξη είναι ηθική στην περίπτωση που συγκρινόμενη με οποιαδήποτε άλλη εναλλακτική, αποφέρει το μεγαλύτερο όφελος ή τουλάχιστον την ελάχιστη ζημία για την πλειοψηφία. Το καλό μπορεί να αφορά την ευτυχία, τον πλουτισμό ή την ικανοποίηση εσωτερικών επιθυμιών. Η αναζήτηση του μέγιστου καλού για την πλειοψηφία αφήνει ανοικτό το περιθώριο κάποιοι άνθρωποι να αντιμετωπίζονται σαν μέσα για την επίτευξη του τελικού σκοπού. Αρκετοί θεωρητικοί της Διοίκησης των Επιχειρήσεων εικάζουν ότι τα τελευταία χρόνια η χρηστική αντιμετώπιση των επιχειρηματικών θεμάτων κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος (Peppas et al., 2000). Η έννοια της ηθικής στις επιχειρήσεις συνδέεται άμεσα με τις αξίες που ενστερνίζεται και προάγει η επιχείρηση στις συναλλαγές που έχει με τους πελάτες και τους προμηθευτές καθώς και με τον τρόπο που διαχειρίζεται τους υπάλληλους της. Οι αξίες είναι βασικές ιδέες που αφορούν το πώς θεωρείται ότι θα πρέπει να ζουν οι άνθρωποι καθώς και τι θα πρέπει να επιδιώκουν. Συχνά οι αξίες εκφράζονται μονολεκτικά (π.χ. τιμιότητα, ειλικρίνεια) αλλά δεν υποδεικνύουν πώς θα πρέπει να δράσει κανείς σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Οι αξίες αλλάζουν από χώρα σε χώρα ενώ κάποιες από αυτές φαίνεται να έχουν πανανθρώπινη αποδοχή και περιλαμβάνονται στα λεγόμενα «δικαιώματα του ανθρώπου». Αυτά περιλαμβάνουν την ισονομία, την προστασία του επιπέδου διαβίωσης, το δικαίωμα στην εργασία και την αναψυχή, καθώς και την αρχή της ίσης αμοιβής για ίση εργασία. Ένας τρόπος με τον οποίο οι επιχειρήσεις επιδιώκουν να βοηθήσουν τα στελέχη τους να πάρουν αποφάσεις σε θέματα που έχουν μια σαφή ηθική διάσταση είναι η εισαγωγή κωδίκων πρακτικής και ηθικής (Αθανασούλης et al., 2003). 45

48 Οι κώδικες πρακτικής περιλαμβάνουν ένα σύνολο κανόνων που αφορούν την συμπεριφορά των ανθρώπων. Οι κώδικες πρακτικής ή προτρέπουν είτε αποτρέπουν. Συχνά όμως εκλαμβάνονται σαν ιδιαιτερότητα περιοριστικοί ή και άχρηστοι μιας και η πραγματικότητα ξεπερνάει τα συγκεκριμένα θέματα στα οποία αναφέρονται. Αντίθετα ένας κώδικας ηθικής παροτρύνει τα μέλη της επιχείρησης να επιδεικνύουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως τιμιότητα, ακεραιότητα, αντικειμενικότητα, υποδεικνύοντας έτσι ένα πλαίσιο αναφοράς μέσα στο οποίο τα στελέχη ενθαρρύνονται να λαμβάνουν τις αποφάσεις τους. Το όφελος μιας επιχείρησης από την υιοθέτηση ενός κώδικα ηθικής μπορεί να είναι η αποφυγή δικαστικών περιπετειών, η διευκόλυνση των διαπραγματεύσεων και ο χειρισμός προβλημάτων (Αθανασούλης et al., 2003). Στη διάρκεια της έρευνας 17 που διεξήχθη από την ερευνητική ομάδα του Athens Graduate School of Management GSM (2003), συνελέγησαν οι απόψεις από 99 μεσαία και ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα και την ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτήν. Παρακάτω παρουσιάζονται τα σημαντικότερα αποτελέσματα της έρευνας. Το 80 % των ερωτηθέντων θεωρεί ότι οι επιχειρήσεις που πράττουν το ηθικά σωστό, θα έχουν μακροπρόθεσμα όφελος. Το 89 % θεωρεί ότι τα στελέχη δεν θα πρέπει να έχουν σαν μοναδικό μέλημα τους τα συμφέροντα των μετόχων άλλα και τα συμφέροντα των εργαζομένων και των καταναλωτών. Αντίστοιχα μόνο το 16 % των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η κερδοφορία της επιχείρησης αποτελεί το αποκλειστικό σκοπό των στελεχών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν σε αυτές τις ερωτήσεις εμφάνισαν την μεγαλύτερη ομοφωνία σε σχέση με τις υπόλοιπες. Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν ότι τα στελέχη αναγνωρίζουν την σημαντικότητα των ηθικών θεμάτων και προφανώς η ηθική διάσταση των επιχειρηματικών αποφάσεων δεν είναι για τους ίδιους μικρή. Παρόλα αυτά ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό του δείγματος (60%) θεωρεί ότι τα στελέχη των επιχειρήσεων στις καθημερινές του αποφάσεις τείνουν να μην λαμβάνουν υπόψη τους τα θέματα ηθικής. Το αποτέλεσμα αυτό σε συνάρτηση με τα προηγούμενα υποδεικνύει ότι τα στελέχη βρίσκονται μεταξύ «σφύρας και άκμονος» προσπαθώντας να ισορροπήσουν ανάμεσα σε ότι θα θεωρούσαν 17 Η έρευνα ήταν ποσοτική και οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να εκφράζουν την συμφωνία ή την διαφωνία σε μια πενταβάθμια κλίμακα. Οι ερωτήσεις στις οποίες απήντησαν αφορούσαν τις αξίες των επιχειρήσεων (5 ερωτήσεις) καθώς και τη χρήση κωδίκων ηθικής (8 ερωτήσεις). Το 74 % των ερωτηθέντων ήταν άντρες και το 26 % γυναίκες. Οι ερωτηθέντες προέρχονται από τον κλάδο των υπηρεσιών (57 %), το εμπόριο (30 %) και τη βιομηχανία (13 %). 46

49 τα ίδια σαν επιθυμητή συμπεριφορά των επιχειρήσεων και τι συμβαίνει στην πραγματικότητα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι 78% των ερωτηθέντων πιστεύει πώς εξαιτίας του σκληρού ανταγωνισμού πολλά στελέχη υιοθετούν πρακτικές που θεωρούνται ύποπτες, άλλα φαίνονται απαραίτητες για την επιβίωση της επιχείρησής τους. Αναφορικά με το κώδικα ηθικής το 70% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η ύπαρξη ενός κώδικας ηθικής θα προάγει την ηθική δραστηριότητα στα πλαίσια των επιχειρήσεων. Ταυτόχρονα αναγνωρίστηκε η αξία του κώδικα ηθικής σαν αρωγού στην λήψη αποφάσεων μιας και το 75 % των ερωτηθέντων θεώρησε ότι η εισαγωγή ενός κώδικας ηθικής θα διευκολύνει την λήψη αποφάσεων γιατί θα καθορίσει το πλαίσιο των αποδεκτών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η εικόνα εμφανίζεται και πάλι διαφορετική όταν οι ερωτηθέντες καλούνται να αποτυπώσουν την άποψη τους για το τι πραγματικά συμβαίνει. Μόνο το 22 % των ερωτηθέντων εκτιμά ότι ένας κώδικας ηθικής είναι εύκολο να τηρηθεί από τις επιχειρήσεις., ενώ το 73% των ερωτηθέντων θεωρεί πως τα στελέχη θα παραβιάζουν τον κώδικα ηθικής όταν πιστεύουν ότι δεν θα ανακαλυφθούν. Η έρευνα κατέγραψε μια συστηματική διαφορά στις απαντήσεις που δόθηκαν από υποσύνολα των ανδρών και των γυναικών. Συγκεκριμένα, οι γυναίκες φαίνεται να συνδέουν σε μεγαλύτερο ποσοστό την επιτυχία της επιχείρησης με την ηθική δραστηριότητα. Επιδεικνύουν μεγαλύτερη αντίθεση στο ρόλο των διευθυντών σαν εκπροσώπων των συμφερόντων των μετόχων και δείχνουν λιγότερη συμφωνία στην άποψη ότι ο ανταγωνισμός ωθεί τα στελέχη στην υιοθέτηση ηθικά ύποπτων πρακτικών. Αναφορικά με τους κώδικές ηθικής οι γυναίκες εκφράζουν μεγαλύτερη δυσπιστία για την δυνατότητα εφαρμογής τους, ενώ θεωρούν σε μικρότερο ποσοστό από ότι οι άνδρες, πως τα στελέχη θα παραβιάζουν το κώδικα ηθικής όταν πιστεύουν ότι δεν θα αποκαλυφθούν. Θεωρώντας σαν κριτήριο την ηλικιακή διαφορά η έρευνα έδειξε ότι τα νεώτερα στελέχη εκφράζουν μεγαλύτερη δυσπιστία αναφορικά με την ευκολία τήρησης του κώδικα ηθικής ενώ προσβλέπουν περισσότερο στην μείωση των ανήθικων πρακτικών εξαιτίας της εισαγωγής τους. Τέλος, επιδεικνύουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στον ρόλο του κώδικα ηθικής σαν μέσου για τον καθορισμό των ορίων των αποδεκτών επιχειρηματιών δραστηριοτήτων. 47

50 Ανακεφαλαιώνοντας τα συμπεράσματα της έρευνας φαίνεται ότι τα στελέχη των επιχειρήσεων επιθυμούν οι οργανισμοί στους οποίους συμμετέχουν να φροντίζουν τα συμφέροντα των ενδιαφερόμενων μερών και όχι μόνο την κερδοφορία. Ταυτόχρονα εκφράζουν την άποψη ότι ο σκληρός ανταγωνισμός απομακρύνει όλο και περισσότερο αυτή την επιδίωξη. Ενδεχομένως ο κόσμος των επιχειρήσεων υιοθετεί όλο και περισσότερο μια οπτική «χρηστικότητας» πράγμα που δεν βρίσκεται σε συμφωνία με την θεώρηση των ανθρώπων που συμμετέχουν σε αυτές. Το βέβαιο είναι ότι το ηθικό περιεχόμενο των επιχειρησιακών αποφάσεων απασχολεί τα στελέχη και οι επιχειρήσεις θα πρέπει να ανοίξουν την συζήτηση για αυτές. Κάτι τέτοιο συμφωνεί με την άποψη ότι ο διάλογος για την ηθική των επιχειρήσεων και της ηθικής στις επιχειρήσεις δεν είναι ακαδημαϊκός αλλά συνδέεται με την λήψη σωστών και αποδεκτών αποφάσεων. Η διαφορά ανάμεσα στο «δέον» και το «γίγνεσθαι» που κατέγραψε αυτή η έρευνα αποκαλύπτει ότι η ηθική πλευρά των επιχειρηματικών αποφάσεων αποτελεί ενδεχομένως έναν ακόμα παράγοντα πίεσης για τα στελέχη. Ένα τελευταίο σημαντικό συμπέρασμα αφορά την σημασία της επικοινωνίας μέσα στην επιχείρηση σαν μέσου για την εξασφάλιση διαφάνειας. Τα στελέχη θεωρούν πώς ο κώδικας ηθικής θα παραβιάζεται από εκείνους που πιστεύουν ότι δεν θα ανακαλυφθούν. Η επιλογή που προβάλει σαν η πλέον αποτελεσματική για τις επιχειρήσεις είναι η θεσμοθέτηση ανοιχτών και διάφανων διαδικασιών. Να λοιπόν που η ηθική δεν είναι μόνο ερώτημα της φιλοσοφίας άλλα και ζήτημα επιχειρησιακής πρακτικής. 2.6 ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Η εταιρική κοινωνική ευθύνη, στη σύγχρονή της μορφή, συνδέεται και με την εταιρική διακυβέρνηση, η οποία περιλαμβάνει κάθε δομημένο σύστημα καταμερισμού εξουσίας σε ένα οργανισμό καθορίζοντας από ποιον και πώς θα «κυβερνηθεί» (Frederick et al., 1992). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (COM(2001) 366) την ορίζει ως μια δέσμη σχέσεων μεταξύ της διοίκησης της εταιρείας, του Δ.Σ., των μετόχων και άλλων ενδιαφερόμενων μερών. Παρέχει τη δομή, μέσω της οποίας προσδιορίζονται οι στόχοι και τα μέσα για την επίτευξή τους, καθώς και η παρακολούθηση της επίδοσης. Ως όρος, αφορά τη λήψη στρατηγικών αποφάσεων και την άσκηση εξουσίας στο ανώτατο επίπεδο ενός 48

51 οργανισμού, σε επίπεδο δηλαδή του διοικητικού συμβουλίου. Το θέμα της καλής εταιρικής διακυβέρνησης αποτελεί παγκόσμια υπόθεση. Σε διεθνές, αλλά και εθνικό επίπεδο, εφαρμόζονται ρυθμίσεις, που εμπίπτουν στο χώρο της εταιρικής ηθικής και δεοντολογίας. Η έννοια αυτή προσδιορίζεται από την εντεινόμενη διεθνοποίηση, η οποία προσφέρει νέες δυνατότητες παραγωγής, αγορών, επενδυτικών επιλογών, τεχνολογικών εξελίξεων, ανθρώπινου κεφαλαίου και διοικητικών πλαισίων. Το «παγκόσμιο χωριό» επιτρέπει επιχειρηματικές ενέργειες με ελάχιστους εμπορικούς φραγμούς, με αποτέλεσμα να γίνεται εντονότερος ο ανταγωνισμός. Επίσης, οι τεχνολογικές εξελίξεις στο χώρο της διαχείρισης της πληροφορίας δημιούργησαν μια νέα διοικητική εποχή, η οποία απαιτούσε μια ηλεκτρονική γραφειοκρατία βασισμένη σε ποιοτικά πολύ καλή πληροφόρηση και εξελιγμένα διοικητικά συστήματα (ολοκληρωμένη διαχείριση επιχειρηματικών πόρων enterprise resource planning). Τέλος, μια πολύ σημαντική παράμετρος της εταιρικής διακυβέρνησης είναι και η απαίτηση της διαφάνειας. Στην εποχή μας, τα επιχειρηματικά δρώμενα, τα οποία πρέπει να συμφωνούν με τους συνεχώς ανανεωμένους και αποδεκτούς λογιστικούς κανόνες και πρότυπα, προετοιμάζονται στο ανώτατο επίπεδο της επιχείρησης, αλλά καθίσταται αναγκαία η κοινοποίησή τους παντού, από τους μεγάλους θεσμικούς επενδυτές έως τους μεμονωμένους μετόχους (Θανόπουλος, 2003). Στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον, είναι χρέος της επιχείρησης οι κοινωνικά αποδεκτές διαδικασίες, δηλαδή μια επιχειρηματική ηθική διατυπωμένη με συνέπεια και κοινωνική συμβατότητα. Οι βάσεις της ηθικής και κοινωνικής ευθύνης πρέπει να καθορίζουν τους συγκεκριμένους κώδικες επιχειρηματικής δεοντολογίας, οι οποίοι περιγράφουν κάθε επιχειρηματική δράση και συμπεριφορά. Αποτελούνται από μια σειρά κανόνων, οι οποίοι είναι δυνατόν να αλλάζουν ανάλογα με τις απαιτήσεις των καιρών ή των χωρών δραστηριοποίησης της εταιρείας (Θανόπουλος, 2003). Τα εταιρικά σκάνδαλα σε διεθνές επίπεδο (π.χ. Enron) φέρνουν στην επικαιρότητα τον τρόπο με τον οποίο διοικούνται και ελέγχονται οι εισηγμένες σε χρηματιστήρια εταιρείες. Επίσης, εγείρουν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τη δυνατότητα προστασίας των συμφερόντων των μετόχων, ιδιαίτερα των μικρομετόχων, και των πιστωτών. Κάτω από την πίεση της κατάρρευσης πολλών μεγάλων εταιρειών, οι εποπτικές αρχές των κεφαλαιαγορών σχεδόν όλων των χωρών έχουν σχεδιάσει συστήματα αντιμετώπισης και επίλυσης των προβλημάτων που σχετίζονται με την 49

52 προστασία των συμφερόντων των μετόχων και των πιστωτών των εισηγμένων σε χρηματιστήρια εταιρειών. Αυτά τα συστήματα, γνωστά ως συστήματα εταιρικής διακυβέρνησης (Corporate Governance), έχουν σαν βασικό στόχο τη διασφάλιση διαφανούς, χρηστής και αποτελεσματικής διοίκησης που μεγιστοποιεί την οικονομική αξία της επιχείρησης, προστατεύοντας ταυτοχρόνως τα συμφέροντα όλων των μετόχων και πιστωτών (Τραυλός, 2003). Το κέντρο ενδιαφέροντος των σύγχρονων συστημάτων εταιρικής διακυβέρνησης είναι το Διοικητικό Συμβούλιο, η οργάνωσή του, και η εξασφάλιση ανεξαρτησίας του από μεγαλομετόχους και ανώτατα διευθυντικά στελέχη της εταιρείας. Υιοθετώντας τις προτάσεις της Επιτροπής Cadbury της Μεγάλης Βρετανίας που περιλαμβάνονται στον Κώδικα Βέλτιστης Συμπεριφοράς που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1992, οι περισσότερες χώρες προέβησαν σε θεσμικές μεταρρυθμίσεις που μεταξύ άλλων προβλέπουν (Committee on the Financial Aspects of Corporate Governance et al., 1992): (i) Διαφορετικά άτομα για τις θέσεις του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου και του Διευθύνοντος Συμβούλου (ii) Συμμετοχή στα Διοικητικά Συμβούλια των εταιρειών Μη Εκτελεστικών Μελών, δηλαδή Συμβούλων που δεν έχουν σχέση εξαρτημένης εργασίας με την εταιρεία. Σε μερικές χώρες, όπως και η Ελλάδα, προβλέπεται και η συμμετοχή ενός αριθμού ανεξαρτήτων Συμβούλων, δηλαδή Συμβούλων που δεν έχουν στενούς συγγενικούς δεσμούς με τον Διευθύνοντα Σύμβουλο ή με τους μεγαλομετόχους. (iii) Θέσπιση Επιτροπής Εσωτερικού Ελέγχου που θα απαρτίζεται κατά πλειοψηφία από Μη Εκτελεστικά Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου. (iv) Θέσπιση Επιτροπής Καθορισμού Αμοιβών Διευθυντικών Στελεχών που θα απαρτίζεται αποκλειστικά ή κύρια από Μη Εκτελεστικά Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου. Η κεντρική ιδέα πίσω από τις παραπάνω προτάσεις / μεταρρυθμίσεις είναι πως όσο ενισχύεται η ανεξαρτησία του Διοικητικού Συμβουλίου έναντι των διευθυντικών στελεχών τόσο θωρακίζεται το Διοικητικό Συμβούλιο στην άσκηση του εποπτικού και ελεγκτικού του ρόλου επί των διευθυντικών στελεχών της επιχείρησης, με αποτέλεσμα τη βελτίωση των οικονομικών αποτελεσμάτων ή την αντικατάσταση των ανεπαρκών στελεχών. Η σχετική υπόθεση επαληθεύεται από πρόσφατα ερευνητικά πορίσματα. 50

53 Στη χώρα μας οι σχετικές μεταρρυθμίσεις εισήχθησαν με το Νόμο 3016/2002. Ο Νόμος 3016 κινείται πολύ κοντά στο πλαίσιο του Κώδικα Βέλτιστης Συμπεριφοράς της Επιτροπής Cadbury. Σε γενικές γραμμές ο Νόμος 3016 αποτελεί στέρεο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Συμπερασματικά, στις σύγχρονες επιχειρήσεις τα συμφέροντα των μεγαλομετόχων, μικρομετόχων, διευθυντικών στελεχών και πιστωτών δεν ταυτίζονται πάντοτε. Αντιθέτως, εκδηλώνονται συχνά συγκρούσεις συμφερόντων ανάμεσα στις παραπάνω ομάδες με αρνητικές συνέπειες στη λειτουργία της επιχείρησης, που σε μερικές περιπτώσεις οδηγούν στην κατάρρευσή της. Τα συστήματα εταιρικής διακυβέρνησης επιδιώκουν να περιορίσουν τα σχετικά προβλήματα αλλά αδυνατούν να τα εξαλείψουν τελείως. 2.7 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Το εντεινόμενο ενδιαφέρον των κυβερνήσεων, του κοινωνικού συνόλου και του επιχειρηματικού κόσμου για την ιδέα της ΕΚΕ είχε ως συνέπεια μια σημαντική αύξηση στον αριθμό εργαλείων για τη διαχείριση, τη μέτρηση, την επικοινωνία (δηλαδή τη διαβίβαση προς τους τρίτους) και την επιβράβευση των επιδόσεων σχετικά με την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Αυτά τα όργανα της ΕΚΕ κυμαίνονται από γενικές κατευθυντήριες γραμμές και κώδικες συμπεριφοράς, που θέτουν φιλόδοξες αρχές ΕΚΕ, μέχρι πολύπλοκα συστήματα διαχείρισης, ελεγκτικά και επικοινωνιακά εργαλεία ή μεθοδολογίες εξέτασης (φιλτραρίσματος - screening) των επενδύσεων. Όλα αυτά παίζουν βασικό ρόλο στο να προσφέρουν καθοδήγηση για βιώσιμη λειτουργία, για σωστή διαχείριση της ποιότητας των διαδικασιών, των συστημάτων και των πρακτικών με απώτερο στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη (European Commission, 2004). Απώτερος σκοπός από την εφαρμογή πρακτικών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης είναι αφενός ο περιορισμός κοινωνικών ζητημάτων όπως είναι η φτώχεια, η περιβαλλοντική υποβάθμιση και η καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, και αφετέρου η ενίσχυση κοινωνικών «αγαθών», όπως η βιώσιμη διαβίωση, η εκπαίδευση και η βιοποικιλότητα. Η επιτυχία ή αποτυχία των εργαλείων και προσεγγίσεων της ΕΚΕ εξαρτάται από το βαθμό συνεισφοράς τους σε αυτόν τον στόχο. Τα περισσότερα εργαλεία της ΕΚΕ τείνουν να εξετάσουν μόνο ένας από τους τρεις στυλοβάτες της βιώσιμης ανάπτυξης (κοινωνικός, περιβαλλοντικός και οικονομικός τομέας), όπως είναι για παράδειγμα το μοντέλο SA8000, το οποίο επικεντρώνεται σε 51

54 εργασιακά θέματα. Με εξαίρεση το GRI 18, αυτά που εξετάζουν όλες τις πτυχές της τριπλής προσέγγισης (triple bottom line) τείνουν να ξεχωρίζουν έναν τομέα ανάλογα με την περιοχή ενδιαφέροντός τους, παρέχοντας μικρότερη κάλυψη στους υπόλοιπους τομείς (AccountAbility, 2003). Ο παρακάτω πίνακας απεικονίζει τους τομείς κάλυψης των εργαλείων ΕΚΕ υπό την έννοια της τριπλής προσέγγισης. Οι αρχές και οι κώδικες πρακτικής απευθύνονται κυρίως στην κοινωνική διάσταση της τριπλής προσέγγισης, παρά στην περιβαλλοντική ή στην οικονομική. Τα συστήματα διοίκησης και τα πρότυπα πιστοποίησης είναι περισσότερο αναπτυγμένα ως προς την περιβαλλοντική προσέγγιση, ενώ οι δείκτες μέτρησης υπευθυνότητας και λογοδοσίας όπως και οι εκθέσεις κοινωνικού απολογισμού αναφέρονται και στις τρεις. 18 Το Global Reporting Initiative (GRI) ξεκίνησε το 1997 από την Ένωση των Περιβαλλοντικά Υπεύθυνων Οικονομιών (Coalition for Environmentally Responsible Economies) σε συνεργασία με το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) και μετεξελίχθηκε ώστε να συμπεριλαμβάνει σήμερα εκπροσώπους από μη κυβερνητικές οργανώσεις, επιχειρήσεις, ελεγκτικές εταιρείες, ενώσεις επιχειρήσεων, ακαδημαϊκούς και πολλούς ακόμη εταίρους. Η πρωτοβουλία αυτή αποτελεί την πιο έγκυρη και ευρέως αποδεκτή προσπάθεια για την παραγωγή ενός πλαισίου προδιαγραφών και οδηγιών έκδοσης ετήσιων περιβαλλοντικών και κοινωνικών απολογισμών. 52

55 Πίνακας 2: Η τριπλή προσέγγιση και τα εργαλεία της ΕΚΕ Πηγή: AccountAbility, 2003 Δεδομένου ότι η έννοια της ΕΚΕ γίνεται πιο καθορισμένη και οι οργανωτικές πρακτικές ισχύουν για έναν αυξανόμενο αριθμό δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων, αυξάνεται η δυνατότητα της τυποποίησης των εργαλείων ΕΚΕ. Πολλά εργαλεία στρέφονται προς ένα μεμονωμένο στόχο, π.χ. έναν συμμέτοχο ή μια βιομηχανία. Τα εργαλεία περιορισμένου εύρους (narrow instruments), είναι ανίκανα να συλλάβουν τον αμιγή αντίκτυπο των γενικών δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης ή να βοηθήσουν να καταλάβουν διάφορους αντισταθμιστικούς παράγοντες και θεμελιώδη ζητήματα. Επομένως υπάρχουν διάφορα πιο περιεκτικά εργαλεία για την ΕΚΕ (broader CSR instruments), που συνδυάζουν διάφορους τομείς, όπως είναι το GRI (AccountAbility, 2003). 53

56 Σχήμα 4: Ο αντίκτυπος του Κοινωνικού Απολογισμού (Impacts of Reporting). Όσον αφορά θεμελιώδη ζητήματα όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι εργασιακές σχέσεις, τα ζητήματα απασχόλησης, και η εταιρική κοινοτική επένδυση, υπάρχουν διάφορα εξειδικευμένα εργαλεία που καλύπτουν αυτά τα επιμέρους ζητήματα, ενώ κάποια άλλα εργαλεία συνδυάζουν έναν περιορισμένο αριθμό ζητημάτων. Μερικά όργανα, όπως το GRI, το Οικουμενικό Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών (UN Global Compact) και το AA1000S, ανταποκρίνονται σε όλα τα θεμελιώδη ζητήματα στα οποία απευθύνεται η ΕΚΕ. Ο παρακάτω πίνακας περιγράφει τους διάφορους τομείς κάλυψης του καθενός εργαλείου σχετικά με τα θεμελιώδη ζητήματα του πλαισίου της ΕΚΕ, τις εταιρείες και τους κλάδους δραστηριοποίησης, τους τομείς δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων και την περιοχή της «τριπλής προσέγγισης» (triple bottom line) στην οποία επικεντρώνονται. Στον πίνακα παρουσιάζεται σε ποιο βαθμό καλύπτουν τα επιμέρους εργαλεία της ΕΚΕ συγκεκριμένα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα. Γενικά, οι αρχές και οι κώδικες συμπεριφοράς τείνουν να αναφέρονται σε κοινωνικά ζητήματα όπως οι εργασιακές σχέσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα συστήματα διαχείρισης και τα πρότυπα πιστοποίησης τείνουν να αφορούν περιβαλλοντολογικά θέματα, όπως είναι η βιοποικιλότητα. Οι δείκτες μέτρησης υπευθυνότητας και λογοδοσίας, καθώς και οι εκθέσεις κοινωνικού απολογισμού καλύπτουν και τους τρεις τομείς. 54

57 Πίνακας 3: Εργαλεία ΕΚΕ και επιμέρους ζητήματα που καλύπτουν. Πηγή: AccountAbility, 2003 Μια εταιρεία που θα αποφασίσει να εκδώσει έναν περιβαλλοντικό ή και κοινωνικό απολογισμό έχει να διαλέξει από μια ποικιλία μεθόδων και πρακτικών. Σήμερα πολλές εταιρείες έχουν αρχίσει να εκδίδουν περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς απολογισμούς παράλληλα με το ετήσιο δελτίο τους. Η έρευνα της Pricewaterhouse Coopers έδειξε ότι από τις 140 εταιρείες που συμμετείχαν στο δείγμα το 32% εκδίδει απολογισμό αειφόρου ανάπτυξης με σαφή ανάλογη σχέση μεταξύ μεγέθους εταιρείας και έκδοσης απολογισμού. Ένα βήμα πριν από την έκδοση ολοκληρωμένου απολογισμού αειφόρου ανάπτυξης βρίσκεται η έκδοση περιβαλλοντικού ή κοινωνικού απολογισμού ή απολογισμού υγείας και ασφάλειας ξεχωριστά. Σύμφωνα με στοιχεία από άλλες 55

58 πρόσφατες έρευνες, το 45% των 250 μεγαλύτερων εταιρειών παγκοσμίως εκδίδουν τέτοιους απολογισμούς, με έμφαση στο περιβάλλον καθώς και στην υγεία και στην ασφάλεια, παρουσιάζοντας μια αύξηση της τάξεως του 35% τα τελευταία τρία χρόνια. 2.8 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΡΧΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΕΚΕ Καταρχήν, η υιοθέτηση της ΕΚΕ είναι σαφώς θέμα που αφορά τις ίδιες τις επιχειρήσεις, που διαμορφώνεται δυναμικά από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τα ενδιαφερόμενα μέρη τους. Ωστόσο, καθώς υπάρχουν ενδείξεις ότι η ΕΚΕ δημιουργεί αξία για την κοινωνία συμβάλλοντας σε πιο βιώσιμη ανάπτυξη, ο ρόλος που πρέπει να αναλάβουν οι δημόσιες αρχές είναι να προωθήσουν τις κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές των επιχειρήσεων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2002) 347). Η ανάγκη δημόσιας δράσης για την προώθηση της ΕΚΕ προκύπτει επίσης από την ανεπαρκή διακυβέρνηση σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Στην ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Προς μια παγκόσμια σύμπραξη για αειφόρο ανάπτυξη» (2002), επισημάνθηκε ότι η παγκοσμιοποίηση μπορεί να επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα εάν προχωρήσει ανεξέλεγκτα. Οι δημόσιες πολιτικές για την ΕΚΕ μπορεί να βοηθήσουν στη θετική διαμόρφωση της παγκοσμιοποίησης, προωθώντας τις ορθές πρακτικές των επιχειρήσεων που συμπληρώνουν τις δημόσιες προσπάθειες για βιώσιμη ανάπτυξη. Η κοινοτική δράση στον τομέα της ΕΚΕ πρέπει να βασιστεί στις θεμελιώδεις αρχές που καθορίζονται στις διεθνείς συμβάσεις και να αναπτυχθεί σεβόμενη πλήρως τις αρχές της επικουρικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, υπάρχουν τουλάχιστον δύο λόγοι που μαρτυρούν την ευκαιρία και την ανάγκη για κοινοτική δράση στον τομέα της ΕΚΕ. Πρώτον, η ΕΚΕ μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για την προώθηση των κοινοτικών πολιτικών. Δεύτερον, ο πολλαπλασιασμός των διαφόρων εργαλείων της ΕΚΕ (όπως είναι τα πρότυπα διαχείρισης, τα συστήματα επισήμανσης και πιστοποίησης, η υποβολή εκθέσεων, κτλ.) που είναι δύσκολο να συγκριθούν, προκαλεί σύγχυση στις επιχειρήσεις, τους καταναλωτές, τους επενδυτές, άλλα ενδιαφερόμενα μέρη και στο κοινό και αυτό, με τη σειρά του, θα μπορούσε να αποτελέσει αιτία στρέβλωσης της αγοράς. Επομένως, ο ρόλος της κοινοτικής δράσης είναι να διευκολύνει τη σύγκλιση των χρησιμοποιούμενων εργαλείων υπό το φως της ανάγκης να 56

59 εξασφαλιστεί η καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς και η διατήρηση ίσων όρων ανταγωνισμού (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2002) 347). Οι πρακτικές και τα εργαλεία της ΕΚΕ θα είναι πιο αποτελεσματικά εάν εντάσσονται σε μια συντονισμένη προσπάθεια όλων των ενδιαφερομένων για την επίτευξη κοινών στόχων. Πρέπει να είναι διαφανή και να βασίζονται σε σαφή και επαληθεύσιμα κριτήρια ή δείκτες σύγκρισης. Η δημόσια πολιτική μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός πλαισίου δράσης με στόχο την προώθηση της διαφάνειας, και κατά συνέπεια της αξιοπιστίας των πρακτικών της ΕΚΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2002) 347) ΔΙΑΦΟΡΕΣ Η.Π.Α. ΚΑΙ Ε.Ε. ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΤΗΣ Ε.Κ.Ε. Οι Μatten et al. (2004, 2008) εκλαμβάνουν την ΕΚΕ ως μια λειτουργία των συστημάτων των σχέσεων μεταξύ επιχειρηματικής δραστηριότητας και κοινωνίας, μέσα στα οποία λειτουργούν οι επιχειρήσεις. Αυτά τα συστήματα με τη σειρά τους διαρθρώνονται από κοινωνική διακυβέρνηση. Η ΕΚΕ ως μια παρότρυνση παρά μια μέθοδος υφαίνει τον ιστό της σε όλα τα διαφορετικά συστήματα και βιομηχανίες. Διαφορετικά κυβερνητικά συστήματα, διαφορετικές νομικές ευθύνες και διαφορετικοί κοινωνικοί ρόλοι που πραγματοποιούνται από την κυβέρνηση, τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς και τις επιχειρήσεις είναι μερικά ζητήματα-κλειδιά που καθιστούν την ΕΚΕ ποικιλόμορφη. Πέρα από αυτό, υπάρχουν εκληφθείσες σημαντικές διαφορές μεταξύ μεθόδων ΕΚΕ και κωδίκων και παραλλαγές στους στόχους της ΕΚΕ. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις περιγράφουν την ΕΚΕ ως «μέρος κεντρικών αξιών», οι αγγλικές την περιγράφουν ως «καθοδηγούμενη από την απόδοση» και οι γαλλικές και ολλανδικές θεωρούν την ΕΚΕ ως μια «λειτουργία ζητημάτων που αφορούν τους εμπλεκόμενους». Οι Η.Π.Α. επικεντρώνονται στην εκπαιδευτική ιδιότητα της ζωής/των τεχνών, ενώ τα γαλλικά και ολλανδικά συστήματα ΕΚΕ εστιάζουν ο ενδιαφέρον τους σε περιβαλλοντικά ζητήματα και επιλαμβάνονται λύσεων σε προβληματικές περιοχές όπως σε διαδικασίες παραγωγής και δραστηριότητες προώθησης (Lofstedt et al., 2001; Μatten et al., 2004). Το Ηνωμένο Βασίλειο συνδυάζει όλα τα παραπάνω σε ένα κατά κάποιον τρόπο κράμα κοινωνικής και περιβαλλοντικής προτεραιότητας. Οι Η.Π.Α. εδώ και πολύ καιρό θεωρούνται ως η χώρα με τον υψηλότερο βαθμό φιλανθρωπίας. Η φιλανθρωπία των επιχειρήσεων θεωρείται στις Η.Π.Α. μέρος της εθνικής πολιτικής το 1999 το ποσό που ανακοινώθηκε ήταν 8-9 δις δολάρια (Lofstedt et al., 2001) παρέχοντας φοροαπαλλακτικά κίνητρα για φιλανθρωπίες. Δημιουργούν 57

60 συνεταιρισμούς για να χρηματοδοτούν σεμινάρια, να δημιουργούν υποδομές, να χτίζουν εκκλησίες, σχολεία, νοσοκομεία, φυλακές. Αυτό δείχνει ότι οι Αμερικανοί δεν περιμένουν από την κυβέρνηση να κάνει αυτές τις κινήσεις για αυτούς. Υπάρχει μια πολύ ισχυρή και υγιής μακροπρόθεσμη συνεργασία μεταξύ εταιριών και κυβέρνησης. Οι αμερικανικές κυβερνήσεις αναγνωρίζοντας τις προσπάθειες των επιχειρήσεων να προχωρήσουν πέρα από τη συμμόρφωση προς τους νόμους, έχουν από παλιά παράσχει φοροαπαλλακτικά κίνητρα για επιχειρήσεις και φιλανθρωπικές δραστηριότητες. Ωστόσο, οι αμερικανικές κυβερνήσεις έχουν σημειώσει μικρότερη δραστηριότητα όσον αφορά την εκπαίδευση και την παροχή πρόνοιας από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές. Η έμφαση της αμερικάνικης ΕΚΕ δίνεται στις σχετικές με την κοινότητα δραστηριότητες, ενώ η ευρωπαϊκή ΕΚΕ προσανατολίζεται προς δραστηριότητες σχετικές με την παραγωγή. Το Ηνωμένο Βασίλειο ιστορικά είχε μεγάλο δημόσιο τομέα (που ωστόσο πρόσφατα υποφέρει από σχετική συρρίκνωση) και μεγάλο κράτος πρόνοιας και τριτογενή τομέα (μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, εθελοντικός τομέας). Οι Κάτω Χώρες έχουν ένα μεγάλο κράτος πρόνοιας και τριτογενή τομέα ενώ η Γαλλία έχει αδύναμο τριτογενή τομέα (Matten et al., 2004, 2008). Πίνακας 4: Παραδείγματα ΕΚΕ στο πλαίσιο του Αμερικανικού και Ευρωπαϊκού μοντέλου αντιπαραβαλλόμενα με την «Πυραμίδα του Carroll» (CSR Pyramid). Αμερικάνικο μοντέλο Ευρωπαϊκό μοντέλο Οικονομικές Προσδοκίες Επιχειρηματικές στρατηγικές που αναφέρονται σε θέματα όπως: «εταιρική διακυβέρνηση», «συστήματα αμοιβών», ή «προστασία καταναλωτών». Νομικό πλαίσιο, επιχειρηματικό δίκαιο, κατώτατοι μισθοί, εβδομαδιαίο ωράριο εργασίας. Νομικές Προσδοκίες Σχετικά χαμηλό επίπεδο νομικών υποχρεώσεων των επιχειρήσεων. Σχετικά υψηλό επίπεδο νομικών υποχρεώσεων των επιχειρήσεων. 58

61 Ηθικές Προσδοκίες Πολιτική επιχειρήσεων απευθυνόμενες στην τοπική κοινωνία. Υψηλό επίπεδο φορολογίας συσχετιζόμενο με υψηλό επίπεδο κοινωνικής μέριμνας από τις τοπικές δημόσιες υπηρεσίες. Φιλανθρωπικές Προσδοκίες Πρωτοβουλίες επιχειρήσεων για παροχή χορηγιών στην εκπαίδευση, την τέχνη, κ.α. Υψηλό επίπεδο φορολογίας προκειμένου να καθιστούν οι κυβερνήσεις κύριοι χρηματοδότες στην εκπαίδευση, την τέχνη, κ.α. Πηγή: Matten et al., ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΕΚΕ Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι πεπεισμένη ότι η εταιρική κοινωνική ευθύνη έχει σημασία για όλους τους Ευρωπαίους και τον καθένα ξεχωριστά, διότι είναι μία πτυχή του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη μπορεί να συνεισφέρει στην αειφόρο ανάπτυξη και παράλληλα να ενισχύσει τις δυνατότητες της Ευρώπης για καινοτομία και ανταγωνιστικότητα κατά τρόπον ώστε να συμβάλει στην απασχολησιμότητα και τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Η μεγαλύτερη προώθηση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης είναι καίριο ζήτημα για τη νέα εταιρική σχέση για τη «μεγέθυνση και την απασχόληση» καθώς και για την υλοποίηση των στόχων για την αειφόρο ανάπτυξη. Συνοπτικά, σε ό,τι αφορά την προώθηση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (COM(2006) 136) έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις ακόλουθες πτυχές: Ευαισθητοποίηση και Ανταλλαγή των Καλύτερων Πρακτικών Σημαντική επιδίωξη της επιτροπής αποτελεί η ευαισθητοποίηση για θέματα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και η προαγωγή της ανταλλαγής καλύτερων πρακτικών, στο μέτρο που θα εξελίσσεται η εταιρική κοινωνική ευθύνη, με έμφαση στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) και σε εκείνα τα κράτη μέλη όπου η εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι λιγότερο γνωστή έννοια, καθώς και στις προσχωρούσες και τις υποψήφιες χώρες. Παραδείγματα δράσεων αποτελούν η προώθηση του συστήματος απονομής 59

62 οικολογικού σήματος (Ecolabel), η ενίσχυση της σύμπραξης με τις επιχειρήσεις και όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, και οι πρωτοβουλίες για την καλύτερη ενημέρωση των πολιτών σχετικά με την ΕΚΕ και τον αντίκτυπο των καταναλωτικών και επενδυτικών τους επιλογών. Υποστήριξη σε Πολυμερείς Πρωτοβουλίες Η ανάμειξη των ενδιαφερόμενων μερών ενισχύει την αποτελεσματικότητα των πρωτοβουλιών στον τομέα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και για το λόγο αυτό η Επιτροπή διοργανώνει τακτικές συνεδριάσεις του πολυμερούς φόρουμ. Η Επιτροπή προαγάγει και υποστηρίζει πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν τα ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών εταίρων και των ΜΚΟ, και ειδικότερα σε τομεακό επίπεδο. Μέσα στα κράτη μέλη, το περιφερειακό επίπεδο μπορεί να είναι το κατάλληλο επίπεδο δράσης για την στήριξη της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, ιδίως σε ό,τι αφορά τις ΜΜΕ. Η ευρωπαϊκή πλατφόρμα για τη διατροφή είναι ένα καλό παράδειγμα τέτοιας πρωτοβουλίας. Οι επιτροπές τομεακού κοινωνικού διαλόγου αποτελούν επίσης ένα σημαντικό μηχανισμό στο πεδίο αυτό. Ενημέρωση των Καταναλωτών και Διαφάνεια Οι καταναλωτές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο όσον αφορά την παροχή κινήτρων για υπεύθυνη παραγωγή και υπεύθυνη επιχειρηματική συμπεριφορά. Προς το παρόν οι καταναλωτές δεν διαθέτουν σαφή πληροφόρηση για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδόσεις αγαθών και υπηρεσιών ούτε πληροφόρηση για την αλυσίδα εφοδιασμού. Η Επιτροπή εξετάζει, σε συνεννόηση με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, τη ανάγκη για περαιτέρω εθελοντικές ενέργειες για την επίτευξη των στόχων της διαφάνειας και της ενημέρωσης των καταναλωτών. Στη θεματική της περιλαμβάνονται και ζητήματα δημόσιας υγείας. Έρευνα Υπάρχει ανάγκη για περισσότερη διεπιστημονική έρευνα στον τομέα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, ιδίως σχετικά με τα εξής: συσχέτιση, σε μάκρο-επίπεδο και μέσοεπίπεδο, της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης με την ανταγωνιστικότητα και την αειφόρο ανάπτυξη αποτελεσματικότητα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης ως προς την επίτευξη κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων και ζητήματα όπως η καινοτομία, η εταιρική διακυβέρνηση, οι εργασιακές σχέσεις και η αλυσίδα εφοδιασμού η ΕΚΕ όπως 60

63 εφαρμόζεται στην πράξη από ορισμένες ΜΜΕ και ο κοινωνικός αντίκτυπος του κύκλου ζωής διεργασιών, προϊόντων και υπηρεσιών. Εκπαίδευση Για να γίνει η εταιρική κοινωνική ευθύνη συνήθης επιχειρηματική πρακτική, πρέπει να αναπτυχθούν οι κατάλληλες δεξιότητες μεταξύ των μελλοντικών επιχειρηματιών, των επικεφαλής επιχειρήσεων, των διευθυντικών στελεχών των εταιρειών και των εργαζομένων. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι ένα ζήτημα διά βίου μάθησης. Η Επιτροπή καλεί τις σχολές επιχειρήσεων, τα πανεπιστήμια και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα να ενσωματώσουν την εταιρική κοινωνική ευθύνη στην εκπαίδευση, ως διατομεακό ζήτημα, ιδίως στο πρόγραμμα σπουδών των μελλοντικών διευθυντικών στελεχών και αποφοίτων πανεπιστημίου. ΜΜΕ Ο συλλογικός αντίκτυπος της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, όπως αυτή εφαρμόζεται στην πράξη από τις ΜΜΕ, έχει καίρια σημασία για την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης όσον αφορά τη συμβολή της στη μεγέθυνση και την απασχόληση και την αειφόρο ανάπτυξη στην Ευρώπη. Η Επιτροπή αναγνωρίζει ότι απαιτείται ιδιαίτερη προσέγγιση για την προώθηση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις ΜΜΕ. Μια τέτοια προσέγγιση απαιτεί μεγαλύτερη αναγνώριση των όσων ήδη πράττουν οι ΜΜΕ στον τομέα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Απαιτεί επίσης την ενεργό συμμετοχή των κύριων ενδιάμεσων οργανώσεων για τις ΜΜΕ και των φορέων παροχής υποστηρικτικών υπηρεσιών. Η Επιτροπή στοχεύει στη διευκόλυνση της ανταλλαγής εμπειριών σχετικά με τον καλύτερο τρόπο προώθησης της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις ΜΜΕ στην Ευρώπη. Η Διεθνής Διάσταση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Η Επιτροπή θα συνεχίσει να προαγάγει την εταιρική κοινωνική ευθύνη σε παγκόσμιο επίπεδο με σκοπό να μεγιστοποιηθεί η συμβολή των επιχειρήσεων στην επίτευξη των στόχων που έχει θέσει ο ΟΗΕ για τη χιλιετία. Η τριμερής δήλωση αρχών του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας σχετικά με τις πολυεθνικές εταιρείες και την κοινωνική πολιτική, οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ για τις πολυεθνικές εταιρείες και το παγκόσμιο σύμφωνο των ΗΕ για τις επιχειρήσεις καθώς και άλλες πράξεις αναφοράς και πρωτοβουλίες, παρέχουν τους διεθνείς όρους αναφοράς για υπεύθυνη επιχειρηματική συμπεριφορά. Η Επιτροπή δεσμεύεται να προωθήσει την ευαισθητοποίηση σε σχέση με 61

64 τα ανωτέρω έγγραφα καθώς και την εφαρμογή τους και να συνεργαστεί στενά με άλλες κυβερνήσεις και ενδιαφερόμενα μέρη για την ενίσχυση της αποτελεσματικότητάς τους. 2.9 ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ Με βάση τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και θέτει σε εφαρμογή προγράμματα κοινωνικής υπευθυνότητας μία επιχείρηση μπορεί να διακριθεί μεταξύ πέντε τύπων, οι οποίοι είναι οι εξής: Η "μη-ευαισθητοποιημένη" επιχείρηση δεν αναγνωρίζει με προθυμία τις κοινωνικές ευθύνες της, μένει αμήχανη και αμέτοχη. Θεωρεί ότι τα εταιρικά κοινωνικά έργα δεν αποφέρουν άμεσα οφέλη, αντίθετα απαιτούν κεφάλαια, ειδική γνώση και δικτύωση που η ίδια δεν διαθέτει. Σε αυτήν την τυπολογία εντάσσεται και η επιχείρηση που αρκείται στην απλή συμμόρφωση με τους νόμους, επιδιώκοντας να μην επιβαρύνει την κοινωνία. Η "φιλάνθρωπος" επιχείρηση ενεργεί με γνώμονα τις ηθικές αξίες και τις επιλογές του ιδρυτή της. Το φιλανθρωπικό έργο της δεν εντάσσεται στην επιχειρηματική της στρατηγική και συνήθως δεν δημοσιοποιείται. Ο "αποσπασματικός χορηγός" επιδιώκει με τις χορηγίες του να διαμορφώσει ένα καλό εταιρικό όνομα. Επιλέγει τις ενέργειες που θα υλοποιήσει με βάση τις προτάσεις ή τις πιέσεις που δέχεται από την κοινωνία, τις ευκαιρίες προβολής που του προσφέρουν, χωρίς να τις συνδέει με τη γενικότερη στρατηγική του. Ο "συνεπής χορηγός" επιδιώκει να συμβάλει στη βελτίωση του φυσικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος. Επιλέγει προγράμματα που εναρμονίζονται με την στρατηγική της εταιρίας και καθιστά κοινωνούς και τους εργαζόμενους, Η επιχείρηση "ενεργός πολίτης" θέτει την εταιρική κοινωνική ευθύνη στην καρδιά της εταιρικής φιλοσοφίας και αναδιαμορφώνει τη λειτουργία και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων ώστε να την υπηρετήσει. Επιδιώκει μέσα από συνεργασίες με άλλους φορείς να συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη χωρίς να αποζητά βραχυπρόθεσμα οφέλη. Οι εργαζόμενοι αυτής της επιχείρησης δεν αποτελούν ένα εσωτερικό ακροατήριο αλλά συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση της κοινωνικά υπεύθυνης δράσης. 62

65 Σύμφωνα με ειδική έρευνα του Εργαστηρίου Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου και της Research International (2001) για λογαριασμό του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ, η οποία αφορούσε τη μελέτη των τάσεων και θέσεων της ελληνικής επιχειρηματικής κοινότητας και της ευρύτερης κοινής γνώμης στην έννοια και τις προοπτικές της ΕΚΕ, οι περισσότερες επιχειρήσεις του δείγματος κατανέμονται στις τέσσερις πρώτες τυπολογίες. Η εταιρία "ενεργός πολίτης" όπως και ο "ενεργός" πολίτης-καταναλωτής παραμένει ζητούμενο για την κοινωνία μας. Σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή στα κοινά οι πολίτες-καταναλωτές κατηγοριοποιούνται στις ακόλουθες τρεις τυπολογίες: Ο «αποστασιοποιημένος» πολίτης-καταναλωτής αισθάνεται κοινωνικά και πολιτικά αδύναμος και μεταθέτει τις ευθύνες του στο κράτος και τους αρμόδιους φορείς. Ο «ευαισθητοποιημένος» πολίτης-καταναλωτής ενδέχεται να δραστηριοποιηθεί περιστασιακά ανάλογα με το θέμα που θα μπορούσε να προκαλέσει την κινητοποίηση του και είναι πάντως ανοιχτός σε νέες ιδέες και πρακτικές. Ο «ενεργός» πολίτης-καταναλωτής διακρίνεται για τη συγκροτημένη και συνεπή στάση του στους περισσότερους τομείς της ζωής του. Παρακολουθεί, μαθαίνει, συμμετέχει. Αυτός ο ιδανικός τύπος του πολίτη-καταναλωτή παρουσιάζεται σποραδικά στο δείγμα μας. Κυρίαρχοι στην ελληνική κοινωνία, σύμφωνα με την παραπάνω έρευνα, είναι οι δύο πρώτοι τύποι, οι οποίοι δείχνουν ότι η σύζευξη των δύο ιδιοτήτων δεν επιτυγχάνεται εύκολα στην καθημερινή ζωή. Οι καταναλωτικές πρακτικές δεν αντικαθρεφτίζουν πάντα τις κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις των ερωτώμενων. Η πρόθυμη αποδοχή και η καταξίωση των ενεργειών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στη συνείδηση του πολίτη-καταναλωτή και η σύμπραξη του, κατά συνέπεια, στις εν λόγω εταιρικές πρωτοβουλίες θα ενισχυθούν υπό τις ακόλουθες τρεις βασικές προϋποθέσεις: i. Εφόσον η εταιρία ή το προϊόν-σήμα που θέλει να συνδεθεί με την προώθηση ενός κοινωνικού σκοπού είναι αδιαμφισβήτητης αξιοπιστίας και ποιότητας. 63

66 ii. Εφόσον το κόστος της κοινωνικής πολιτικής των προϊόντων δεν θα μετακυλύετε στον πολίτη-καταναλωτή. iii. Εφόσον ο κοινωνικός απολογισμός των επιχειρήσεων θα διαχέεται σε όλη την κοινωνία ΕΚΕ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ Το Φεβρουάριο του 2008, δημοσιεύθηκαν δύο νέες, διεθνείς έρευνες σύμφωνα με τις οποίες όχι μόνο έχουν αυξηθεί οι εταιρίες που ενσωματώνουν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στην πολιτική και στρατηγική τους, αλλά επίσης οι εταιρίες αυτές φαίνεται να έχουν περισσότερες πιθανότητες να βελτιώσουν τα οικονομικά τους αποτελέσματα. Αν και τα στοιχεία που προκύπτουν για τη σύνδεση μεταξύ Ε.Κ.Ε. και οικονομικής απόδοσης είναι σημαντικά, κοινό σημείο και των δύο αυτών ερευνών αποτελεί η δυσκολία που καταγράφεται αναφορικά με την ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, ως προϋπόθεσης κερδοφορίας. Δηλαδή, δεν είναι οι μεμονωμένες δράσεις Ε.Κ.Ε. που συνδέονται με οικονομικά αποτελέσματα, αλλά η υιοθέτηση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης που αγγίζει την εταιρία στο σύνολο των δραστηριοτήτων της. Η μία εκ των δύο πρόσφατων αυτών ερευνών 19 με τίτλο Doing Good: Business and the Sustainability Challenge, της Economist Intelligence Unit (2008), εξετάζει τη σχέση μεταξύ οικονομικών αποτελεσμάτων και Εταιρικής Υπευθυνότητας. Αν και το 57% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι τα οικονομικά πλεονεκτήματα της επένδυσης στην Ε.Κ.Ε. είναι μεγαλύτερα από τα κόστη, η συγκεκριμένη έρευνα τονίζει εξαρχής ότι δεν μπορεί ακόμα να επιβεβαιωθεί με σαφήνεια η ακριβής σχέση μεταξύ της υπεύθυνης επιχειρηματικότητας και της κερδοφορίας. Παρόλα αυτά η σύνδεση μεταξύ των δύο υπάρχει και τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι ενδιαφέροντα. Για παράδειγμα, οι εταιρίες που υποστηρίζουν ότι έχουν επενδύσει στην Εταιρική τους Υπευθυνότητα παρουσιάζουν μεγαλύτερη αύξηση στην τιμή της μετοχής τους, τα τελευταία τρία χρόνια, σε σχέση με τις υπόλοιπες εταιρίες του δείγματος που θεωρούν ότι δεν είχαν ιδιαίτερη ή έστω και καμία εμπλοκή σε θέματα Ε.Κ.Ε. Πιο συγκεκριμένα, οι εταιρίες της 19 Ποιοτική και ποσοτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε παγκόσμια κλίμακα, από το Σεπτέμβριο μέχρι τον Οκτώβριο του 2007, σε ανώτερα διοικητικά στελέχη (26% εκ των οποίων Διευθύνοντες Σύμβουλοι) από εταιρίες διαφορετικών κλάδων και μεγεθών. 64

67 πρώτης κατηγορίας είχαν ετήσια αύξηση κερδών της τάξεως του 16%, και αύξηση μετοχικής τιμής 45%, σε σχέση με 7% και 12% αντίστοιχα των υπολοίπων εταιριών. Επιπρόσθετα, οι εταιρίες με καλύτερη μετοχική απόδοση παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σε σχέση με τις υπόλοιπες όσον αφορά κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς στόχους. Η βελτίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων στις εφοδιαστικές αλυσίδες, για παράδειγμα, αποτελεί σημαντική προτεραιότητα για το 40% των εταιριών της πρώτης κατηγορίας, ενώ μόνο το 18% των εταιριών με χαμηλά οικονομικά αποτελέσματα την θεωρούν εξίσου σημαντική. Με αξιόλογες επίσης διαφορές αντιμετωπίζονται θέματα όπως η μείωση των αερίων του θερμοκηπίου, και η γενικότερη ανάπτυξη προϊόντων/υπηρεσιών που συνεισφέρουν σε λύσεις κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Τέλος, οι εταιρίες με χαμηλή μετοχική απόδοση είναι 2.5 φορές πιο πιθανό να μην έχουν κανέναν υπεύθυνο για θέματα Εταιρικής Υπευθυνότητας, ενώ οι πιο κερδοφόρες επιχειρήσεις διαχειρίζονται αυτά τα θέματα κυρίως σε επίπεδο ανώτερων στελεχών και Διευθυνόντων Συμβούλων. Η ίδια αίσθηση, όσον αφορά στη σύνδεση μεταξύ Ε.Κ.Ε. και οικονομικής ανάπτυξης, προκύπτει και από την έρευνα 20 του Ινστιτούτου για Επιχειρηματική Αξία της IBM με τίτλο Attaining Sustainable Growth Through Corporate Social Responsibility (2008). Ενδεικτική είναι η τάση που καταγράφεται από το 68% των ερωτηθέντων, οι οποίοι αντιμετωπίζουν την Εταιρική Υπευθυνότητα ως ευκαιρία ανάπτυξης και πιο συγκεκριμένα ως τρόπο δημιουργίας νέων πηγών κέρδους. Επίσης, πάνω από τα μισά (54%) ανώτατα διοικητικά στελέχη που έλαβαν μέρος στην έρευνα αυτή, θεωρούν ότι η ανάπτυξη πρακτικών Ε.Κ.Ε. αποτελεί ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Η έρευνα προσπάθησε να προσεγγίσει τις δραστηριότητες και τους στόχους της επιχείρησης πάνω σε μία «καμπύλη χρησιμότητας ΕΚΕ» (CSR Value Curve), η οποία αποτυπώνει τη μετατόπιση της αντίληψης της ΕΚΕ από κόστος ή στρατηγική αποφυγής κινδύνου σε στρατηγικό στόχο δημιουργίας νέων προσόδων (revenue). Καθώς οι επιχειρήσεις κινούνται από τα αριστερά προς τα δεξιά στην «καμπύλη χρησιμότητας ΕΚΕ», οι μεγαλύτερες αποδόσεις πραγματοποιούνται καθώς οι πρακτικές ΕΚΕ ενσωματώνονται περισσότερο στον πυρήνα της επιχειρησιακής στρατηγικής. 20 Το δείγμα της ποσοτικής αυτής έρευνας αποτέλεσαν περισσότερα από 250 διεθνή ανώτατα διοικητικά στελέχη. 65

68 Σχήμα 5: CSR Value Curve (IBM Institute for Business Value, 2008) Συνολικά, από τις δύο αυτές έρευνες, καθώς και από τη γενικότερη πληροφόρηση για το θέμα της Ε.Κ.Ε., η αίσθηση που δημιουργείται προς το παρόν σχετίζεται περισσότερο με μια παραδοχή της σημασίας και καθιέρωσής της, παρά με τη μετάφραση της αποτελεσματικότητάς της σε οικονομικούς όρους. Φαίνεται όμως ότι εν καιρώ, η ανάπτυξη ειδικών δεικτών που θα προσεγγίσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος μεταξύ Ε.Κ.Ε. και κερδοφορίας δεν θα αργήσουν να αναπτυχθούν. Έτσι κι αλλιώς, η ύπαρξη ή μη τέτοιου είδους δεικτών δεν αναιρεί την αποτελεσματικότητα της Εταιρικής Υπευθυνότητας ως συνιστώσα επιτυχημένης επιχειρηματικής διαχείρισης για δύο απλούς λόγους: Πρώτον, γιατί η επίδραση μιας δομημένης προσέγγισης στην Ε.Κ.Ε. συνδέεται περισσότερο με άυλα αγαθά, όπως η εταιρική φήμη, τα οποία εξορισμού παρουσιάζουν δυσκολίες μέτρησης της ακριβούς επίδρασης τους στην κερδοφορία. Και δεύτερον, γιατί μέσω της Ε.Κ.Ε. οι επιχειρήσεις καταφέρνουν να ανταποκριθούν στις νέες ανάγκες και προσδοκίες της εποχής, γεγονός που συμβάλει στην επιχειρηματική ανάπτυξη, ανεξαρτήτως αν συνοδεύεται από άμεση ή ξεκάθαρη επίδραση στην κερδοφορία. Τέλος, σύμφωνα με την έρευνα των Pava et al. (1996), ύστερα από την εξέταση των είκοσι ενός συνολικά εμπειρικών μελετών που διαπραγματευόντουσαν το ζήτημα της οικονομικής επιχειρησιακής απόδοσης και της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης κατέληξε στην ύπαρξη του «παράδοξου του κοινωνικού κόστους». Η μελέτη αυτή ενίσχυσε την παράδοξη διαπίστωση ότι οι επιχειρήσεις οι οποίες θεωρούνται ότι επιδεικνύουν κοινωνική και περιβαλλοντική υπευθυνότητα φαίνεται γενικά ότι οι οικονομικές τους 66

69 επιδόσεις παραμένουν τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο, αν όχι καλύτερες, από τις υπόλοιπες επιχειρήσεις που δεν εφαρμόζουν δράσεις ΕΚΕ. Πίνακας 5: ΕΚΕ και οικονομική επίδοση επιχειρήσεων: σύνοψη 21 εμπειρικών μελετών, κύρια αποτελέσματα. 21 Συσχέτιση Α. Αποτελέσματα Β. Αποτελέσματα Ulman (1985) Θετική 12 8 Αρνητική 1 1 Καθόλου 8 4 Σύνολο Πηγή: Pava et al., Η στήλη Α του πίνακα συνοψίζει τα κύρια ευρήματα από τις 21 μελέτες που εξετάζουν οι Pava et al., ενώ η στήλη Β συνοψίζει τα κύρια ευρήματα από τις 13 μελέτες που εξετάστηκαν σε πρώιμη μελέτη του Ullmann (1985). 67

70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΜΕ & EKE 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο τρίτο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης, γίνεται μια συνοπτική ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για την προσέγγιση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στο ζήτημα της εταιρικής υπευθυνότητας. Στη συνέχεια, αναλύεται η ποιοτική διαφοροποίηση που ενέχει ο παράγοντας του μεγέθους της επιχείρησης σε σχέση με την ΕΚΕ. Επιπλέον, παρατίθενται έρευνες, που πραγματοποιήθηκαν σε ευρωπαϊκό επίπεδο και εξετάζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στο πλαίσιο της κοινωνικής ευθύνης, καθώς και τις πολιτικές κατευθύνσεις για την προαγωγή της. Εξετάζεται, επίσης, πιο διεξοδικά, οι πολιτικές και οι κατευθύνσεις που ακολουθούνται για τις ΜΜΕ σε επίπεδο ευρωπαϊκών χωρών, και στη συνέχεια παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατεί στη χώρα μας. 3.2 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Η βιβλιογραφία σχετικά με την ΕΚΕ όσον αφορά στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) είναι ιδιαίτερα πρόσφατη και λιγότερο εκτενής από ότι είναι για μεγαλύτερες επιχειρήσεις (Lepoutre et al., 2006). Συγκεκριμένα, στην υπάρχουσα έως σήμερα βιβλιογραφία μελετώνται τα χαρακτηριστικά των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και την προσέγγισή τους στο ζήτημα της ΕΚΕ 22, καθώς επίσης και τα οφέλη που επωμίζονται υιοθετώντας πρακτικές εταιρικής υπευθυνότητας 23. Ανασκόπηση όσον αφορά τις 22 Για παράδειγμα, βλέπε Observatory of European SMEs, 2003; European Multi-Stakeholder Forum, 2004; European Commission, 2002:4; Department of Trade and Industry, 2002; Hemingway et al., Για παράδειγμα, βλέπε Jenkins, 2006; Murillo et al., 2006; European Commission, 2002:4. 68

71 έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά με την ΕΚΕ στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν υλοποιήσει οι Lepoutre et al. (2006), Thompson et al. (1991) and Spence (1999). Όσον αφορά σε μεθοδολογικές προσεγγίσεις, ενδεικτικά, αναφέρονται μελέτες των Roberts et al. (2006), CEFRE (2001) and Department of Trade and Industry (2002), ενώ μερικές από αυτές περιλαμβάνουν και μελέτες περίπτωσης, όπως αυτές των Roberts et al. (2006), Castka (2004) and Murillo (2006). Όπως συμπεραίνει ο Perrini (2006), η υπεύθυνη συμπεριφορά των μικρομεσαίων επιχειρήσεων επικεντρώνεται κυρίως εσωτερικά όσον αφορά τα ενδιαφερόμενα μέρη που επηρεάζουν ή επηρεάζονται από τις λειτουργίες της επιχείρησης (internal stakeholders). Οι περισσότερες μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν είναι ικανές να διαβιβάσουν στα εξωτερικά ενδιαφερόμενα μέρη τους τις δράσεις ΕΚΕ στις οποίες ήδη δραστηριοποιούνται (Murillo, 2006). Επίσης, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2002:4), οι περισσότερες μικρομεσαίες επιχειρήσεις θεωρείται ότι είναι πιο ευάλωτες, καθώς δεν έχουν καλή ενημέρωση σχετικά με την υπάρχουσα νομοθεσία, ιδιαίτερα την περιβαλλοντική (Simpson et al., 2004; Stokes et al., 2000). Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί σχετικά με την ΕΚΕ και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις αφορούν σχεδόν μόνον στις αναπτυγμένες χώρες 24. Οι ΜΜΕ που αναπτύσσουν δραστηριότητες στις αναπτυσσόμενες χώρες αντιμετωπίζουν ποικίλες προκλήσεις, π.χ., έλλειψη συμβουλευτικής (mentorship) και αδυναμία διάχυσης τεχνογνωσίας, επικοινωνιακές δυσκολίες, αδυναμία εντοπισμού ευκαιριών ανάπτυξης και δικτύωσης, ανεπάρκεια υποδομών, χαμηλά ποσοστά αποταμίευσης και δυσκολίες πρόσβασης σε χρηματοοικονομικές υπηρεσίες (Hamann, 2005). Οι κυριότεροι λόγοι, όπως αναφέρει ο Vives (2006), για τους οποίους οι ΜΜΕ υιοθετήσουν πρακτικές ΕΚΕ είναι οι ηθικές και οι θρησκευτικές αξίες. Ο Hamann (2005) διαπιστώνει ότι οι ΜΜΕ στις αναπτυσσόμενες χώρες γνωρίζουν ελάχιστα από τα υπάρχοντα πρότυπα. Και οι δύο συγγραφείς πιστεύουν ότι το σημαντικότερο κίνητρο για να υιοθετήσουν οι ΜΜΕ πρακτικές ΕΚΕ αποτελούν οι πιέσεις από τους κοινωνικούς εταίρους, και ιδιαίτερα τους πελάτες. 24 Υπάρχουν μόνο λιγοστές εξαιρέσεις, όπως είναι αυτές των Enderle (2004), Vives (2006), Raynard et al. (2002) και Humann et al. (2005). 69

72 3.3 ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Είναι πλέον αποδεκτό ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις διαφοροποιούνται ποιοτικά από τις µεγάλες. Το µέγεθος της επιχείρησης, αποτελεί έναν από τους κατεξοχήν παράγοντες που συσχετίζονται µε την εταιρική κοινωνική ευθύνη (Andrew et al., 1989; Cowen et al., 1987; Huang et al., 2000; Singh et al., 1983; Trotman et al., 1981). Κι αυτό είναι λίγο ως πολύ αυτονόητο. Οι µεγάλες επιχειρήσεις έχουν µεγαλύτερη ορατότητα ως προς τις δράσεις τους και των αντίκτυπό τους, ελκύουν περισσότερο την προσοχή του κοινού και κατά συνέπεια δέχονται µεγαλύτερες πιέσεις από την κοινωνία και τους µετόχους τους για να επιδεικνύουν ηθική και κοινωνικά υπεύθυνη συµπεριφορά. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι µεγάλες επιχειρήσεις πολύ πιο συστηµατικά δημοσιοποιούν οικονοµικά στοιχεία τους, καθώς και πληροφορίες αναφορικά µε τα µέτρα και τις δράσεις τους για το περιβάλλον και την κοινωνία. Άλλωστε, αυτή η ορατότητά τους είναι που τους εξασφαλίζει και τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν συγχρόνως τις δράσεις τους σε αυτά τα πεδία για την κοινωνική και διαφηµιστική προβολή τους. Από την άλλη, οι µικροµεσαίες επιχειρήσεις, θεωρείται από πολλούς ότι αντιµετωπίζουν ιδιαίτερους ενδογενείς περιορισµούς (Dewhurst et al., 1993; Storey, 1994). Οι Bramwell et al (1996) σηµειώνουν χαρακτηριστικά ότι «γενικά υστερούν σε πόρους που θα τους επέτρεπαν να διατηρούν µια στενή σχέση µε τις εξελίξεις και την ανάλογη δραστηριοποίησή τους σε θέµατα βιώσιµης ανάπτυξης». Γενικότερα, οι µικροµεσαίες επιχειρήσεις τείνουν να αντιμετωπίζονται ως «αδύναµοι» παίκτες στο επιχειρηματικό παιχνίδι και άρα είναι πολύ εύκολο να συμπεράνει κανείς ότι δεν έχουν τα κονδύλια, το χρόνο, τη δοµή και τα κίνητρα για να υλοποιήσουν προγράµµατα στο πεδίο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (Hamann, 2005). Επίσης, οι Simpsons et al. (2004) ισχυρίζονται ότι οι µικροµεσαίες επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν την υιοθέτηση καλών περιβαλλοντικών πρακτικών ως κόστος το οποίο δύσκολα μετακυλύει στους πελάτες ως προστιθέμενη αξία, και επομένως θέτουν σαν προτεραιότητα τα επιχειρηματικά τους συμφέροντα, σε σχέση µε τα περιβαλλοντικά θέµατα. Ο Vives (2006), υποστηρίζει ότι οι µικροεπιχειρηµατίες επιδεικνύουν ένα έντονο συναίσθηµα προσκόλλησης για τον τόπο τους και το µέλλον της περιοχής στην οποία δραστηριοποιούνται. Στη βάση αυτής της άποψης, μελέτες που διεξήχθησαν για την Inter-American Development Bank (Kantis et al., 2002, 2004) έδειξαν ότι οι 70

73 µικροεπιχειρηµατίες επιδεικνύουν µία σχετική ευαισθητοποίηση για την ανάληψη µέτρων και δράσεων υπέρ του περιβάλλοντος και της τοπικής κοινωνίας. Πολλές µικρές και οικογενειακές επιχειρήσεις, ορμώμενες από τις πεποιθήσεις και τις ηθικές αξίες των ιδιοκτητών ή της διοίκησης τους µπορεί να υιοθετούν πρακτικές εταιρικής υπευθυνότητας (Vives, 2006). Επίσης, σύμφωνα με τον Vives, ακριβώς επειδή λειτουργούν σε ένα δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον είναι φυσικό να αναλαμβάνουν δράσεις ενίσχυσης και υποστήριξης της τοπικής κοινότητας. Όπως παρατηρεί και ο Lyman (1991) οι σχέσεις που διαμορφώνουν οι οικογενειακές επιχειρήσεις µε τους προμηθευτές τους, τους διανοµείς τους και γενικότερα τους συνεργάτες τους είναι ισχυρότερες και µακροβιότερες. Επειδή ο αριθµός των εργαζοµένων είναι µικρός οι εργασιακές σχέσεις δύναται να είναι πολύ αρµονικές και στενές, οι αποδοχές υψηλότερες, ο βαθµός εµπιστοσύνης των υπαλλήλων από τη διοίκηση µπορεί να είναι µεγαλύτερος, όπως και η ευαισθησία που αυτή επιδεικνύει αναφορικά µε τα προβλήµατά τους, τις ανάγκες τους κ.ο.κ. Σε κάθε περίπτωση, αντιτείνεται ότι ακόµα κι όταν οι µικροµεσαίες επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται στο πεδίο της εταιρικής ευθύνης, οι δράσεις που αναλαμβάνουν εστιάζουν σε µία από τις δύο διαστάσεις της (είτε εσωτερική είτε εξωτερική κοινωνική ευθύνη) και διεξάγονται µε µη συστηµατικό και ανεπίσηµο τρόπο, ενώ αρκετά συχνά δεν έχουν επίγνωση ότι αναλαµβάνουν δράσεις κοινωνικής υπευθυνότητας (CEFRE, 2004). Οι επιχειρήσεις στην Ευρώπη, και φυσικά στην Ελλάδα, ανήκουν στο µεγαλύτερο ποσοστό τους στην κατηγορία των µικροµεσαίων. Αντιλαµβάνεται, λοιπόν, κανείς ότι πρόκειται για το πεδίο στο οποίο πρέπει να κερδηθεί το στοίχηµα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, τη στιγµή που θεωρείται ένα αποτελεσµατικό εργαλείο για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητάς τους. Γι αυτό άλλωστε και αρκετές ερευνητικές προσπάθειες έχουν επικεντρωθεί στην αναζήτηση καλών πρακτικών και εργαλείων για την προώθηση, την ενσωµάτωση και φυσικά την εφαρµογή των αρχών της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης από τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Στη χώρα µας, έχει σχεδιαστεί και υλοποιείται από το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη το πρόγραµµα «Ερµής» 25, στο 25 Βλέπε περισσότερα στην 71

74 πλαίσιο της ευρωπαϊκής εκστρατείας για τη διάχυση των αρχών και την πρακτικών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. 3.4 Η ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΕ ΣΤΙΣ ΜΜΕ Η έννοια της ΕΚΕ αναπτύχθηκε κυρίως από, και για τις μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τη στρατηγική της Επιτροπής που δίνει προτεραιότητα στις μικρές επιχειρήσεις, η έννοια, οι πρακτικές και τα εργαλεία της ΕΚΕ πρέπει να προσαρμοστούν έτσι ώστε να είναι κατάλληλα για τις ειδικές συνθήκες των ΜΜΕ, που αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων. Λόγω της μικρότερης πολυπλοκότητάς τους και του ισχυρού ρόλου του ιδιοκτήτη, οι ΜΜΕ συχνά διαχειρίζονται τον αντίκτυπό τους στην κοινωνία με πιο διαισθητικό και άτυπο τρόπο από τις μεγάλες επιχειρήσεις. Πράγματι, πολλές ΜΜΕ εφαρμόζουν ήδη κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές χωρίς να γνωρίζουν την έννοια της ΕΚΕ ή να κοινοποιούν τις δραστηριότητές τους. Οι πρακτικές αυτές συχνά ορίζονται και νοούνται ως υπεύθυνη επιχειρηματικότητα από τις ΜΜΕ. Το 50% των ερωτηθέντων 26 ευρωπαϊκών ΜΜΕ (Observatory of European SMEs, 2002) δήλωσε ότι πραγματοποιεί ήδη κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνες δραστηριότητες υπέρ των εξωτερικών τους ενδιαφερόμενων μερών. Οι κοινοτικές και κοινωνικές υποχρεώσεις που έχουν αναλάβει θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τοπικές σε έκταση, περιστασιακής φύσης, και ασύνδετες με την επιχειρηματική στρατηγική. Το κύριο κίνητρο είναι σκέψεις δεοντολογικού χαρακτήρα του ιδιοκτήτη / διαχειριστή, αν και σημαντικός αριθμός των ΜΜΕ αναγνωρίζει επίσης τα οφέλη για την επιχείρηση όπως είναι οι καλύτερες σχέσεις με τους καταναλωτές και την τοπική κοινότητα. Επιπλέον, αποδεικνύεται ότι υπάρχει θετική σχέση ανάμεσα στο στρατηγικό επίκεντρο των ΜΜΕ και τις κοινωνικά υπεύθυνες δραστηριότητες τους: οι ΜΜΕ που εστιάζουν στην καινοτομία, την ποιότητα και την ανάπτυξη έχουν καλύτερη επίδοση και στην τρέχουσα ή μελλοντική κοινωνική δέσμευση. 26 Η έρευνα της ENSR το 2001 σε περισσότερες από ΜΜΕ, σε European SMEs and Social and Environmental Responsibility, report published in the 7th Observatory of European SMEs («Οι ευρωπαϊκές ΜΜΕ και η κοινωνική και περιβαλλοντική ευθύνη», έκθεση που δημοσιεύθηκε στο έβδομο παρατηρητήριο των ευρωπαϊκών ΜΜΕ), 2002, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΓΔ Επιχειρήσεων, 72

75 Οι ενισχύσεις των αθλητικών και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων καθώς και των δραστηριοτήτων υγείας/ πρόνοιας αποτελούν τις περισσότερο αναπτυσσόμενες συνήθειες εξωτερικών δραστηριοτήτων στην κοινωνία, σύμφωνα με την εν λόγω έρευνα. Η ενίσχυση των αθλητικών δραστηριοτήτων είναι η προτιμώμενη δραστηριότητα μεταξύ των ΜΜΕ σε όλα τα επιχειρηματικά μεγέθη και σχεδόν σε όλες τις χώρες. Οι περιβαλλοντικές δραστηριότητες που δεν συνδέονται με τη λειτουργία της επιχείρησης είναι σποραδικές. Οι περισσότερες από τις εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες των ΜΜΕ είναι περιστασιακές και επίσης δεν σχετίζονται με την επιχειρηματική στρατηγική. Οι κύριοι λόγοι για την εμπλοκή στην ΕΚΕ με σειρά σημαντικότητας είναι οι παρακάτω: Ηθική Σχέσεις με κοινότητα Εμπιστοσύνη πελατών Σχέσεις με εταιρικούς συνεταίρους Ικανοποίηση εργαζομένων Οικονομική απόδοση Κώδικας συμπεριφοράς Πίεση τρίτων μερών Η έλλειψη ευαισθητοποίησης φαίνεται να είναι το πιο σημαντικό εμπόδιο για την κοινωνική δέσμευση, ιδίως στις μικρότερες ΜΜΕ, ενώ ακολουθούν οι περιορισμένοι πόροι. Οι σύλλογοι μικρών επιχειρήσεων, οι οργανισμοί υποστήριξης και τα δίκτυα πρέπει να παίξουν σημαντικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση με την παροχή πληροφοριών, εργαλείων φιλικών προς το χρήστη και τη διάδοση περιπτώσεων ορθής πρακτικής. 73

76 Πίνακας 6: Κύρια οφέλη προερχόμενα από την επιχειρηματική εμπλοκή σε εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες, κατά χώρα, σε %. Μεταβλητές Α Β DK FIN F D EL IS IRL I LI L NL NO P E S CH UK Σύνο λο Βελτιωμένες σχέσεις με τις κοινοτικές/ δημόσιες αρχές Βελτιωμένη πελατειακή εμπιστοσύνη Βελτιωμένες σχέσεις με εταιρικούς συνεταίρους & επενδυτές Βελτιωμένη οικονομική ικανοποίηση εργαζομένων Βελτιωμένη οικονομική απόδοση Άλλα οφέλη Δεν έγιναν αντιληπτά οφέλη Δε γνωρίζω/ Δεν απαντώ *Τα στοιχεία αναφέρονται σε ΜΜΕ που συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες. Πηγή: ΕΝSR Enterprise Survey 2001 Συντομογραφία των χωρών της έρευνας A Αυστρία, B Βέλγιο, DK Δανία, FIN Φιλανδία, F Γαλλία, D Γερμανία, EL Ελλάδα, IS Ισλανδία, IRL Ιρλανδία, I Ιταλία, LI Λίνχεσταϊν, L Λουξεμβούργο,NL Ολλανδία, NO Νορβηγία, P Πορτογαλία, E Ισπανία, S Σουηδία, CH Ελβετία, UK Αγγλία, Europe-19 Ευρωπαϊκή Οικονομική Περιφέρεια (EEA) συν Ελβετία. Καθώς οι ΜΜΕ δεν αντλούν αξία από την δέσμευσή τους με τον ίδιο τρόπο όπως οι μεγάλες επιχειρήσεις, είναι σημαντικό να βοηθήσουμε τις ΜΜΕ να υιοθετήσουν μια πιο στρατηγική προσέγγιση. Η συλλογή αποδεικτικών στοιχείων σχετικά με τα οικονομικά επιχειρήματα για διαφορετικά είδη ΜΜΕ που λειτουργούν σε διαφορετικά πολιτιστικά υπόβαθρα είναι κρίσιμη για την καλύτερη κατανόηση και μεγαλύτερη συμμετοχή των ΜΜΕ. Στο μέλλον, η πιο σημαντική πίεση για την υιοθέτηση πρακτικών της ΕΚΕ από τις ΜΜΕ αναμένεται να ασκηθεί από τους μεγάλους επιχειρηματικούς πελάτες τους, που με τη σειρά τους θα μπορούσαν να βοηθήσουν τις ΜΜΕ να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις 74

77 αυτές με την παροχή κατάρτισης, με προγράμματα καθοδήγησης και με άλλες πρωτοβουλίες. Η έρευνα Action Research on Corporate Citizenship among European Small and Medium Enterprises, από την CEFRE Group το 2001, έδειξε ότι: Οι πολιτικές και οι πρακτικές ΕΚΕ για τις ΜΜΕ είναι συνήθως πιο ανεπτυγμένες σε σχέση με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από ό, τι στις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Αυτό αντικατοπτρίζει το μεγάλο βαθμό ανάληψης περιβαλλοντικών δημόσιων πολιτικών, δημόσιας ευαισθητοποίησης και της διεθνούς τυποποίησης πιστοποίησης και ελέγχου των διαδικασιών. Οι ΜΜΕ τείνουν όλο και περισσότερο να δίνουν προτεραιότητα στα θέματα ΕΚΕ και να επικεντρωθούν σε ένα ή δύο βασικά ζητήματα, παρά να καλύψουν το ευρύ φάσμα κοινωνικών και περιβαλλοντικών θεμάτων, τα οποία οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν. Οι ΜΜΕ τείνουν να εστιάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό σε τοπικά θέματα και προγράμματα όσον αγορά την κοινωνική τους συμπεριφορά. Οι ΜΜΕ τείνουν να είναι πιο ενεργές, όσον αφορά τις δράσεις ΕΚΕ, όπου έχουν μεγαλύτερα δίκτυα επικοινωνιών, όπου έχουν δώσει μεγαλύτερη έμφαση στην ποιότητα, όταν είναι συνδεδεμένες με ξένες χώρες ή συμμετείχαν σε παραγωγικές διαδικασίες με υψηλές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ή παρουσιάζουν έντονη χρήση ανθρώπινου κεφαλαίου. Προκειμένου να γίνει η ΕΚΕ μια στρατηγική δύναμη η οποία να συμβάλει στη διεθνή ανάπτυξη και στην εξάλειψη των αρνητικών εξωτερικών επιδράσεων των επιχειρήσεων, θα πρέπει να αναπτυχθούν αποτελεσματικές και βιώσιμες προσεγγίσεις κοινωνικής υπευθυνότητας για τις Μικρές και Μεσαίες Επιχειρήσεις. Είναι ζωτικής σημασίας: η πολιτική της ΕΚΕ να στηρίζει τον ρόλο των ΜΜΕ στην ανάπτυξη, να τονώνει τα πλεονεκτήματα αυτών, και μη θεωρείται ως έννοια που υπονομεύει τις επιχειρησιακές της λειτουργίες. να μη θεωρηθεί ότι οι ΜΜΕ θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τα πρότυπα ΕΚΕ και να μη γίνει το μελανό σημείο πρακτικών περιβαλλοντικής εκμετάλλευσης και καταστροφής. 75

78 Επομένως, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ είναι να μειώσουν τα εμπόδια και τις απειλές, ενισχύοντας παράλληλα τις ευκαιρίες και τα κίνητρα για να εξασφαλιστεί ότι η ΕΚΕ έχει μεγάλη και θετική επίδραση για τις ΜΜΕ (Raynard, 2002). Πίνακας 7: CSR for SMEs: Swat Analysis. Απειλές «Προστατευτισμός από την πίσω πόρτα». Το καθήκον της συμμόρφωσης και του ελέγχου. Το παράδοξο της ΕΚΕ: μπορούν οι ΜΜΕ να δημιουργήσουν οφέλη από την εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ; Ευκαιρίες Καλύτερη ευθυγράμμιση με τις απαιτήσεις των καταναλωτών, την εξοικονόμηση κόστους, την παραγωγικότητα και την καινοτομία. Οι ΜΜΕ ως αποδέκτης των πρωτοβουλιών ΕΚΕ. Ευρύτερα οφέλη από την εφαρμογή δράσεων ΕΚΕ, όπως δια βίου μάθηση, τοπική ανάπτυξη. Εμπόδια Έλλειψη τεχνογνωσίας, επενδύσεων, εξειδίκευσης και κατάρτισης. Λίγες πρωτοβουλίες ΕΚΕ που προσανατολίζονται στις ΜΜΕ. Πρωτοβουλίες σχετικές με την εφοδιαστική αλυσίδα σπάνια επεκτείνονται πέρα από το πρώτο επίπεδο. Μεγαλύτερη ανάγκη για αναβάθμιση της τεχνολογίας, της ποιότητας στη διαχείριση και του μάρκετινγκ. Ανταγωνιστικές τιμές και περιορισμένη πίεση καταναλωτών. Κίνητρα Πιέσεις από τις πολυεθνικές εταιρείες (Transnational Corporations TNCs) για υιοθέτηση κώδικα για την εφοδιαστική αλυσίδα και γενικότερη απαίτηση για πιστοποιήσεις. Η στροφή των αγορών, η ανάγκη για ευθυγράμμιση της παραγωγής προς την κατεύθυνση αλλαγής των προτιμήσεων του καταναλωτή και των διεθνοποιημένων προτύπων. Πιέσεις από την τοπική κοινωνία, τις δημόσιες αρχές και την κοινωνία των πολιτών. Οφέλη επιχειρηματικών στρατηγικών. Πηγή: Raynard,

79 «Το γεγονός ότι οι μικρές επιχειρήσεις έχουν ως βασικό προσόν το καλά εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό, τις ισχυρές διαπροσωπικές σχέσεις και την επιτυχημένη τοπική διασύνδεση σημαίνει ότι είναι ικανές να αποτελέσουν ένα καλό περιβάλλον για την άνθιση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης»27 (Draper, 2000). Οι μελέτες εκείνες που συγκρίνουν την πρακτική της ΕΚΕ μεταξύ μεγαλύτερων και μικρότερων εταιρειών, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις «σκοράρουν» πιο χαμηλά. Όμως, αυτό μπορεί να αποδίδεται αφενός στην έλλειψη επίσημης πολιτικής, και ιδιαίτερα πολιτικής ΕΚΕ που να ανταποκρίνεται στα ειδικά χαρακτηριστικά των ΜΜΕ, και αφετέρου στις ουσιαστικές διαφορές στις επιχειρηματικές επιδόσεις (Centre for Social Markets, 2001). Φυσικά, μερικές πλευρές της επιχειρηματικής συμπεριφοράς των ΜΜΕ μπορούν να δείχνουν ως παραδείγματα «σιωπηρής Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης»: Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν περιορισμένη διεθνή παρουσία απ ότι οι πολυεθνικές. Γι αυτό το λόγο, παρουσιάζουν μια πιο μακροπρόθεσμη στρατηγική επενδύσεων σε μια μεμονωμένη τοπική κοινότητα. Μερικές οικογενειακές επιχειρήσεις επιδεικνύουν δυνατούς θρησκευτικούς δεσμούς και φιλανθρωπικές προσεγγίσεις. Οι ΜΜΕ διατηρούν στενούς δεσμούς με την τοπική κοινωνία και το πολιτισμικό περιβάλλον και μπορεί να είναι καλύτερα ενημερωμένες για τους κινδύνους και τις έκτατες ανάγκες από ότι οι πολυεθνικές επιχειρήσεις. Η σύνδεση μεταξύ της ΕΚΕ και των ΜΜΕ θα έχει σημαντικές επιπτώσεις τόσο για τις οργανώσεις που ασχολούνται με την προώθηση και την ανάπτυξη της ΕΚΕ όσο και για εκείνες που ασχολούνται με την υποστήριξη της ανάπτυξης των ΜΜΕ. Οπότε, είναι σημαντικό να: Να εξασφαλιστεί ότι η ΕΚΕ δεν είναι πρότυπο προστατευτισμού ή διακρίσεων. Διεθνώς συμφωνηθέντα πρότυπα, όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι Θεμελιώδεις Συμβάσεις της Διεθνής Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) να αποτελέσουν βάση για την παγκόσμια ΕΚΕ. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι οι διαδικασίες διαχείρισης που να 27 "The fact that small businesses have a heightened requirement for good, multi-skilled employees, strong personal relationships and successful local engagement means that small firms can be a good environment for corporate social responsibility to flourish." 77

80 λαμβάνουν υπόψη τον πολιτισμό, το περιβάλλον, και το μέγεθος των ΜΜΕ (Henriques et al., 2002). Οι ΜΜΕ θα πρέπει να ξεκινήσουν τη διαδικασία ανάπτυξης των προτύπων και των εργαλείων της ΕΚΕ μέσα από τη διαβούλευση, συνεργασία και καθοδήγηση σε τοπικό επίπεδο. Πρωτοβουλίες ΕΚΕ που αποσκοπούν στην εξεύρεση καινοτόμων λύσεων για τη μείωση των κοινωνικών προβλημάτων, όπως είναι η φτώχεια, η εκμετάλλευση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η υποβάθμισης του περιβάλλοντος, και την αύξηση των κοινωνικών "αγαθών", όπως των βιώσιμων μέσων, της εκπαίδευσης και της βιοποικιλότητα, πρέπει να περιλαμβάνουν συνολική ανάλυση των επιπτώσεων, καθώς και την παρακολούθηση της συμμόρφωσης. Η επιρροή αυτών των πρωτοβουλιών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης για την ανάπτυξη των ΜΜΕ είναι μια σημαντική συνιστώσα των επιπτώσεών τους και θα πρέπει να μετριέται, να διαχειρίζεται σωστά και να αξιολογείται ως συστατικό για την επιτυχία τους. Ενσωμάτωση των μέσων για τη βελτίωση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων με τα εργαλεία για τη βελτίωση διαχείρισης ποιότητας. Αυτό έχει αρχίσει να συμβαίνει στον ανεπτυγμένο όσον αφορά την ΕΚΕ Βορρά. Ωστόσο, η κοινωνική και περιβαλλοντική πίεση στους προμηθευτές τείνουν να είναι αποσπασματικές και ασύνδετες με την επιχειρηματική υπόθεση. Πρωτοβουλίες ΕΚΕ που αφορούν την εφοδιαστική αλυσίδα θα πρέπει να περιλαμβάνουν υποστήριξη στις ΜΜΕ για τη διαχείριση της ποιότητας και έμφαση στον επιχειρησιακό σχέδιο, καθώς και σχετικά με τη συμμόρφωση των μηχανισμών. Όπως βρέθηκε από το Resource Centre for the Social Dimensions of Business Practice στην έρευνα σχετικά με την Τανζανία, κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις του Βορρά θα πρέπει να θέσουν ως προτεραιότητα τη στήριξή τους στους προμηθευτές των αναπτυσσόμενων χωρών με τη μορφή της διαχειριστικής υποστήριξης και της εποπτείας, τα οποία είναι μεγαλύτερης σημασίας από ό, τι η βοήθεια σχετικά με τους κώδικες πρακτικής (Shankleman et al. 2001). 78

81 Σχήμα 6: Επιπτώσεις ΕΚΕ στις ΜΜΕ. Πηγή: Raynard, 2002 Ανάπτυξη ενός πλαισίου "Ευθύνης για τις Μικρές Επιχειρήσεις» για την κατανόηση και την προώθηση του θετικού κοινωνικού αντίκτυπου των ΜΜΕ, ειδικότερα τον τρόπο που εκτιμά, ανακοινώνει, επιβραβεύει και βελτιώνει τη «σιωπηρή κοινωνική ευθύνη», κάτι που ισχύει ήδη σε πολλές ΜΜΕ. Δεδομένου της διαφορετικότητας του περιβάλλοντος των ΜΜΕ, αποτελεσματικές και βιώσιμες προσεγγίσεις ΕΚΕ, θα δείχνουν και θα λειτουργούν με διαφορετικό τρόπο από ό,τι για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις (TNCs). Το κλειδί, συνεπώς, είναι να κατανοηθεί η σχέση που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών επιχειρησιακών περιβαλλόντων. Ένας τρόπος με τον οποίο μπορεί να αναπτυχθεί ένα τέτοιο πλαίσιο είναι να γίνονται εμπειρικές έρευνες σε ό, τι κάνουν ήδη οι ΜΜΕ από την πλευρά της υπεύθυνης επιχειρηματικής πρακτικής (Raynard, 2002). Παραδείγματος χάριν, πώς συνεργάζονται με τους ενδιαφερόμενους φορείς, πώς συμβάλλουν στις τοπικές κοινότητες, τι περιβαλλοντικά μέτρα λαμβάνουν για την ενεργειακή απόδοση, κ.λπ. Ενίσχυση των κινήτρων για υπεύθυνη συμπεριφορά στις μικρές επιχειρήσεις. Για τις πολυεθνικές η ΕΚΕ είναι ήδη επιτακτική, αλλά για πολλές ΜΜΕ δεν έχει γίνει ακόμα ώστε να αφιερώσουν πόρους στον τομέα αυτό. Σαφώς, κοινωνικές και περιβαλλοντικές βελτιώσεις έχουν αποδώσει οικονομικά οφέλη. Ωστόσο, αυτό θα πρέπει να συμβαδίζει με την τεχνική και την διαχειριστική αναβάθμιση, και φυσικά να συνδέεται με την ποιότητα, την παραγωγικότητα και την καταναλωτική ζήτηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι απαραίτητο για τις πολυεθνικές να παράσχουν κίνητρα και υποστήριξη, ή διαφοροποιούν τον χαρακτήρα των αγορών τους και προμηθειών τους, προκειμένου η συμμόρφωση 79

82 με τους αυστηρούς κώδικες δεοντολογίας να καταστεί οικονομικά βιώσιμη για τους προμηθευτές τους. Αυτό που έχει σημασία είναι γίνουν προσπάθειες προαγωγής της παγκόσμιας εταιρικής κοινωνικής ευθύνης πέρα από την πρώτη και τη δεύτερη γενιά (φιλανθρωπίες και στρατηγική πολιτική, αντίστοιχα) στην τρίτη γενιά, όπου οι ηγέτιδες εταιρείες επηρεάζουν τους τομείς της αγοράς και της δημόσιας πολιτικής με τρόπο που να διασφαλίζει την ύπαρξη πραγματικής επιχειρηματικού σχεδιασμού κοινωνικής ευθύνης για όλες τις εταιρείες (Zadek, 2001). Να προωθήσει την επιχειρησιακή ανάπτυξη ως ένα βασικό ζήτημα για την ΕΚΕ των πολυεθνικών εταιρειών. Κάτι τέτοιο υπερβαίνει τις πολιτικές φιλανθρωπίας και αναφέρεται σε πολιτικές στρατηγικής ευθυγράμμισης, συμμετοχής στην τοπική κοινότητα, διαλόγου μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών, εταιρικών σχέσεων, επενδύσεων, καθιέρωσης θεσμών και κανόνων, δημόσιας τάξης και υπεράσπισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στρατηγικές για την υποστήριξη της επιχειρησιακής ανάπτυξης στο πλαίσιο της ΕΚΕ μπορούν να αντληθούν από τις υπάρχουσες μορφές στήριξης για τις ΜΜΕ, όπως υποστηρίχτηκε στο συνέδριο της UNIDO το 2000 (UNIDO, 2001). Αυτό δίνει επιπλέον ώθηση στις ΜΜΕ όχι μόνο στη δική τους ανάπτυξη, αλλά και στην ικανότητά τους να επηρεάσουν την ΕΚΕ ως προς τις δικές τους προοπτικές. Το σημαντικότερο σημείο είναι ότι αυτές οι στρατηγικές θα πρέπει να έχουν ιδιαίτερη έμφαση στην ανακούφιση της φτώχειας και δεν θα πρέπει να αναληφθούν μόνο έναντι των πιο αναπτυγμένων ΜΜΕ του Νότου. 3.5 MME & EKE ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ H δημοσιευμένη μελέτη του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις (2002) έδειξε ότι το 50% των ευρωπαϊκών ΜΜΕ εφαρμόζουν ήδη δράσεις ΕΚΕ, με ποσοστά που κυμαίνονται από 32% στη Γαλλία έως 83% στη Φινλανδία. Η μελέτη "Οι Ευρωπαϊκές ΜΜΕ και η κοινωνική και περιβαλλοντική ευθύνη" ερεύνησε τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές δράσεις ΜΜΕ σε 19 ευρωπαϊκές χώρες. Οι πλειονότητα των ΜΜΕ που ρωτήθηκαν δήλωσαν ότι ασχολούνται με την ΕΚΕ από μόνες τους, παρακινούμενες από την προσωπική αίσθηση ευθύνης και ενσωμάτωσης στις τοπικές κοινότητες. 80

83 Αν και μερικές διαπίστωσαν οφέλη στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες, όπως, για παράδειγμα, αύξηση της πιστότητας των πελατών (33%) ή καλύτερες σχέσεις με την τοπική κοινότητα και τις αρχές (26%), η μελέτη έδειξε ότι οι ΜΜΕ συνεχίζουν να μην έχουν εργαλεία για ολοκληρωμένη και πλήρη μέτρηση της επίδρασης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών τους προγραμμάτων και δράσεων. Πιο συγκεκριμένα, μέσω ερευνών Ευρωπαϊκής κλίμακας, οι Νορβηγικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν αναδειχθεί ως οι πλέον κοινωνικά υπεύθυνες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γεγονός που ασφαλώς δεν είναι τυχαίο αφού η Νορβηγία έχει μακρά παράδοση παγκοσμίων δεσμεύσεων αφενός, και αφετέρου τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν ύψιστο ζήτημα στην Εταιρική Υπευθυνότητα της χώρας, όπως επίσης και η ποικιλία του εργατικού δυναμικού ως προς την εκπαίδευση, το φύλο, την ηλικία, την εθνικότητα, τη φυλή, την σεξουαλική κατεύθυνση, τα πνευματικά και φυσικά χαρακτηριστικά (έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: CSR Europe, 2004) (Willums, 2004). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Νορβηγοί θεωρούν ότι η ΕΚΕ υποδηλώνει την συνολική υπευθυνότητα μιας εταιρείας στη διασφάλιση ορθών χειρισμών σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. Έτσι, για εκείνους, ο όρος «βιωσιμότητα» (sustainability) αναφέρεται περισσότερο σε περιβαλλοντικές υποθέσεις και υποχρεώσεις από την πλευρά των Εταιρειών, ενώ η έννοια της «κοινωνικής λογιστικής και λογοδοσίας» (social accountability) εστιάζει κυρίως στο κοινωνικό στοιχείο στα πλαίσια της υπευθυνότητας μιας εταιρείας. Ο όρος ΕΚΕ είναι ο συχνότερα χρησιμοποιούμενος και επίσης εστιάζει στα κοινωνικά στοιχεία της Εταιρικής Υπευθυνότητας. Μεγάλο τμήμα επίσης Φινλανδικών Εταιρειών εμπλέκεται σε δραστηριότητες ΕΚΕ, όπως παρουσιάζεται σε μια μελέτη του 2002 σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις (SMEs) για την κοινωνική και περιβαλλοντική υπευθυνότητα (The Observatory of European SMEs, 2002). Η συγκεκριμένη μελέτη κατέδειξε ότι το 82% των Φινλανδικών SMEs εμπλέκονται σε κοινωνικές δραστηριότητες εντός των κοινοτήτων όπου ευρίσκονται, σε σύγκριση με το 49% των SMEs στην Ευρωπαϊκή Ένωση κατά μέσο όρο και το 44% των SMEs στην Ελλάδα, όπου οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις είναι οι λιγότερο ενεργές σε επίπεδο κοινωνικής δραστηριότητας. Οι Φινλανδικές εταιρείες επιπλέον δεσμεύονται στην άσκηση πρακτικών CSR κυρίως λόγω του ενδιαφέροντος και της πίστης του top management τους στην Εταιρική Υπευθυνότητα και τις αρχές της, παράλληλα με το ότι η CSR εμφανίζεται να αποτελεί 81

84 ανταπόκριση στις προσδοκίες των stakeholders τους. Σύμφωνα με μια έρευνα που έγινε σε 269 Φιλανδούς CEOs το Νοέμβριο του 2002, το ενδιαφέρον του top management και των ιδιοκτητών στις αρχές της CSR θεωρήθηκε το σημαντικότερο κίνητρο για δέσμευση στην εταιρικά υπεύθυνη συμπεριφορά. Παράλληλα, εξίσου σημαντική εμφανίζεται και η πεποίθηση ότι η υπεύθυνη συμπεριφορά ενδυναμώνει την εταιρική φήμη και δημιουργεί μακροπρόθεσμα οικονομική αξία. Τέλος, ο σημαντικός ρόλος των προσδοκιών των stakeholders ως προς την κινητοποίηση των Φινλανδικών Εταιρειών για υιοθέτηση πρακτικών CSR, επιβεβαιώθηκε και από άλλη μελέτη στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις της χώρας, σύμφωνα με την οποία οι τρεις βασικοί λόγοι για την επιτυχή πραγματοποίηση κοινωνικών δραστηριοτήτων, περιελάμβαναν την ενδυναμωμένη πίστη, την ικανοποίηση των εργαζομένων και τις σχέσεις με τους μετόχους (Kohronen, 2004). Αντίθετα, στη Δανία (Morsing, 2004), η Κυβέρνηση αποτελεί την κινητήρια δύναμη που ωθεί τις πρακτικές CSR. Ήδη από το 1994, η Δανή υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων, Karen Jespersen, στην τότε σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση, ήταν η πρώτη που απαίτησε εταιρική αρωγή και ενίσχυση για την κατάκτηση της πρόκλησης της CSR και ετοίμασε μια Δανέζικη agenda για την Εταιρική Υπευθυνότητα, στην οποία αναφέρθηκε ως την «αποκλειστική στρατηγική marketing εργασίας». Το ιδανικό και ο στόχος ήταν η κοινωνική συνοχή και το μέσο για την επίτευξή της ήταν η κινητοποίηση των ιδιωτικών εταιρειών και των κοινωνικών εταίρων σε social partnerships, κοινωνικούς συνεταιρισμούς., έτσι ώστε να υπάρξει επικέντρωση στα προβλήματα της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Μια ευρεία καμπάνια υπό τον εύστοχο τίτλο «Μας Αφορά Όλους» ξεκίνησε το ίδιο έτος από την συγκεκριμένη πρωτοπόρο υπουργό, η οποία συνέδεσε την αγορά εργασίας και τα κοινωνικά ζητήματα, καθώς επίσης και ενθάρρυνε τους εταίρους ιδιωτικού και δημοσίου τομέα ώστε να ενώσουν τις δυνάμεις τους για το κοινό καλό. Στην Ολλανδία, ο βασικός οδηγός στην εδραίωση της CSR ήταν η ξεκάθαρη και οριστική αλλαγή στις θέσεις μεταξύ επιχειρήσεων, Οργανισμών, Κυβέρνησης και πολιτών. Η Εταιρική Υπευθυνότητα παρουσίασε εντυπωσιακή αύξηση εντός του πλαισίου της Κοινωνίας των Πολιτών (Cramer, 2004). Όσον αφορά στην περίπτωση της Γαλλίας δε, η CSR ρίζωσε ιστορικά στην ανάπτυξη της κοινωνίας τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα, οπότε επί δεκαετίες μεγάλες Εταιρείες εισήγαγαν κοινωνικά σχέδια και κοινωνικούς θεσμούς που κάλυπταν τους 82

85 εργαζόμενους και τις οικογένειές τους καθ όλη τη διάρκεια της ζωής τους (Beaujolin et al., 2004). Η πρώτη κυβερνητική πρωτοβουλία ΕΚΕ στη Γαλλία χρονολογείται από την εποχή της κυβέρνησης Lionel Jospin, οπότε και δημιουργήθηκε η προπαρασκευαστική επιτροπή με συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων για τη διαμόρφωση εθνικής στρατηγικής για την ΕΚΕ. Στο τέλος του 2002, η επόμενη κυβέρνηση Jean-Pierre Raffarin ίδρυσε το Εθνικό Συμβούλιο για τη βιώσιμη ανάπτυξη, το οποίο το 2003 καθόρισε τις έξι κύριες στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές, με φιλοσοφία το ότι «η κοινωνική ευθύνη μοιράζεται σε όλους, χωρίς διακρίσεις μεταξύ των συμπρωταγωνιστών». Παράλληλα, ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Ανωτάτων Σπουδών για την επαγγελματική κατάρτιση στην Αειφορία, προωθήθηκε η ακαδημαϊκή έρευνα και διευκολύνθηκε ο σχεδιασμός ευρωπαϊκής εμβέλειας «εργαλείων ΕΚΕ», ενώ προωθήθηκε και η σύναψη μιας διεθνούς συμφωνίας. Το 2003, η αρμόδια κυβερνητική επιτροπή υιοθέτησε πενταετή εθνική στρατηγική βιωσιμότητας, με την οποία προωθείται η ΕΚΕ με τη δημιουργία εθνικού συστήματος αναφοράς, με την ανάλυση πρακτικών και με την ανάπτυξη κοινωνικά υπεύθυνων επενδύσεων, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να συμμετέχουν εθελοντικά σε διαδικασίες αειφορίας και σε απαραίτητη πιστοποίησή τους. Στη Γαλλία η ΕΚΕ προωθείται συνολικά στο δημόσιο τομέα μέσα από κρατικά όργανα, δημόσιες υπηρεσίες και ημικρατικές υπηρεσίες και Οργανισμούς. Πλέον, παρά τη μακρά περίοδο δυσπιστίας και σκεπτικισμού που προϋπήρξε (ειδικά εκ μέρους των μικρομεσαίων και θυγατρικών επιχειρήσεων που δεν επέδειξαν ιδιαίτερη συνέπεια στην εφαρμογή νόμων για ακριβείς ετήσιους απολογισμούς πρακτικών ΕΚΕ), η σχέση επιχειρήσεων και ενεργού κοινωνίας έχει βελτιωθεί στη Γαλλία και στην αλλαγή αυτή ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι εμφανής (Δαμουλιάνου, 2003). Συμπερασματικά, μπορεί να παρατηρηθεί μια Βόρεια-Νότια διάκριση: το μεγαλύτερο μέρος των ΜΜΕ που εμπλέκονται σε εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες βρίσκεται στις βόρειες (Φινλανδία, Δανία, Ισλανδία και Νορβηγία) και στις κεντρικές Ευρωπαϊκές χώρες (δηλαδή Αυστρία, Λιχτενστάιν). Στις περισσότερες νότιες χώρες (Ισπανία, Ιταλία και Ελλάδα) καθώς και στη Γαλλία και στο Ηνωμένο Βασίλειο η κοινωνική εμπλοκή είναι λιγότερο συνήθης μεταξύ των ΜΜΕ. Ο λόγος για τη διαφορετική συμπεριφορά μπορεί να περιλαμβάνει διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις, διαφορετικές 83

86 προσδοκίες για την επιχειρηματική εμπλοκή από το κοινό ή διαφορετικές δημόσιες παραδόσεις πρόνοιας. Σχήμα 7: Ταξινόμηση των Ευρωπαϊκών χωρών σύμφωνα με το ποσοστό των εμπλεκόμενων ΜΜΕ σε εξωτερικές κοινωνικές δραστηριότητες. Πηγή: ENSR, Enterprise Survey, Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Συγκριτικά με τα δεδομένα της Ευρώπης, στην Ελλάδα η ΕΚΕ αποτελεί σχετικά νέα έννοια, που έχει αποκτήσει ώθηση από το 2001 μεταξύ επιχειρηματιών, οργανισμών προώθησης της EKE, και της Πολιτείας. Η ακαδημαϊκή έρευνα βρίσκεται στα πρώτα της βήματα όσον αφορά στο συγκεκριμένο αντικείμενο, εστιάζοντας κυρίως στον ρόλο της επιχείρησης εντός των πλαισίων της κοινωνίας, ένα ρόλο που υπόκειται σε εντυπωσιακή μεταβολή. Μια πρώτη βασική παραδοχή για την Εταιρική Υπευθυνότητα είναι το γεγονός ότι δεν αποτελεί πια «περιφερειακή» δραστηριότητα για τις επιχειρήσεις. Ακόμη και έτσι όμως, σύμφωνα με διαπιστώσεις ειδικών Συμβούλων Επικοινωνίας στον τομέα της Ε.Κ.Ε (Αναλυτής, 2007), φαίνεται ότι στον Ελλαδικό χώρο οι Εταιρείες δεν έχουν καταλήξει σε κάποιο απόλυτο μοντέλο δράσης, και έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, ακόμη συμβαίνει να αποκαλούνται προγράμματα Ε.Κ.Ε. σποραδικές χορηγίες ή φιλανθρωπικές 84

87 εκδηλώσεις, γεγονός που ερμηνεύεται εν μέρει από το ότι οι περισσότερες επιχειρήσεις είναι μικρομεσαίες ή / και οικογενειακές, και η εταιρική τους υπευθυνότητα ταυτίζεται κυρίως με την αντίληψη περί φιλανθρωπίας του ιδιοκτήτη. Κρίσιμο στοιχείο, όμως, για την υιοθέτηση πρακτικών ΕΚΕ αποτελεί η εκτεταμένου βαθμού διαφθορά στην Ελλάδα. Ενδεικτικά, σύμφωνα με την Αρχή Διεθνούς Διαφάνειας ( Transparency International 28), η Ελλάδα κατά το 2003 ήταν 50η μεταξύ 133 κρατών στην κλίμακα διαφθοράς. Η Αρχή Διεθνούς Διαφάνειας με περίπου ενενήντα τμήματα-κλάδους σε παγκόσμια κλίμακα, θεωρεί την διαφθορά ως τον απόλυτο φραγμό στην ανάπτυξη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πρεσβεύει δε, το ότι οι Εταιρείες οφείλουν να δημιουργήσουν μια αποκλειστική, εσωτερική κουλτούρα βασισμένη στην εμπιστοσύνη, εντός των πλαισίων της οποίας η δωροδοκία δεν θα είναι σε καμία περίπτωση ανεκτή. Σημαντικά είναι τα αποτελέσματα της πρωτοποριακής διεθνούς μελέτης 29 για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη που παρουσιάστηκαν από τον Διευθύνοντα Σύμβουλο του Centre for Sustainability & Excellence (CSE, 2005), κ. Νίκο Αυλώνα. Στόχος της Έρευνας ήταν ο προσδιορισμός των αντιλήψεων των επιχειρήσεων σε τρία καίρια ζητήματα για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, που είναι η επίδραση της ΕΚΕ στη βιώσιμη ανάπτυξη/αειφορία & Εταιρική Φήμη, η αξιολόγηση του απολογισμού που διαθέτουν οι επιχειρήσεις για ενέργειες ΕΚΕ και οι καλές πρακτικές σε θέματα που αφορούν την εταιρική κοινωνική ευθύνη και αξιοποίησή της στη βελτίωση της εταιρικής κοινωνικής φήμης & αειφορίας, τόσο σε μικρομεσαίες όσο και σε μεγάλες επιχειρήσεις. Τα αποτελέσματα της Έρευνας, αλλά και οι συγκρίσεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ μεγάλων & μικρομεσαίων επιχειρήσεων στην Ελλάδα και υπόλοιπη Ευρώπη συνοψίζονται παρακάτω: Υπάρχει από τη μεγάλη πλειοψηφία των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, η έλλειψη συστηματικών μεθοδολογιών/ μοντέλων, για την πλήρη ενσωμάτωση, 28 Βλέπε περισσότερα, στο 29 Η μελέτη πραγματοποιήθηκε το χρονικό διάστημα από τον Οκτώβριο 2004 έως τον Ιανουάριο 2005, βάσει εξειδικευμένου ερωτηματολογίου σε 62 συνολικά Οργανισμούς από την Ελλάδα και άλλες χώρες (ειδικότερα, 60% από εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον ελλαδικό χώρο, ενώ 40% από εταιρείες της υπόλοιπης Ευρώπης), τηλεφωνικές δημοσκοπήσεις και επισκέψεις σε ιστοσελίδες για τη συλλογή ποιοτικών στοιχείων. 85

88 αξιολόγηση αλλά και κατανόηση του απολογισμού που διαθέτουν για ενέργειες & πρακτικές ΕΚΕ. Ενώ οι πρακτικές ΕΚΕ, φαίνεται να είναι κύριο χαρακτηριστικό εταιρειών με σύγχρονες πρακτικές μάνατζμεντ, δεν διαφαίνεται η άμεση επίδρασή τους στα επιχειρησιακά αποτελέσματα. Αντίστοιχα η επίδραση των ενεργειών ΕΚΕ είναι άμεση στις αντιλήψεις των συμμετοχών και κατά συνέπεια στην εταιρική φήμη. Το 47% των επιχειρήσεων δηλώνει ότι το ποσοστό του ετησίου Κέρδους που χρησιμοποιήθηκε το προηγούμενο οικονομικό έτος (2003) σε δραστηριότητες σχετικές με την ΕΚΕ ήταν λιγότερο από 0.5% επί του συνολικού κέρδους. Oι μεγάλες επιχειρήσεις ξοδεύουν σημαντικά περισσότερο από τις ΜΜΕ. Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 55%. Μόνο το 37% των εταιρειών που συμμετείχαν σε αυτήν την έρευνα φαίνεται να διαθέτει ολοκληρωμένη εταιρική στρατηγική για την ΕΚΕ, αναπτύσσουν Ετήσια Έκθεση (Κοινωνικό Απολογισμό) δημοσιεύοντας πέρα από την οικονομική, την περιβαλλοντολογική και κοινωνική απόδοση, έχουν υπεύθυνο άτομο ή επιτροπή για την ΕΚΕ. Το αντίστοιχο ποσοστό για την Ελλάδα είναι 10%, ενώ οι ελληνικές επιχειρήσεις φαίνεται να χειρίζονται τα θέματα ΕΚΕ με έμφαση στην επικοινωνία παρά στην ουσία τους. Συνοπτικά από τα αποτελέσματα της Διεθνούς Μελέτης διαφαίνεται ότι στο αρχικό στάδιο ωριμότητας, στο οποίο βρίσκεται η πλειοψηφία των μεγάλων επιχειρήσεων στην Ελλάδα, οι πρακτικές της ΕΚΕ είναι μέρος δραστηριοτήτων κυρίως του τμήματος δημοσίων σχέσεων και επικοινωνίας με έμφαση στη φιλανθρωπία και χορηγία παρόλο που υπάρχει αναγνώριση της σημασίας της ως προς τη βιώσιμη ανάπτυξη. Αντίστοιχα ο πρόχειρος προγραμματισμός σχετικών δραστηριοτήτων μπορεί να αποβεί ανούσιος και να οδηγήσει σε περιττές δαπάνες. Για τις ώριμες επιχειρήσεις η ΕΚΕ αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της εταιρικής πολιτικής και στρατηγικής, ενώ μια σειρά από καλές πρακτικές διαγνώστηκαν από πολυεθνικές επιχειρήσεων που αποδεικνύουν πως βρίσκονται σε ένα εξαιρετικά καλό επίπεδο ενσωμάτωσης της ΕΚΕ στη στρατηγική τους. Σε αυτό το στάδιο συνήθως υπάρχει αρμόδιο τμήμα ή επιτροπή που είναι υπεύθυνη για σχετικές δραστηριότητες, για την επίτευξη στρατηγικών στόχων, καθώς και για την ετήσια δημοσιοποίηση Κοινωνικού Απολογισμού. Σε αυτό το επίπεδο φαίνεται βρίσκονται ελάχιστες επιχειρήσεις σήμερα στην Ελλάδα. 86

89 Οι πολυεθνικές βιομηχανικές εταιρείες που λειτουργούν στην Ελλάδα και λίγες εγχώριες, είναι οι πλέον ενεργοί οργανισμοί στην εφαρμογή πρακτικών EKE. Μερικές από αυτές δημοσιεύουν ετησίως κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς απολογισμούς ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, εξασφαλίζοντας έτσι στα ενδιαφερόμενα μέρη τους αυξημένη διαφάνεια και ευρύτερο πλαίσιο λήψης αποφάσεων. Η παροχή υπηρεσιών και ο εμπορικός τομέας ανέδειξαν μια εύρωστη οικονομική ανάπτυξη κατά τα τελευταία έτη στην Ελλάδα. Ως συνέπεια, οι εταιρείες παροχής υπηρεσιών και οι εμπορικές εταιρείες επένδυσαν κυρίως σε προγράμματα αναδοχής τέχνης και αθλητισμού, υποστηριζόμενα από μεγάλες διαφημιστικές εκστρατείες. Τελευταία, η έμφαση δίνεται στην ανάπτυξη ανθρώπινων πόρων και σποραδικά σε προγράμματα κοινωνικών σχέσεων (Tsakarestou, 2004). Παράλληλα, ως ιδιαίτερα ανησυχητικά χαρακτηρίζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την 4η Πανελλαδική έρευνα για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και την Υπεύθυνη Κατανάλωση-CSR 2008 που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Επικοινωνίας με τη συνεργασία του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ, του Παντείου Πανεπιστημίου και της MRB Hellas. Συγκεκριμένα, οι καταναλωτές που τον περασμένο χρόνο αντάμειψαν μια κοινωνικά υπεύθυνη εταιρεία αγοράζοντας προϊόντα της ή μιλώντας θετικά για αυτήν σε άλλους, μειώθηκαν κατά 12% εντός του τελευταίου έτους (από 51,1% το 2007, το ποσοστό μειώθηκε στο 39,1% το 2008). Αντίστοιχα, οι καταναλωτές που τον περασμένο χρόνο τιμώρησαν μια εταιρεία που δεν θεωρούν κοινωνικά υπεύθυνη αρνούμενοι να αγοράσουν τα προϊόντα της ή επικρίνοντάς την στους άλλους, μειώθηκαν κατά 6,8% εντός του τελευταίου έτους (από 64,9% το 2007, το ποσοστό μειώθηκε στο 58,1% το 2008). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που μέσω των ευρημάτων της έρευνας CSR παρατηρείται μείωση στα ανωτέρω ποσοστά. Στην ίδια έρευνα, συνολικά, σε σχέση με τον βαθμό κοινωνικής υπευθυνότητας, το 42,7% των ερωτηθέντων δηλώνουν «ενεργοί πολίτες» (από 58,4% το 2007) με θετική ή αρνητική δράση απέναντι στις εταιρείες, ενώ 56,2% των ερωτηθέντων δηλώνουν «μη ενεργοί/αδιάφοροι πολίτες» (από 39,6% το 2007). Η ανωτέρω καταγεγραμμένη μείωση της ενσυνείδητης πράξης σε σχέση με τον βαθμό κοινωνικής υπευθυνότητας θα πρέπει επίσης να συνδεθεί και, σε μεγάλο βαθμό, να αποδοθεί στην επιφύλαξη και δυσπιστία που διατυπώνουν οι καταναλωτές όσον αφορά στον υπεύθυνο ρόλο που εμφανίζουν οι εταιρείες απέναντι στην κοινωνία, καθώς και στα συνολικά κίνητρά τους, καθώς πολύ έντονη δυσπιστία εκδηλώνει η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ως προς 87

90 τους λόγους δράσης και ως προς την ειλικρίνεια σε σχέση με την κοινωνική και περιβαλλοντική δράση των εταιρειών. Πιο συγκεκριμένα, το 86,2% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι οι εταιρείες δείχνουν ένα κοινωνικό πρόσωπο με στόχο τη βελτίωση της εταιρικής τους εικόνας και όχι την επιθυμία θετικής συμβολής στο κοινωνικό σύνολο. Ομοίως, το 77,6% των ερωτηθέντων διαφωνεί με την ειλικρίνεια και την εντιμότητα της κοινωνικής και περιβαλλοντικής δραστηριότητας των εταιρειών (αύξηση ποσοστού κατά 35,9% από CSR 2005). Παράλληλα, περισσότεροι του ενός στους τρεις ερωτηθέντες (36,5%) θεωρεί ότι το ποσοστό που οι μεγάλες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη χώρα μας κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν για να είναι πιο υπεύθυνες απέναντι στην ευρύτερη κοινωνία, κυμαίνεται κάτω του 25%, όπως επίσης και με μεγάλη επιφύλαξη αντιμετωπίζουν οι ερωτώμενοι την κοινωνική και περιβαλλοντική ευαισθησία που επιδεικνύουν οι εταιρείες. Η δυσπιστία αυτή καταγράφεται από την πλειοψηφία των ερωτηθέντων (70,7%) που διαφωνεί με την άποψη ότι «οι περισσότερες εταιρείες αφουγκράζονται το κοινωνικό σύνολο και ανταποκρίνονται στις ανησυχίες του σε κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα». Στην Ελλάδα αρμόδιο για την πολιτική όσον αφορά τα ζητήματα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας. Η Ελληνική Πολιτεία εξετάζει πρακτικές, κυρίως σχετικές με την εσωτερική διάσταση της ΕΚΕ (π.χ., τη διαχείριση των ανθρώπινων δυναμικών, την υγεία και την ασφάλεια στο εργασιακό χώρο, την προσαρμοστικότητα), προκειμένου να ενσωματωθούν τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα στην επιχειρησιακή λειτουργία και στρατηγική των ελληνικών επιχειρήσεων. Αυτές οι πρακτικές δεν αποτελούν έναν ξεχωριστό τομέα στο σύστημα διακυβέρνησης προς το παρόν, αλλά προάγονται από νόμους, προγράμματα, έργα, πρωτοβουλίες και εθνικά σχέδια δράσης για την ενθάρρυνση και την διαμόρφωση ευνοϊκότερου κλίματος για την ανάπτυξη δράσεων ΕΚΕ. Αξίζει να αναφέρουμε, ότι η Ελληνική Πολιτεία δραστηριοποιείται στην προώθηση της έννοιας της «επιχειρηματικής αριστείας», μέσω του επιχειρησιακού προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα», του Γ ΚΠΣ, και μέσω της επιβράβευσης της περιβαλλοντικής μέριμνας και της Επιχειρηματικής Κοινωνικής Ευθύνης στους τομείς της ενέργειας, του τουρισμού, της μεταποίησης, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της έρευνας. Επίσης, στο πλαίσιο συνεργασίας του δημοσίου με τον ιδιωτικό τομέα, τον Ιούνιο του

91 υπογράφτηκε Μνημόνιο Συνεργασίας 30 για την προώθηση της ισότητας των δύο φύλων στους χώρους εργασίας μεταξύ της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, του Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ ΠΡΟΑΓΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΚΕ Η προσπάθεια για ενσωμάτωση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις επιχειρήσεις, να τονιστεί η σημασία, που έχει στο σύγχρονο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον, να υπάρξει πληροφόρηση, σχετικά με δράσεις και πρακτικές, πραγματοποιείται μέσω φορέων, που έχουν δημιουργηθεί για αυτό τον λόγο ή μέσω φορέων, που την υποστηρίζουν. Στην συνέχεια, θα γίνει μία μικρή αναφορά σε κάποιους από αυτούς τους φορείς, που έχουν αναλάβει ενεργή δράση και υποστηρίζουν την ένταξή της, στη λειτουργία των επιχειρήσεων ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Το CSR Europe είναι το ηγετικό Ευρωπαϊκό δίκτυο επιχειρήσεων για την εταιρική κοινωνική ευθύνη με πάνω από 65 μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες - μέλη. Από την ίδρυση του, το 1995, από τον τότε Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jacques Delors και κύριες Ευρωπαϊκές εταιρίες, αποστολή του CSR Europe είναι να βοηθάει τις εταιρίες, να ενσωματώνουν την εταιρική κοινωνική ευθύνη (ΕΚΕ) στις καθημερινές τους λειτουργίες και συναλλαγές. Είναι ένα δίκτυο επαγγελματιών εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, βασισμένο στην ανταλλαγή λύσεων ΕΚΕ και στη διαμόρφωση του σύγχρονου επιχειρηματικού και πολιτικού πλαισίου, σχετικά με την βιωσιμότητα και την ανταγωνιστικότητα των εταιρειών. Μέσω του δικτύου του, το οποίο αποτελείται από 22 Εθνικούς Εταίρους ( NPOs ) σε 19 Ευρωπαϊκές χώρες, το CSR Europe είναι σε επαφή με περίπου 1800 επιχειρήσεις, που λειτουργούν σ' ένα ευρύ φάσμα κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος. Το CSR Europe χρησιμοποιεί την ποικιλία αυτών των εθνικών στρατηγικών και προτεραιοτήτων ΕΚΕ στο διάλογο του με τα ενδιαφερόμενα μέρη για την Ευρωπαϊκή αυτή τάση. Από την άλλη πλευρά, το δίκτυο διευκολύνει τη μεταφορά εμπειριών και λύσεων ΕΚΕ προς τις επιχειρήσεις και τους Εθνικούς Εταίρους - μέλη του. 30 Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα: 89

92 Το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη 31 αποτελεί τον εθνικό Εταίρο του Ευρωπαϊκού Δικτύου (CSR Europe). Ιδρύθηκε το 2000, με στόχο τη συνεργασία και υποστήριξη των ελληνικών επιχειρήσεων, για την επίτευξη της αποδοτικότητας και της διαρκούς επιχειρηματικής και ανθρώπινης ανάπτυξης, με την ένταξη της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις βασικές επιχειρηματικές τους στρατηγικές και πρακτικές. Μέλη του είναι Σύνδεσμοι και Φορείς, που αντιπροσωπεύουν την επιχειρηματική δραστηριότητα στη χώρα μας, καθώς και επιχειρήσεις, που είναι ευαισθητοποιημένες στο θέμα, ώστε να δημιουργηθεί η βάση για την υποστήριξη της πρωτοβουλίας στην Ελλάδα σε εθνικό επίπεδο. Το Ελληνικό Δίκτυο μέχρι σήμερα αποτελείται από 91 επιχειρήσεις και 6 επιχειρηματικούς φορείς Μέλη Ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ (ΣΕΒ) Ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ), ιδρυτικό μέλος του Ελληνικού Δικτύου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, το οποίο συμμετέχει στο Δ.Σ. του Δικτύου, έχει εντάξει στην αποστολή του (mission statement) τη σύγχρονη έννοια του εταιρικού πολίτη (corporate citizenship) και τη σημασία της κοινωνικής ευαισθησίας για τις επιχειρήσεις, που επιθυμούν να διαδραματίσουν έναν πιο ενεργό ρόλο απέναντι στις προκλήσεις και αλλαγές, που συμβαίνουν στην παγκόσμια κοινωνία. Σύμφωνα με δήλωσή του, ο ΣΕΒ στηρίζει τον κοινωνικό ρόλο των επιχειρήσεων και προβάλλει τη σημαντική συνεισφορά των μελών του στο κοινωνικό σύνολο. Ενθαρρύνει όλα τα μέλη του να συμπεριλάβουν στην εταιρική τους στρατηγική θέματα, που άπτονται της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, να υιοθετήσουν κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης και να ευαισθητοποιηθούν στα θέματα της Αειφόρου/Βιώσιμης Ανάπτυξης. Τον Απρίλιο 1988 επί προεδρίας του Θεόδωρου Παπαλεξόπουλου, υιοθέτησε τις «Βασικές Αρχές Επιχειρηματικής Συμπεριφοράς» και επί προεδρίας Στέλιου Αργυρού, συνυπέγραψε στο πλαίσιο της UNICE την «Κοινή Διακήρυξη των Επιχειρήσεων της Ευρώπης». Στη Γενική Συνέλευσή του, το 2005, υιοθέτησε τη «Χάρτα Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων των Επιχειρήσεων 32», προκειμένου, να διασφαλίσει ένα σύγχρονο περιβάλλον για την επιχειρηματικότητα, την ανταγωνιστικότητα και την οικονομική ανάπτυξη. Η Χάρτα αποτελεί ένα κείμενο αρχών και αξιών, με το οποίο οι ελληνικές 31 Περισσότερες πληροφορίες για το Ελληνικό Δίκτυο για την ΕΚΕ στην ιστοσελίδα: 32 Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα: 90

93 επιχειρήσεις δηλώνουν την αυτοδέσμευσή τους να αναγνωρίσουν και να «τιμήσουν» τις υποχρεώσεις τους, διεκδικώντας παράλληλα και τα δικαιώματά τους. Στόχος της Χάρτας είναι να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός πλαισίου υποχρεώσεων και δικαιωμάτων των επιχειρήσεων, με βάση κοινές αξίες, στάσεις και αντιλήψεις, που θα αναδείξει το πρότυπο του σύγχρονου Έλληνα επιχειρηματία, θα συνεισφέρει στην αποτελεσματική συνεργασία όλων των κοινωνικών εταίρων και θα διευκολύνει τη δημιουργία και κοινή αποδοχή ενός σύγχρονου περιβάλλοντος, που προάγει την ανταγωνιστικότητα, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή. Η Χάρτα που κατήρτισε ο ΣΕΒ αποτελείται από τις εξής 10 αρχές, στις οποίες εναλλάσσονται τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των επιχειρήσεων: 1. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα να λειτουργεί σε σταθερό, σαφές, κωδικοποιημένο, αντικειμενικό, προβλέψιμο, διεθνώς ανταγωνιστικό θεσμικό και νομικό πλαίσιο, που προάγει την επιχειρηματικότητα και ενισχύει την ανταγωνιστικότητα. Η επιχείρηση οφείλει να διασφαλίζει την επιβίωσή της, σεβόμενη το θεσμικό και νομικό πλαίσιο, να αναλαμβάνει τις ευθύνες της και να εκπληρώνει με συνέπεια τις υποχρεώσεις της. 2. Η επιχείρηση, όπως και κάθε πολίτης της χώρας, έχει δικαίωμα σε χρηστή και διαφανή διαχείριση των δημοσίων οικονομικών, η οποία διασφαλίζει τον κοινωνικό ρόλο του κράτους και στοχεύει στον περιορισμό του δημόσιου δανεισμού, καθώς και σε σταθερό και προβλέψιμο φορολογικό πλαίσιο, που στηρίζει την επιχειρηματικότητα και τις επενδύσεις. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να ανταποκρίνεται με συνέπεια στις θεσμοθετημένες υποχρεώσεις της και να συμβάλλει στην καταπολέμηση της διαφθοράς, που οδηγεί σε στρεβλώσεις της αγοράς και ζημιώνει το κοινωνικό σύνολο. 3. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα να διεκδικεί διαφάνεια, φερεγγυότητα και αμοιβαιότητα στις σχέσεις της Πολιτείας με τους πολίτες και τις άλλες επιχειρήσεις, καθώς και την αποτελεσματική προστασία της δικαιοσύνης. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να αποδίδει εύλογο μέρισμα στους μετόχους της, να εφαρμόζει τις αρχές της εταιρικής διακυβέρνησης και να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της, προς τους εργαζομένους, τους προμηθευτές και τους πελάτες της. 4. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα πρόσβασης σε μια ενοποιημένη και αποτελεσματική ευρωπαϊκή αγορά, που δεν περιορίζεται από κρατικά ή ιδιωτικά μονοπώλια και 91

94 λειτουργεί με όρους, που δεν θίγουν την άμεση ή μακρόχρονη ανταγωνιστική ικανότητα της ίδιας και του συνόλου της οικονομίας. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να αποφεύγει εναρμονισμένες πρακτικές και να μη νοθεύει τον ανταγωνισμό εις βάρος του καταναλωτή. 5. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα σε ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, που προσφέρει δεξιότητες, γνώσεις και αξίες, που αντιστοιχούν στις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες, ένα σύστημα, που προάγει την ατομική ευθύνη, τη δημιουργία και την καινοτομία. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να επενδύει στη γνώση στο χώρο εργασίας, στην κατάρτιση και δια βίου εκπαίδευση των εργαζομένων της. 6. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα πρόσβασης σε μια αγορά εργασίας, που δεν επιβαρύνει την ικανότητά της να προσαρμόζεται γρήγορα στις αλλαγές και ενθαρρύνει την αύξηση της απασχόλησης, καθώς και να διεκδικεί από την Πολιτεία, ένα αποτελεσματικό δίκτυο κοινωνικής προστασίας, που στοχεύει στη σύντομη επανένταξη των ανέργων στην αγορά. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να συνεισφέρει στη δημιουργία θέσεων εργασίας, να εφαρμόζει ένα αξιοκρατικό σύστημα αξιολόγησης της απόδοσης, των προαγωγών και των αμοιβών, να διασφαλίζει καλές και ασφαλείς συνθήκες εργασίας, με ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες για όλους και να σέβεται την ισορροπία μεταξύ εργασιακού χρόνου και προσωπικής ζωής. 7. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα να διεκδικεί από την Πολιτεία προστασία της φήμης της και αντικειμενική μεταχείρισή της, με βάση πραγματικά και επιβεβαιωμένα γεγονότα. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να παρέχει ειλικρινή ενημέρωση και πληροφόρηση, σε όσους συναλλάσσονται με αυτή και να σέβεται τα δικαιώματα του καταναλωτή για παροχή ασφαλών, ποιοτικών προϊόντων και υπηρεσιών σε ανταγωνιστικές τιμές. 8. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα σε μια ενιαία εθνική και ευρωπαϊκή πολιτική, που προστατεύει αποτελεσματικά την πνευματική ιδιοκτησία, στηρίζει την έρευνα και ανάπτυξη και ενθαρρύνει την καινοτομία. Η επιχείρηση έχει ευθύνη να παρακολουθεί τις τεχνολογικές εξελίξεις, να βελτιώνει την ανταγωνιστικότητά της, να εκσυγχρονίζει τις διαδικασίες παραγωγής της και να καινοτομεί στα προϊόντα ή τις υπηρεσίες, που παρέχει. 9. Η επιχείρηση έχει δικαίωμα σε σαφή και ολοκληρωμένο εθνικό χωροταξικό σχεδιασμό και σύγχρονες υποδομές, που της εξασφαλίζουν δίκτυα μεταφορών, 92

95 διαχείριση αποβλήτων, τηλεπικοινωνίες και ενέργεια. Η επιχείρηση έχει υποχρέωση να σέβεται το περιβάλλον, ελαχιστοποιώντας τις επιπτώσεις των δράσεών της σε αυτό, να εφαρμόζει μέτρα πρόληψης καταστροφών, να προωθεί ενεργά την ανακύκλωση και να συμβάλλει στην εξοικονόμηση ενέργειας. 10. Η επιχείρηση, που σέβεται τις υποχρεώσεις της, όπως αυτές απορρέουν από την παρούσα Χάρτα, διεκδικεί αναγνώριση της συνεισφοράς της στην κοινωνία και σεβασμό των δικαιωμάτων της από την Πολιτεία. Η επιχείρηση, ως ενεργός εταιρικός πολίτης, δεσμεύεται να αποδίδει στην κοινωνία μέρος της προστιθέμενης αξίας, που παράγει και να καλλιεργεί εταιρική κουλτούρα, η οποία αναγνωρίζει και εφαρμόζει τις αρχές της παρούσας Χάρτας. Ένας από τους κυριότερους παράγοντες επιχειρηματικής ηθικής, στους οποίους βασίζεται η Χάρτα, είναι η πίστη στην υποχρέωση ανταπόκρισης στις απαιτήσεις της κοινωνίας και την εφαρμογή πολιτικών κοινωνικής ευθύνης. Ο ΣΕΒ, θεωρεί, ότι πρακτικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης συμβάλλουν, όχι μόνο στην αύξηση της απασχόλησης, αλλά και στη βελτιστοποίηση του επιπέδου της ποιότητας της απασχόλησης. Στο πλαίσιο αυτό, υπόγραψε, από κοινού με την ΓΣΕΒΕΕ, την ΕΣΕΕ, το ΕΒΕΑ και το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, Πρωτόκολλο Συνεργασίας με τη Γενική Γραμματεία Ισότητας για την προώθηση ίσων ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες στις επιχειρήσεις, αναγνωρίζοντας, ότι οι ίσες ευκαιρίες και η ίση μεταχείριση σε όλα τα στάδια του επαγγελματικού βίου είναι κοινωνική επένδυση, η οποία συμβάλλει, τόσο στην αυτοδυναμία των ατόμων και την ενίσχυση της αξιοπρέπειάς τους, όσο και στην ανάπτυξη της οικονομίας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο ΣΕΒ ενστερνίζεται τις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για ανάπτυξη της γνώσης, σχετικά με πολιτικές και πρακτικές πάνω στον τομέα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και την ανταλλαγή εμπειριών και καλών πρακτικών μεταξύ των επιχειρήσεων ΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ Στην Ελλάδα, για πρώτη φορά το 2007, πραγματοποιήθηκε η αξιολόγηση της εταιρικής υπευθυνότητας και λογοδοσίας (Accountability Rating ) των μεγαλύτερων επιχειρήσεων, βάσει κύκλου εργασιών, από την «Ινστιτούτο Κοινωνικής Καινοτομίας», εταιρεία συμβούλων ανάπτυξης, η οποία εξειδικεύεται σε θέματα απασχόλησης, 93

96 κοινωνικής προστασίας και βιώσιμης ανάπτυξης. Στην κατάταξη του 2008 (Accountability Rating Greece 2008) 33, η τσιμεντοβιομηχανία Τιτάν, η Vodafone και η Coca-Cola 3Ε ξεχώρισαν για δεύτερη συνεχή χρόνια ως οι πλέον υπεύθυνες από τις 100 μεγαλύτερες, με βάση τον κύκλο εργασιών, ελληνικές εταιρείες. Σε γενικές γραμμές τα αποτελέσματα αυτής της χρονιάς έδειξαν ότι οι περισσότερες από τις 100 μεγαλύτερες εταιρείες στον κόσμο αλλά και ορισμένες από τις ελληνικές επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει έναν διευρυμένο ορισμό της υπευθυνότητας. Πολλές από αυτές όχι μόνον αναγνωρίζουν και διαχειρίζονται τους κινδύνους που προκύπτουν από τον κοινωνικό, περιβαλλοντικό και ευρύτερο οικονομικό αντίκτυπο των δραστηριοτήτων τους, αλλά πλέον αναζητούν τρόπους να εξελίξουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες τους, ώστε να ανταποκριθούν στις μεγάλες κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις της εποχής, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η παγκόσμια φτώχεια. Η κατάταξη εταιρικής υπευθυνότητας και λογοδοσίας (Accountability Rating ) στοχεύει να προβάλλει την αξία των κοινωνικών απολογισμών και άλλων σχετικών αναφορών των μεγάλων εταιριών ως εργαλείων επικοινωνίας και διαφάνειας για την κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική τους επίδραση. Τα κύρια στοιχεία που αξιολογεί η συγκεκριμένη μεθοδολογία είναι τα εξής: Ο βαθμός στον οποίο οι εταιρείες έχουν ενσωματώσει υπεύθυνες πρακτικές στον τρόπο με τον οποίο ασκούν τη δραστηριότητά τους. Ο βαθμός στον οποίο οι εταιρείες λογοδοτούν προς τα ενδιαφερόμενα μέρη τους (stakeholders) και συνδιαλέγονται μαζί τους. Οι πραγματικές επιδράσεις που έχει η λειτουργία των εταιρειών στην αγορά, στην κοινωνία και στο φυσικό περιβάλλον όπου λειτουργούν. 33 Βλέπε τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της εταιρικής υπευθυνότητας και λογοδοσίας των ελληνικών επιχειρήσεων για το 2008, καθώς και αναλυτικότερες πληροφορίες σχετικά με τη μεθοδολογία του Accountability Rating στην Βλέπε σχετικό άρθρο δημοσίευσης της κατάταξης εταιρικής υπευθυνότητας και λογοδοσίας 2008: Το Βήμα, «Accountability Rating Greece Η κοινωνική ευθύνη και οι ελληνικές επιχειρήσεις.», Οικονομία - Επιχειρήσεις, , 94

97 H συγκεκριμένη μεθοδολογία έχει εκπονηθεί από το διεθνές think tank AccountAbility, πρωτοπόρο μη κερδοσκοπικό οργανισμό σε θέματα έρευνας της εταιρικής υπευθυνότητας, σε συνεργασία με την βρετανική εταιρεία csrnetwork και το περιοδικό Fortune. Η πρώτη δημοσίευση του Accountability Rating έγινε το 2004 και έκτοτε επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο για τις 100 μεγαλύτερες εταιρείες παγκοσμίως (G-100) βάση της κατάταξης Fortune Global Έχει δημιουργηθεί ένα "απόθεμα" τεχνογνωσίας και καλών πρακτικών, το οποίο οι ενδιαφερόμενες εταιρίες αξιοποιούν για να μεγιστοποιήσουν την αποτελεσματικότητα των σχετικών προγραμμάτων τους και το ευρύ κοινό για να πληροφορηθεί σε ποιο βαθμό οι αναφορές των πολύ μεγάλων εταιριών ανταποκρίνονται στις αρχές της εταιρικής υπευθυνότητας και διαφάνειας. Παράλληλα διεξάγονται με την ίδια μεθοδολογία εθνικές μετρήσεις σε ολοένα και περισσότερες συμμετέχουσες χώρες (Βουλγαρία, Ιταλία, Νότια Κορέα, Ουγγαρία, Πορτογαλία, Ρωσία και Τουρκία) 35. Όσον αφορά τις ελληνικές επιχειρήσεις, στοιχεία των τελευταίων ετών δείχνουν μια ολοένα αυξανόμενη συνειδητοποίηση από πλευράς μεγάλων εταιρειών του ρόλου τους ως «εταιρικών πολιτών» και της κοινωνικής ευθύνης τους. Σύμφωνα με σχετική έρευνα του Ινστιτούτου Κοινωνικής Καινοτομίας, οι 19 από τις 100 μεγαλύτερες βάσει τζίρου ελληνικές εταιρείες εξέδωσαν φέτος κοινωνικό απολογισμό ή έκθεση αειφορίας, ενώ οι 35 από αυτές περιλαμβάνουν αναφορές στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδόσεις τους στους ετήσιους οικονομικούς απολογισμούς τους. Ακόμη όμως και οι εταιρείες που δεν έχουν υιοθετήσει πρακτικές διαφανούς και συστηματικής αναφοράς των επιδράσεών τους στην κοινωνία, στο περιβάλλον και στην ευρύτερη λειτουργία της οικονομίας φαίνεται ότι αναγνωρίζουν το μερίδιο ευθύνης που τους αναλογεί και αισθάνονται την ανάγκη να ταυτιστούν με κοινωνικά ή οικολογικά μηνύματα. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, 62 από τις 100 μεγαλύτερες ελληνικές εταιρείες αναφέρονται στις έννοιες «εταιρική υπευθυνότητα» ή «ευθύνη» στα έντυπα και στις ιστοσελίδες τους, ενώ οι 31 από αυτές περιλαμβάνουν τις λέξεις «αειφορία» ή «βιώσιμη ανάπτυξη». Πριν από λίγα μόλις χρόνια οι συγκεκριμένες έννοιες ήταν μάλλον ξένες για το λεξιλόγιο των 34 Βλέπε τη λίστα κατάταξης των 500 μεγαλύτερων επιχειρήσεων παγκοσμίως στον παρακάτω διαδικτυακό σύνδεσμο: 35 Βλέπε πληροφορίες για τις εθνικές κατατάξεις Accountability Rating των άλλων χωρών στην 95

98 μεγάλων επιχειρήσεων και πιστευόταν ότι μάλλον αφορούν κάποιες μη κυβερνητικές οργανώσεις, την ακαδημαϊκή συζήτηση ή τα πολιτικά κόμματα ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ GLOBAL COMPACT Tο Ελληνικό Δίκτυο Global Compact για την ΕΚΕ ιδρύθηκε το 2008, με εβδομήντα επιχειρήσεις μέλη, κάθε μεγέθους. Στην προσπάθεια για ευρύτερη διάδοση των αρχών του Global Compact έχουν δημιουργηθεί εθνικά Δίκτυα σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Στη χώρα μας, ο φορέας που συντονίζει τις δραστηριότητες του Ελληνικού Δικτύου Global Compact, είναι το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Ο G. Belsito, επικεφαλής του UNDP Programme Management Office στην Αθήνα, στην εκδήλωση της ίδρυσης του Ελληνικού Δικτύου Οικουμενικού Συμφώνου, τόνισε ότι η Ελλάδα, με την ενεργό συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στη δημιουργία του Ελληνικού Δικτύου Οικουμενικού Συμφώνου, ανέδειξε, για άλλη μια φορά, τη δέσμευσή της απέναντι στις αναπτυξιακές και ανθρωπιστικές αρχές του ΟΗΕ (Τιτάν, 2008). Ο Ν. Αναλυτής, Πρόεδρος του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ, εξήρε τη σημασία που έχει για την ελληνική επιχειρηματική κοινότητα η ίδρυση του Ελληνικού Δικτύου Global Compact και υπογράμμισε ότι, «παρά το γεγονός ότι η χώρα μας έχει προσυπογράψει όλες τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις, η δημιουργία του Ελληνικού Δικτύου Global Compact έρχεται να καλύψει ένα κενό που ως σήμερα υπήρχε σε εθνικό επίπεδο. Πιστεύουμε ότι θα ισχυροποιήσει και θα ενδυναμώσει τις ελληνικές επιχειρήσεις στην προσπάθειά τους να εφαρμόσουν την ΕΚΕ. Θα συμβάλλει στην ενίσχυση της αξιοπιστίας όχι μόνο των επιχειρήσεων, αλλά και της χώρας, και θα βοηθήσει να παραμείνουμε μέσα στις εξελίξεις, αξιοποιώντας την ανταλλαγή γνώσης και εμπειριών και τη διάχυση των καλύτερων πρακτικών σε κάθε επιμέρους τομέα» (Δαμουλιάνου, 2008). ΟΙ 10 ΔΕΚΑ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΣΥΜΦΩΝΟΥ 1. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να υποστηρίζουν και να σέβονται την προστασία των διεθνώς αποδεκτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 2. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να εξασφαλίζουν ότι δεν εμπλέκονται σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 96

99 3. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να σέβονται την ελευθερία του συνδικαλισμού και να αναγνωρίζουν το δικαίωμα για συλλογικές διαπραγματεύσεις. 4. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να περιορίζουν κάθε μορφή καταναγκαστικής εργασίας. 5. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να περιορίζουν κάθε μορφή της παιδικής εργασίας. 6. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να περιορίζουν κάθε μορφή διάκρισης σε σχέση με την απασχόληση. 7. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να υποστηρίζουν μια προσέγγιση προβλεπτικής διαχείρισης των περιβαλλοντικών προκλήσεων. 8. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να υποστηρίζουν πρωτοβουλίες προώθησης της περιβαλλοντικής υπευθυνότητας. 9. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη και διάδοση των φιλικών για το περιβάλλον τεχνολογιών. 10. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να εργάζονται ενάντια σε κάθε μορφή αδιαφάνειας συμπεριλαμβανομένης και της διαφθοράς. 97

100 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Στόχος της παρούσας µελέτης αποτέλεσε η προσπάθεια διερεύνησης των στάσεων - απόψεων και δράσεων που επικρατούν στις ελληνικές επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ, με επίκεντρο τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τη στιγµή που το αίτηµα για βιώσιµη ανάπτυξη και εταιρική υπευθυνότητα διεθνώς εµφανίζεται ενδυναµωµένο και δεδοµένης της αυξηµένης δυναµικής των ΜΜΕ στον ελλαδικό χώρο. 4.2 Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Για το σκοπό αυτό, ως καταλληλότερο ερευνητικό εργαλείο για την συγκέντρωση των πρωτογενών στοιχείων κρίθηκε το δομημένο ερωτηματολόγιο, το οποίο σχεδιάστηκε στηριζόμενο στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε με τη μέθοδο της ηλεκτρονικής δημοσκόπησης και απαντήθηκε από επιχειρήσεις που υλοποιούν δράσεις στο πεδίο της ΕΚΕ. Πριν την έναρξη της έρευνας πεδίου διενεργήθηκε πιλοτική έρευνα για τον εντοπισμό προβλημάτων στη διεξαγωγή της έρευνας αλλά και για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του ερευνητικού εργαλείου. Με τη βοήθεια των στατιστικών πακέτων EXCEL και SPSS παρουσιάζονται αρχικά κάποιοι περιγραφικοί δείκτες των χαρακτηριστικών στοιχείων των εξεταζόμενων επιχειρηματικών μονάδων, και στη συνέχεια γίνεται στατιστική ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια. 98

101 4.2.1 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Η μονάδα του πληθυσμού, όπως επιτάσσει ο καθορισμός του γενικότερου θέματος της έρευνας, αποτελείται από τις ελληνικές επιχειρήσεις που λειτουργούν σε ένα ευρύτερο επιχειρηματικό περιβάλλον αυξημένης ευαισθησίας σε θέματα ΕΚΕ. Στην έρευνα έλαβαν μέρος 100 επιχειρήσεις, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των οποίων αποτέλεσε και το βασικό κριτήριο για την επιλογή του δείγματος (sample selection). Σε πρακτικό επίπεδο, το δείγμα συγκροτήθηκε, μέσω διεξοδικής ερευνητικής προσπάθειας, από ένα σύνολο 300 περίπου επιχειρήσεων με τα επιθυμητά χαρακτηριστικά του δείγματος (δειγματικό πλαίσιο sampling frame), δηλαδή επιχειρήσεις οι οποίες είναι μέλη του Ελληνικού Δικτύου για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, του Ελληνικού Οργανισμού Eurocharity και του Quality Net Foundation. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, βέβαια του δείγματος αυτού δεν επιτρέπει τη γενίκευση με επαγωγικές στατιστικές μεθόδους στο σύνολο του σχετικού πληθυσμού, γεγονός, όμως που αντισταθμίζεται από τα ουσιαστικά συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από το συγκεκριμένο δείγμα και εκτιμάται ότι μπορούν να αποτελέσουν αξιόπιστο εργαλείο για την εκπόνηση επικοινωνιακής πολιτικής σε θέματα ΕΚΕ εκ μέρους των ενδιαφερομένων μερών. Στο πλαίσιο των δεδομένων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που χαρακτηρίζουν την εν λόγω έρευνα πεδίου, κρίθηκε απαραίτητο να εξεταστεί η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος έναντι του σχετικού πληθυσμού. Επομένως, ο ερευνώμενος πληθυσμός χωρίζεται σε ομάδες, οι οποίες ονομάζονται στρώματα (strata). Ως μεταβλητή της στρωματοποίησης θεωρήθηκε το μέγεθος της επιχείρησης, δεδομένων των ακολούθων υποθέσεων: Υπόθεση 1: Αναµένουµε ότι οι δράσεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης θα υιοθετούνται πιο συχνά από τις µεγάλες επιχειρήσεις, καθώς και από εκείνες µε διεθνές εύρος δραστηριοτήτων, αφενός γιατί διαθέτουν τα µέσα (κονδύλια και υποδοµή) για να υλοποιήσουν αντίστοιχες δράσεις, και αφετέρου, γιατί είναι περισσότερο «ανοιχτές» στο διεθνές οικονοµικό και κοινωνικό περιβάλλον. Οι συγκεκριµένες επιχειρήσεις έρχονται σε επαφή µε περισσότερες οµάδες πίεσης - µετόχους, κοινό κλπ.- επηρεάζονται από τις διεθνείς εταιρικές πρακτικές.π.χ. οι επιχειρήσεις που ανήκουν σε διεθνείς αλυσίδες εν µέρει ακολουθούν τα πρότυπα 99

102 που θέτουν οι µητρικές τους- και συγχρόνως είναι σε επαφή µε τις εξελίξεις και τις τάσεις της παγκόσμιας οικονομίας, όπως το αυξανόµενο αίτηµα για εταιρική υπευθυνότητα. Υπόθεση 2: Αναµένουµε µεγαλύτερη γνώση της έννοιας της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις µεγάλες επιχειρήσεις, έστω κι αν δεν συνοδεύεται και από αντίστοιχο βαθµό υιοθέτησής της, αφού αυτός µπορεί να αφορά ιεράρχηση στοχεύσεων και επιχειρηµατική επιλογή. Οι πρακτικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης θα τείνουν να είναι περισσότερο συστηµατοποιηµένες, επίσηµες και θα συνοδεύονται και από ανάλογο πρόγραµµα δηµοσιότητας. Αντίθετα, οι µικρότερες σε µέγεθος επιχειρήσεις, θα έχουν αφενός µικρότερη γνώση της εταιρικής υπευθυνότητας και υλοποίηση αντίστοιχων δράσεων θα είναι αποσπασµατικές και πολλές φορές µη συνειδητές. Υπόθεση 3: Αναµένουµε οι δράσεις ΕΚΕ να επηρεάζονται σε µεγαλύτερο βαθµό από τις προσωπικές ηθικές αξίες και τα πιστεύω των ιδιοκτητών της επιχείρησης σε µικρότερες σε µέγεθος επιχειρήσεις. Επομένως, βάση της αναλογικής στρωματοποιημένης δειγματοληψίας, όπου περιγράφεται από τη σχέση: n 1 / N 1 = n 2 / N 2 = = n i / N i, οπότε: n i = n * N i / N, (Τηλικίδου, 2004), Με πληθυσμό Ν = 302, από τις οποίες οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι Ν 1 = 189 και οι μικρομεσαίες N 2 = 113, έχουμε: n 1 = 63% και n 2 = 37%. Σε μέγεθος δείγματος ίσο με 100, αυτό σημαίνει ότι 37 επιχειρήσεις θα είναι μικρομεσαίες και 63 μεγάλες. Η προσέγγιση των μελών του δείγματος πραγματοποιήθηκε με ηλεκτρονική και τηλεφωνική επικοινωνία και η δημοσκόπηση 36 υλοποιήθηκε αποκλειστικά με τη μέθοδο της ηλεκτρονικής συνέντευξης. 36 Οι Tull et al. το 1993 έδωσαν τον εξής περιεκτικό ορισμό: «Η δημοσκόπηση είναι η συστηματική συγκέντρωση πληροφοριών μέσω ερωτηματολογίου με σκοπό την κατανόηση και/ή την πρόβλεψη κάποιας πλευράς της συμπεριφοράς του ερευνώμενου πληθυσμού» (Τηλικίδου, 2004) 100

103 4.2.2 ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ Για τον σχεδιασμό του ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκε προσεκτική μελέτη των χαρακτηριστικών του δείγματος, της βιβλιογραφίας και των υποθέσεων που αναπτύχθηκαν στα θεωρητικά κεφάλαια που προηγήθηκαν, καθώς επίσης του ερωτηματολογίου ευαισθητοποίησης που περιελάμβανε η καμπάνιας για την ΕΚΕ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2006) και, τέλος, στο ερωτηματολόγιο που σχεδίασε η Sustainability Northwest της Αγγλίας το 2005 για την μελέτη Northwest Small Business Survey. Το ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε κατά τρόπο ώστε να οδηγεί τους ερωτώμενους σταδιακά από τις γενικές ερωτήσεις που σχετίζονται με τη γνώση του αντικειμένου προς ειδικότερα θέματα εφαρμογής πρακτικών ΕΚΕ με σκοπό τη συγκέντρωση στοιχείων και την εξαγωγή συμπερασμάτων σε δύο βασικούς άξονες: α) το βαθμό εξοικείωσης των ερωτώμενων με την έννοια της ΕΚΕ, το βαθμό συνειδητοποίησης του αντίκτυπου των επιχειρησιακών λειτουργιών και των επιδράσεων των πρακτικών ΕΚΕ στη βάση της τριπλής προσέγγισης (triple bottom line) και τέλος, τα κίνητρα / εμπόδια ανάληψης πρωτοβουλιών ΕΚΕ. β) το βαθμό υιοθέτησης δράσεων εταιρικής κοινωνικής τομείς στα πεδία δραστηριοτήτων της τοπικής κοινωνίας, του περιβάλλοντος, της αγοράς, και του εργατικού δυναμικού και τέλος, τις εταιρικές αρχές. Συγκεκριμένα, το ερωτηματολόγιο αποτελείται συνολικά από 44 ερωτήσεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο είναι κλειστού τύπου (διχοτομικές, πολλαπλής επιλογής και πολυθεματικής ερώτησης), και διακρίνεται στις εξής επτά ενότητες: Α. Χαρακτηριστικά της Επιχείρησης. Η ενότητα αυτή αποτελείται από ερωτήσεις για το έτος ίδρυσης, την έδρα, και το μέγεθος της επιχείρησης, τον κλάδο και το εύρος δραστηριοποίησης, τη θέση της στον ανταγωνισμό, τα έτη ενασχόλησης με την ΕΚΕ και τη θέση του ερωτώμενου που κατέχει στην επιχείρηση. Β. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και η Επιχείρηση. Στάσεις και Απόψεις. Αποτελείται από ερωτήσεις, που αφορούν τον εννοιολογικό προσδιορισμό της ΕΚΕ, τους κυριότερους μη 101

104 οικονομικούς στόχους της επιχείρησης, τον κοινωνικό-περιβαλλοντικό-οικονομικό αντίκτυπο και τα πιθανά οφέλη από δράσεις ΕΚΕ, τα κίνητρα και τα εμπόδια για την υιοθέτηση πολιτικής ΕΚΕ. Τέλος, ερωτάται ο βαθμός ανταπόκρισης των πελατών από την εφαρμογή ΕΚΕ πρακτικών από την επιχείρηση, ο βαθμός ανάληψης πολιτικής ΕΚΕ από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η απόκτηση ή μη βραβείων και η έκδοση απολογισμών. Γ. Πολιτικές στο Χώρο Εργασίας. Η ενότητα αυτή αποτελείται από ερωτήσεις που αφορούν την ύπαρξη πολιτικών ενθάρρυνσης των υπαλλήλων για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους, ίσων ευκαιριών, διαβούλευσης και επικοινωνίας, ασφάλειας και υγιεινής, εξισορρόπησης οικογενειακής και εργασιακής ζωής, κατάρτισης και ενημέρωσης σχετικά με θέματα που προκύπτουν στο εργασιακό χώρο. Δ. Περιβαλλοντικές Πολιτικές. Στην ενότητα αυτή εξετάζονται οι πολιτικές για τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των επιχειρησιακών δραστηριοτήτων, η παροχή και δημοσιοποίηση περιβαλλοντικών πληροφοριών σχετικά με τα προϊόντα/ υπηρεσίες της επιχείρησης και η ύπαρξη συστημάτων περιβαλλοντικής πιστοποίησης. Ε. Πολιτικές της Αγοράς. Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η διασφάλιση δίκαιων συναλλαγών με τους πελάτες, η παροχή πληροφοριών και σήμανσης των προϊόντων/ υπηρεσιών, η ανατροφοδότηση και η συνεργασία με φορείς για την αρωγή και υποστήριξη όσον αφορά τα θέματα της ΕΚΕ. ΣΤ. Κοινωνικές Πολιτικές. Στη ενότητα αυτή εξετάζεται η ύπαρξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απευθύνονται στην τοπική κοινωνία, διαλόγου με τους τοπικούς φορείς, πολιτικών υποστήριξης και ενδυνάμωσης της τοπικής αγοράς, συμμετοχής στην κοινωνία των πολιτών και προγράμματα χορηγιών και φιλανθρωπίας. Ζ. Αξίες της Επιχείρησης. Στην ενότητα αυτή ερωτάται η ύπαρξη «κώδικα ηθικής» και εταιρικών αρχών, η γνωστοποίηση τους στα ενδιαφερόμενα μέρη της επιχείρησης και η εκπαίδευση του προσωπικού όσον αφορά τις αξίες και τους κανόνες συμπεριφοράς. Κατά την αποστολή του ερωτηματολογίου προηγείτο μια συνοδευτική επιστολή, απευθυνόμενη σ αυτόν που θα το συμπληρώσει. Ο σκοπός της συνοδευτικής επιστολής είναι να γνωστοποιήσει το στόχο της έρευνας, να δώσει στους ερωτώμενους να καταλάβουν τη σημασία της, να τους δώσει διαβεβαιώσεις εμπιστευτικότητας και να 102

105 ενθαρρύνει τις απαντήσεις τους. Διευκρινίζεται, επίσης, το όνομα του φορέα και το όνομα του ατόμου που εκπονεί την έρευνα. Ο μέσος χρόνος συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε στα 20 λεπτά περίπου. Μετά την συμπλήρωση των ερωτηματολογίων ακολούθησε η κωδικοποίηση των μεταβλητών και η εισαγωγή των δεδομένων στο στατιστικό πρόγραμμα SPSS ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΩΤΟΓΕΝΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Για την επεξεργασία των πρωτογενών στοιχείων που συγκεντρώθηκαν με την παραπάνω διαδικασία, όσον αφορά την περιγραφική στατιστική, χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS 15.0 (Statistical Package for Social Surveys) για την εξαγωγή συχνοτήτων, καθώς και το πρόγραμμα επεξεργασίας λογιστικών φύλλων EXCEL 2007, το οποίο βοήθησε στη διαγραμματική απεικόνιση των αποτελεσμάτων. Στη συνέχεια, έγινε ανάλυση ελέγχου ανεξαρτησίας x 2, βάσει του προγράμματος SPSS, για τη διαπίστωση συσχετίσεων μεταξύ διαφόρων μεταβλητών της έρευνας. Και τέλος, πραγματοποιήθηκαν δύο ειδών παλινδρομήσεις (πολλαπλές και λογιστικές), ούτως ώστε να εκτιμηθούν οι σχέσεις εξάρτησης που δύναται να υπάρχουν μεταξύ ενός αριθμού μεταβλητών ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Παρακάτω παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από τις απαντήσεις των ερωτηθέντων, με τη βοήθεια του υπολογιστικού φύλλου EXCEL. Για κάθε ερώτηση υπάρχει σχολιασμός και διαγραμματική απεικόνιση συχνοτήτων, σε ποσοστά, με τη βοήθεια ραβδογραμμάτων και πίτας. Από τις 100 επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ και είναι μέλη δικτύων και οργανισμών που προάγουν τέτοιες δράσεις, το 94% εξ αυτών έχουν έδρα την Αττική. 103

106 Από αυτές τις επιχειρήσεις, 17 προέρχονται από το βιομηχανικό κλάδο, 34 ασχολούνται με το εμπόριο, 7 προέρχονται από τον τραπεζικό χώρο, 25 παρέχουν υπηρεσίες, 2 είναι βιοτεχνίες, 5 ανήκουν στον κλάδο των επικοινωνιών, 2 στον κλάδο των τροφίμων και 8 ασχολούνται με άλλες δραστηριότητες. Το εύρος της δραστηριοποίησής τους κατά το μεγαλύτερο ποσοστό (58%) είναι σε διεθνές επίπεδο, το 37% είναι σε εθνικό επίπεδο, και μόλις το 5% δραστηριοποιείται αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο. Από τις επιχειρήσεις που ανταποκρίθηκαν στην έρευνα, το 33% δηλώνει ηγέτιδα εταιρεία, το 34% μεγάλος ανταγωνιστής στην αγορά, το 13% ανταγωνιστής, το 15% αποτελεί μικρό παίκτη, ενώ στο σύνολο 5% είναι οι ακόλουθοι και άλλοι. 104

107 Τα ερωτηματολόγια αποστάλθηκαν ονομαστικά, όπου ήταν δυνατό, σε άτομα που απασχολούνταν σε τμήμα αρμόδιο για δράσεις ΕΚΕ, ή ήταν οι ίδιοι υπεύθυνοι ΕΚΕ, σε ανώτατα στελέχοι ή ιδιοκτήτες των εταιρειών. Το παρακάτω σχήμα απεικονίζει τη θέση την οποία κατέχει στην εταιρεία από τα άτομα που μας απάντησαν. Αξίζει να σημειωθεί το ποσοστό των υπευθύνων ΕΚΕ, όπου αντιστοιχεί περίπου στο ¼ του μεγέθους του δείγματος. Παρακάτω ακολουθούν δύο διαγράμματα όπου περιγράφουν την κατανομή του αριθμού των εργαζομένων και του μεγέθους όσον αφορά στον κύκλο εργασιών των επιχειρήσεων. Οι δύο αυτές ερωτήσεις, συμπεριελήφθησαν στο ερωτηματολόγιο κυρίως για να μελετηθεί το μέγεθος των επιχειρήσεων, βάσει του νέου ορισμού για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που συστήνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2003/361/ΕΚ) και ισχύει από το2005. Είναι προφανές, ότι οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις είναι το μεγαλύτερο ποσοστό από το δείγμα μας που εφαρμόζει δράσεις ΕΚΕ. Όπως, αναφέρθηκε παραπάνω το δείγμα μας αποτελείται από 63 μεγάλες και 37 μικρομεσαίες επιχειρήσεις-μέλη των οργανισμών για ΕΚΕ. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2006) 105

108 Από αυτές, το 21% δήλωσε ότι ξεκίνησε να εφαρμόζει πρακτικές ΕΚΕ μόλις τα τελευταία δύο χρόνια, το 26% εδώ και τρία με πέντε χρόνια, το 9% από έξι έως δέκα χρόνια, εδώ και έντεκα με είκοσι χρόνια αναλαμβάνει δράσεις ΕΚΕ το 13% των επιχειρήσεων, ενώ πάνω από είκοσι χρόνια το 18%. Για δεκατρείς επιχειρήσεις, δεν έχουμε στοιχεία καθότι απάντησαν ότι δε γνωρίζουν ακριβώς πότε ξεκίνησαν. Επομένως, διαπιστώνεται ότι περίπου οι μισές επιχειρήσεις που είναι μέλη οργανώσεων για την ΕΚΕ ξεκίνησαν με την ιδέα της ΕΚΕ στο διάστημα των τελευταίων πέντε ετών. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι αυτή η ερώτηση «κρύβει» και το γεγονός ότι κάποιοι μπορούν να θεωρήσουν ότι ανέκαθεν οι επιχείρησή τους εκλάμβανε πολιτικές που εμπίπτουν στο πλαίσιο της κοινωνικής και περιβαλλοντικής υπευθυνότητας. Ζητήθηκε επίσης, από τους ερωτώμενους να δώσουν τον πλήρη εννοιολογικό προσδιορισμό για την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Οι απαντήσεις τους απεικονίζονται στο παρακάτω διάγραμμα, όπου το 58% έδωσε τον ορισμό που έχει συστήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 5% θεωρεί ότι η ΕΚΕ περιλαμβάνει φιλανθρωπικές και χορηγικές δράσεις. Για το 11% των ερωτηθέντων σημαίνει να λειτουργούν οι επιχειρήσεις βάσει πιστοποιημένων συστημάτων. Το 7% προσδιορίζει την ΕΚΕ με βάση τις πολιτικές για τους εργαζομένους. Ενώ, το 19% δηλώνει ότι η επιχείρηση λειτουργεί στο πλαίσιο ενός Κώδικα Ηθικής της επιχείρησης. 106

109 Φυσικά, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος ορισμός της Ε.Ε. είναι σαφώς πιο πλήρης από τους άλλους προτεινόμενους ως επιλογές, γεγονός που εικάζεται ότι διευκόλυνε την επιλογή του. Αν σε αυτό το ποσοστό αθροιστούν και τα ποσοστά των παραπλήσιων πιο περιορισμένων ως προς το περιεχόμενο αλλά όχι λαθεμένων απαντήσεων, τότε πραγματικά το ποσοστό των επιχειρήσεων που αντιλαμβάνεται ορθά το περιεχόμενο της Ε.Κ.Ε. είναι πολύ μεγάλο. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η έννοια της Ε.Κ.Ε. δεν είναι ασαφής, αλλά ούτε και περιπτωσιολογική σύμφωνα με τα ανωτέρω. Αρκετά θετική κρίνουν την άποψη των πελατών από τα προϊόντα ή/ και τις υπηρεσίες που προσφέρονται από τις επιχειρήσεις, οι οποίες εφαρμόζουν πολιτικές ΕΚΕ. Το 55% κρίνει ότι είναι αρκετά θετική, 21% πολύ θετική, το 22% λιγότερο θετική, και το 2 % απάντησε καθόλου θετική. Το παρακάτω ραβδόγραμμα παρουσιάζει την άποψη των ερωτηθέντων για τον βαθμό εφαρμογής πρακτικών ΕΚΕ από τις μικρομεσαίες ελληνικές επιχειρήσεις σήμερα. Ένα σημαντικό ποσοστό (59%), απάντησε ότι οι ΜΜΕ στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται σε μικρό βαθμό όσον αφορά την ΕΚΕ. Το 10% απάντησε ότι δραστηριοποιούνται αρκετά, το 26% ότι δεν αναλαμβάνουν καμία δράση ΕΚΕ, και το 5% δε γνώριζε ή δεν απάντησε. 107

110 Στα επόμενα δύο διαγράμματα, απιεκονίζεται το ποσοστό των επιχειρήσεων που έχουν λάβει κάποιο βραβείο για την ΕΚΕ ή έχουν εκδόσει απολογισμό. Οι μισές επιχειρήσεις δεν έχουν λάβει κάποιο σχετικό βραβείο, ενώ το 34% αυτών έχει βραβευτεί. Περίπου ανάλογα διαμορφώνονται τα ποσοστά και για την έκθεση απολογισμού, όπου το 53% των επιχειρήσεων που είναι μέλη του CSR-Hellas, τoυ Eurocharity και της Quality Net, εκδίδουν απολογισμό για την κοινωνική και περιβαλλοντική τους επίδοση. Από το γράφημα παρακάτω παρατηρείται, με ουσιαστική διαφορά, ότι ο σημαντικότερος μη οικονομικός στόχος για τις επιχειρήσεις του δείγματος είναι αυτός που σχετίζεται με την αγορά και τους πελάτες. Ακολουθούν η σχέση με τα ενδιαφερόμενα μέρη, και τους εργαζομένους, το φυσικό περιβάλλον και η τοπική κοινωνία, με μικρή μεταξύ τους διαφορά. Οι ερωτώμενοι θεωρείται ότι απάντησαν ειλικρινά ως προς τις 108

111 προτεραιότητες που θέτει η επιχείρησή τους, καθ ότι η αγορά και η σχέση με τους πελάτες θεωρείται σημαντικότερος παράγοντας για τις ελληνικές επιχειρήσεις έναντι του φυσικού περιβάλλοντος και της κοινωνίας μας, σήμερα. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται διαγραμματικά τα αποτελέσματα σχετικά με το βαθμό στον οποίο η ανάληψη πρακτικών ΕΚΕ από την επιχείρηση βοηθάει στην αντιμετώπιση κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών ζητημάτων. Όσον αφορά τις κοινωνικές επιπτώσεις, παρατηρείται ότι, συγκριτικά μεγαλύτερες (θετικές) επίδρασεις από τις πρακτικές ΕΚΕ, παρουσιάζονται στον τομέα της εταιρικής φήμης, της υγιεινής και ασφάλειας στο χώρο της εργασίας, και του περιορισμού των διακρίσεων. Ακολουθούν οι πιέσεις και η επικοινωνία με τα ενδιαφερόμενα μέρη, η γενικότερη ευαισθητοποίηση για κοινωνικά θέματα, και τέλος, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Οι πρακτικές περιβαλλοντικής ευθύνης των εταιρείων πιστεύεται, όπως απεικονίζεται στο παρακάτω διάγραμμα, ότι μπορούν να φέρουν θετικές επιδράσεις στα θέματα διαχείρισης αποβλήτων και απορριμάτων, στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, στη γενικότερη ευαισθητοποίηση για τα περιβαλλοντικά ζητήματα και τη διαχείριση ενεργειακών πόρων, ενώ ακολουθούν τα ζητήματα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και των πιέσεων από την τοπική κοινωνία. Τέλος, για τη χώρα μας, παρατηρείται ότι μικρή επίδραση έχει στο πρόβλημα της κυκλοφοριακής επιβάρρυνσης. 109

112 Οι πρακτικές ΕΚΕ θεωρείται ότι επιδρούν θετικά πολύ περισσότερο όσον αφορά τον ανταγωνισμό της αγοράς και για την κατανόηση από τους προμηθευτές των κανονισμών και νόμων για τις προδιαγραφές προϊόντων/ υπηρεσιών και της λειτουργίας της επιχείρησης. Ακολουθεί η επίδραση της ΕΚΕ στη συμμόρφωση με τους νόμους και τους κανόνες, στην ανάπτυξη καινοτομιών και τη δημιουργία ευκαιριών στην αγορά, και στην αντιμετώπιση των πιέσεων από τους καταναλωτές όσον αφορά την ποιότητα των προϊόντων / υπηρεσιών. Τέλος, λίγο χαμηλότερη θετική επίδραση θεωρείται ότι αποδίδει η ΕΚΕ όσον αφορά τα λειτουργικά κόστη της επιχείρησης και την επιχειρηματική βιωσιμότητα, τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και την φορολογία των εταιρειών. 110

113 Σημαντικά οφέλη σημειώνονται από την ανάληψη δράσεων στο πεδίο της εταιρικής ευθύνης στους τομείς της εταιρικής φήμης (σε ποσοστό 18%), των σχέσεων με τα ενδιαφερόμενα μέρη (16%), του ηθικού των εργαζομένων (15%), του εργασιακού κλίματος (12%), όπως και για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (11%). Ακολουθούν, με ποσοστό 8%, οφέλη όσον αφορά την οικονομική βιωσιμότητα και στα κέρδη των επιχειρήσεων, με ποσοστό 7%, την εξοικονόμηση κόστους και της αύξησης της παραγωγικότητας, και με ποσοστό 6%, τη συμμόρφωση στους κανόνες και τους νόμους. Κύρια κίνητρα για την ανάληψη πρακτικών ΕΚΕ, φαίνεται να αποτελούν οι απαιτήσεις των ενδιαφερόμενων μερών και ο διάλογος μεταξύ των κοινωνικών εταίρων. Επίσης, σημαντικό κίνητρο αποτελεί η διάχυση της γνώσης 111

114 καλών πρακτικών άλλων επιχειρήσεων. Τέλος, ακολουθεί η παροχή δωρεάν συμβουλευτικών υπηρεσιών και η βοήθεια από τη ύπαρξη σχετικής νομοθεσίας. Αποθαρρυντικά, παρουσιάζεται ότι δρα η μη υποστήριξη από τις δημόσιες αρχές, η έλλειψη σχετικής ενημέρωσης και το οικονομικό κόστος από την ανάληψη κοινωνικών και περιβαλλοντικών δράσεων. Ακολουθεί η αδιαφορία ή μη απαίτηση από τα ενδιαφερόμενα μέρη, ενώ σε χαμηλότερο βαθμό, επηρεάζει αρνητικά η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού και το μικρό μέγεθος της επιχείρησης. Εκτός από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των επιχειρήσεων που εξετάστηκαν παραπάνω, καθώς και οι στάσεις και απόψεις για τις κοινωνικο-περιβαλλοντικοοικονομικές επιπτώσεις των δράσεων εταιρικής υπευθυνότητας, τα κίνητρα που ωθούν την ΕΚΕ, ή οι παράγοντες που δρουν αποθαρρυντικά και τα οφέλη, στη συνέχεια αναλύονται και συγκρίνονται οι πολιτικές στους διάφορους τομείς της ΕΚΕ που εφαρμόζουν οι μικρομεσαίες και οι μεγάλες εταιρείες του δείγματος. Οι συγκρίσεις αυτές πραγματοποιούνται με τη βοήθεια κατανομών συχνοτήτων και διαγραμματικών απεικονίσεων. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Από τον παρακάτω πίνακα κατανομής συχνοτήτων σχετικά με τις πολιτικές ενθάρρυνσης των δεξιοτήτων των εργαζομένων και της προώθησης της 112

115 μακροπρόθεσμης καριέρας, παρατηρείται ότι υστερούν οι μικρομεσαίες σε σχέση με τις μεγάλες επιχειρήσεις. Μάλιστα, το 10,8% των ΜΜΕ, δήλωσε ότι δεν ενθαρρύνει τους εργαζομένους σε αυτούς τους τομείς, ενώ περίπου το 50% των μεγάλων επιχειρήσεων ισχυρίζεται ότι τους ενθαρρύνει κατά μεγάλο βαθμό. Ενθάρρυνση Εργαζομένων Ανάπτυξης Δεξιοτήτων & Προώθηση Μακροπρόθεσμης Καριέρας Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ ,3 49,2 Αρκετά ,1 38,1 Λίγο ,7 12,7 Καθόλου ,8 0,0 Σύνολο ,0 100,0 Όσον αφορά τις πολιτικές ενάντια των διακρίσεων στο χώρο της Προώθηση Ίσων Ευκαιριών Απόλυτη Σχετική εργασίας, τα αποτελέσματα Συχνότητα Συχνότητα φαίνεται να είναι παρόμοια. ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Ναι ,1 49,2 Όχι ,0 11,1 Περίπου το 50% των μεγάλων Εν μέρει ,7 20,6 επιχειρήσεων λαμβάνουν τέτοιες πολιτικές, ενώ για τις ΜΜΕ το Δε Γν./ Δεν Απ. Σύνολο ,1 100,0 19,0 100,0 αντίστοιχο ποσοστό είναι 35% περίπου. Το 27% των ΜΜΕ, δήλωσε πως δεν εφαρμόζει καθόλου, και περίπου το 30% ότι εφαρμόζει μερικώς. Οι μεγάλες επιχειρήσεις δήλωσαν, Συστήματα Διαβούλευσης (Bottom up) σε μεγαλύτερο ποσοστό (42,9%) Απόλυτη Σχετική από ότι οι μικρομεσαίες (37,8), ότι Συχνότητα Συχνότητα αναπτύσσουν συστήματα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Ναι ,8 42,9 διαβούλευσης για την επίτευξη Όχι ,6 20,6 καλύτερης επικοινωνίας με τους Εν μέρει ,8 33,3 Δε Γν./ Δεν Απ ,7 3,2 εργαζομένους τους και τον Σύνολο ,0 100,0 καθορισμό των μελλοντικών τους στόχων. Στον τομέα αυτό γενικά, δε φαίνεται να υστερούν ιδιαίτερα οι ΜΜΕ, και αυτό κρίνεται εύλογο καθότι η μικρομεσαία επιχείρηση διαμορφώνει πιο εύκολα στενούς δεσμούς με το προσωπικό της. 113

116 Σχετικά με τις πολιτικές υγιεινής Πολιτικές Υγιεινής & Ασφάλειας και ασφάλειας της εργασίας, και οι Απόλυτη Σχετική 100 μεγάλες επιχειρήσεις Συχνότητα Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες ισχυρίζονται ότι λαμβάνουν τα Ναι ,6 100,0 μέτρα τους, ενώ οι ΜΜΕ σε Όχι ,5 0,0 Εν μέρει ,9 0,0 ποσοστό 67,6%. Το 13,5% δήλωσε Δε Γν./ Δεν Απ ,0 0,0 Σύνολο ,0 100,0 πως δεν έχει φροντίσει γι αυτόν τον τομέα της επιχειρησιακής της λειτουργίας, και 18,9% φροντίζει για την υγιεινή και ασφάλεια μερικώς. Όσον αφορά το κατά πόσο γίνονται προσπάθειες για τη διατήρηση σε ισορροπία της εργασίας με την οικογενειακή ζωή των εργαζομένων τους, τα ποσοστά μεταξύ των δύο τύπων εταιρειών, όπως βλέπουμε στον παρακάτω πίνακα κατανομής, δε διαφέρουν ιδιαίτερα. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις είναι πιο «φιλικές» για την ανάπτυξη και στήριξη της οικογενειακής ζωής των εργαζομένων της (π.χ. δεν εφαρμόζουν εξαντλητικά ωράρια, είναι πιο κοντά στον εργαζόμενο). Πολιτικές για την Ισορροπία μεταξύ Εργασιακής & Οικογενειακής Ζωής Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ ,9 23,8 Αρκετά ,4 31,7 Λίγο ,9 17,5 Καθόλου ,5 9,5 Ανεφάρμοστο ,2 11,1 Δε Γν./ Δεν Απ ,0 6,3 Σύνολο ,0 100,0 Περίπου το 30% των ΜΜΕ δεν εκπαιδεύει το προσωπικό της σχετικά με θέματα υγιεινής και ασφάλειας, το 21,6% πραγματοποιεί σε μικρό βαθμό σχετικά προγράμματα, το 27% αρκετά και μόλις το 16,2% σε μεγάλο βαθμό, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις μεγάλες είναι 42.9%. Εκπαίδευση Εργαζομένων σε θέματα Υγιεινής & Ασφάλειας Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ ,2 42,9 Αρκετά ,0 33,3 Λίγο ,6 11,1 Καθόλου ,7 3,2 Ανεφάρμοστο 2 4 5,4 6,3 Δε Γν./ Δεν Απ ,0 3,2 Σύνολο ,0 100,0 114

117 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Στην ερώτηση, «κατά πόσο προσπαθεί η επιχείρησή σας να μειώσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της», οι ερωτώμενοι απάντησαν σύμφωνα με τους παράγοντες που φαίνονται στα διαγράμματα. Σε γενικό επίπεδο, οι μεγάλες επιχειρήσεις αναπτύσσουν σε μεγαλύτερο βαθμό περιβαλλοντικές δράσεις. Παρατηρείται ότι, οι ΜΜΕ υστερούν αρκετά στο να ενσωματώσουν πρακτικές είτε και τεχνολογίες για την εξοικονόμηση ενέργειας, πράγμα που ίσως να σημαίνει ότι το αυξημένο αρχικό κόστος εγκατάστασης και ενσωμάτωσης εξειδικευμένων τεχνολογικών εφαρμογών μπορεί να φαίνεται αποτρεπτικό, ή το ότι η διάχυση της τεχνογνωσίας συμβαίνει σε μικρότερο βαθμό στις ΜΜΕ. 115

118 Στο διπλανό πίνακα κατανομής συχνοτήτων παρουσιάζεται ο βαθμός που παρέχονται ξεκάθαρες και ακριβείς περιβαλλοντικές πληροφορίες στα προϊόντα, στις υπηρεσίες, στις δραστηριότητες με πελάτες, προμηθευτές, την τοπική κοινωνία, κ.α. Η πληροφόρηση που παρέχεται προς τα έξω δε φαίνεται να είναι πάντα ιδιαίτερα ξεκάθαρη ή ακριβής τόσο όσον αφορά τις δραστηριότητες των ΜΜΕ όσο και των μεγάλων επιχειρήσεων. Παροχή Ακριβής Περιβαλλοντικής Πληροφόρησης Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ ,8 22,2 Αρκετά ,7 33,3 Λίγο ,9 25,4 Καθόλου ,9 11,1 Ανεφάρμοστο ,6 1,6 Δε Γν./ Δεν Απ ,0 6,3 Σύνολο ,0 100,0 Όσον αφορά την εφαρμογή πιστοποιημένων συστημάτων διαχείρισης περιβάλλοντος και συστημάτων όπου σχετίζονται με την διασφάλιση της περιβαλλοντικής ποιότητας (π.χ. ISO 14001, EMAS), η διαφορά μεταξύ των μεγάλων και των μικρομεσαίων εταιρειών είναι μεγάλη. Το 59,5% των ΜΜΕ απάντησαν ότι δεν εφαρμόζουν κανένα περιβαλλοντικό σύστημα, ενώ μόλις το 35,1% απάντησε θετικά. Αντιθέτως, οι μεγάλες επιχειρήσεις λειτουργούν βάσει πιστοποιημένων συστημάτων σε ποσοστό 61,9%. Συστήματα Διαχείρισης & Διασφάλισης Περιβαλλοντικής Ποιότητας Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Ναι ,1 61,9 Όχι ,5 9,5 Εν μέρει 2 7 5,4 11,1 Ανεφάρμοστο ,0 17,5 Δε Γν./ Δεν Απ ,0 0,0 Σύνολο ,0 100,0 116

119 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ Υψηλότερα ποσοστά παρουσιάζουν οι μεγάλες επιχειρήσεις όσον αφορά τις πολιτικές για την αγορά, αλλά αρκετά υψηλά ποσοστά παρατηρούνται και για τις μικρομεσαίες. Συγκεκριμένα, το 43,2% των τελευταίων δρα υπεύθυνα στις συναλλαγές και τα συμβόλαια με τους πελάτες της, διασφαλίζοντας την προστασία του καταναλωτή. Το 62,2% παρέχει ξεκάθαρες και ακριβείς πληροφορίες και σήμανση σχετικά με τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της, συμπεριλαμβανομένων και των υποχρεώσεών της μετά την πώληση. Το 70,3% διαθέτει κάποια μέθοδο με την οποία να διασφαλίζει την ανατροφοδότηση, τη διαβούλευση και/ή τον διάλογο με τους πελάτες, τους προμηθευτές, και τα άλλα άτομα με τα οποία έχει συναλλαγές. Το 51,4% συνεργάζεται με άλλες επιχειρήσεις ή άλλες οργανώσεις προκειμένου να αντιμετωπίσει ζητήματα που εγείρονται από την υπεύθυνη επιχειρηματικότητα. 117

120 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Στο ερώτημα αν «παρέχει η επιχείρησή σας δυνατότητες εκπαίδευσης σε άτομα από την τοπική κοινωνία (π.χ. μαθητεία ή εργασιακή πείρα σε ομάδες νέων ή ατόμων με ειδικές ανάγκες)», οι ΜΜΕ απάντησαν θετικά σε ποσοστό 35% περίπου, αρνητικά σε ποσοστό 40% περίπου, και 21,6&% απάντησε μερικώς. Τα αντίστοιχα ποσοστά είναι σχετικά υψηλότερα για τις μεγάλες εταιρείες του δείγματος. Εκπαιδευτικά Προγράμματα στην Τοπική Κοινωνία Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Ναι ,1 44,4 Όχι ,5 31,7 Εν μέρει ,6 6,3 Δε Γν./ Δεν Απ ,7 17,5 Σύνολο ,0 100,0 Διάλογο με την Τοπική Κοινωνία Το 73% των ΜΜΕ αποκρίθηκε ότι Απόλυτη Σχετική δεν έχει ξεκινήσει διάλογο με την Συχνότητα Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες τοπική κοινωνία αναφορικά με Ναι ,2 44,4 δυσμενή, επίμαχα ή ευαίσθητα Όχι ,0 3,3 Εν μέρει 2 3 5,4 4,8 ζητήματα που αφορούν τις Δε Γν./ Δεν Απ ,4 17,5 Σύνολο ,0 100,0 δραστηριότητες της επιχείρησης (π.χ. τη συσσώρευση αποβλήτων έξω από τις εγκαταστάσεις της ή την παρεμπόδιση της κυκλοφορίας των πεζών και των ατόμων με ειδικές ανάγκες), ενώ το 44,4% των μεγάλων εταιρειών απαντά ότι βαδίζει προς αυτή την κατεύθυνση. Το 54% των μεγάλων εταιρειών πιστεύουν ότι κάνουν προσπάθειες για την τόνωση της τοπικής αγοράς, ενώ το 43,2% των ΜΜΕ προσπαθεί ως ένα βαθμό. Τόνωση της Τοπικής Αγοράς Απόλυτη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Ναι ,0 54,0 Όχι ,3 9,5 Εν μέρει ,2 23,8 Δε Γν./ Δεν Απ ,4 12,7 Σύνολο ,0 100,0 118

121 Όσον αφορά την ενθάρρυνση των Ενθάρρυνση Εργαζομένων για Συμμετοχή στην Τοπική Κοινωνία εργαζομένων να συμμετάσχουν σε Απόλυτη Σχετική δραστηριότητες της τοπικής Συχνότητα Συχνότητα κοινωνίας, για παράδειγμα, παρέχοντας τον χρόνο και την εμπειρία στους υπαλλήλους, ή κάποια άλλη μορφή πρακτικής βοήθειας, τα ποσοστά γενικά, παρουσιάζονται σχετικά χαμηλά. Από την μεριά των ΜΜΕ το 35% περίπου δηλώνει μικρό βαθμό ενθάρρυνσης για συμμετοχή, ενώ το 37,8% καθόλου. Το 46% των μεγάλων επιχειρήσεων εκφράζει ότι παρέχει αρκετά κίνητρα δραστηριοποίησης. ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ 2 8 5,4 12,7 Αρκετά ,9 46,0 Λίγο ,1 19,0 Καθόλου ,8 22,2 Δε Γν./ Δεν Απ ,7 0,0 Σύνολο ,0 100,0 Οι μεγάλες επιχειρήσεις φαίνεται ότι χρηματοδοτούν σε μεγαλύτερο βαθμό δραστηριότητες της τοπικής κοινωνίας, με τη μορφή φιλανθρωπικών δωρεών και χορηγικών προγραμμάτων. Ποσοστό 40,5% των ΜΜΕ παρέχει μερικά χορηγικά προγράμματα, 24,3% χορηγεί σε Οικονομική Υποστήριξη Τοπικής Κοινωνίας αρκετό βαθμό, ενώ 18,9% δεν χορηγεί καθόλου δράσεις της Απόλυτη Σχετική Συχνότητα Συχνότητα τοπικής κοινωνίας. Το 45% ΜΜΕ Μεγάλες ΜΜΕ Μεγάλες Πολύ ,8 39,7 περίπου των μεγάλων Αρκετά ,3 44,4 επιχειρήσεων χορηγεί αρκετά, και Λίγο ,5 12,7 Καθόλου ,9 3,2 το 40% περίπου πραγματοποιεί Δε Γν./ Δεν Απ ,4 0,0 χορηγίες σε μεγάλο βαθμό. Σύνολο ,0 100,0 ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Όσον αφορά τις αξίες τις επιχείρησης, τα παρακάτω διαγράμματα απεικονίζουν τα αποτελέσματα από την έρευνα για το αν υπάρχει έντυπο κείμενο εταιρικών αρχών ή «Κώδικα Ηθικής» με το οποίο να καθορίζεται με σαφήνεια τις αξίες και τους κανόνες συμπεριφοράς της εταιρείας, αν γνωστοποιείται αυτό στα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη και αν γίνεται εκπαίδευση ενημέρωση σχετικά με αυτό στους υπαλλήλους της. Από τα αποτελέσματα φαίνεται ότι μεγάλο ποσοστό των μεγάλων επιχειρήσεων απάντησε θετικά στις συγκεκριμένες ερωτήσεις (ποσοστά 73%, 85,7% και 82,5% αντίστοιχα). Περίπου οι μισές μικρομεσαίες επιχειρήσεις του δείγματός μας έχουν 119

122 κάποιο κώδικα εταιρικών αρχών και τον γνωστοποιεί, ενώ το 37,8% εκπαιδεύει το προσωπικό της σύμφωνα με αυτό ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΛΕΓΧΟΥ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ Προκειμένου να εξεταστεί αν υπάρχει εξάρτηση μεταξύ δύο μεταβλητών Χ και Y, χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος ανεξαρτησίας x 2. Η διατύπωση κάθε ελέγχου υποθέσεων περιλαμβάνει τη μηδενική (H 0) και την εναλλακτική υπόθεση (H 1): (H 0): Τα χαρακτηριστικά Χ και Y του δείγματος κατανέμονται ανεξάρτητα στον πληθυσμό, δηλαδή οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες. (H 1): Τα χαρακτηριστικά Χ και Y του δείγματος δεν κατανέμονται ανεξάρτητα στον πληθυσμό, δηλαδή οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες. Η προϋπόθεση που απαιτείται από τον έλεγχο ανεξαρτησίας x 2 είναι ότι οι συχνότητες εμφάνισης όλων των δυνατών συνδυασμών ζευγών των κατηγοριών των μεταβλητών να είναι τουλάχιστον ίσες με 5. Ένα αποδεκτό ποσοστό κελιών που θα έχουν 120

123 συχνότητες μικρότερες του 5 είναι το 25%. Ο αριθμός των κατηγορικών μεταβλητών δεν επηρεάζει, αρκεί η κάθε μία από αυτές να έχει τουλάχιστον δύο κατηγορίες. Για να πραγματοποιηθεί ο έλεγχος υποθέσεων, η τιμή της στατιστικής x 2 (Pearson s chi square) συγκρίνεται με την πιθανότητα παρατήρησης της τιμής αυτής (P-Value), και ανάλογα οδηγούμαστε στα αντίστοιχα αποτελέσματα: Αν P-Value > 0,10, τότε αποδεχόμαστε τη μηδενική υπόθεση (H 0), δηλαδή οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες. Αν P-Value < 0,10, τότε αποδεχόμαστε την εναλλακτική υπόθεση (H 1), δηλαδή οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 10%. Αν P-Value < 0,05, τότε αποδεχόμαστε την εναλλακτική υπόθεση (H 1), δηλαδή οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%. Αν P-Value < 0,01, τότε αποδεχόμαστε την εναλλακτική υπόθεση (H 1), δηλαδή οι μεταβλητές συσχετίζονται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 1%. Στη συνέχεια, γίνεται εφαρμογή του ελέγχου ανεξαρτησίας x 2 και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα, όπου ερμηνεύονται με τη βοήθεια πίνακα διπλής εισόδου. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται η συσχέτιση, σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%, μεταξύ του μεγέθους επιχείρησης και της στήριξης της τοπικής αγοράς από τις δραστηριότητές τους. Για την εξαγωγή των συμπερασμάτων πραγματοποιήθηκε συγχώνευση της μεταβλητής «μέγεθος επιχείρησης βάσει του αριθμού εργαζομένων» από τέσσερις κλάσεις (κατηγορίες) σε δύο, και προέκυψαν οι κατηγορίες ΜΜΕ και μεγάλες επιχειρήσεις. Παρατηρείται ότι το 44% του συνόλου των επιχειρήσεων κάνει προσπάθειες να στηρίξει την τοπική αγορά, το 31% τη στηρίζει μερικώς, ενώ μόλις το 15% ισχυρίζεται ότι δεν στοχεύει σε τέτοιου είδους πολιτικές. Συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι μεγαλύτερη προσπάθεια καταβάλλεται από τις μεγάλες εταιρείες σε ποσοστό 31%, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις ΜΜΕ είναι μόλις 13% στο σύνολο του δείγματος. Ειδικότερα, από το σύνολο των μεγάλων επιχειρήσεων σχεδόν το ήμισυ ισχυρίζεται ότι υπάρχει πολιτική στήριξης της τοπικής αγοράς, ενώ το 40% των ΜΜΕ δηλώνουν ότι στηρίζουν μερικώς την τοπική αγορά. 121

124 Το συμπέρασμα αυτό, θα μπορούσε να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις στοχεύουν ίσως περισσότερο στο «άνοιγμα» των δραστηριοτήτων τους στη διεθνή αγορά, προκειμένου να αναπτύξουν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα και να διασφαλίσουν τη βιωσιμότητά τους στο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ (βάσει αριθμού εργαζόμενων) Τόνωση Τοπικής Αγοράς Ναι Όχι Εν μέρει Δε γνωρίζω/ Δεν απαντώ Σύνολο Μικρομεσαίες επιχειρήσεις % 32,5% 22,5% 40,0% 5,0% 100,0% % επί του συνόλου 13,0% 9,0% 16,0% 2,0% 40,0% Μεγάλες επιχειρήσεις % 51,7% 10,0% 25,0% 13,3% 100,0% % επί του συνόλου 31,0% 6,0% 15,0% 8,0% 60,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 44,0% 15,0% 31,0% 10,0% 100,0% Όσον αφορά τη συσχέτιση μεταξύ της μεταβλητής «μέγεθος επιχείρησης βάσει κύκλου εργασιών» και της «συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και διασφάλισης ποιότητας», η στατιστική σημαντικότητα είναι 1%, και τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι μικρομεσαίες δεν εφαρμόζουν συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και διασφάλισης περιβαλλοντική ποιότητας, σε ποσοστό 60,5%. Αντίθετα, οι μεγάλες εταιρείες έχουν κάποιο πιστοποιητικό διαχείρισης περιβαλλοντικής ποιότητας που εφαρμόζουν στις λειτουργικές τους διαδικασίες (ποσοστό 62,9%). Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ (βάσει κύκλου εργασιών) Μικρομεσαίες Συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και διασφάλισης ποιότητας Ναι Όχι Εν μέρει Ανεφάρμοστο Σύνολο επιχειρήσεις % 34,2% 60,5% 5,3%,0% 100,0% % επί του συνόλου 13,0% 23,0% 2,0%,0% 38,0% Μεγάλες επιχειρήσεις % 62,9% 8,1% 11,3% 17,7% 100,0% % επί του συνόλου 39,0% 5,0% 7,0% 11,0% 62,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 52,0% 28,0% 9,0% 11,0% 100,0% 122

125 Από τον παρακάτω πίνακα διπλής εισόδου φαίνεται ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι αυτές που εκπαιδεύουν το προσωπικό τους για να αντιληφθεί τις εταιρικές αξίες και τους κανόνες συμπεριφοράς ή ηθικής που υιοθετούν (ποσοστό 83,3%). Μόνο το 40% των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που εφαρμόζουν ΕΚΕ εκπαιδεύει τους υπαλλήλους τους σχετικά με τους κανόνες συμπεριφοράς/ηθικής, ενώ το 25% και 35% αντίστοιχα, δηλώνει ότι δεν τους εκπαιδεύει καθόλου, ή τους εκπαιδεύει μερικώς. Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ (βάσει αριθμού Εκπαίδευση εργαζομένων στους κανόνες συμπεριφοράς Ναι Όχι Εν μέρει Σύνολο εργαζόμενων) Μικρομεσαίες επιχειρήσεις % 40,0% 25,0% 35,0% 100,0% % επί του συνόλου 16,0% 10,0% 14,0% 40,0% Μεγάλες επιχειρήσεις % 83,3%,0% 16,7% 100,0% % επί του συνόλου 50,0%,0% 10,0% 60,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 66,0% 10,0% 24,0% 100,0% Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται η οικονομική υποστήριξη που παρέχουν οι επιχειρήσεις στην τοπική κοινωνία., σε επίπεδο σημαντικότητας 1%. Διαπιστώθηκε ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις παρέχουν χορηγίες και φιλανθρωπίες σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τις μικρομεσαίες. Το 85% των μεγάλων επιχειρήσεων χορηγεί προγράμματα της τοπικής κοινωνίας σε μεγάλο και αρκετό βαθμό. Ενώ,μόλις το 37,5% των μικρομεσαίων χορηγεί σε μεγάλο βαθμό αντίστοιχα προγράμματα, το 40% σε μικρότερο βαθμό, και το 22,5% δεν χορηγεί καθόλου. Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ (βάσει αριθμού εργαζόμενων) Μικρομεσαίες Οικονομική Υποστήριξη στην Τοπική Κοινωνία Σύνολο Πολύ - Λίγο Καθόλου/ Αρκετά Δε γνωρίζω επιχειρήσεις % 37,5% 40,0% 22,5% 100,0% % επί του συνόλου 15,0% 16,0% 9,0% 40,0% Μεγάλες επιχειρήσεις % 85,0% 11,7% 3,3% 100,0% % επί του συνόλου 51,0% 7,0% 2,0% 60,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 66,0% 23,0% 11,0% 100,0% 123

126 Επίσης, παρατηρείται (σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 1%) ότι περίπου οι μισές από τις επιχειρήσεις του δείγματος δεν ανοίγουν διάλογο με την τοπική κοινωνία. Συγκεκριμένα, οι μικρομεσαίες δηλώνουν, σε ποσοστό 72,5%, ότι δεν επικοινωνούν με την τοπική κοινωνία αναφορικά με δυσμενή, επίμαχα ή ευαίσθητα ζητήματα που αφορούν την επιχείρησή τους. Το ποσοστό των μεγάλων επιχειρήσεων που υποστηρίζουν ότι έχουν ξεκινήσει διάλογο με τους τοπικούς φορείς για την αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων είναι 45%, ενώ αυτών που δεν έχουν αναπτύξει επικοινωνία με την κοινωνία είναι 31,7%. Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ (βάσει αριθμού εργαζόμενων) Μικρομεσαίες Διάλογο με την Τοπική Κοινωνία Σύνολο Ναι Όχι Εν μέρει Δε γνωρίζω/ Δεν απαντώ επιχειρήσεις % 17,5% 72,5% 5,0% 5,0% 100,0% % επί του συνόλου 7,0% 29,0% 2,0% 2,0% 40,0% Μεγάλες επιχειρήσεις % 45,0% 31,7% 5,0% 18,3% 100,0% % επί του συνόλου 27,0% 19,0% 3,0% 11,0% 60,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 34,0% 48,0% 5,0% 13,0% 100,0% Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα συσχέτισης μεταξύ ανταγωνιστικής θέσης των επιχειρήσεων του δείγματος και απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα διπλής εισόδου. Ύστερα από συγχώνευση της μεταβλητής που προσδιορίζει την «ανταγωνιστική θέση της επιχείρησης» από έξι κατηγορίες σε τρεις (δηλαδή ηγέτης, μεγάλος παίκτης/ανταγωνιστής, και μικρός παίκτης/ακόλουθος/άλλο), διαπιστώθηκε ύπαρξη συσχέτισης σε ποσοστό σημαντικότητας 1% με τη μεταβλητή «ανταγωνιστικό πλεονέκτημα από δράσεις ΕΚΕ». Παρατηρείται ότι οι επιχειρήσεις που είναι ηγέτες βάσει ανταγωνισμού δε θεωρούν ότι η εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ βοηθάει ιδιαίτερα στην απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (ποσοστό 57.6%). Για τις επιχειρήσεις που είναι μεγάλοι παίκτες είτε ανταγωνιστές ισχύει ότι η ενασχόλησή τους με την ΕΚΕ μπορεί να τους βελτιώσει το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα (ποσοστό 74,5%). Τέλος, για τους μικρούς παίκτες και τους ακόλουθους το 60% θεωρείται ότι δεν 124

127 βοηθάει πολύ η ανάληψη δράσεων ΕΚΕ για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (ποσοστό 60%). Η ερμηνεία του παραπάνω αποτελέσματος είναι ότι οι ηγέτιδες εταιρείες δεδομένου ότι κατέχουν ήδη κυρίαρχη θέση στην αγορά και πολύ καλή εταιρική φήμη (brand name), δεν περιμένουν να παρουσιάσουν ιδιαίτερη αλλαγή στο ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα από την πολιτική για ΕΚΕ. Σε αντίθεση, οι μεγάλοι παίκτες/ανταγωνιστές θεωρούν ότι μπορεί η ΕΚΕ να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα όσον αφορά το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα, π.χ. με το να βελτιώσει την εταιρική τους εικόνα. Ανταγωνιστική Θέση Επιχείρησης στην Αγορά Απόκτηση Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Σύνολο Ναι Όχι Ηγέτης % 42,4% 57,6% 100,0% % επί του συνόλου 14,0% 19,0% 33,0% Μεγάλος παίκτης/ Ανταγωνιστής % 74,5% 25,5% 100,0% % επί του συνόλου 35,0% 12,0% 47,0% Μικρός παίκτης/ Ακόλουθος/ Άλλο % 40,0% 60,0% 100,0% % επί του συνόλου 8,0% 12,0% 20,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 57,0% 43,0% 100,0% Διαπιστώθηκε επίσης, μία σημαντική συσχέτιση σε ποσοστό σημαντικότητας 5% μεταξύ ανταγωνιστικής θέσης της επιχείρησης και αύξησης της παραγωγικότητας από εφαρμογή δράσεων ΕΚΕ, που παρουσιάζει αντίστοιχα αποτελέσματα με την παραπάνω συσχέτιση. Συγκεκριμένα, σε ποσοστό 64,2% οι ηγέτιδες εταιρείες υποστηρίζουν ότι δεν παρατηρούνται ιδιαίτερα οφέλη όσον αφορά στην παραγωγικότητά τους από την εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ. Το ίδιο υποστηρίζουν, σε ποσοστό 75%, και οι μικροί παίκτες/ακόλουθοι της ελληνικής οικονομίας που εφαρμόζουν πρακτικές εταιρικής υπευθυνότητας. Οι μεγάλοι παίκτες/ανταγωνιστές πιστεύουν (σε ποσοστό 69,2%), όμως, ότι πιστεύουν ότι μπορεί να προκύψει αύξηση της παραγωγικότητάς τους από εφαρμογές στο πεδίο της ΕΚΕ. 125

128 Μία ερμηνεία που μπορεί να δοθεί όσον αφορά το συγκεκριμένο αποτέλεσμα είναι ότι, οι ηγέτες στηρίζουν τις πολιτικές τους για την αύξηση της παραγωγικότητας περισσότερο σε στρατηγικούς παράγοντες όπως είναι οι οικονομίες κλίμακας, θεωρώντας ίσως, ότι μπορούν έτσι να επιτύχουν πολύ μεγαλύτερη μείωση του κόστους και παράλληλα αύξησης της παραγωγής, παρά από την ανάληψη δράσεων ΕΚΕ. Για τους μικρούς παίκτες/ακόλουθους το αποτέλεσμα αυτό ίσως να ερμηνεύεται από το ότι, μπορεί να στοχεύουν περισσότερο στην αυτοματοποίηση της παραγωγής και την τεχνολογική αναβάθμιση των λειτουργιών της επιχείρησής τους για να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους. Ανταγωνιστική Θέση Επιχείρησης στην Αγορά Αύξηση Παραγωγικότητας Ναι Όχι Σύνολο Ηγέτης % 35,8% 64,2% 100,0% % επί του συνόλου 24,0% 43,0% 67,0% Μεγάλος Παίκτης/ Ανταγωνιστής % 69,2% 30,8% 100,0% % επί του συνόλου 9,0% 4,0% 13,0% Μικρός Παίκτης/ Ακόλουθος/ Άλλο % 25,0% 75,0% 100,0% % επί του συνόλου 5,0% 15,0% 20,0% Σύνολο επιχειρήσεων % 38,0% 62,0% 100,0% Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται η συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών «ανταγωνιστική θέση επιχείρησης» και «συνεργασία με οργανισμούς για αντιμετώπιση ζητημάτων ΕΚΕ», με ποσοστό σημαντικότητας 5%. Οι ηγέτες και οι μεγάλοι παίκτες/ανταγωνιστές παρουσιάζουν συνεργασία με άλλους οργανισμούς με σκοπό να αντιμετωπίσουν ζητήματα που αφορούν την εταιρική υπευθυνότητα, σε ποσοστά 76,5% και 75% αντίστοιχα. Ενώ, μόνο οι μισοί περίπου από τους μικρούς παίκτες/ακόλουθους φαίνεται να συνεργάζονται με άλλους οργανισμούς. 126

129 Ανταγωνιστική Θέση Επιχείρησης στην Αγορά Συνεργασία με Οργανισμούς για Προαγωγή της ΕΚΕ Σύνολο Ναι/ Εν μέρει Καθόλου/ Δε γνωρίζω Ηγέτης % 76,5% 23,5% 100,0% % επί του συνόλου 21,3% 6,6% 27,9% Μεγάλος Παίκτης/ Ανταγωνιστής % 75,0% 25,0% 100,0% % επί του συνόλου 34,4% 11,5% 45,9% Μικρός Παίκτης/ Ακόλουθος/ Άλλο % 56,3% 43,8% 100,0% % επί του συνόλου 14,8% 11,5% 26,2% Σύνολο επιχειρήσεων % 70,5% 29,5% 100,0% ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗ Η απλή γραμμική παλινδρόμηση χρησιμοποιείται για να εκτιμήσει τη σχέση που υπάρχει μεταξύ μίας ανεξάρτητης μεταβλητής (X) και μίας εξαρτημένης μεταβλητής (Y). Με τον όρο εξαρτημένη μεταβλητή εννοούμε ότι οι τιμές της εξαρτώνται από τις τιμές της ανεξάρτητης μεταβλητής Χ. Αυτό σημαίνει ότι η σχέση που υπάρχει μεταξύ τους είναι στοχαστική ή στατιστική, αφού σε κάθε τιμή του Χ μπορεί να αντιστοιχούν περισσότερες από μία τιμές της Y. Για να μετρηθεί η ένταση της γραμμικής σχέσης χρησιμοποιείται ο γραμμικός συντελεστή συσχέτισης. Γίνεται εμφανές ότι απαραίτητη προϋπόθεση εφαρμογής της απλής γραμμικής παλινδρόμησης ή της προσαρμογής ενός απλού γραμμικού μοντέλου στις δύο αυτές μεταβλητές είναι η ύπαρξη γραμμικής σχέσης. Με την απλή γραμμική παλινδρόμηση προσπαθούμε να εκτιμήσουμε τις τιμές της ανεξάρτητης μεταβλητής χρησιμοποιώντας τις τιμές της εξαρτημένης. Οι εκτιμώμενες τιμές θα είναι, προφανώς, διαφορετικές από τις πραγματικές τιμές της ανεξάρτητης μεταβλητής. Η διερεύνηση γραμμικής σχέσης εξάρτησης μεταξύ δύο μεταβλητών, εκ των οποίων η μια καλείται εξαρτημένη (Y) και η άλλη ανεξάρτητη (Χ), περιγράφεται από τη σχέση: Y = a + b X + e i, 127

130 όπου α: σταθερός όρος, β: εκφράζει την μεταβολή στην εξαρτημένη μεταβλητή, για κάθε μονάδα αύξηση της ανεξάρτητης μεταβλητής Χ και, e i : κατάλοιπα. Οι αποκλίσεις των τιμών των ανεξάρτητων μεταβλητών από τις αντίστοιχες εκτιμώμενες τιμές τους ονομάζονται κατάλοιπα (ή σφάλματα ή διαταρακτικός όρος) και συμβολίζονται με e i, όπου i είναι δείκτης (i=1,2,3, n) και αναφέρεται στην i-οστή τιμή. Οι υποθέσεις των γραμμικών μοντέλων είναι οι εξής: Μία γραμμική σχέση συνδέει την ανεξάρτητη μεταβλητή με την εξαρτημένη. Ο διαταρακτικός όρος ακολουθεί κανονική κατανομή e i Ν(0,σ 2 ). Έτσι προκύπτει από το γεγονός ότι, τα κατάλοιπα: α) είναι τυχαίος όρος και παίρνει τιμές ±0, β) μ=0 δηλαδή Ε(e i)=0, και γ) διακύμανση σ 2 δηλαδή Ε(e i 2)=σ 2. Δηλαδή, δεν έχουμε ετεροσκεδαστικότητα. Οι διαταρακτικοί όροι είναι ασυσχέτιστοι μεταξύ τους. Ε(e 1, e 2)=-0. δηλαδή το σφάλμα πρώτης τάξης δεν έχει καμία σχέση με το σφάλμα δεύτερης τάξης. Η μεταβλητές Χ δεν είναι στοχαστικές. Οι τιμές τους παραμένουν σταθερές και δεν είναι όλες ίσες μεταξύ τους. Η συνδιακύμανση του Χ και του e είναι μηδέν, cov(x, e)=0, δηλαδή το Y δεν σχετίζεται με τον διαταρακτικό όρο. Ο συντελεστής προσδιορισμού R 2 καθορίζει το πόσο καλά μία γραμμή παλινδρόμησης προσαρμόζει τα δεδομένα, δηλαδή, το ποσοστό της συνολικής διασποράς του Y που είναι δυνατό να αποδοθεί στη γνώση του Χ. Οι τιμές του R 2 είναι μεταξύ του μηδέν και του ένα. Όσο η τιμή πλησιάζει τη μονάδα, τόσο μεγαλύτερη μεταβλητότητα του Y ερμηνεύεται από την μεταβλητή Χ. Μικρές τιμές του R 2, σημαίνει ότι η μεταβλητή Χ δεν ερμηνεύει καθόλου τη μεταβλητότητα της Y. Επίσης αξίζει να αναφερθεί ότι το R 2 ισούται με το τετράγωνο του συντελεστή συσχέτισης. Ο προσαρμοσμένος συντελεστής προσδιορισμού, R 2 adjusted, είναι ο συντελεστής προσδιορισμού προσαρμοσμένος στους βαθμούς ελευθερίας, προκειμένου να λαμβάνεται υπόψη ο αριθμός των παρατηρήσεων στο δείγμα σε σχέση με τον αριθμό των ανεξάρτητων μεταβλητών που χρησιμοποιούνται. Για περισσότερες από μία ανεξάρτητες μεταβλητές που θέλουμε να εξετάσουμε την επίδραση τους σε μία εξαρτημένη μεταβλητή χρησιμοποιούμε την πολλαπλή γραμμική 128

131 παλινδρόμηση. Να τονίσουμε ότι όταν χρησιμοποιούμε το όρο γραμμική, εννοούμε γραμμική ως προς τις παραμέτρους του μοντέλου (a, b p). Άρα η συνάρτηση της ευθείας ελαχίστων τετραγώνων για την περίπτωση της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης θα είναι της μορφής: Y = a + b1 X1 + b2 X2 + + bp Xp + e i, όπου, α: σταθερός όρος, bp: εκφράζει την μεταβολή στην εξαρτημένη μεταβλητή, για κάθε μονάδα αύξηση της ανεξάρτητης μεταβλητής Χi, i=1,2,3,.,p, e i : κατάλοιπα, όπου i=1,2,3,,p, με p συμβολίζουμε το πλήθος των ανεξάρτητων μεταβλητών και ο όρος e i αναφέρεται στο κατάλοιπο της i-οστής τιμής. Οι υποθέσεις που πρέπει να ικανοποιούνται είναι οι ίδιες με την απλή γραμμική παλινδρόμηση. Μία προϋπόθεση, η οποία είναι απαραίτητη γενικά σε όλα τα μοντέλα με περισσότερες της μίας ανεξάρτητων μεταβλητών, είναι η έλλειψη συγγραμμικότητας. Η συγγραμμικότητα είναι ένα σοβαρό πρόβλημα για την πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση. Όταν μία ανεξάρτητη μεταβλητή συσχετίζεται με μία άλλη ανεξάρτητη, δηλαδή μέσω της μίας μπορούμε να εκτιμήσουμε τις τιμές της άλλης, τότε μιλάμε για πρόβλημα συγγραμμικότητας. Επομένως, η ύπαρξη και των δύο μεταβλητών στο μοντέλο δεν είναι δυνατή. Συνολικά οι υποθέσεις της γραμμικής παλινδρόμησης είναι: Μία γραμμική σχέση συνδέει την ανεξάρτητη μεταβλητή με την εξαρτημένη. Ο διαταρακτικός όρος ακολουθεί κανονική κατανομή e i Ν(0,σ 2 ). Έτσι προκύπτει ότι τα κατάλοιπα :α) είναι τυχαίος όρος και παίρνει τιμές ±0, β) μ=0, δηλαδή Ε(e i)=0 και γ) διακύμανση σ 2, δηλαδή Ε(e i 2) = σ 2. Δηλαδή δεν έχουμε ετεροσκεδαστικότητα. Οι διαταρακτικοί όροι είναι ασυσχέτιστοι μεταξύ τους, Ε(e 1, e 2)=-0, δηλαδή το σφάλμα πρώτης τάξης δεν έχει καμία σχέση με το σφάλμα δεύτερης τάξης. Η μεταβλητές Χ δεν είναι στοχαστικές. Οι τιμές τους παραμένουν σταθερές και δεν είναι όλες ίσες μεταξύ τους. Η συνδιακύμανση του Χ και του u είναι μηδέν cov(x, e)=0, δηλαδή το Y δεν σχετίζεται με τον διαταρακτικό όρο. Δεν υπάρχουν ακριβείς γραμμικές σχέσεις ανάμεσα στις ερμηνευτικές μεταβλητές, δηλαδή δεν έχουμε πολυσυγραμμικότητα Ο αριθμός των παρατηρήσεων του υποδείγματος είναι μεγαλύτερος από τον αριθμό των συντελεστών του υποδείγματος που θέλουμε να εκτιμήσουμε. Αυτό είναι απαραίτητο για να έχουμε τους κατάλληλους βαθμούς ελευθερίας. 129

132 Από τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από τα ερωτηματολόγια και με τη χρήση του στατιστικού πακέτου ανάλυσης SPSS 15.0, πραγματοποιήθηκαν οι πολλαπλές γραμμικές παλινδρομήσεις (linear regression) που αφορούν την εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (εξαρτημένη μεταβλητή) ως προς τους κοινωνικούς και τους περιβαλλοντικούς παράγοντες (ανεξάρτητες μεταβλητές). Α. Κοινωνικοί Παράγοντες Μεταβλητή Συντελεστής Σταθερά 3,039*** (14,712) Μέτρα για την υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων 0,164* (1,792) Μέτρα για την ισορροπία μεταξύ της οικογενειακής και της εργασιακής ζωής 0,051* (1,372) Υιοθέτηση «Κώδικα Ηθικής» ή εταιρικών αρχών ή κώδικα συμπεριφοράς 0,273*** (4,692) Συνεργασία με οργανισμούς για την προαγωγή της 0,192*** Εταιρικής Υπευθυνότητας (3,527) Εθελοντικά προγράμματα για την ανάπτυξη και υποστήριξη δράσεων της τοπικής κοινωνίας 0,174*** (3,461) Ανάπτυξη διαλόγου με την τοπική κοινωνία 0,182*** (3,531) Ενέργειες για την τόνωση της τοπικής αγοράς 0,146*** (3,010) R 2 = 0,409 R 2 adjusted = 0,364 F = 9,079 Στις παρενθέσεις παρουσιάζεται η στατιστική t και τα ***, ** και * υποδηλώνουν στατιστική σημαντικότητα με ποσοστό 1%, 5% και 10% αντίστοιχα. Προϋποθέσεις Παλινδρόμησης Συσχέτιση Πολυσυγγραμμικότητα Αυτοσυσχέτιση Ικανοποιητική VIF < 5 => Δεν έχουμε πολυσυγγραμμικότητα D-W = 1,984 => Δεν υπάρχει αυτοσυσχέτιση 130

133 Κανονικότητα Τηρείται 37 Ομοσκεδαστικότητα Τηρείται 38 Ο συντελεστής προσδιορισμού R 2, που εκφράζει το ποσοστό μεταβλητότητας της εξαρτημένης μεταβλητής, το οποίο ερμηνεύεται από τις ανεξάρτητες μεταβλητές είναι ίσος με 0,409, γεγονός που σημαίνει ότι 40,9% της εξαρτημένης μεταβλητής ερμηνεύεται από τις ανεξάρτητες μεταβλητές του υποδείγματος. Η συνολική στατιστική σημαντικότητα ελέγχεται βάση του κριτηρίου F, το οποίο είναι στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο σημαντικότητας 1%, επομένως απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση ότι (b 1 = b 2 = b 3 = = b n = 0) που σημαίνει ότι υπάρχει γραμμική συσχέτιση της εξαρτημένης μεταβλητής με μια τουλάχιστον ανεξάρτητη μεταβλητή, δηλαδή ένας από τους συντελεστές είναι διάφορος του μηδενός σε διάστημα εμπιστοσύνης 1%. Επίσης, έγινε έλεγχος πολυσυγραμικότητας, όπου βρέθηκε VIF < 5. Άρα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι στο υπόδειγμα δεν υπάρχει πολυσυγραμμικότητα. Τέλος ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης ως προς την κανονικότητα των καταλοίπων, την ομοσκεδαστικότητα και την αυτοσυσχέτιση. Άρα η εξίσωση της παλινδρόμησης διαμορφώνεται ως εξής: «Εφαρμογή Πρακτικών ΕΚΕ από τις ΜΜΕ» = 3, ,164*(Υγεία & Ασφάλεια) + 0,051*(Ισορροπία Οικογένειας & Εργασίας) + 0,273*(Κώδικας Ηθικής) + 0,192*(Συνεργασία με Οργανισμούς) + 0,174*(Εθελοντικά Προγράμματα) + 0,182*(Διάλογος) + 0,146*(Τόνωση Τοπικής Αγοράς) Στον παραπάνω πίνακα συνοψίζονται τα αποτελέσματα παλινδρόμησης για τη μεταβλητή της «Εφαρμογή Πρακτικών ΕΚΕ από τις ΜΜΕ», η οποία αποτελεί την εξαρτημένη μεταβλητή και με επανακωδικοποίηση πήρε τιμές από 1 έως 4 για κάθε επιλογή της πολυθεματικής ερώτησης πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου/δεν γνωρίζω αντίστοιχα. Οι εξαρτημένες μεταβλητές παίρνουν τιμές από 1 έως 5 για κάθε επιλογή καθόλου, λίγο, αρκετά, πολύ, απόλυτα. Η μεταβλητή «Υγεία & Ασφάλεια» (μέτρα για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων) έχει συντελεστή 0,164, σε επίπεδο σημαντικότητας (ε.σ.) 10%, που 37 Βλέπε, διαγράμματα στο Παράρτημα Δ 38 Βλέπε, διαγράμματα στο Παράρτημα Δ 131

134 σημαίνει ότι για κάθε αύξηση κατά μία μονάδα της μεταβλητής αυτής αναμένεται η αύξηση κατά 0,164 μονάδες της εφαρμογής πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ. Η μεταβλητή «Ισορροπία Οικογένειας & Εργασίας» (Μέτρα για την ισορροπία μεταξύ της οικογενειακής και της εργασιακής ζωής) έχει συντελεστή 0,051, σε ε.σ. 10%, που σημαίνει ότι για κάθε αύξηση κατά μία μονάδα της μεταβλητής αυτής αναμένεται η αύξηση κατά 0,051 μονάδες της εφαρμογής πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ. Αντίστοιχα, ερμηνεύονται και οι λοιπές μεταβλητές, οι οποίες παρατηρούμε ότι έχουν όλες θετική επίδραση στην εξαρτημένη μεταβλητή «εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ», όπου είναι κάτι το αναμενόμενο. Συνοπτικά, η -μεταβολή μιας μονάδας της μεταβλητής- «υιοθέτηση Κώδικα Ηθικής ή εταιρικών αρχών ή κώδικα συμπεριφοράς» σε ε.σ. 1%, θα μεταβάλει θετικά την «εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ» κατά 0,273 μονάδες, η «συνεργασία με οργανισμούς για την προαγωγή της Εταιρικής Υπευθυνότητας» (ε.σ. 1%), κατά 0,192 μονάδες, η «εθελοντικά προγράμματα για την ανάπτυξη και υποστήριξη δράσεων της τοπικής κοινωνίας» (ε.σ. 1%), κατά 0,174, η «ανάπτυξη διαλόγου με την τοπική κοινωνία» (ε.σ. 1%), κατά 0,182, και τέλος, η μεταβλητή «ενέργειες για την τόνωση της τοπικής αγοράς» (ε.σ. 1%), κατά 0,146 μονάδες. Β. Περιβαλλοντικοί Παράγοντες Μεταβλητή Συντελεστής Σταθερά 4,563*** (19,859) Έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για -0,207** περιβαλλοντικά ζητήματα (-2,438) Πιέσεις τοπικής κοινωνίας, καταναλωτών, προμηθευτών και λοιπών ενδιαφερόμενων μερών για περιβαλλοντικά 0,198* (2,942) υπεύθυνη στάση Αύξηση απορριμμάτων, μη αποδοτικά συστήματα 0,144** περιβαλλοντικής διαχείρισης (2,271) Αύξηση κυκλοφοριακής επιβάρυνσης και συμφόρησης 0,130* (1,682) R 2 = 0,371 R 2 adjusted = 0,

135 F = 8,817 Στις παρενθέσεις παρουσιάζεται η στατιστική t και τα ***, ** και * υποδηλώνουν στατιστική σημαντικότητα με ποσοστό 1%, 5% και 10% αντίστοιχα. Προϋποθέσεις Παλινδρόμησης Συσχέτιση Πολυσυγγραμμικότητα Αυτοσυσχέτιση Ικανοποιητική VIF < 5 => Δεν έχουμε πολυσυγγραμμικότητα D-W = 1,864 => Δεν υπάρχει αυτοσυσχέτιση Κανονικότητα Τηρείται 39 Ομοσκεδαστικότητα Τηρείται 40 Στον παραπάνω πίνακα, εμφανίζονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της δεύτερης παλινδρόμησης για τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που επιδρούν στην εξαρτημένη μεταβλητή «εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ», η οποία είναι χωρίς επανακωδικοποίηση και παίρνει τιμές από 1 έως 5 για κάθε επιλογή της πολυθεματικής ερώτησης πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου, δεν γνωρίζω αντίστοιχα. Ο συντελεστής προσδιορισμού R 2, που εκφράζει το ποσοστό μεταβλητότητας της εξαρτημένης μεταβλητής, το οποίο ερμηνεύεται από τις ανεξάρτητες μεταβλητές είναι ίσος με 0,371, γεγονός που σημαίνει ότι 37,1% της εξαρτημένης μεταβλητής ερμηνεύεται από τις ανεξάρτητες μεταβλητές του υποδείγματος. Όπως και προηγουμένως, η συνολική στατιστική σημαντικότητα ελέγχεται βάση του κριτηρίου F, το οποίο είναι στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο σημαντικότητας 1%, επομένως απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση ότι (b 1 = b 2 = b 3 = = b n = 0), που σημαίνει ότι υπάρχει γραμμική συσχέτιση της εξαρτημένης μεταβλητής με μια τουλάχιστον ανεξάρτητη μεταβλητή, δηλαδή ένας από τους συντελεστές είναι διάφορος του μηδενός σε διάστημα εμπιστοσύνης 1%. Επίσης, δε βρέθηκε πολυσυγραμικότητα μεταξύ των μεταβλητών (VIF < 5). Τέλος, ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης ως προς την κανονικότητα των καταλοίπων, την ομοσκεδαστικότητα και την αυτοσυσχέτιση. 39 Βλέπε, διαγράμματα στο Παράρτημα Δ. 40 Βλέπε, διαγράμματα στο Παράρτημα Δ 133

136 Άρα η εξίσωση της παλινδρόμησης διαμορφώνεται ως εξής: «Εφαρμογή Πρακτικών ΕΚΕ από τις ΜΜΕ» = 4,563 0,207*(Έλλειψη Ευαισθητοποίησης) + 0,198*(Πιέσεις Ενδιαφερόμενων Μερών) + 0,144*(Αύξηση Απορριμμάτων/ Μη Αποδοτικά Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης) + 0,130*(Αύξηση Κυκλοφοριακής Επιβάρυνσης και Συμφόρησης) Η μεταβλητή «Έλλειψη Ευαισθητοποίησης» (έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για τα περιβαλλοντικά ζητήματα) έχει συντελεστή 0,207, σε ε.σ. 5%, και δηλώνει ότι για κάθε αύξηση κατά μία μονάδα της μεταβλητής αυτής αναμένεται μείωση κατά 0,207 μονάδες της εξαρτημένης μεταβλητής «εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ». Η μεταβλητή «Πιέσεις Ενδιαφερόμενων Μερών» (πιέσεις τοπικής κοινωνίας, καταναλωτών, προμηθευτών και λοιπών ενδιαφερόμενων μερών για περιβαλλοντικά υπεύθυνη στάση) έχει συντελεστή 0,198, σε ε.σ. 10%, και σημαίνει ότι μία μεταβολή αυτής κατά μία μονάδα αναμένεται αύξηση της «εφαρμογής πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ». Αντίστοιχα, και οι μεταβλητές «Αύξηση Απορριμμάτων/ Μη Αποδοτικά Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης» και «Αύξηση Κυκλοφοριακής Επιβάρυνσης και Συμφόρησης», αν μεταβληθούν κατά μία μονάδα, θα μεταβάλλουν τη μεταβλητή «εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από ΜΜΕ», κατά 0,198 (ε.σ. 5%) και 0,130 μονάδες (ε.σ. 10%) αντίστοιχα. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα των παλινδρομήσεων έδειξαν ότι η εφαρμογή πρακτικών ΕΚΕ από τις ΜΜΕ εξαρτώνται θετικά από την υιοθέτηση μέτρων για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων και την ισορροπία μεταξύ της οικογενειακής και της εργασιακής ζωής, την υιοθέτηση Κώδικα Ηθικής ή εταιρικών αρχών ή κώδικα συμπεριφοράς, τη συνεργασία με οργανισμούς για την προαγωγή της Εταιρικής Υπευθυνότητας, την υλοποίηση εθελοντικών προγραμμάτων για την ανάπτυξη και υποστήριξη δράσεων της τοπικής κοινωνίας, την ανάπτυξη διαλόγου με την τοπική κοινωνία, τις ενέργειες για την τόνωση της τοπικής αγοράς, τις πιέσεις των ενδιαφερόμενων μερών για τα περιβαλλοντικά ζητήματα, την αύξηση των απορριμμάτων και της κυκλοφοριακής συμφόρησης, ενώ εξαρτάται αρνητικά από την έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης από περιβαλλοντικά ζητήματα. 134

137 4.3.4 ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗ Η λογιστική παλινδρόμηση (Logistic Regression) είναι μια μέθοδος πολυπαραγοντικής στατιστικής ανάλυσης που χρησιμοποιεί ένα σύνολο ανεξαρτήτων μεταβλητών (independent variable). H λογιστική παλινδρόμηση είναι χρήσιμη σε καταστάσεις στις οποίες επιθυμούμε την πρόβλεψη της ύπαρξης ή της απουσίας ενός χαρακτηριστικού ή ενός συμβάντος. Η πρόβλεψη αυτή βασίζεται στην κατασκευή ενός γραμμικού μοντέλου και συγκεκριμένα στον προσδιορισμό των τιμών που παίρνουν οι συντελεστές ενός συνόλου ανεξαρτήτων μεταβλητών που χρησιμοποιούνται ως μεταβλητές πρόβλεψης (predictor variables). Εκτός από την πρόβλεψη, ένα μοντέλο λογιστικής παλινδρόμησης δίνει τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε την επίδραση κάθε ανεξάρτητης μεταβλητής στη διαμόρφωση των τιμών της εξαρτημένης μεταβλητής. Στη λογιστική παλινδρόμηση, σε αντίθεση με την πολλαπλή παλινδρόμηση (multiple regression) είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν ως εξαρτημένες μεταβλητές εκτός από αναλογικές αριθμητικές μεταβλητές (ratio scale) και κατηγορικές μεταβλητές (nominal scale). Η πιο διαδεδομένη βιβλιογραφικά έκφραση της λογιστικής παλινδρόμησης είναι: Ln(odds) = a + b 1 X 1 + b 2 X b i X i, Όπου, a: σταθερός όρος, b i: συντελεστές με i=1,2,., n και X i: οι μεταβλητές, i=1,2.n Το δεξί μέρος της εξίσωσης δημιουργείται από ένα γραμμικό συνδυασμό των ανεξάρτητων μεταβλητών που συμμετέχουν στο μοντέλο παλινδρόμησης. Το αριστερό μέρος περιέχει τις τιμές της εξαρτημένης μεταβλητής με τη μορφή του λογαρίθμου των odds, δηλαδή του λογαρίθμου της σχέσης odds=prob/(1-prob).το odds εναλλακτικά ονομάζεται logit, και ο όρος Prob εκφράζει την πιθανότητα του συμβάντος του γεγονότος. Οι συντελεστές των ανεξαρτήτων μεταβλητών στην εξίσωση παλινδρόμησης εκτιμώνται με βάση τη μέθοδο μέγιστης πιθανοφάνειας. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή η τιμή των συντελεστών των ανεξάρτητων μεταβλητών είναι αυτή που κάνει τις παρατηρηθείσες τιμές της εξαρτημένης μεταβλητής πιο πιθανές, βάσει του συνόλου των ανεξαρτήτων μεταβλητών. Έστω Y={0,1}, όπου Y=0 αντιστοιχεί στη μία κατάσταση της μεταβλητής και Y=1 αντιστοιχεί σε μία άλλη κατάσταση. Έστω επίσης ότι p είναι η πιθανότητα να συμβεί 135

138 Y=1, δηλ. p= P(Y=1). Τότε, το μοντέλο της λογιστικής παλινδρόμησης επιχειρεί να λύσει την ακόλουθη εξίσωση: ln[p/(1-p)] = a + β Χ + ε Ο λόγος p/(1-p) λέγεται λόγος των πιθανοτήτων της μεταβλητής Y. Στη λογιστική παλινδρόμηση η καταλληλότητα του δείγματος είναι δευτερεύουσας σημασίας. Αυτό που μας ενδιαφέρει κυρίως είναι τα αναμενόμενα πρόσημα των συντελεστών της παλινδρόμησης και η στατιστική ή και η πρακτική τους σημασία. Παρακάτω, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της λογιστικής παλινδρόμησης (binary logistic regression) στις εξαρτημένες (δίτιμες) μεταβλητές «βελτίωση σχέσεων με εργαζομένους, προμηθευτές και τοπική κοινωνία», «ανύψωση ηθικού εργαζομένων» και «μεγάλες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις που εφαρμόζουν ΕΚΕ». Οι ανεξάρτητες μεταβλητές, οι οποίες εξετάστηκαν με τη μέθοδο της πολλαπλής παλινδρόμησης, προέρχονται όλες από πολυθεματικές ερωτήσεις, κλίμακας 1-5 (απόλυτα, πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου). Α. Βελτίωση Σχέσεων με Εργαζομένους, Προμηθευτές και Τοπική Κοινωνία. Μεταβλητή Συντελεστής Σταθερά -1,450*** (32,358) Εκπαίδευση εργαζομένων για τη συνειδητοποίηση των 0,767** κανόνων συμπεριφοράς και των εταιρικών αρχών ή Κώδικα (4,588) Ηθικής Συνεργασία με οργανισμούς για την προαγωγή της ΕΚΕ 0,269** (4,575) Προσπάθειες για την τόνωση της τοπικής αγοράς 0,346*** (10,072) Cox & Snell R 2 : 0,252 Nagelkerke R 2 : 0,405 Κάτω από τον συντελεστή της μεταβλητής είναι ο συντελεστής Wald. Tα ***, ** και * υποδηλώνουν στατιστική σημαντικότητα με ποσοστό 1%, 5% και 10%, αντίστοιχα. 136

139 Με βάση τα αποτελέσματα του παραπάνω πίνακα, μπορούμε να διατυπώσουμε τη σχέση που συνδέει τις μεταβλητές που εξετάστηκαν: «Βελτίωση Σχέσεων με Εργαζομένους, Προμηθευτές και Τοπική Κοινωνία» = - 1, ,767*(Εκπαίδευση εργαζομένων στους κανόνες συμπεριφοράς) + 0,269*( Συνεργασία με οργανισμούς για ΕΚΕ) + 0,346*(Προσπάθειες για τόνωση της τοπικής αγοράς) Η μεταβλητή «εκπαίδευση εργαζομένων στους κανόνες συμπεριφοράς» έχει συντελεστή 0,767, σε ε.σ. 5%, και επηρεάζει θετικά την εξαρτημένη. Ομοίως, και για τις υπόλοιπες μεταβλητές, ισχύει θετική σχέση με την εξαρτημένη μεταβλητή. Αυτό σημαίνει ότι όσο πιο σημαντική είναι για την επιχείρηση, (α) η εκπαίδευση του προσωπικού τους για τη συνειδητοποίηση των κανόνων συμπεριφοράς και των εταιρικών αρχών / Κώδικα Ηθικής, (β) η συνεργασία με άλλους οργανισμούς για την προαγωγή της ΕΚΕ, και (γ) όσο πιο σημαντικές είναι οι προσπάθειες για τόνωση της τοπικής αγοράς, τόσο πιο πιθανό είναι να υπάρξει βελτίωση των σχέσεων της μεταξύ των εργαζομένων, των προμηθευτών και της τοπικής κοινωνίας. Β. Μεγάλες και Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν Πρακτικές ΕΚΕ Μεταβλητή Συντελεστής Σταθερά -5,001** (4,728) Εταιρική εικόνα και φήμη της εταιρείας στην τοπική κοινωνία 1,128** (6,581) Υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο της εργασίας 1,257*** (7,563) Πιέσεις καταναλωτών και άλλων ενδιαφερόμενων μερών για πιο κοινωνική υπεύθυνη στάση της επιχείρησης 0,762** (4,847) Κλιματική αλλαγή 1,278*** (10,103) Έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για κοινωνικά -1,553*** ζητήματα (10,677) Περιβαλλοντική υποβάθμιση 1,008*** (7,267) Ανταγωνισμός στην τοπική αγορά ** (6,165) 137

140 Υψηλά κόστη λειτουργίας και προβλήματα επιχειρηματικής βιωσιμότητας 0,741** (3,612) Επιπτώσεις παγκοσμιοποίησης -0,592* (3,191) Έλλειψη κατανόησης από τους προμηθευτές των 1,627*** κανονισμών και νόμων για τις προδιαγραφές των (15,524) προϊόντων/υπηρεσιών και λειτουργιών της επιχείρησης Cox & Snell R 2 : 0,395 Nagelkerke R 2 : 0,538 Κάτω από τον συντελεστή της μεταβλητής είναι ο συντελεστής Wald. Tα ***, ** και * υποδηλώνουν στατιστική σημαντικότητα με ποσοστό 1%, 5% και 10%, αντίστοιχα. Επομένως, μπορούμε να διατυπώσουμε τη σχέση που συνδέει την εξαρτημένη μεταβλητή με τις ανεξάρτητες, όπως παρακάτω: «Μεγάλες και Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν Πρακτικές ΕΚΕ» = - 5, ,128*(Εταιρική εικόνα και φήμη) + 1,257*(Υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο της εργασίας) + 0,762*(Πιέσεις καταναλωτών και άλλων ενδιαφερόμενων μερών) + 1,278*(Κλιματική αλλαγή) - 1,553*(Έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για κοινωνικά ζητήματα) + 1,008*(Περιβαλλοντική υποβάθμιση) - 0,966*(Ανταγωνισμός στην τοπική αγορά) + 0,741*(Υψηλά κόστη λειτουργίας και προβλήματα επιχειρηματικής βιωσιμότητας) - 0,592*(Επιπτώσεις παγκοσμιοποίησης) + 1,627*(Έλλειψη κατανόησης από τους προμηθευτές των κανονισμών) Οι παραπάνω ανεξάρτητες μεταβλητές, βάσει των αποτελεσμάτων της λογιστικής παλινδρόμησης και της εξίσωσης που σχηματίστηκε παραπάνω, αποτελούν τους παράγοντες που επηρεάζουν τις μεγάλες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις να εφαρμόζουν πρακτικές εταιρικής υπευθυνότητας. Παρατηρείται ότι οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης επιδρούν αρνητικά στις επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν δράσεις ΕΚΕ. Το ίδιο συμπέρασμα ισχύει και για τον ανταγωνισμό στην τοπική αγορά, όπως και για την έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για τα κοινωνικά ζητήματα, όπως η ανεργία, η ανεπαρκής κοινωνική φροντίδα, ο κοινωνικός αποκλεισμός, το πρόβλημα των ναρκωτικών. Ενώ, θετικά συνδέονται οι υπόλοιπες μεταβλητές με την εξαρτημένη. Δηλαδή, όσο καλύτερη είναι η εταιρική εικόνα και φήμη της εταιρείας στην τοπική κοινωνία από δράσεις ΕΚΕ, τόσο πιο πιθανό είναι να εφαρμόζουν τέτοιες πολιτικές οι 138

141 επιχειρήσεις. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιθυμία για υιοθέτηση μέτρων για την υγιεινή και την ασφάλεια των εργαζομένων, τόσο πιο πιθανό είναι να εφαρμόζονται δράσεις ΕΚΕ από τις επιχειρήσεις. Επίσης, όσο περισσότερες είναι οι πιέσεις των καταναλωτών και των λοιπών ενδιαφερόμενων μερών για πιο κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις, τόσο πιο πιθανό είναι αυτές να αναλάβουν δράσεις κοινωνικά υπεύθυνες. Ακόμη, όσο πιο έντονο γίνεται το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής και η περιβαλλοντική υποβάθμιση, τόσο πιο πιθανό είναι να αναλάβουν οι εταιρείες πρακτικές υπεύθυνες έναντι του περιβάλλοντος. Αν αυξάνονται τα κόστη λειτουργίας και υπάρχει ζήτημα επιχειρηματικής βιωσιμότητας, τότε είναι πιθανό σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 95%, να υιοθετήσουν πρακτικές ΕΚΕ μεγάλες είτε μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Τέλος, όσο μεγαλύτερη είναι η έλλειψη κατανόησης των κανονισμών και νόμων για τις προδιαγραφές των προϊόντων/υπηρεσιών και λειτουργιών της επιχείρησης από τους προμηθευτές, τόσο περισσότερο πιθανό είναι να υιοθετήσουν πρακτικές που εντάσσονται στα πλαίσια της εταιρικής υπευθυνότητας. 4.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αρχικός στόχος της μελέτης ήταν η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης και των αντιλήψεων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στην Ελλάδα όσον αφορά τα ζητήματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Ανασταλτικοί παράγοντες για την επίτευξη του στόχου αυτού απέτρεψαν τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων για το σύνολο των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που εφαρμόζουν πρακτικές ΕΚΕ. Κυριότεροι παράγοντες ήταν, η μη ύπαρξη συγκεκριμένης λίστας καταγραφής του συνολικού πληθυσμού για τον προσδιορισμό του δειγματικού πλαισίου της έρευνας, και επίσης, ο χρονικός περιορισμός ήταν βασικό εμπόδιο για τη συγκέντρωση των ερωτηματολογίων. Επομένως, η έρευνα βασίστηκε στους καταλόγους μελών οργανισμών και δικτύων (συγκεκριμένα, του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ, του Οργανισμού Eurocharity, και του ιδρύματος Quality Net) που προάγουν την ΕΚΕ, όπου οι επιχειρήσεις-μέλη παρουσιάζουν εμφανή στοιχεία δραστηριοποίησης σχετικά με τα θέματα εταιρικής υπευθυνότητας. Ένα από τα κύρια συμπεράσματα που απορρέουν από την έρευνα είναι η παρατήρηση ότι σχεδόν μόλις το 1/3 των επιχειρήσεων-μελών ήταν μικρομεσαίες. Αυτό δηλώνει, τον 139

142 μικρό βαθμό συμμετοχής σχετικά με την ΕΚΕ έναντι των μεγάλων εταιρειών. Σημαντικό επίσης, να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι μόνο το 6 από τις 100 επιχειρήσεις-μέλη που εξετάστηκαν είναι εκτός της περιφέρειας Αττικής. Εξετάζοντας τα πρωτογενή στοιχεία που προέκυψαν από τις απαντήσεις των εκπροσώπων των επιχειρήσεων που συµµετείχαν στην έρευνα, μπορούν να εξαχθούν ορισμένα βασικά στοιχεία που σκιαγραφούν τα χαρακτηριστικά, το βαθμό ανάπτυξης και τις προοπτικές της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Γενικότερα, επαληθεύτηκε η πρώτη υπόθεση που έγινε για της ανάγκες της στρωματοποίησης του δείγματος, ότι δηλαδή οι δράσεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης υιοθετούνται πιο συχνά από τις µεγάλες επιχειρήσεις, καθώς και από εκείνες µε διεθνές εύρος δραστηριοτήτων, αφενός γιατί διαθέτουν τα µέσα (υποδοµή, πόρους) για να υλοποιήσουν αντίστοιχες δράσεις, και αφετέρου, γιατί είναι περισσότερο «ανοιχτές» στο διεθνές οικονοµικό και κοινωνικό περιβάλλον. Οι συγκεκριµένες επιχειρήσεις έρχονται σε επαφή µε περισσότερες οµάδες πίεσης - µετόχους, κοινό κλπ.- επηρεάζονται από τις διεθνείς εταιρικές πρακτικές π.χ. οι επιχειρήσεις που ανήκουν σε διεθνείς αλυσίδες εν µέρει ακολουθούν τα πρότυπα που θέτουν οι µητρικές τους- και συγχρόνως είναι σε επαφή µε τις εξελίξεις και τις τάσεις της παγκόσμιας οικονομίας, όπως το αυξανόµενο αίτημα για εταιρική υπευθυνότητα. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι ακόμα και σε έρευνα που διεξήχθη το 2005 ανάμεσα σε επιχειρήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών ένα από τα βασικά αποτελέσματα ήταν η διαφορά που παρατηρείται στην ενσωμάτωση δράσεων ΕΚΕ μεταξύ των μικρομεσαίων και των μεγάλων επιχειρήσεων (όπου ως μεγάλες στην έρευνα αυτή ορίζονται οι επιχειρήσεις που απασχολούν πλέον των 1000 ατόμων) και αποτυπώνεται ως βασικός άξονας του προβληματισμού που περιβάλλει την ΕΚΕ (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2006). Επίσης, οι πρακτικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης των μεγάλων εταιρειών τείνουν να είναι περισσότερο συστηµατοποιηµένες, επίσηµες και θα συνοδεύονται και από ανάλογο πρόγραµµα δηµοσιότητας. Αντίθετα, οι µικρότερες σε µέγεθος επιχειρήσεις, έχουν αφενός δεν έχουν αναπτύξει την επικοινωνία και την συνεργασία για την προαγωγή της εταιρικής υπευθυνότητας και η υλοποίηση αντίστοιχων δράσεων είναι αποσπασµατικές και πολλές φορές µη συστηματοποιημένες. 140

143 Σε κάθε περίπτωση, αφενός τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και αφετέρου τις μεγάλες επιχειρήσεις, όπως καταδεικνύεται από τη συνολική θεώρηση των δεδομένων πρωτογενών και δευτερογενών, κεντρική επιδίωξη των επιχειρήσεων που έχουν υλοποιήσει κάποια βήματα, μικρότερα ή μεγαλύτερα στο πεδίο της εταιρικής υπευθυνότητας, θα πρέπει να είναι η σύνδεσή της µε την οργανωσιακή κουλτούρα της επιχείρησης. Η εταιρική κοινωνική ευθύνη, όταν υλοποιείται αποσπασματικά, περιστασιακά και επιλεκτικά, όταν παραμένει αποσυνδεδεμένη από τον πυρήνα της επιχειρηματικής λειτουργίας, από το εταιρικό όραμα και την εταιρική αποστολή, τότε αποµειώνεται, και χάνει τη δυναμική της. Ένας από τους βασικούς λόγους, για τους οποίους, το ενδιαφέρον αυτής της εργασίας εστιάστηκε στη δράση των ΜΜΕ, είναι γιατί η πλειονότητα των επιχειρήσεων στην Ελλάδα (όπως και στην Ευρώπη) ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Οι επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερα από 100 άτομα υπερβαίνουν το ποσοστό του 99% στο σύνολο των επιχειρήσεων. Οι ΜΜΕ έχουν μειονεκτήματα και πλεονεκτήματα αλλά ο ρόλος που διαδραματίζουν στην οικονομική και κοινωνική ζωή και γενικότερα στην ανάπτυξη της χώρας είναι αδιαμφισβήτητα σημαντικός. Είναι δυναμικές επιχειρήσεις, ευέλικτες οι οποίες, εκτός όλων των άλλων, συμβάλλουν και στην ανάπτυξη των απομακρυσμένων περιοχών. Το γεγονός ότι οι μικρές επιχειρήσεις έχουν ως βασικό προσόν την έμφαση στην ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών, τις ισχυρές διαπροσωπικές σχέσεις και την επιτυχημένη τοπική διασύνδεση σημαίνει ότι είναι ικανές να αποτελέσουν ένα καλό περιβάλλον για την άνθιση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Στα πλαίσια αυτά και λαμβάνοντας υπόψη την υπάρχουσα κατάσταση σε εθνικό και μη επίπεδο οι ΜΜΕ θα πρέπει να γίνουν ανταγωνιστικές, να ληφθούν μέτρα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των ελλείψεων, να υπάρξουν νέες δράσεις, να προωθηθούν οι συνεργασίες μεταξύ αυτών και των μεγάλων, πολυεθνικών εταιρειών, αλλά και η συνεργασία με πανεπιστημιακά ή ερευνητικά κέντρα για τη προώθηση της έρευνας για την ανάπτυξη και προώθηση του θετικού κοινωνικού αντίκτυπου των ΜΜΕ, ειδικότερα τον τρόπο που εκτιμά, ανακοινώνει, επιβραβεύει και βελτιώνει τη «σιωπηρή κοινωνική ευθύνη», κάτι που ισχύει ήδη σε πολλές ΜΜΕ. 141

144 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΕΘΝΗΣ Agle, B.R., Mitchell, R.K. and Sonnenfeld, J.A. (1999), What matters to CEOs? An investigation of stakeholder attributes and salience, corporate performance, and CEO values, Academy of Management Journal, Vol. 42, pp Andrew, B.H., Gul, F.A., Guthrie, J.E. and Teoh, H.Y. (1989), A Note on corporate social disclosure practice in developing countries: The case of Malaysia and Singapore., British Accounting Review, 21, pp Beaujolin, F. and Capron, M. (2004), Balancing Between Constructive Harassment and Virtuous Intentions, σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. and Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Bichta, C. (2003), Corporate Socially Responsible (CSR) Practices in the Context of Greek Industry. Corporate Social Responsibility and Environmental Management 10, Wiley InterScience, Bonny, C. and Moon, C. (2004), «Ηθική των Επιχειρήσεων Αντιμέτωποι με το ζήτημα», Τhe Economist Books, Εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα. Brummer, J.J. (1991), Corporate responsibility and legitimacy An interdisciplinary analysis, Greenwood Press, Westport, CT Elkins, A. and Callaghan, W.D. (1975), A managerial odyssey: problems in business and its environment, Reading Mass: Addison-Wesley Pub. Co. Carroll, A.B. (1979), A Three-Dimensional Conceptual Model of Corporate Social Performance, Academy of Management Review, 4, p

145 Carroll, A.B. (1991), The pyramid of corporate social responsibility: Towards the Moral Management of Organizational Stakeholders, Business Horizons, 34, p Carroll, A.B. (1996), Ethics and Stakeholder Management, 3rd ed., South-Western College Publishing, Cincinnati, OH Carroll, A. (1999), Corporate Social Responsibility. Evolution of a Definitional Construct, Business & Society, Vol. 38, No. 3, pp Clarkson, M.B.E. (1995), A stakeholder framework for analyzing and evaluating corporate social performance, Academic of Management Review, Vol. 20, pp Crane, A. and Matten, D. (2005), Corporate Citizenship: Toward an extended theoretical conceptualization, Academy of Management Review, 30 (1), pp Chryssides G. and Kaler J. (1996), Essentials of Business Ethics, McGraw-Hill International (UK). Cowen, S.S., Ferreri, L.B. and Parker, L.D. (1987), The impact of corporate characteristics on social responsibility disclosure: a typology and frequently based analysis., Accounting, Organisations and Society, 12 (2), pp Cramer, J. (2004), Redefining Positions in Society, σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. and Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Dewhurst, J. and Burns, P., (1993), Small Business Management, 3rd Edition, Macmillan Press, London. Draper, S. (2000), Corporate Nirvana. Is the Future Socially Responsible?, Industrial Society, London Enderle, G. (2004), Global competition and corporate responsibilities of small and medium-sized enterprises, Bus Ethics Euro, 13 (1). 143

146 Frederick, C.W., Lawrence, A. and Post, J. (1995), Business & Society: Corporate Strategy, Public Policy, Ethics, McGraw Hill Series in Management, USA. Freeman, R.E. (1984), Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitman Publishing Inc., Marshfield. Hamann, R., Agbazue, T., Kapelus, P. and Hein, A. (2005), Universalizing corporate social responsibility? South African challenges to the International Organization for Standardization's new social responsibility standard, Business and Society Review, 110 (1). Hamil, S. (1999), Corporate community involvement: a case for regulatory reform, Business Ethics: A European Review, Vol. 8, No. 1, pp Hemingway, C.A. and Maclagan, P.W. (2004), Managers' personal values as drivers of corporate social responsibility, Journal of Business Ethics, 50 (1), pp Henriques, A. and Raynard, P. (2002), Social Sustainability: Research from the SIGMA Project, Journal of Corporate Citizenship, Greenleaf, Issue 7, Autumn. Holme R. and Watts P. (2000), Corporate Social Responsibility: Making good business sense, WBCSD Publications, Hopkins M. (2003), The Planetary Bargain. Corporate Social Responsibility Matters., Earthscan, London, UK. Huang, C., Yatim, N. and Yusoff, H. (2000), Voluntary disclosure of financial information: The Malaysian Evidence., BRC Journal, Universiti Teknologi MARA, pp Jenkins, Η. (2006), Small business champions for corporate social responsibility, Journal of Business Ethics, 67 (3), pp

147 Karake-Shalhoob, Z.A. (1999), Organizational Downsizing, Discrimination and Corporate Social Responsibility, Greenwood Publishing Group Kantis, H., Ishida, M. and Komori, M. (2002), Entrepreneurship in Emerging Economies: The Creation and Development of New Firms in Latin American and East Asia., D.C.: Inter- American Development Bank, Washington. Kantis, H., Angelelli, P. and Koening, V. (2004), Developing Entrepreneurship: Experience in Latin American and Worldwide, D.C.: Inter-American Development Bank, Washington. Kielstra, P., Lofthouse, G. and Watson J. (2008), Doing good: Business and the Sustainability Challenge, Economist Intelligence Unit, The Economist, ustainability_allsponsors.pdf Korhonen J. and Seppala N., The Strength of a High-Trust Society, σε Habisch A. et al., σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. & Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Lawrence, A.T., Weber, J. and Post, J.E. (2005), Business and Society: Stakeholders, Ethics, Public Policy, 11th Edition, McGraw-Hill, Irwin, Boston. Lepoutre, J. and Heene, A. (2006), Investigating the impact of firm size on small business social responsibility: a critical review, J Bus Ethics, 67 (3), pp Lofstedt, R.E. and Vogel, D. (2001), The changing character of regulation: A comparison of Europe and the United States, Risk Analysis, 21(3), pp Lyman, A.R. (1991), Customer service: Does ownership make a difference?, Family Business Review, IV (3), pp Matten, D. and Moon, J (2004), Pan-European approach. A conceptual framework on understanding CSR., σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. and Schmidpeter, R. (2004), Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, Berlin, pp

148 Matten, D. and Moon, J. (2004), Implicit and Explicit CSR. A conceptual framework for understanding CSR in Europe., ICCSR Research Paper Series, ICCSR. Matten, D. and Moon, J. (2008), Implicit and Explicit CSR: A conceptual framework for a comparative understanding of corporate social responsibility, Academy of Management Review, 33 (2) (2008), pp McIntosh, M., Leipziger, D., Jones, K. and Coleman, G. (1998), Corporate Citizenship: Successful Strategies for Responsible Companies, Financial Times, Pitman Publishing, London. Mitchell, J.N. (1989), The Generous Corporation: A Political Analysis of Economic Power, New Haven, Yale University Press, p Moir, L. (2001), What Do We Mean By Corporate Social Responsibility, Corporate Governance, 1, 2, pp , MCB University Press, Morsing M, (2004), Inclusive Labour Market Strategies, σε Habisch A. et al., σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. & Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Murillo, D. and Lozano, J.M. (2006), SMEs and CSR: an approach to CSR in their own words, Journal of Business Ethics, 67 (3), pp Panayiotou, N.A., Aravossis, K.G. and Moschou P. (2009), Greece: A Comparative Study of CSR Reports, σε Idowu, S.O. and Filho, W.L., Global Practices of Corporate Social Responsibility, Springer. Patten, D.M. (1992), Intra-industry environmental disclosures in response to the Alaskan oil Spill: a note on legitimacy theory, Accounting, organizations and Society, Vol. 17, pp

149 Pava, M.L. and Krausz J. (1996), The Association Between Corporate Social- Responsibility and Financial Performance: The Paradox of Social Cost, Journal of Business Ethics, 15, Peppas, C. S. and Peppas, J. G. (2000), "Business ethics in European Union: a study of Greek attitudes", Journal of Management Decision, Vol 38/6, pp Pohl, G. and Hittner J. (2008), Attaining sustainable growth through Corporate Social Responsibility, IBM Institute for Business Value, New York Raynard, P. and Forstater, M. (2002), Corporate social responsibility. Implications for small and medium enterprises in developing countries, United Nations Industrial Development Organization (UNIDO), Vienna Roberts, S., Lawson, R. and Nicholls, J. (2006), Generating regional-scale improvements in SME corporate responsibility performance: lessons from responsibility Northwest, Journal of Business Ethics, 67 (3), pp Simpson, M. Taylor, N. and Barker, K. (2004), Environmental responsibility in SMEs: Does it deliver competitive advantage?, Business Strategy and the Environment, 13, pp Singh, D.R. and Ahuja, J.M. (1983), Corporate social reporting in India, The International of Accounting Education and Research, 18, Shankleman, J. & Selby, S. (2001), Understanding the poverty business interface: experiences from Tanzania, Resource Centre for Socially Responsible Business, Environmental Resources Management, London. Spence, L.J. (1999), Does size matter? The state of the art in small business ethics, Bus Ethics Euro, 8 (3), pp

150 Stokes, A. and Rutherhood, R. (2000), UK environmental policy and the small firm: a comparative perspective. Proceedings of the Business Strategy and the Environment Conference., European Research Press: Shipley, Storey, D.J. (1994), Understanding the Small Business Sector, Routledge, London Streiner, G.A. and Streiner J.F. (2000), Business, Government and Society: A Managerial Perspective, McGraw-Hill, Maidenhead Suchman, M.C. (1995), Managing legitimacy: strategic and institutional approaches, Academy of Management Review, Vol. 20, pp Thompson, J.K. and Smith, H. (1991), Social responsibility and small business' suggestions for research, J Small Bus Manage, 29 (1), pp Trotman, K.T. and Bradley, G.W. (1981), Associations Between Social Responsibility Disclosure and Characteristics of Companies, Accounting Organizations and Society, 6, Tsakarestou, B. (2004), Corporate Social Responsibility in Greece, σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. & Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Tsoutsora, M. (2004), Corporate Social Responsibility and Financial Performance, Berkeley, California Vives, A. (2006), Social and environmental responsibility in small and medium enterprises in Latin America, The Journal of Corporate Citizenship, 21, Werther, W.B. and Chandler, D.B. (2006), Strategic Corporate Social Responsibility Stakeholders in a Global Environment, Sage Publications, California. 148

151 Willums, J.-O. (2004), Voluntary Partnerships as a Social Asset, σε Habisch, A., Jonker, J., Wegner, M. & Schmidpeter, R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer, New York. Zadek, S. (2001), The Civil Corporation. The New Economy of Corporate Citizenship., Earthscan, London. ΕΛΛΗΝΙΚΗ Αθανασούλης Χ., Πετράκης Μ., Φωτόπουλος Π., Μπρέγκα I., BSc, MSc, - Ερευνητική ομάδα Athens Graduate School of Management GSM (2003), «Η Επιχειρησιακή Ηθική ως Παράγοντας Ανάπτυξης της Επιχείρησης», Athens Graduate School of Management, Αθήνα Αναλυτής, Ν. (2007), Εισήγηση κατά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας του Ινστιτούτου Επικοινωνίας «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Υπεύθυνη Κατανάλωση-CSR 2007», 24 Απριλίου, Αθήνα. Δαμουλιάνου, Χ. (2008), «Ιδρύθηκε το Ελληνικό Δίκτυο Global Compact.», Οικονομική Καθημερινή, 8 Ιουνίου, σελ.14. Δαμουλιάνου, Χ. (2003), «Όταν ο Δημόσιος Τομέας Δεν Αδιαφορεί...», Στελέχη, Οικονομική Καθημερινή, 18 Μαΐου Θανόπουλος, Ν.Γ., (2003), «Επιχειρηματική Ηθική & Δεοντολογία», Interbooks, Αθήνα. Τηλικίδου, Ε.Ι. (2004), «Η έρευνα του μάρκετινγκ. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εφαρμογές», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Το Βήμα (2008), «Accountability Rating Greece Η κοινωνική ευθύνη και οι ελληνικές επιχειρήσεις.», Οικονομία, Το Βήμα, , 149

152 Τραυλός, Ν.Γ., (2003), «Εταιρική Διακυβέρνηση: έννοιες και εμπειρικά πορίσματα», Οικονομικός Ταχυδρόμος, ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ - ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΑ AccountAbility (2003), Mapping Instruments for Corporate Social Responsibility, European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs, Luxemburg Accountability and Business for Social Responsibility with Brody Weiser Burns (2003), Business and Economic Development. The impact of corporate responsibility standards and practices. Insights from recent experience, p.61 Business Impact, (2000), Winning with integrity: a guide to social responsibility, Business in the Community, London. Center for Social Markets (2001), CSR Perspectives from Indian Business, CEFRE (2001), Action-research on corporate citizenship among European small and medium enterprises. Final report., CEFRE Laboratory, Rome. CEFRE (2004), Guidelines for the dissemination of corporate social responsibility among small and medium-sized businesses, Research conducted by CERFE on behalf of the European Commission-DG Employment and Social Affairs, Committee of the Financial Aspects of Corporate Governance and Gee and Co Ltd. (1992), Report of the Committee of the Financial Aspects of Corporate Governance (With the Code of Best Practice). CSE (2005), Corporate Social Responsibility & Stakeholder Management; How CSR and stakeholder management affect brand value and business results. Brief description of the 150

153 results of an international survey realized by the Centre for Sustainability and Excellense (CSE), CSR wire, What is Corporate Social Responsibility?, The Corporate Social Responsibility Newswire, Department of Trade and Industry (2002), Business and society: corporate social responsibility, HMSO, London. EurActiv, (2005), Overview of main Corporate Responsibility Initiatives, Social Europe, , PricewaterhouseCoopers (2002), 2002 Sustainability Survey Report, %20PwC.pdf Sustainability Northwest (2005), Northwest Small Business Survey. UNIDO (2001), Partnership with Private Business. Rationale, benefits, risks and approaches., Proceedings of an Expert Group Meeting held at the Vienna International Centre on 30 th, 31 st October WBSCD (1998), Stakeholder Dialogue on CSR, World Business Council for Sustainable Development, The Netherlands. WBCSD (1999), Corporate Social Responsibility, World Business Council for Sustainable Development. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Εργαστήριο Νέων Τεχνολογιών στην Επικοινωνία, την Εκπαίδευση και τα ΜΜΕ (2006), «Έρευνα για την εταιρική κοινωνική 151

154 ευθύνη στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Έκθεση αποτελεσμάτων», Ελληνικό Δίκτυο για την ΕΚΕ, Αθήνα. Ινστιτούτο Επικοινωνίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, MRB Hellas, (2008), «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και την Υπεύθυνη Κατανάλωση CSR 2008», Αθήνα. OKE (2003), «Η γνώμη της ΟΚΕ: «Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη»», Αθήνα, , Τιτάν (2008), «Ίδρυση Ελληνικού Δικτύου Global Compact για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη», Τιτάν, Τεύχος 108, σ , ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ European Commission (2001), Environment 2010: Our future, our choice, Sixth Environment Action Programme of the European Community, European Commission, COM(2001) 31 Final, Brussels Observatory of European SMEs (2002), ENSR Enterprise Surveys, European Commission. Observatory of European SMEs (2002) 4, European SMEs and Social and Environmental Responsibility, European Commission, Luxemburg 2_report4_en.pdf European Commission (2004), European Multistakeholder Forum on Corporate Social Responsibility. Final results & recommendations, 152

155 European Commission, Directorate General for Employment & Social Affairs, (2004), ABC of the main instruments of CSR, European Communities, Luxembourg. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2002), «Γνωμοδότηση της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής µε θέμα: «Πράσινη Βίβλος: Ευρωπαϊκό πλαίσιο συνθηκών για την ΕΚΕ»», (2002/C 125/11), 25/07/2002, σελ. 2 Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1993), «Ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα, απασχόληση - οι προκλήσεις και η αντιμετώπισή τους για τη μετάβαση στον 21ο αιώνα - Λευκό Βιβλίο», COM/93/700 Τελικό, Δεκέμβριος 1993, Βρυξέλλες Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2001), «Αειφόρος ανάπτυξη της Ευρώπης για έναν καλύτερο κόσμο: Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αειφόρο ανάπτυξη Ανακοίνωση της Επιτροπής», Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM (2001) 264 Τελικό, , Βρυξέλλες Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2001), «Πράσινο Βιβλίο Προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την εταιρική κοινωνική ευθύνη», Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, COΜ (2001) 366 Τελικό, , Βρυξέλλες, Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2002), «Εταιρική κοινωνική ευθύνη: μια συνεισφορά των επιχειρήσεων στη βιώσιμη ανάπτυξη», Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, COM(2002) 347 Τελικό, , Βρυξέλλες, σελ. 3-7 και Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2006), «Ο νέος ορισμός των ΜΜΕ. Οδηγός χρήστη και υπόδειγμα δήλωσης.», Εκδόσεις για τις Επιχειρήσεις και τη Βιομηχανία. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2006), «Πραγμάτωση της εταιρικής σχέσης για τη μεγέθυνση και την απασχόληση: να γίνει η Ευρώπη πόλος αριστείας στον τομέα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο Συμβούλιο και στην Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή», Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, COM(2006) 136 Τελικό, , Βρυξέλλες, 153

156 Ευρωπαϊκή Επιτροπή - Γενική Διεύθυνση «Επιχειρήσεις» (2006), «Υπεύθυνες επιχειρήσεις ερωτηματολόγιο ευαισθητοποίησης», _el.pdf Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας (2000), «Συμπεράσματα της Προεδρίας Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας», 23 και 24 Μαρτίου 2000, Λισσαβώνα, Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19ης Μαρτίου 2001 για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε κοινοτικό σύστημα οικολογικής διαχείρισης και οικολογικού ελέγχου (EMAS). Σύσταση της Επιτροπής της 6 ης Μαΐου 2003, σχετικά με τον ορισμό των πολύ μικρών, των μικρών και των μεσαίων επιχειρήσεων [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2003) 1422], (Κείμενο που παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον ΕΟΧ), (2003/361/ΕΚ). ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ AA1000 (AccountAbility 1000) AccountAbility Accountability Rating Greece BSR (Business for Social Responsibility) Codes of Conduct CSE (Centre for Sustainability and Excellence) CSReurope (The European Business Network of CSR) CSRhellas (Το Ελληνικό Δίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη) CSRwire (The Corporate Social Responsibility Newswire) DG Employment and Social Affairs webpage on CSR EFQM (European Foundation for Quality Management) 154

157 Ethical CORPORATION EurActiv EUROCHAMBRES (The Association of European Chambers of Commerce & Industry) European Commission, Enterprise and Industry/ CSR Campaign EUROSIF (European Sustainable and Responsible Investment Forum) GRI (Global Reporting Initiative) ibe (Institute of Business Ethics) Novethic OECD Guidelines for Multinational Enterprises (MNEs) SustainAbility Sustainable Business United Nations Global Compact UNEP (UN Environmental project) WBCSD (World Business Council for Sustainable Development) 155

158 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α : ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΈΡΕΥΝΑΣ Συνοδευτική Επιστολή 156