ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Γ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Γ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Νομικής, Τομέας Εμπορικού και Οικονομικού Δικαίου Ημερομηνία προφορικής εξέτασης: 17 Φεβρουαρίου, 2009 Εξεταστική Επιτροπή Ομότ. Καθηγητής Λ. Κοτσίρης, Επιβλέπων Καθηγητής Σπ. Ψυχομάνης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Αναπλ. Καθηγήτρια Στ. Κορδή-Αντωνοπούλου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγήτρια Ε. Αλεξανδρίδου, Εξεταστής Καθηγητής Ελ. Σκαλίδης, Εξεταστής Επίκ. Καθηγήτρια Α. Παπαδοπούλου, Εξεταστής Λέκτορας Π. Παπαδρόσου-Αρχανιωτάκη, Εξεταστής

3 Αικατερίνη Γ. Παπανικολάου Α.Π.Θ. Τίτλος Διδακτορικής Διατριβής ΙSBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Νομικής της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

4 Αφιερωμένο στους αγαπημένους μου γιους Νικόλα και Δημήτρη

5 ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Για την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Ομότιμο Καθηγητή της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Λάμπρο Κοτσίρη που είχε την επίβλεψη της διατριβής μου για την πολύτιμη επιστημονική καθοδήγησή του και την αμέριστη ηθική συμπαράστασή του. Θερμές ευχαριστίες, επίσης, πρέπει να εκφράσω στα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής και συγκεκριμένα στον Καθηγητή Σπ. Ψυχομάνη και στην Αναπλ. Καθηγήτρια Στ. Κορδή-Αντωνοπούλου, μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής μου, καθώς και στην Καθηγήτρια Ε. Αλεξανδρίδου, στον Καθηγητή Ελ. Σκαλίδη, στην Επίκ. Καθηγήτρια Α. Παπαδοπούλου και στη Λέκτορα Π. Παπαδρόσου-Αρχανιωτάκη, μέλη της Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής μου, για τις επισημάνσεις τους και την ευμενή τους κρίση. Η ολοκλήρωση, ωστόσο, του πονήματος αυτού θα ήταν αδύνατη χωρίς τη θερμή συμπαράσταση της οικογένειάς μου και ιδιαιτέρως της μητέρας μου, της οποίας η συμβολή υπήρξε καθοριστική.

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Ι. ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Α. ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ.5 Β. ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΑΨΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ...10 Γ. ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ..20 ΙΙ. Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Α. ΙΣΤΟΡΙΚΟ...23 Β. Η ΣΥΜΒΑΣΗ (1) ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ.28 (2) ΟΡΟΛΟΓΙΑ (ΑΡΘΡΟ 1).31 (3) ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΒΛΕΠΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ (α) Κατηγοριοποίηση και κοινές προϋποθέσεις...34 (β) Τα εγκλήματα (άρθρα 2-9)..40 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Ι. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ 49 ΙΙ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΙΘΜΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΕΡΓΩΝ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ..52

7 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ ΠΡΩΤΟ ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 10 ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Ι. ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ...79 ΙΙ. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ Α. ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ 82 Β. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ (1) Αρνητική οριοθέτηση (α) Η διαδικασία του browsing/surfing...93 (β) Αποθήκευση σε κρυφή μνήμη (caching)...95 (γ) Συμπερασματικές παρατηρήσεις...97 (2) Παραδείγματα προσβολών στο διαδίκτυο μέσα από την πρακτική και τη νομολογία (α) Το ζήτημα των συνδέσμων (linking)..98 (β) Το ζήτημα της χρήσης πλαισίων (framing) (γ) Παράνομη αναπαραγωγή και ανταλλαγή ψηφιακών έργων (file sharing/ peer to peer) (i) Αναπαραγωγή και ανταλλαγή ψηφιακών μουσικών αρχείων Mp3s (ii) Αναπαραγωγή και ανταλλαγή ψηφιακών οπτικοακουστικών αρχείων (δ) Δημοσίευση υλικού τρίτου στο διαδίκτυο...118

8 IIΙ. ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ Α. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ (1) ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ (Ν. 2121/1993)..122 (α) Αξιόποινες προσβολές του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας κατά το άρθρο 66 παρ (β) Ειδικότερες ρυθμίσεις Αξιόποινες προσβολές του περιουσιακού δικαιώματος του δικαιούχου προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή και βάσεων δεδομένων (γ) Αξιόποινες προσβολές των συγγενικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 66 παρ (δ) Παραβιάσεις των τεχνολογικών μέτρων προστασίας και των πληροφοριών για το καθεστώς των δικαιωμάτων κατά τα άρθρα 66Α και 66Β..164 (ε) Ποινικές κυρώσεις (2) ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ COPYRIGHT (α) Νομοθεσία της Αγγλίας (β) Νομοθεσία των Η.Π.Α Β. ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ (1) Η Διεθνής Σύμβαση της Βέρνης-Παρισιού.190 (2) Η Διεθνής Σύμβαση της Ρώμης (3) Η Συμφωνία TRIPS (4) Oι Συνθήκες Internet.200 (α) H ΣυνθήκηWIPO για την πνευματική ιδιοκτησία (β) H ΣυνθήκηWIPO για τις ερμηνείες-εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα 204 (γ) Συμπερασματικές παρατηρήσεις σχετικά με τις Συνθήκες WIPO (δ) Eφαρμογή των Συνθηκών WIPO

9 (i) Εφαρμογή στις Η.Π.Α. Digital Millenium Copyright Act (ii) Εφαρμογή στην Ε.Ε. Η Οδηγία 2001/29 για την Κοινωνία της Πληροφορίας (ε) Συμπερασματικές παρατηρήσεις 220 ΙV. ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 221 V. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ..222 (1) εσκεμμένα/εκ προθέσεως (wilfully) (2) σε εμπορική κλίμακα (commercial scale)..225 (3) παράλειψη του όρου χωρίς δικαίωμα (without right)..227 VI. ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ.230 ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΜΗΜΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΓΓΕΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ ΚΑΙ ΚΥΡΩΣΕΙΣ (ΑΡΘΡΑ ΣΥΜΒΑΣΗΣ) I. ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΥΤΟΥΡΓΙΑ (ΑΡΘΡΟ 11) ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ..327 II. ΕΥΘΥΝΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ (ΑΡΘΡΟ 12).243 III. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ 11 ΚΑΙ ΙV. ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ (ΑΡΘΡΟ 13)...250

10 TΡΙΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ (ΑΡΘΡΑ ΣΥΜΒΑΣΗΣ) Ι. ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ (άρθρα 14-21)..251 Α. Κοινές διατάξεις 252 Β. Ποινικές δικονομικές διατάξεις.255 ΙΙ. ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑΣ (άρθρο 22) ΙΙΙ. ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ (άρθρα 23-35).269 ΙV. ΤΕΛΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ (άρθρα 36-48) ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Ι. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ 293 ΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 310 ΙΙΙ. Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΜΙΑΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΜΕ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΓΕΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ 323 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 329 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 331 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα..353 ΠΕΡΙΛΗΨΗ/ABSTRACT..383

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις 23 Νοεμβρίου 2001, σε μία ειδική τελετή στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας υπογράφτηκε η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα από 30 κράτη. Η Σύμβαση αυτή αποτελεί το πρώτο, νομικά δεσμευτικό κείμενο, σε διεθνές επίπεδο που επιβάλλει ποινική ευθύνη για τη διάπραξη ορισμένων παράνομων πράξεων στον κυβερνοχώρο. Σκοπός της Σύμβασης είναι να αποτελέσει ένα διεθνές πρότυπο των ελάχιστων κανόνων που πρέπει να υιοθετηθούν από τα συμβαλλόμενα κράτη για την ποινικοποίηση συγκεκριμένων συμπεριφορών που τελούνται στο διαδίκτυο, τον καθορισμό των ποινικών διαδικασιών που θα εφαρμοστούν για την ποινική έρευνα και δίωξη των αδικημάτων καθώς και τη θέσπιση ενός μηχανισμού διεθνούς συνεργασίας μεταξύ των κρατών. Η Σύμβαση θεσπίζει εννέα κυβερνοεγκλήματα, στα οποία συμπεριλαμβάνει και τις προσβολές της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων που τελούνται στο διαδίκτυο, υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Αντικείμενο της διατριβής είναι η ενδελεχής ανάλυση των όρων του άρθρου 10 της Σύμβασης, που αφορά την ποινικοποίηση των προσβολών της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στον κυβερνοχώρο και η λεπτομερής εξέταση των επόμενων διατάξεών της (άρθρα 11-35) σχετικά με τις ποινικές διαδικασίες που εφαρμόζονται για την ποινική έρευνα και δίωξη των κυβερνοεγκλημάτων που θεσπίζονται στη Σύμβαση, συμπεριλαμβανομένων και των επίμαχων αδικημάτων στο χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, καθώς και τις μορφές διεθνούς συνεργασίας που προβλέπονται για την ταχύτερη και αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή τους. Το θέμα αναλύεται σε τέσσερα Kεφάλαια. Πιο συγκεκριμένα: Tο Πρώτο Κεφάλαιο εστιάζεται στη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Kυβερνοέγκλημα. Στο Πρώτο Μέρος προσδιορίζεται η έννοια του κυβερνοεγκλήματος, γίνεται μνεία των προσπαθειών που καταβλήθηκαν από διεθνείς και υπερεθνικούς οργανισμούς πριν από τη σύναψη της Σύμβασης για την αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εγκλήματος εν γένει και ειδικότερα του κυβερνοεγκλήματος και αιτιολογείται η ανάγκη για την κατάρτιση μίας σύμβασης 1

12 για το κυβερνοέγκλημα. Στο Δεύτερο Μέρος επιχειρείται μία σύντομη αναδρομή της κατάρτισης της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα, αναλύονται οι σκοποί και η δομή της, οι ειδικοί ορισμοί και τα εγκλήματα που προβλέπονται σε αυτή. Το Δεύτερο Κεφάλαιο εστιάζεται στη σχέση μεταξύ πνευματικής ιδιοκτησίας και διαδικτύου, με ιδιαίτερη έμφαση στα προστατευόμενα έργα στον κυβερνοχώρο. Με τα δύο αυτά Κεφάλαια προλειένεται παράλληλα το έδαφος για την ανάλυση του άρθρου 10 της Σύμβασης και την εξέταση των σχετικών επόμενων διατάξεων, καθώς και τη κριτική προσέγγιση του άρθρου 10 και γενικότερα της Σύμβασης που καταλαμβάνουν τα δύο τελευταία Κεφάλαια. Το Τρίτο Κεφάλαιο επικεντρώνεται στην ποινικοποίηση των προσβολών της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων σύμφωνα με το άρθρο 10 της Σύμβασης. Διακρίνεται σε τρία Τμήματα. Στο Πρώτο Τμήμα γίνεται ανάλυση των όρων του άρθρου 10 verbatim, οι οποίοι συμπεριλαμβάνουν: (α) την αιτιολόγηση της ανάγκης ποινικοποίησης των προσβολών των πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο. (β) την έννοια της προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο. Η έννοια αυτή εξετάζεται υπό το πρίσμα του ελληνικού δικαίου, με παράλληλη αναφορά του αμερικάνικου και αγγλικού δικαίου, προκειμένου να γίνει μία συγκριτική μελέτη μεταξύ του ευρωπαϊκού (ηπειρωτικού) συστήματος και του συστήματος του copyright. (γ) περιπτώσεις προσβολών της πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο, που εξετάζονται μέσα από την αρνητική οριοθέτησή τους. Συγκεκριμένα, προσδιορίζονται οι πράξεις που δεν συνιστούν προσβολές, όπως το ξεφύλλισμα (browsing), η περιπλάνηση (surfing) στο διαδίκτυο και η αποθήκευση σε κρυφή μνήμη (caching). Στη συνέχεια, ακολουθεί αναλυτική περιγραφή περιπτώσεων προσβολών πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο με παραδείγματα από τη νομολογία και την πράξη. Ειδικότερα, αναφέρεται το ζήτημα των συνδέσμων (linking) και της χρήσης πλαισίων (framing), η παράνομη ανταλλαγή ψηφιακών μουσικών (Mp3) και οπτικοακουστικών έργων, καθώς και η χωρίς άδεια δημοσίευση υλικού τρίτου στο διαδίκτυο. 2

13 (δ) εκτενή εξέταση των προσβολών του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων που ποινικοποιούνται σύμφωνα με το εθνικό μας δίκαιο (άρθρο 66 παρ. 1 και 2 σε συνδυασμό με τα άρθρα 3 και 46 επ. Ν. 2121/1993), συμπεριλαμβανομένων και των παραβιάσεων των τεχνολογικών μέτρων προστασίας και των πληροφοριών για το καθεστώς των δικαιωμάτων (άρθρα 66Α-66Β), καθώς και των ποινικών κυρώσεων που επιβάλλονται. Επίσης, γίνεται παράλληλη αναφορά του σχετικού νομοθετικού πλαισίου που ισχύει στην Αγγλία και στις Η.Π.Α., που ακολουθούν το σύστημα του copyright. (ε) συνοπτική εξέταση του θεσμικού πλαισίου προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις και το κοινοτικό κεκτημένο. (στ) αναφορά στην εξαίρεση των ηθικών δικαιωμάτων από την υποχρέωση ποινικοποίησης του άρθρου 10 παρ. 1 και 2 της Σύμβασης. (η) αναλυτική περιγραφή των αναγκαίων προϋποθέσεων που πρέπει να συντρέχουν για την ποινικοποίηση των προσβολών της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 10 παρ. 1 και 2 της Σύμβασης. Συγκεκριμένα, για την επιβολή ποινικής ευθύνης οι παράνομες πράξεις πρέπει να τελούνται (i) εσκεμμένα/εκ προθέσεως (wilfully), (ii) σε εμπορική κλίμακα (commercial scale) και (iii) μέσω ενός συστήματος υπολογιστών (by means of a computer system). Παράλληλα, εξετάζεται η παράλειψη του όρου χωρίς δικαίωμα (without right) από το άρθρο 10 που συμπεριλαμβάνεται σε όλες τις υπόλοιπες διατάξεις ουσιαστικού ποινικού δικαίου της Σύμβασης. (θ) ανάλυση της παρ. 3 του άρθρου 10 της Σύμβασης που καθιερώνει εξαίρεση από την επιβολή ποινικής ευθύνης, σε περιορισμένες περιπτώσεις, εφόσον ένα συμβαλλόμενο μέρος διαθέτει άλλα αποτελεσματικά μέτρα προστασίας συμπεριλαμβανομένων αστικών ή/και διοικητικών. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζονται τα σχετικά προληπτικά και αστικά μέτρα, όπως ισχύουν, πέραν των ποινικών, σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο. Στο Δεύτερο Τμήμα του Τρίτου Κεφαλαίου εξετάζεται το ζήτημα της επικουρικής ευθύνης στα εγκλήματα της πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών 3

14 δικαιωμάτων στον κυβερνοχώρο, καθώς και οι κυρώσεις που επιβάλλονται, σύμφωνα με τα άρθρα 11 (συνέργεια και ηθική αυτουργία), 12 (ευθύνη νομικού προσώπου) και 13 (κυρώσεις) της Σύμβασης. Στο πλαίσιο της εξέτασης των άρθρων 11 και 12, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ζήτημα της ευθύνης των φορέων παροχής υπηρεσιών για παράνομες πράξεις των συνδρομητών-χρηστών τους. Στο Τρίτο Τμήμα του Τρίτου Κεφαλαίου αναλύονται οι ποινικές διαδικασίες που εφαρμόζονται σύμφωνα με τα άρθρα της Σύμβασης για την ποινική έρευνα και δίωξη των κυβερνοεγκλημάτων, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που διαπράττονται στο χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων, θέματα δικαιοδοσίας (άρθρο 22), καθώς και οι διατάξεις που αναφέρονται στις μορφές διεθνούς συνεργασίας για την αποτελεσματική αντιμετώπισή τους (έκδοση, αμοιβαία συνδρομή, σύσταση δικτύου εθνικών σημείων επαφής με συνεχή λειτουργία, άρθρα 23-35). Ακολουθεί συνοπτική αναφορά των τελικών διατάξεων της Σύμβασης (άρθρα 36-48). Τέλος, στο Τέταρτο Κεφάλαιο της διατριβής επιχειρείται η κριτική αποτίμηση της Σύμβασης στο σύνολό της και ειδικότερα του επίμαχου άρθρου 10, καθώς και η πρόταση για τη διαμόρφωση ενός νέου νομικού εργαλείου. Συγκεκριμένα, λαμβάνοντας υπόψη τις θέσεις επιστημόνων, μη κυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και εκπροσώπων της βιομηχανίας της πληροφορικής τεχνολογίας, στο Πρώτο και Δεύτερο Μέρος του Κεφαλαίου αυτού συνοψίζονται τα βασικότερα σημεία κριτικής που δέχτηκε η, αμφιλεγόμενη κατά πολλούς, Σύμβαση στο σύνολό της, και, ειδικότερα, η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με το άρθρο 10. Μέσα από τα συμπεράσματα που προκύπτουν, στο Τρίτο Μέρος του Κεφαλαίου καταγράφεται η ανάγκη διαμόρφωσης ενός ενιαίου, διεθνούς νομικού πλαισίου για την ποινικοποίηση συγκεκριμένων προσβολών της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στον κυβερνοχώρο και προτείνεται η κατάρτιση μίας διεθνούς σύμβασης που θα πραγματεύεται στο σύνολό της την ποινική προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων στο ψηφιακό περιβάλλον, έτσι ώστε να μην αποτελεί απλώς μέρος μιας σύμβασης ευρύτερης θεματικής. 4

15 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Ι. TO ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗMA Α. ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ Είναι γεγονός ότι δεν υφίσταται ακόμα ένας γενικά αποδεκτός ορισμός του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο στη διεθνή νομοθεσία, νομολογία ή βιβλιογραφία. Υπό την ευρεία έννοια, το κυβερνοέγκλημα αποτελεί ειδικότερη μορφή του ηλεκτρονικού ή πληροφορικού εγκλήματος (computer crime ή computer related crime) 1.Το πληροφορικό έγκλημα είναι μία ειδικότερη μορφή του κοινού εγκλήματος και αποτελεί έννοια που περιλαμβάνει όλες τις αξιόποινες πράξεις που προκύπτουν μετά από κατάχρηση των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών υπολογιστών 2. Ο πλέον διαδεδομένος ορισμός για το πληροφορικό έγκλημα είναι αυτός που επεξεργάστηκε το 1986 μία ομάδα εμπειρογνωμόνων του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) 3, που συνεστήθη για να εξετάσει το θέμα της ηλεκτρονικής εγκληματικότητας: «Πληροφορικό έγκλημα συνιστά κάθε παράνομη, ανήθικη ή μη εξουσιοδοτημένη συμπεριφορά, που σχετίζεται με την αυτόματη επεξεργασία ή μετάδοση δεδομένων». Βασικό χαρακτηριστικό του πληροφορικού εγκλήματος σύμφωνα 1 Αλλοι σχετικοί όροι που χρησιμοποιούνται διεθνώς είναι: electronic crime, on line crime, digital crime, communication crime, high-tech crime, information technology crime κλπ. 2 S. L. Mandell, Computers, Data Processing and the Law, West Publishing, 1984, σ. 154, Θ. Γιαννόπουλου, Όψεις και Προβλήματα Ηλεκτρονικής Εγκληματικότητας, Νομικό Βήμα, 1986, σ. 170 επ. Για τις σχετικές προσπάθειες προσδιορισμού και κατηγοριοποίησης του πληροφορικού εγκλήματος από τη δεκαετία του 70 ως τη δεκαετία του 90 βλ. Γ. Λάζου, Πληροφορική και Έγκλημα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2001, σ (εφεξής Γ. Λάζου, 2001). 3 OECD, Computer-related crime: Αn analysis of legal policy, Paris, OECD,

16 με τον παραπάνω ορισμό είναι ότι κριτήριό της αποτελεί η σκόπιμη συμπεριφορά του δράστη 4. Σε σχετική Σύσταση του του Συμβουλίου της Ευρώπης, το πληροφορικό έγκλημα περιγράφεται απλώς ως ένα από τα εγκλήματα που απαριθμούνται και προσδιορίζονται στις προτεινόμενες κατευθυντήριες οδηγίες για τους εθνικούς νομοθέτες. Στη Σύσταση του , το Συμβούλιο της Ευρώπης περιέχει ορισμό των αδικημάτων που συνδέονται με την τεχνολογία των πληροφοριών (information technology offences) στον οποίο περιλαμβάνεται κάθε ποινικό αδίκημα, για την ποινική έρευνα του οποίου, οι αρμόδιες αρχές πρέπει να αποκτήσουν πρόσβαση σε πληροφορίες που αποτελούν αντικείμενο επεξεργασίας ή μεταδίδονται σε συστήματα υπολογιστών, ή σε συστήματα που επεξεργάζονται ηλεκτρονικά δεδομένα. Στην Απόφαση- Πλαίσιο της 24 ης Φεβρουαρίου 2005 του Συμβουλίου της Ε.Ε. σχετικά με τις επιθέσεις κατά των συστημάτων πληροφοριών, ως πληροφορικό έγκλημα νοείται εκείνο που περιλαμβάνει επιθέσεις κατά των συστημάτων πληροφοριών, όπως ορίζεται στην εν λόγω Aπόφαση-Πλαίσιο. Υπό το πρίσμα της ευρύτερης έννοιας του πληροφορικού εγκλήματος, επιχειρήθηκε, ειδικότερα, η ερμηνευτική προσέγγιση του όρου του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο (cybercime ή internet crime) 7. Στο Δέκατο Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών (10-17/4/2000, Βιέννη) 8 για την πρόληψη του εγκλήματος και 4 Χρ. Μυλωνόπουλου, Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές και Ποινικό Δίκαιο, σειρά Ποινικά, Νο 33, Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1991, σ Recommendation No. R (89)9 on Combuter related crime ( Bλ. σχετικά παρακάτω, σ Recommendation No. R (95)13 Problems of criminal procedural law connected with information technology ) ( Bλ. σχετικά παρακάτω, σ Mε τον όρο κυβερνοχώρο (cyberspace), νοείται ο παραγόμενος χώρος από τις τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας δηλαδή, το τεχνητό περιβάλλον ή, στο βαθμό που οι συμμετέχοντές του είναι κοινωνικά όντα, ο κοινωνικός χώρος στον οποίο βιώνεται η διαμεσολάβηση των τεχνολογιών αυτών. Η επικοινωνιακή εμπειρία του Internet είναι ένα από τα γνωστότερα παραδείγματα του κυβερνοχώρου. Αρχικά, η λέξη κυβερνοχώρος (cyberspace) επινοήθηκε το 1984 από τον William Gibson, συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας και ειδικότερα ενός από τους πρωτοπόρους του είδους της επιστημονικής λογοτεχνίας με την ονομασία κυβερνοπάνκ (cyberpunk). Με τον κυβερνοχώρο ο Gibson προσπαθούσε να αποδώσει το όραμά του για ένα παγκόσμιο δίκτυο υπολογιστών, που συνενώνει ανθρώπους και πληροφορίες, μηχανές, προγράμματα και δεδομένα, και σχηματίζει το υλικό υπόβαθρο, μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η κίνηση, η πλοήγηση, σ έναν αλληλεπιδραστικό δυνητικό (virtual) χώρο. (Βλ. W. Gibson, Neuromancer, 1984, σ. 67). To κύριο συστατικό της σύνθετης αυτής λέξης, το πρόθεμα κυβερνο-, προέρχεται από την Κυβερνητική (Cybernetics) του Norbert Wiener, ενός όρου με προέλευση από το ρήμα κυβερνώ, με τον οποίο ο Wiener ονομάτισε το 1948 τις θεωρίες του ελέγχου της ροής πληροφοριών μεταξύ ζώντων ή τεχνητών επικοινωνούντων συστημάτων. (Για την ιστορία της Κυβερνητικής από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο έως σήμερα βλ. σχετικά, Η παράδοση της Κυβερνητικής ( 8 Βλ. σχετικά Congress/10th Congress.html. 6

17 την αντιμετώπιση των δραστών, το κυβερνοέγκλημα διακρίθηκε σε δύο κατηγορίες 9 : (α) Κυβερνοέγκλημα εν στενή έννοια (computer crime), που νοείται κάθε παράνομη συμπεριφορά που διαπράττεται με ηλεκτρονικό υπολογιστή και στοχεύει κατά της ασφάλειας των συστημάτων υπολογιστών και των δεδομένων που αυτά επεξεργάζονται 10. (β) Κυβερνοέγκλημα εν ευρεία έννοια (computer related crime), που νοείται κάθε παράνομη συμπεριφορά που διαπράττεται μέσω, ή σε σχέση με, ένα σύστημα πληροφοριών ή δίκτυο, συμπεριλαμβανομένων εγκλημάτων όπως η παράνομη κατοχή και παροχή ή διανομή πληροφοριών μέσω ενός συστήματος πληροφοριών ή ενός δικτύου 11. Ο ορισμός, όμως, αυτός είναι πολύ ευρύς και ασαφής και είναι ευνόητο ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο ως διεθνής οδηγός. Η έννοια του κυβερνοεγκλήματος προβλέπεται για πρώτη φορά διεθνώς, σε νομικά δεσμευτικό κείμενο, στη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα (2001) 12. Το κυβερνοέγκλημα προσδιορίζεται στα άρθρα 2 έως 10 της Σύμβασης (διατάξεις ουσιαστικού ποινικού δικαίου) και διακρίνεται σε τέσσερις κατηγορίες 13 : (α) σε αδικήματα κατά της εμπιστευτικότητας, ακεραιότητας και διαθεσιμότητας (confidentiality, integrity, availability) των δεδομένων και συστημάτων υπολογιστών, που περιλαμβάνουν τα αδικήματα της παράνομης πρόσβασης, παράνομης υποκλοπής, παρεμβολής στα δεδομένα, παρεμβολής στο σύστημα και κακής χρήσης των συσκευών. 9 Adrian Bannon, Cybercrime Investigation and Prosecution- Should Ireland ratify the Cybercrime Convention, 2006 ( Μarc D. Goodman, Susan W. Brenner, The emerging consensus on criminal conduct in cyberspace, 2002 ( (εφεξής Marc D. Goodman, Susan Brenner, 2002). 10 Στην κατηγορία αυτή μπορεί να συμπεριληφθούν η παράνομη πρόσβαση σε σύστημα υπολογιστών (hacking, cracking), η αθέμιτη υποκλοπή, η παρεμβολή σε δεδομένα ή σε σύστημα υπολογιστή (προσβολή με ιούς) κλπ. Βλ. σχετικά Μargaret Killerby, Head of Department of Crime Problems of Council Of Europe, Presentation of the Convention of Cybercrime, ( (εφεξής Μargaret Killerby, Presentation of the Convention of Cybercrime). 11 Στην κατηγορία αυτή μπορεί να συμπεριληφθούν η πλαστογραφία ή απάτη σχετική με ηλεκτρονικό υπολογιστή, η παιδική πορνογραφία, οι προσβολές της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, η προπαγάνδα μίσους, το ξέπλυμα χρήματος ή η τρομοκρατία στον κυβερνοχώρο. Βλ. σχετικά Μargaret Killerby, Presentation on the Convention of Cybercrime. 12 Council of Europe s Convention on Cybercrime, Budapest, Βλ. αναλυτικά, παρακάτω, σ. 35 επ. 7

18 (β) σε αδικήματα σχετιζόμενα με υπολογιστές (computer related offences), που περιλαμβάνουν τα αδικήματα της πλαστογραφίας και απάτης σχετική με ηλεκτρονικό υπολογιστή. (γ) σε αδικήματα σχετικά με το περιεχόμενο (content related offences) που περιλαμβάνουν τo αδίκημα της παιδικής πορνογραφίας και, (δ) σε αδικήματα σχετικά με τις παραβιάσεις της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων (οffences related to infringement of copyright and related rights). Ο εν λόγω κατάλογος αδικημάτων δεν είναι εξαντλητικός ή περιοριστικός, αλλά αποτελεί απλώς τη βάση ελάχιστων συμπεριφορών που ποινικοποιούνται στον κυβερνοχώρο, για τις οποίες επιτεύχθηκε κοινή συμφωνία μεταξύ των κρατών μελών της Σύμβασης. Επομένως, δεν αποκλείεται επέκταση του εύρους των κυβερνοεγκλημάτων από τους εθνικούς νομοθέτες. Τα παραπάνω εγκλήματα χαρακτηρίζονται και ως γνήσια εγκλήματα κυβερνοχώρου, με την έννοια της ποινικοποίησης συμπεριφορών που σχετίζονται αποκλειστικά με τον κυβερνοχώρο, διαπράττονται δηλ. μόνο με τη χρήση του διαδικτύου. Ο ως άνω όρος χρησιμοποιείται προκειμένου να γίνει ευκρινής η διάκρισή τους 14 : (α) από τα εγκλήματα που διαπράττονται τόσο σε κοινό περιβάλλον όσο και στο διαδίκτυο (internet related crime), όπως η αντιγραφή ενός μουσικού τραγουδιού που μπορεί να επιτευχθεί τόσο στο συμβατικό όσο και στο διαδικτυακό περιβάλλον (άρθρο 66 παρ. 1 Ν. 2121/1993), και, (β) από τα εγκληματα που διαπράττονται μόνο σε περιβάλλον ηλεκτρονικών υπολογιστών, χωρίς, δηλ. τη χρήση διαδικτύου, όπως η χωρίς δικαίωμα αντιγραφή προγράμματος από δισκέτα ή CD-ROM σε ηλεκτρονικό υπολογιστή (370Γ παρ. 1 ΠΚ). 14 Για τη διάκριση των ηλεκτρονικών εγκλημάτων στις σχετικές κατηγορίες βλ. Ι. Αγγελή, Διαδίκτυο (Internet)και Ποινικό Δίκαιο, ΠοινΧρ, 2000, σ. 675 επ., 678 (εφεξής Ι. Αγγελή, ΠοινΧρ, σ. 675 επ.), Ι. Αγγελή, Η προς ψήφιση Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο: Η σχέση με την ελληνική έννομη τάξη, Νομική Επιθεώρηση, Τεύχος 30, 2005 ( (εφεξής, Ι. Αγγελή, Η προς ψήφιση Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το έγκλημα στον Κυβερνοχώρο), Α. Αργυρόπουλου, Ηλεκτρονική Εγκληματικότητα, Σάκκουλα, Αθήνα, 2001, σ , Aν. Ζάννη, Το διαδικτυακό έγκλημα, Σειρά Media και Έγκλημα, Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2005, Θ. Σοφού, Η Θέμιδα τώρα βλέπει προς την οθόνη, Ελευθεροτυπία, 27/11/

19 Η ραγδαία αύξηση περιπτώσεων διαδικτυακής εγκληματικότητας είναι εμφανής λόγω της ιδιαίτερης φύσης του κυβερνοεγκλήματος που διέπεται από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά 15 : (α) το κυβερνοέγκλημα αποτελεί την πιο γρήγορη διάδοση μορφής εγκλήματος σε παγκόσμιο επίπεδο, αφού τελείται εύκολα (σχεδόν στιγμιαία και ανώνυμα), ανέξοδα (δεν απαιτείται φυσική μετακίνηση του δράστη και, σε αρκετές περιπτώσεις, εξειδικευμένες γνώσεις), ενώ πολλές φορές δεν το αντιλαμβάνεται ούτε το ίδιο το θύμα. (β) στρέφεται κατά πάντων, όπως κατά μεμονωμένων χρηστών του διαδικτύου (απειλώντας το σύστημα υπολογιστή τους, τα προσωπικά τους δεδομένα, τα οικονομικά και την ασφάλειά τους), κατά κρατικών υπηρεσιών, ιδιωτικών επιχειρήσεων, με άμεση επίδραση και στην παγκόσμια οικονομία. (γ) είναι εύκολο να διαπραχθεί αλλά πολύ δύσκολο, από τεχνικής και νομικής άποψης, να εντοπισθεί, να αναγνωρισθεί η ταυτότητα των εγκληματιών, να συγκεντρωθούν τα σχετικά αποδεικτικά στοιχεία και να ασκηθεί ποινική δίωξη, λόγω του διασυνοριακού του χαρακτήρα. (δ) κατά κανόνα, για την ποινική διερεύνησή του είναι απαραίτητη η αστυνομική και δικαστική συνεργασία από τις αρμόδιες αρχές δύο ή περισσοτέρων κρατών, που θα πρέπει να διαθέτουν το κατάλληλα εκπαιδευμένο και εξειδικευμένο σε θέματα διαδικτυακής εγκληματικότητας ανθρώπινο δυναμικό. (ε) δεν υπάρχουν επαρκή στατιστικά στοιχεία για τη διαδικτυακή εγκληματικότητα καθώς ελάχιστα περιστατικά καταγγέλλονται, κυρίως για να μην αμφισβητείται η αξιοπιστία των θυμάτων που συνήθως είναι εταιρίες Βλ. σχετικά Μargaret Killerby, Presentation of the Convention of Cybercrime, M. Killerby, Χαιρετισμός στο Διεθνές Σεμινάριο σχετικά με την αντιμετώπιση της πρόκλησης του Κυβερνοεγκλήματος, 29-30/11/ 2006, Λισσαβόνα ( Susan W. Brenner, Cybercrime Investigation and Prosecution: the role of penal and procedural law, June 2001 ( I. Αγγελή, ΠοινΧρ, σ. 675 επ., Δ. Κιούπη, Ποινικό Δίκαιο και Internet, σειρά Ποινικά, Νο 57, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1999, σ. 28 επ. (εφεξής Δ. Κιούπη, 1999), Γ. Λάζου, 2001, σ. 211 επ., Αν. Ζάννη, ό.π. σ Σχετικά με το ζήτημα της καταγγελίας των κυβερνοεγκλημάτων, βλ. και παρακάτω, σ. 324 επ. 9

20 Β. ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΑΨΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑ Η φύση του κυβερνοεγκλήματος και η νομική αντιμετώπισή του είναι παγκόσμια. Πολλοί διεθνείς και υπερεθνικοί οργανισμοί, αναγνωρίζοντας το διασυνοριακό χαρακτήρα του, έλαβαν μέτρα για την εναρμόνιση σε διεθνές επίπεδο των σχετικών νομικών, τεχνικών και άλλων ζητημάτων που ανακύπτουν. Ιδιαίτερα, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.), το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα Ηνωμένα Έθνη, οι G-8 και η Ιnterpol έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της διεθνούς συνεργασίας στον τομέα του πληροφορικού εγκλήματος. Ειδικότερα 17 : (α) Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) Η πρώτη προσπάθεια αντιμετώπισης, σε διεθνές επίπεδο, των ποινικών ζητημάτων σχετικά με την ηλεκτρονική εγκληματικότητα πραγματοποιήθηκε το 1983 από τον Ο.Ο.Σ.Α, υπό την αιγίδα του οποίου συγκλήθηκε μία ομάδα εμπειρογνωμόνων που εργάστηκε για την προώθηση της εναρμόνισης των σχετικών νομοθεσιών μεταξύ των κρατών. Οι εργασίες αυτές κατέληξαν στην έκδοση της έκθεσης Πληροφορικό έγκλημα: Ανάλυση της νομικής πρακτικής το , στην οποία, μετά από συγκριτική έρευνα υφιστάμενων εθνικών νομοθεσιών ουσιαστικού ποινικού δικαίου, προτείνεται ένας κατάλογος ελάχιστων καταχρηστικών συμπεριφορών που θα μπορούσαν να ποινικοποιηθούν από τα κράτη (π.χ. απάτη ή πλαστογραφία που διαπράττεται με υπολογιστή, φθορά σε δεδομένα και προγράμματα υπολογιστή, μη εξουσιοδοτημένη 17 Μarc D. Goodman, Susan W. Brenner, 2002, Judge Stein Schjolberg, Amanda M. Hubbard, Harmonizing national legal approaches on cybercrime, International Telecommunication Union, WSIS Thematic Meeting on Cybersecurity, Geneva, 28/6-1/ ( Stein Schjolberg, Chief Judge, Moss District Court, Norway, Cybercrime and Penal law: are we covered?, A presentation at the XIII World Congress of Criminology, 10-15/8/2003, Rio de Janeiro, Brazil ( Schjolberg.pdf), Χingan Li, International Actions against Cybercrime: Networking Legal Systems in the Networked Crime Scene, Faculty of Law, University of Turku, Finland, September 2007 ( 18 OECD, Computer-related crime: Αn analysis of legal policy, Paris, OECD,

21 πρόσβαση σε προστατευμένο πρόγραμμα υπολογιστή ή υποκλοπή δεδομένων ενός συστήματος υπολογιστή). Αυτός ο κατάλογος θα συνιστούσε μία κοινή βάση για τη σύγκλιση των διαφορετικών νομοθετικών προσεγγίσεων από τα κράτη μέλη σχετικά με την αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. To 1992, o O.Ο.Σ.Α. και 24 από τα κράτη μέλη του, υιοθέτησαν τη Σύσταση του Συμβουλίου σχετικά με κατευθυντήριες οδηγίες για την ασφάλεια των συστημάτων πληροφοριών 19, με στόχο τη δημιουργία ενός βασικού πλαισίου ασφάλειας των πληροφοριών για το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Oι εν λόγω οδηγίες περιλαμβάνονται στο Παράρτημα της Σύστασης και περιέχουν νόμους, κώδικες συμπεριφοράς, τεχνικά μέτρα, ρυθμίσεις δημόσιας εκπαίδευσης κλπ. Παράλληλα, ζητείται η θέσπιση επαρκών ποινικών, διοικητικών ή άλλων μέτρων για την κακή χρήση των συστημάτων πληροφοριών ενώ προωθείται η αμοιβαία συνδρομή, έκδοση και άλλες μορφές διεθνούς συνεργασίας σχετικά με το ζήτημα της ασφάλειας των συστημάτων πληροφοριών. Το 1997, υπό την αιγίδα της Διεύθυνσης Επιστημών, Τεχνολογίας και Βιομηχανίας του Ο.Ο.Σ.Α. διενεργήθηκε έρευνα σχετικά με την πρόοδο που επιτεύχθηκε όσον αφορά την εφαρμογή των οδηγιών του Mεταξύ άλλων, η έρευνα κατέδειξε ότι τα κράτη αντιμετώπισαν δυσκολίες όσον αφορά τη θέσπιση νόμων και διαδικασιών σχετικά με την ασφάλεια των πληροφοριών λόγω των διαφορετικών νομικών συστημάτων τους. Το τελικό συμπέρασμα ήταν ότι οι υφιστάμενες οδηγίες επαρκούσαν χωρίς περαιτέρω αναθεώρηση. 2. Ηνωμένα Έθνη (Η.Ε.) Το 1990, το Όγδοο Συνέδριο των Η.Ε. για την πρόληψη του εγκλήματος και την αντιμετώπιση των δραστών επεσήμανε τα νομικά προβλήματα που σχετίζονταν με το πληροφορικό έγκλημα 21. Μετά το πέρας των εργασιών του Συνεδρίου εκδόθηκε Ψήφισμα καλώντας τα κράτη μέλη να ενισχύσουν τις προσπάθειές τους για την αντιμετώπιση του πληροφορικού εγκλήματος με τον εκσυγχρονισμό των 19 ΟECD, Recommendation of the Council concerning guidelines for the security of information systems, 26/11/1992 ( 20 OECD, Directorate for Science, Technology and Industry-Committee for Information, Computer and Communications Policy, Review of the 1992 Guidelines for the security of information systems (1997) ( th United Nations Congress on the prevention of crime and the treatment of offenders (1990). 11

22 εθνικών ποινικών νόμων και διαδικασιών, τη βελτίωση προληπτικών μέτρων και μέτρων ασφάλειας των υπολογιστών και την προώθηση της ανάπτυξης ενός ολοκληρωμένου διεθνούς πλαισίου κατευθυντηρίων οδηγιών και προτύπων για την πρόληψη, δίωξη και τιμωρία των πληροφορικών εγκλημάτων στο μέλλον. Την ίδια χρονιά, η Τρίτη Επιτροπή της Γενικής Συνέλευσης των Η.Ε., με Ψήφισμά της, κάλεσε τις κυβερνήσεις να υιοθετήσουν τα μέτρα που προωθήθηκαν στο Όγδοο Συνέδριο των Η.Ε. για τη διαμόρφωση της κατάλληλης νομοθεσίας. Το 1995 εκδόθηκε το Εγχειρίδιο των Η.Ε. σχετικά με την πρόληψη και έλεγχο του πληροφορικού εγκλήματος 22, στο οποίο εξετάζεται το φαινόμενο της ηλεκτρονικής εγκληματικότητας, νόμοι ουσιαστικού ποινικού δικαίου που προστατεύουν τον κάτοχο των δεδομένων και πληροφοριών, ποινικές δικονομικές ρυθμίσεις, το δικαίωμα του ιδιωτικού βίου, η πρόληψη του εγκλήματος σε ηλεκτρονικό περιβάλλον, καθώς και η ανάγκη για διεθνή συνεργασία. Περαιτέρω, η Πρώτη, Δεύτερη και Τρίτη Επιτροπή της Γενικής Συνέλευσης των Η.Ε. έχουν εκδώσει ένα μεγάλο αριθμό Ψηφισμάτων που αφορούν ζητήματα του κυβερνοχώρου, όπως, μεταξύ άλλων, τα Ψηφίσματα 53/70 της 4 ης Δεκεμβρίου 1998, 54/79 της 1 ης Δεκεμβρίου 1999, 55/28 της 20 ης Νοεμβρίου 2000, 56/19 της 29 ης Νοεμβρίου 2001, 57/53 της 22 ης Νοεμβρίου 2002 και 58/32 της 18 ης Δεκεμβρίου 2003 σχετικά με τις Εξελίξεις στο χώρο των πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών στο πλαίσιο της διεθνούς ασφάλειας και το Ψήφισμα 57/239 της 20 ης Δεκεμβρίου 2002 Για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου θεσμικού πλαισίου ασφάλειας στον κυβερνοχώρο. 3. G-8 Το 1996, σε Συνάντηση Κορυφής στο Παρίσι, τα οχτώ ισχυρότερα κράτη του κόσμου (G-8) 23 υιοθέτησαν 40 Συστάσεις για την καταπολέμηση του διεθνούς εγκλήματος, συμπεριλαμβανομένου και του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Για την εφαρμογή τους, τον Ιανουάριο του 1997 συστάθηκε, υπό την αιγίδα των G-8, 22 United Nations Manual on the prevention and control of computer-related crime (1995). 23 Οι G-8 συμπεριλαμβάνουν τις Η.Π.Α., Ιαπωνία, Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Καναδά και Ρωσία. 12

23 ομάδα δράσης σχετικά με το έγκλημα υψηλής τεχνολογίας (G-8 Subgroup on high-tech crime), η οποία θέσπισε ένα δίκτυο που λειτουργεί 24 ώρες την ημέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα (24/7), τόσο μεταξύ των κρατών μελών των G-8 όσο και άλλων κρατών, μη μέλη των G-8, και αποτελείται από καθορισμένα σημεία επαφής των αρμόδιων αρχών με σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των κρατών στον τομέα της ηλεκτρονικής εγκληματικότητας. Το 1997, οι Υπουργοί Δικαιοσύνης και Εσωτερικών της ομάδας των οχτώ, σε συνάντησή τους στην Ουάσιγκτον, υιοθέτησαν δέκα αρχές για την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος 24. Μεταξύ αυτών, προωθήθηκε ο συντονισμός της δράσης μεταξύ των κρατών κατά την ποινική έρευνα των διεθνών ηλεκτρονικών εγκλημάτων, η εκπαίδευση και εξειδίκευση του προσωπικού των αρμόδιων φορέων για την αντιμετώπιση των εγκλημάτων, η προστασία της εμπιστευτικότητας, ακεραιότητας και διαθεσιμότητας των ηλεκτρονικών δεδομένων και συστημάτων, η διασφάλιση της διαφύλαξης και γρήγορης πρόσβασης σε ηλεκτρονικά δεδομένα για τις ανάγκες των ποινικών ερευνών, η αμοιβαία συνδρομή για τη συλλογή και ανταλλαγή των αποδεικτικών στοιχείων στα πλαίσια του διεθνούς ηλεκτρονικού εγκλήματος κλπ. Περαιτέρω, οι Υπουργοί υιοθέτησαν Σχέδιο Δράσης για την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος 25 στο οποίο, μεταξύ άλλων, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην αναθεώρηση των νομικών συστημάτων προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ποινικοποιούνται συγκεκριμένες καταχρηστικές συμπεριφορές που τελούνται στο πλαίσιο των τηλεπικοινωνιών και των συστημάτων πληροφοριών, καθώς και στην έρευνα των ηλεκτρονικών εγκλημάτων. Το Μάϊο του 2000, έλαβε χώρα στο Παρίσι Συνέδριο, υπό την αιγίδα των G-8, σχετικά με την αντιμετώπιση του κυβερνοεγκλήματος, στο οποίο συμμετείχαν περίπου 300 δικαστικοί λειτουργοί, αστυνομικοί, διπλωματικοί, εκπρόσωποι της βιομηχανίας από το χώρο των νέων τεχνολογιών, καθώς και εκπρόσωποι ομάδων προστασίας των δικαιωμάτων των πολιτών 26. Στα συμπεράσματα τονίστηκε 24 Μeeting of the Justice and Interior Ministers of the Eight, 9-10/12/1997, Communique Annex, Washington D.C. ( 25 Αction Plan to combat high-tech crime, Item 3, Meeting of Justice and Interior Ministers of the Eight, 9-10/12/1997, Communique Annex, Washington D.C. ( 26 Group of 8 meets to discuss international cooperation on cybercrime, 22/5/2000 ( Action on cybercrime too slow, 16/5/2000 ( Συγκεκριμένα, εξετάστηκαν 13

24 ιδιαίτερα η ανάγκη συνεργασίας του επιχειρηματικού κόσμου και των κυβερνήσεων για την καταπολέμηση του κυβερνοεγκλήματος 27. Προς αυτή τη κατεύθυνση, η Ομάδα των 8 ζήτησε, αφενός, από τους εκπροσώπους της βιομηχανίας να ενεργήσουν για την εξεύρεση λύσεων για την αντιμετώπιση του κυβερνοεγκλήματος και, αφετέρου, από τις κυβερνήσεις να επιταχύνουν την εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών προς το σκοπό αυτό. Εκπρόσωποι της βιομηχανίας 28, ωστόσο, επεσήμαναν ότι η επιβολή υπερβολικών κανόνων για τον έλεγχο του Internet, θα μπορούσε να αποτελέσει τροχοπέδη στην ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου. Με τη θέση αυτή εκφραζόταν ο φόβος για αστυνόμευση στη χρήση του διαδικτύου και κυρίως η επιθυμία να μην ισχύσουν νέοι νόμοι, αλλά να δοθεί έμφαση στην εφαρμογή του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου. Τον Ιούλιο του 2000, σε Συνάντηση Κορυφής στο Okinawa, οι G-8 εξέδωσαν ανακοινωθέν σχετικά με την υιοθέτηση μίας συντονισμένης δράσης για την αντιμετώπιση του κυβερνοεγκλήματος που αποτελούσε σημαντική απειλή για την ασφάλεια της παγκόσμιας κοινωνίας της πληροφορίας 29. Περαιτέρω, αποφάσισαν τη σύσταση μίας ομάδας δράσης που θα εξέταζε τη σύγκλιση των προσπαθειών των G-8 υπό το πρίσμα μίας ευρύτερης διεθνούς προσέγγισης 30. Η Ομάδα αυτή συνεδρίασε από τα τέλη του 2000 ως τις αρχές του 2001, υποβάλλοντας, το Μαϊο του 2001, μία έκθεση που περιείχε πρόταση Σχεδίου Δράσης προς τους εκπροσώπους των ηγετών των G-8, η οποία δεν επικεντρωνόταν στο κυβερνοέγκλημα αλλά εν γένει στα ψηφιακά εμπόδια μεταξύ των κρατών. περιπτώσεις όπως εκείνη του ιού "I Love You", της παιδικής πορνογραφίας στο διαδίκτυο και της κλοπής κωδικών πιστωτικών καρτών μέσω Internet. 27 Associated Press, Παγκόσμια συνεργασία για την αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εγκλήματος, 15/05/2000 ( Associated Press, Εκκληση της G8 για διεθνή συνεργασία στην καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος, 18/05/2000 ( 28 Όχι υπερβολικούς νόμους, 16/05/2000 ( Μεταξύ άλλων, δύο όμιλοι με σημαντική επιρροή στο χώρο του διαδικτύου, η Internet Alliance (στην οποία μετέχουν η Microsoft και η Deutsche Telekom) και η Global Internet Project, που εδρεύουν στις ΗΠΑ, προέτρεψαν την ομάδα των Οχτώ να μην επιβάλουν υπερβολικούς κανόνες στο Internet. 29 Στο ανακοινωθέν αναφέρουν ότι η προσέγγιση των G-8 στο θέμα αυτό περιγράφεται στην παρ. 8 του Χάρτη που υιοθέτησαν στο Okinawa για μία παγκόσμια κοινωνία της πληροφορίας. Βλ. G-8 Communique Okinawa 2000 ( 30 G8 Digital Opportunity Taskforce ( 14

25 Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στη συνάντηση της 10-11/5/2004 των G-8 στην Ουάσιγκτον, μέσω κοινού ανακοινωθέντος, ενθάρρυναν την υιοθέτηση των κανόνων που περιέχει η Σύμβαση για το Κυβερνοέγκλημα από τα κράτη. 4. Ευρωπαϊκή Ένωση Το 1996 και το 1997 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε διάφορα έγγραφα σχετικά με την αντιμετώπιση του παράνομου και επιβλαβούς περιεχομένου στο διαδίκτυο και με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, όπως η Ανακοίνωση σχετικά με το παράνομο και επιβλαβές περιεχόμενο στο Internet 31, η Πράσινη Βίβλος για την προστασία των ανηλίκων και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, καθώς και το Σχέδιο Δράσης για την προώθηση της ασφαλέστερης χρήσης του Ιnternet μέσω της καταπολέμησης των παράνομων και επιζήμιων μορφών περιεχομένου 32. Το Σχέδιο Δράσης στοχεύει στην ενθάρρυνση της δημιουργίας ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη της βιομηχανίας που σχετίζεται με το Internet, μέσω της προώθησης της ασφαλούς χρήσης του και της καταπολέμησης του παράνομου και επιβλαβούς περιεχομένου. Άλλωστε η κατοχύρωση ενός υψηλού επιπέδου ασφάλειας των δικτύων και των πληροφοριών και η προστασία του ιδιωτικού βίου, αποτελούσε έναν από τους κυριότερους στόχους του Σχεδίου Δράσης e-europe , διάδοχο του σχεδίου δράσης e-europe , στο 31 Σημειώνεται ότι, στις 24 Απριλίου του 1997, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με Ψήφισμά του, υιοθέτησε την εν λόγω Ανακοίνωση της Επιτροπής, υποστηρίζοντας τις πρωτοβουλίες που ανέλαβε και εκφράζοντας την ανάγκη για διεθνή συνεργασία σε διάφορους τομείς, που θα έπρεπε να προωθηθεί από την Επιτροπή. 32 Σχετική είναι η Απόφαση αριθμ. 276/1999/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Ιανουαρίου 1999, για ένα πολυετές κοινοτικό σχέδιο δράσης για την προώθηση της ασφαλέστερης χρήσης του Internet μέσω της καταπολέμησης του παράνομου και βλαβερού περιεχομένου στα παγκόσμια δίκτυα (το Σχέδιο Δράσης είχε τετραετή διάρκειά, από έως ). Η διάρκεια του Σχεδίου Δράσης παρατάθηκε δύο φορές (αρχικά κατά δύο έτη και έπειτα για άλλα τέσσερα έτη) και, μεταξύ άλλων, αποφασίστηκε να αυξηθεί ο προϋπολογισμός του, να έχει πεδίο εφαρμογής διευρυμένο σε νέα πεδία (όπως η επέκταση του προγράμματος ώστε να καλύπτει το ανεπιθύμητο περιεχόμενο (εμπορικές ανακοινώσεις που δεν έχουν ζητηθεί ή ανεπιθύμητα μηνύματα spams ) και να είναι περισσότερο προσανατολισμένο προς τους τελικούς χρήστες όπως γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά. 33 Βλ. σχετικά την Ανακοίνωση της Επιτροπής, της 28ης Μαΐου 2002, προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών - Σχέδιο Δράσης e-europe 2005: Κοινωνία της Πληροφορίας για όλους. Το Σχέδιο Δράσης εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Σεβίλλης τον Ιούνιο του Οι βασικοί στόχοι 15

26 πλαίσιο των δράσεων ανάπτυξης της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση 35. Toν Απρίλιο του 1998, η Επιτροπή παρουσίασε στο Συμβούλιο τα αποτελέσματα σχετικής μελέτης που διεξήχθη για το ηλεκτρονικό έγκλημα (COMCRIME study). Τον Οκτώβριο του 1999, στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Τάμπερε, επαναδιατυπώθηκε η ανάγκη καταπολέμησης του ηλεκτρονικού εγκλήματος, με έμφαση στη διαμόρφωση κοινών νομικών ορισμών και διατάξεων. Τον Ιανουάριο του 2001 εκδόθηκε η Ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με τη δημιουργία μιας ασφαλέστερης κοινωνίας της πληροφορίας με τη βελτίωση της ασφάλειας των υποδομών πληροφόρησης και την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος 36. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, μετά τη σύναψη της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα, εκδόθηκε η Απόφαση- Πλαίσιο του Συμβουλίου της 24 ης Φεβρουαρίου 2005 για τις επιθέσεις κατά των συστημάτων πληροφοριών, στην οποία υιοθετούνται ορισμοί (όπως τα ηλεκτρονικά δεδομένα ) και εν μέρει στοιχεία των αντικειμενικών υποστάσεων που έπρεπε να επιτύχει η Ε.Ε. μέχρι το 2005, σύμφωνα με αυτό, ήταν οι εξής: (α) εγκατάσταση και διάδοση χρήσης ευρυζωνικών δικτύων σε όλη την Ε.Ε. (β) ασφάλεια των δικτύων και υποδομών πληροφόρησης και (γ) ηλεκτρονική παροχή υπηρεσιών δημόσιας διοίκησης (e-government), εκπαίδευσης (e-learning), υγείας (e-health) και ηλεκτρονικού επιχειρείν (e-business). 34 Το Σχέδιο Δράσης e-europe 2002, που εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2000, από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Φέϊρα, καθόριζε μια σειρά στόχων καίριας σημασίας, τους οποίους έπρεπε να επιτύχουν τα κράτη μέλη έως τα τέλη του 2002: (α) φθηνότερο, ταχύτερο και ασφαλές διαδίκτυο, (β) επένδυση σε άτομα και δεξιότητες, και (γ) προώθηση εξάπλωσης της χρήσης του Internet. 35 Στόχος των Σχεδίων Δράσης e-europe 2002 και 2005 ήταν η υλοποίηση της πρωτοβουλίας e- Europe, σύμφωνα με την Ανακοίνωση της Επιτροπής «Hλεκτρονική Ευρώπη (e-europe)-κοινωνία της Πληροφορίας για όλους» που εκδόθηκε στις 8/12/1999 και αποτελεί το κείμενο-πλαίσιο για όλες τις δράσεις ανάπτυξης της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Η πρωτοβουλία της ηλεκτρονικής Ευρώπης (e-europe) εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας, το Μάρτιο του 2000, το οποίο καθόρισε ως νέο στρατηγικό στόχο της Ένωσης για την επόμενη δεκαετία (μέχρι το 2010) «να καταστεί η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης στον κόσμο» (στρατηγική της Λισσαβόνας). 36 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Creating a safer information society by improving the security of information infrastructures and combating computer-related crime (COM(2000) 890 final). 16

27 συγκεκριμένων εγκλημάτων που χρησιμοποιούνται στη Σύμβαση για το Κυβερνοέγκλημα (παράνομη πρόσβαση σε σύστημα πληροφοριών, παράνομη παρεμβολή σε σύστημα, παράνομη παρεμβολή σε δεδομένα). 5. Ιnterpol Το 1995, το πρώτο Διεθνές Συνέδριο της Interpol για το ηλεκτρονικό έγκλημα έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην έλλειψη ενός μηχανισμού παγκόσμιας εμβέλειας για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Στα επόμενα Συνέδριά της (1996, 1998, 2000), η Interpol πρόκρινε την κατάλληλη και εξειδικευμένη εκπαίδευση των μελών της στο χώρο του εγκλήματος της τεχνολογίας των πληροφοριών, με τη συνδρομή μιας ομάδας εργασίας ή εμπειρογνωμόνων 37. Αρχικά λειτούργησε η Ευρωπαϊκή Ομάδα Εργασίας σχετικά με το έγκλημα της τεχνολογίας των πληροφοριών 38 και ακολούθησαν άλλες τρεις (στην Ασία, Αμερική και Αφρική) 39, οι οποίες αποτελούνται από τους επικεφαλής ή εξειδικευμένα μέλη των εθνικών μονάδων καταπολέμησης του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Η Interpol, επίσης, ίδρυσε μία Διαρκή Επιτροπή για το Έγκλημα της τεχνολογίας των πληροφοριών, η οποία συντονίζει και εναρμονίζει τις πρωτοβουλίες των ως άνω ομάδων εργασιών. 37 Interpol, Ιnterpol s contribution to combat information technology crime ( 38 Interpol, European Working Party on Information Technology Crime ( 39 Interpol, Regional Working Parties on Information Technology Crime ( 17

28 6. Συμβούλιο της Ευρώπης 40 Η Επίλεκτη Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων ηλεκτρονικού εγκλήματος του Συμβουλίου της Ευρώπης, μέσα από διαβουλεύσεις της από το 1985 έως το 1989, τόνισε την ανάγκη να συμβαδίζει το ποινικό δίκαιο με τις τεχνολογικές εξελίξεις στο χώρο των υπολογιστών καταλήγοντας στη σύνταξη της Σύστασης 89 (9), που υιοθετήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου , αναφορικά με το έγκλημα που σχετίζεται με ηλεκτρονικό υπολογιστή. Στη Σύσταση αυτή δίνεται έμφαση στη σημασία ενός επαρκούς και γρήγορου μηχανισμού αντιμετώπισης του κυβερνοεγκλήματος, στη διασυνοριακή φύση του και στην ανάγκη εναρμόνισης των εθνικών προσεγγίσεων στον τομέα αυτό, καθώς και στη βελτίωση της διεθνούς νομικής συνεργασίας. Περαιτέρω, επισημαίνεται η ανάγκη επίτευξης ενός διεθνούς consensus για την ποινικοποίηση συγκεκριμένων συμπεριφορών που διαπράττονται μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στο πλαίσιο αυτό, ενσωματώνεται ένας κατάλογος ελάχιστων συμπεριφορών που θα πρέπει να 40 Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης είναι σκόπιμο να αναφερθούν συνοπτικά οι σκοποί και το οργανωτικό πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΣτΕ). Το ΣτΕ ιδρύθηκε στις 5 Μαϊου 1949 και αποτελεί ένα διακυβερνητικό οργανισμό αποτελούμενο από 47 κράτη (μέχρι το τέλος του 2007), συμπεριλαμβανομένων όλων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, πλην της Λευκορωσίας που έχει, όμως, ήδη υποβάλει αίτηση ένταξης. Κάθε ευρωπαϊκή χώρα είναι ευπρόσδεκτη να προσχωρήσει ως μέλος στο ΣτΕ, υπό την προϋπόθεση ότι δέχεται την αρχή του κράτους δικαίου και διασφαλίζει τα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες του ανθρώπου στην επικράτειά της. Το ΣτΕ διακηρύσσει τέσσερις στόχους για τη λειτουργία του: 1) να διαφυλάσσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πλουραλιστική δημοκρατία και την αρχή του κράτους δικαίου, 2) να προωθεί τη γνώση και να ενθαρρύνει την ανάπτυξη της πολιτιστικής ταυτότητας και διαφορετικότητας της Ευρώπης, 3) να ερευνά λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ευρωπαϊκή κοινότητα, και 4) να βοηθά στην παγίωση της δημοκρατικής σταθερότητας στην Ευρώπη μέσω της πολιτικής, νομοθετικής και συνταγματικής αναθεώρησης. Η εκπροσώπηση των κρατών μελών του ΣτΕ συντελείται σε επίπεδο κυβερνήσεων (Επιτροπή Υπουργών), εθνικού κοινοβουλίου (Κοινοβουλευτική Συνέλευση) και τοπικών και περιφερειακών αρχών (Κογκρέσο τοπικών και περιφερειακών αρχών). Η Επιτροπή Υπουργών είναι το σώμα λήψης αποφάσεων και αποτελείται από τους Υπουργούς Εξωτερικών των κρατών μελών ή τους Μόνιμους Αντιπροσώπους στο Στρασβούργο. Η Κοινοβουλευτική Συνέλευση είναι το συμβουλευτικό σώμα, τα μέλη του οποίου ορίζονται από τα εθνικά κοινοβούλια. Ο βασικός ρόλος της Συνέλευσης είναι η κατάρτιση συμβάσεων με σκοπό την εναρμόνιση των ευρωπαϊκών νομικών συστημάτων. Μέχρι σήμερα έχει κατορθώσει να συντάξει πάνω από 160 νομικά δεσμευτικές ευρωπαϊκές συμβάσεις, που αποτελούν τη βάση για τη μεταρρύθμιση και εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών σε θέματα όπως ανθρώπινα δικαιώματα, καταπολέμηση βασανιστηρίων, οργανωμένου εγκλήματος κλπ. Περαιτέρω, το ΣτΕ είναι ανοιχτό σε διάλογο με περισσότερες από 400 μη κυβερνητικές οργανώσεις, στις οποίες έχει παραχωρήσει συμβουλευτική ιδιότητα. Σημειώνεται ότι οι Η.Π.Α., ως μη κράτος μέλος, έχουν την ιδιότητα του παρατηρητή με τη διακριτική ευχέρεια, κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην Επιτροπή των Υπουργών, να επιλέξουν να υιοθετήσουν ή να απορρίψουν τις συμβάσεις που τίθενται σε ισχύ από το ΣτΕ. Άλλες χώρες που κατέχουν θέση παρατηρητή είναι: ο Καναδάς, Ιαπωνία, Αγια Εδρα και το Μεξικό. Επίσης, ο Καναδάς, το Ισραήλ και το Μεξικό παρίστανται ως παρατηρητές και στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση. Βλ. σχετικά Α Short History of the Council of Europe ( 41 Recommendation No. 4 (89)9 of the Committee of Ministers to Member States on Computer related crime. Bλ. σχετικά Τ. Ν. Μαρίνου, Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και το δίκαιο, Σάκκουλα 1991, σ