ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΔΙΚΑΙΟ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΕΩΣ: ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΑΘΑΝ. ΓΚΙΚΑΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Α. ΑΜΒΡΟΣΙΑΔΗΣ Α. Ε. Μ. : 445 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2

3 ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

4 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΔΙΚΑΙΟ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΕΩΣ: ΚΑΝΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΑΘΑΝ. ΓΚΙΚΑΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Α. ΑΜΒΡΟΣΙΑΔΗΣ Α. Ε. Μ. : 445 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

5 Στους σεβαστούς γονείς μου και τα αδέλφια μου

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Εκκλησία του Χριστού αποτελεί ζωντανό θεανθρώπινο οργανισμό με άπειρες μεταμορφωτικές δυνατότητες. Ως απέραντο θεραπευτήριο ψυχών και σωμάτων, αλλά και χώρος αληθινής αναπαύσεως και ευλογημένης ειρήνης, λαμβάνει μέριμνα ποιμαντική για να συμπαρασταθεί στον πολύπαθο σύγχρονο άνθρωπο, τον περικυκλωμένο από ποικίλα νοσήματα ψυχοσωματικά, αποβλέποντας φιλόστοργα στην πλήρη αποθεραπεία του. Παράλληλα, σε μια εποχή απαράκλητη, όπου διαπιστώνεται δυσχέρεια ή και αδυναμία στην προσέγγιση του ανθρώπου που υποφέρει από κάποιο ψυχικό πρόβλημα, οι ανθρωπιστικές επιστήμες καταβάλλουν προσπάθεια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της ψυχικής του υγείας με μεθόδους που βασίζονται στη γνώση, την παρατήρηση και την έρευνα. Μια συνηθισμένη ψυχοπαθολογική διαταραχή που μαστίζει εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, τείνοντας να προσλάβει διαστάσεις επιδημίας, είναι η κατάθλιψη. Κύριο χαρακτηριστικό της νόσου αυτής λογίζεται το γεγονός πως απομυζά κάθε ίχνος χαράς από τη ζωή του πάσχοντος. Κι ενώ σήμερα απαντά με αρκετές και διαφορετικές μορφές νοσηρότητας, και οι ειδικοί αναζητούν τρόπους προκειμένου να επιτύχουν την ανακούφιση των δοκιμαζόμενων από την παθολογική λύπη, εντούτοις το πρόβλημα συνεχώς διογκώνεται κι ακατάπαυστα επιδεινώνεται η ψυχική υγεία, με απότοκο η κατανάλωση ψυχοφαρμάκων ν αυξάνεται ανησυχητικά και σε επικίνδυνο βαθμό. Κατάθλιψη! Τί σημαίνει η λέξη αυτή; Ποιά είναι η κλινική της απεικόνιση; Ποιά θεωρούνται ορισμένα από τα αίτιά της και ποιές οι συνέπειές της στην ψυχοσωματική υγεία του ατόμου; Ποιά ποιμαντική προσέγγιση προτείνεται με βάση την Αγία Γραφή και τους θεοφώτιστους Πατέρες για την αποτελεσματική αντιμετώπισή της; Όλα αυτά τα ερωτήματα διεκδικούν την απάντησή τους στα πλαίσια του παρόντος πενιχρού μεταπτυχιακού πονήματος, που, ωστόσο, με πολλή πατρική αγάπη αγκάλιασε ο σεβαστός επιβλέπων καθηγητής της Ποιμαντικής π. Αθανάσιος Γκίκας, προς τον οποίο απευθύνουμε εγκάρδιες ευχαριστίες για την πολύτιμη αρωγή του στην ολοκλήρωση και κατάθεσή του. Ευχαριστίες θερμές εκφράζουμε, όμως, και στους άλλους καθηγητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος της Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ., και συγκεκριμένα στον πατέρα Θεόδωρο Ζήση και τους συνεργάτες του, αλλά και στον κ. Μιλτιάδη Βάντσο, καθώς, επίσης, και στα μέλη της επιτροπής κρίσεως της μεταπτυχιακής εργασίας για την έγκρισή της. Κατερίνη, Χριστούγεννα 2008

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ 1. Η κατάθλιψη ως συναισθηματική διαταραχή Κλινική απεικόνιση της κατάθλιψης Συμπτώματα της κατάθλιψης Κατάθλιψη και ορθόδοξη Θεολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ 1. Ψυχιατρική θεώρηση Θεολογική θεώρηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ 1. Συνέπειες της κατάθλιψης Κατάθλιψη και κατά Θεόν πένθος. 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ 1. Μυστηριακή και λατρευτική ζωή Η συμβολή του προσώπου στην αποκατάσταση του προβλήματος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Π.Θ. Ε.Π.Ε. = Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. = Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1972 κ. εξ. P. G. = Patrologiae cursus completus, series graeca, υπό J. P. Migne, (Ελληνική Πατρολογία), Paris Ψ.Ν.Π.Ο. = Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας Ολύμπου.

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στον επιστημονικό χώρο της σύγχρονης ψυχιατρικής και ψυχολογίας, μα και των κοινωνικών και παιδαγωγικών ειδικοτήτων, εξαιρετική προσοχή αποδίδεται στη διαταραχή της κατάθλιψης. Η ψυχική οδύνη που προξενεί η ασθένεια αυτή συνιστά συναισθηματικό βάρος ασύμμετρα μεγάλο, φορτίο επαχθές και δυσβάσταχτο, και όχι λίγες φορές υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής σε τέτοιο βαθμό, ώστε στην πάθηση αυτή να συγκεντρώνονται ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών. Ωστόσο, ο περιορισμός της θεώρησης του καταθλιπτικού συνδρόμου και των μεθόδων αντιμετώπισής του αποκλειστικά και μόνο στο αυστηρά επιστημονικό ψυχιατρικό πεδίο παραμερίζει την πνευματική διάσταση της νόσου, η οποία είναι βαθύτερη και πολυπλοκότερη, και σχετίζεται άμεσα με την πνευματική υπόσταση του ανθρώπου και τα υπαρξιακά του αδιέξοδα. Ασφαλώς, τα ψυχολογικά και ψυχιατρικά δεδομένα είναι πολύ ενδιαφέροντα και αναγκαία, ιδίως όταν εξάγονται μέσα από την έρευνα και οι λειτουργοί τους τηρούν διακριτικές αποστάσεις σεβασμού και εκτιμήσεως απέναντι στις ὑπὲρ λόγον αλήθειες της πίστεως. Δεν είναι δυνατόν η θεολογική θεώρηση του σύγχρονου ανθρώπου να αδιαφορεί και να μη λαμβάνει υπ όψη της τα επιστημονικά πορίσματα στον τομέα αυτό. Μάλιστα αυτό γίνεται πιο επιτακτικό όταν τα πορίσματα αυτά είναι προϊόν συστηματικής και βαθειάς έρευνας, ενώ οι φορείς που τα συνάγουν κρατούν διακριτικές αποστάσεις μπροστά στο μυστήριο της Εκκλησίας και στις υπερβατικές της αλήθειες 1. Δεν είναι, όμως, εφικτό να θεωρούνται μοναδικά, καθώς η επιστημονική γνώση δεν μπορεί να αποτελέσει το απόλυτο και μοναδικό κριτήριο για απαντήσεις, γιατί εξαρτάται από το πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης 2. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, σήμερα που με την επιστημονικοποίηση της Ψυχιατρικής και την πρόοδο στις αντιλήψεις για την ψυχική αρρώστια, τα όρια μεταξύ βιολογικών διεργασιών, που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, και πνευματικής ζωής έχουν γίνει πιο σαφή από τα καθορισμένα 3. Γι αυτό ακριβώς, η χρήση των επιστημονικών διαπιστώσεων των εν λόγω ερευνών απ τη μια, δεδομένου ότι αύται υπογραμμίζουν σήμερον ζωηρώς την προβληματικήν της εσωτερικότητος της ανθρωπίνης προσωπικότητος και προβάλλουν εντόνως το αίτημα της κατανοήσεως του βάθους της εσωτερικότητος αυτής υπό μίαν προοπτικήν λυτρωτικού 1. Αθανασίου Γκίκα, πρωτοπρεσβυτέρου - λέκτορα Α.Π.Θ., Μαθήματα Ποιμαντικής, εκδόσεις Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1997, σ Παύλου Κυμίση, καθηγητή Ψυχιατρικής, Συνάντηση Ψυχιατρικής και πίστης, εκδόσεις Ο.Χ.Α. «Λυδία», Θεσσαλονίκη χ.χ., σ Όπ. παρ., σ. 68.

10 9 εσωτερικού διαλόγου 4, και η ανάλυση απ την άλλη με πνευματικά εργαλεία των κινήτρων των πράξεων και των ψυχικών συγκρούσεων του ατόμου που ταλανίζεται από την κατάθλιψη, κρίνονται ζωτικής σημασίας, διότι μόνο μ αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται ένα ολοκληρωμένο σύστημα ουσιαστικής πρόληψης, εύστοχης ερμηνείας, και κυρίως επιτυχημένης θεραπευτικής αντιμετώπισης της σοβαρής ασθένειας. Άλλωστε, οι εκδηλώσεις των ψυχικών λειτουργιών δεν εξαντλούνται απλώς στο επίπεδο των γονιδίων και των νευροδιαβιβαστικών ουσιών, η ύπαρξη και η σημαντικότητα των οποίων φυσικά δεν αμφισβητείται, ούτε υποτιμάται. Το σύγχρονο μοντέλο διαγνωστικής και θεραπευτικής προσέγγισης στηρίζεται στη λεγόμενη βιο-ψυχο-κοινωνική αντιμετώπιση της ψυχιατρικής πάθησης. Τούτο σημαίνει ότι λαμβάνονται υπόψη τόσο οι βιολογικοί παράγοντες (κληρονομικότητα, νευροενδοκρινολογία, βιοχημεία του νευρικού συστήματος, κ.τ.λ.), όσο και οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες. Είναι προφανές, επομένως, ότι ο παράγων θρησκευτικότητα δεν μπορεί να μη λαμβάνεται υπόψη σε αυτή την προσέγγιση 5, όπως δεν μπορεί να παραθεωρείται και ο ρόλος των ειδικών επαγγελματιών της υγείας, αλλά και της φαρμακευτικής αγωγής. Η καθάρια φωνή του σοφού Σειράχ, επιβεβαιώνοντας την ιδιαίτερη τιμή με την οποία η Εκκλησία περιβάλλει τόσο το λειτούργημα του ιατρού, όσο και τα φάρμακα που συστήνει, προτρέπει τον πάσχοντα: Να αποδίδεις στο γιατρό τις τιμές που του ανήκουν, γιατί κι αυτόν ο Κύριος τον έχει ορίσει στο λειτούργημά του. Ο Ύψιστος δίνει στο γιατρό τη γνώση να γιατρεύει Το γιατρό η ικανότητά του τον αναδεικνύει, και προκαλεί το θαυμασμό σπουδαίων αντρών. Ο Κύριος δημιούργησε τα φάρμακα από τη γη κι ο άνθρωπος που έχει φρόνηση δε θα διστάσει να τα χρησιμοποιήσει Αυτός έδωσε στους ανθρώπους την ικανότητα να γνωρίζουν αυτά τα φάρμακα, ώστε να τον δοξάζουν με τα έργα του τα θαυμαστά. Μ αυτά γιατρεύει ο γιατρός κι απαλύνει τον πόνο. Μ αυτά κι ο φαρμακοποιός κάνει τα μίγματα. Μ αυτό τον τρόπο συνεχίζει ο Κύριος το δημιουργικό του έργο και στους ανθρώπους την υγεία δίνει πάνω στη γη. Παιδί μου, τις αρρώστιες σου μην τις παραμελείς αλλά στον Κύριο να προσεύχεσαι κι αυτός θα σε γιατρέψει Έπειτα κάλεσε και το γιατρό, γιατί ο Κύριος τον έχει ορίσει στο λειτούργημά του και να μη φύγει από κοντά σου, γιατί σου είναι χρήσιμος. Εξάλλου υπάρχουν περιπτώσεις που 4. Ιωάννου Κ. Κορναράκη, καθηγητού Πανεπιστημίου, Βιβλικά Ψυχογραφήματα (Συμβολή εις την Ποιμαντικήν Ψυχολογίαν), Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., παράρτημα αρ. 18, του ΙΘ τόμου, Θεσσαλονίκη 1975, σ Αδαμαντίου Γ. Αυγουστίδη, πρωτοπρεσβυτέρου - ψυχίατρου - θεολόγου, Ποιμένας και Θεραπευτής (Ζητήματα ποιμαντικής ψυχολογίας και ποιμαντικής πρακτικής), εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα 1999 α, σ. 70.

11 10 η θεραπεία σου βρίσκεται στα χέρια των γιατρών αλλά κι αυτοί στον Κύριο θα προσευχηθούν για να μπορέσουν να ανακουφίσουν και να θεραπεύσουν τον πόνο ή να σώσουν μια ζωή. Εκείνος που αμαρτάνει ενάντια στον Πλάστη του, του αξίζει ν αρρωστήσει και να χει ανάγκη το γιατρό 6. Η αμαρτία, λοιπόν, προκαλεί ψυχολογικά και πνευματικά προβλήματα, καθώς η ενοχική συνείδηση διαταράσσει τις αγαθές σχέσεις της με τον Θεό. Η βίωσις της ενοχής είναι πράγματι το κατ εξοχήν δυναμικόν υπαρξιακόν γεγονός, που υπόκειται ως ανθρωπολογική αλλά και θεολογική βάσις εις το όλον σύστημα της ορθοδόξου χριστιανικής σωτηριολογίας. Διότι το γεγονός τούτο, η βίωσις δηλ. της ενοχής, αποβαίνει αφετηρία της πορείας του ανθρώπου προς την φθοράν και τον κατ άμφω θάνατον, αλλ επίσης (υπό τον όρον του πληρώματος του χρόνου) και της απολυτρώσεως και σωτηρίας του διά της εν Χριστώ Ιησού πραγματοποιηθείσης απολυτρώσεως 7. Επομένως, εάν ο καταθλιπτικός δεν θελήσει, συναισθανόμενος την αμαρτωλότητά του, να μετασχηματίσει την υπερβολική του λύπη σε χαροποιόν πένθος, και να επιστρέψει θαρραλέα στον ζώντα Θεό διά της έμπρακτης μετάνοιας και της πρόθυμης συμμόρφωσής του στις ευαγγελικές υποδείξεις, πιστεύοντας αταλάντευτα στο μακάριο έλεός Του, κρίνεται δυσχερές να προσμένει ριζική θεραπεία κι αληθινή ψυχική υγεία. Βέβαια, η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, ως μέθοδος αποκτήσεως της ψυχικής ισορροπίας, έχει τη δυνατότητα να φέρνει στην επιφάνεια ορισμένες ενοχές, όμως ο λειτουργός της επιστήμονας, όσο κι αν διακρίνεται για την άριστη κατάρτισή του, δεν έχει την εξουσιοδότηση να συγχωρεί ατοπήματα, μα ούτε υφίσταται εγκυρότητα σε μια τέτοια απόπειρα. Μόνον ο Θεός διά του πνευματικού πατρός συγχωρεί τις πτώσεις, και μ αυτόν τον σωτήριο τρόπο εξαλείφεται η πηγή της ενοχής. Είναι σαφές, ισχυρίζεται ο π. Αδαμάντιος Αυγουστίδης, ότι καμία ανθρώπινη «ψυχο»-θεραπευτική μέθοδος δεν μπορεί να θεωρηθεί υποκατάστατο της Ιεράς Εξομολογήσεως, ούτε η Ιερά Εξομολόγηση επιτρέπεται να ευτελίζεται, κατανοούμενη και χρησιμοποιούμενη ως εναλλακτική θρησκευτικού τύπου «ψυχο»-λογική θεραπεία. Ακόμα και όταν κάποιος χρειάζεται και τις δύο, δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ τους. Άλλωστε, καμία ανθρώπινη μέθοδος δεν μπορεί να θεραπεύσει την αιτία του κακού, τη ρίζα της ανθρώπινης νοσηρότητας, δηλαδή την αμαρτία, αφού δεν έχει ούτε την εξουσία, ούτε το δικαίωμα, 6. Σοφία Σειράχ 38, Ιωάννου Κ. Κορναράκη, καθηγητού Πανεπιστημίου, Ο Ιούδας ως ομαδικός ενοχικός αρχέτυπος (Βιωματικαί διαστάσεις του ενοχικού διαλόγου), εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 9.

12 11 ούτε τη δυνατότητα του «δεσμεῖν καὶ λύειν», του «ἀφιέναι ἁμαρτίας» 8. Γι αυτό και τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα αδυνατούν πολλές φορές να θεραπεύσουν πλήρως και βοηθώντας απλώς στην ανακούφιση από τα συμπτώματα, μειώνουν την ένταση των ενοχλημάτων, δίχως τελικά να επιλύουν το πρόβλημα ή οποιαδήποτε ενδοψυχική σύγκρουση. Η ποιμαντική της Εκκλησίας, λοιπόν, για τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη, λαμβάνοντας υπόψη της τα αξιόλογα επιστημονικά πορίσματα της Ψυχιατρικής, συνεργάζεται αρμονικά κι εποικοδομητικά με τους φορείς της, αλλά συνάμα συμπληρώνει σημαντικά τις επιστημονικές ψυχοθεραπευτικές τεχνικές με βασικά ερείσματα τον διαχρονικό λόγο του Θεού, το ιερό Ευαγγέλιο και τα κείμενα της πατερικής σοφίας, που υποδεικνύουν ορθούς βιωματικούς τρόπους προσέγγισης της δύσκολης αυτής ψυχοπαθολογικής κατάστασης, αίροντας πολλές φορές αδιέξοδα. Εξάλλου, η πνευματική ζωή, ως αποτέλεσμα συνειδητής κι ορθόδοξης χριστιανικής πίστεως, που συνιστά πηγή καθοριστικής συναισθηματικής ανατροφοδότησης, έχει τη δυνατότητα να προλαμβάνει την εκδήλωση του νοσήματος, στοχεύοντας πάντοτε στον αγιασμό του όλου ανθρώπου, ψυχής και σώματος. Και η πρόληψη λογίζεται προτιμότερη από τη θεραπεία, καθώς, όπως εκτιμά σύγχρονος Γέροντας, η Ορθοδοξία μας δεν αρκείται στο να θεραπεύη την ασθένεια. Φροντίζει κυρίως να την προλαμβάνη, εφαρμόζουσα προληπτική πνευματική ιατρική Αδαμαντίου Αυγουστίδη, πρωτοπρεσβυτέρου - ψυχίατρου - θεολόγου, «Εκκλησία και Ψυχική Υγεία», Εισήγηση στην Ημερίδα για την ποιμαντική αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών (Θεσσαλονίκη, ), πλήρης δημοσίευσή της στο περιοδικό Εκκλησία, τεύχος 3, Μάρτιος 2009, σ Σπυρίδωνος Λογοθέτη, αρχιμανδρίτου - ηγουμένου, Η κατάθλιψις (ένας ορθόδοξος πνευματικός οδηγός), εκδόσεις αδελφότητος Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Ναύπακτος 2002 β, σ. 48.

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ (Α ) ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ 1. Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΩΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Η κατάθλιψη είναι μια ψυχοπαθολογική διαταραχή της διάθεσης, του συναισθήματος, εκείνης δηλαδή της ιδιαίτερης ψυχικής λειτουργίας που προσδίδει στο άτομο τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται τη χαρά ή αντίθετα, τη λύπη, και να νιώθει αντίστοιχα ευχάριστα ή δυσάρεστα. Η θυμική αυτή δυσαρμονία, της οποίας κύριο σημασιολογικό συστατικό λογίζεται η καταθλιπτική διάθεση, έχει αντίκτυπο τόσο στη διανοητική του δραστηριότητα, όσο και στην κινητική, επιφέροντας πολλαπλές αλλοιώσεις στο σύνολο της λειτουργίας της προσωπικότητας. Οι συναισθηματικές διαταραχές ή διαταραχές της διάθεσης είναι ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, στις οποίες προέχει η διαταραχή του συναισθήματος. Παρότι συνυπάρχουν διαταραχές και από τις άλλες ανώτερες λειτουργίες, όπως τη σκέψη, τη συγκέντρωση, την προσοχή, την αντίληψη, η διαταραχή του συναισθήματος είναι πρωταρχική 1. Την κλινική εικόνα της κατάθλιψης περιέγραφε με λεπτομέρεια στα κείμενά του ο Ιπποκράτης ήδη τον 4ο αι. π.χ. με τον όρο μελαγχολία, γιατί τη θεωρούσε συνδεδεμένη με την παρουσία υπερβολικής ποσότητας μέλαινας χολής στον οργανισμό 2 του ανθρώπου. Μια τόσο αρχαία νοσολογική οντότητα, λοιπόν, δεν έπαυσε στο διάβα του χρόνου να βρίσκεται πάντοτε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και ν αποτελεί συνάμα αντικείμενο γόνιμου προβληματισμού, εξαιτίας ακριβώς της έντονης περιοδικότητας (κυκλικής εναλλαγής) της συναισθηματικής εκφράσεως του ασθενούς. Την περιοδικότητα αυτή την παρατήρησε κι ο Ιπποκράτης, γι αυτό έγραφε ότι η αρρώστια παρουσιάζεται συχνότερα την άνοιξη ( τοῦ ἦρος τὰ μελαγχολικά ), ώσπου ο Kraepelin κατά τα τέλη του 19 ου αι. υποκαθιστά τον όρο μελαγχολία μ αυτόν της κατάθλιψης 3, 1. Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σσ Παύλου Κυμίση, καθηγητή Ψυχιατρικής, Συνάντηση Ψυχιατρικής και πίστης, εκδόσεις Ο.Χ.Α. «Λυδία», Θεσσαλονίκη χ.χ., σ Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σ. 286: Περιγραφές συναισθηματικών διαταραχών υπάρχουν ήδη από τον Όμηρο (π.χ. στην Ιλιάδα περιγραφή της συμπεριφοράς του Αίαντα, ο οποίος, μετά από κρίση υπερδραστηριότητας και επιθετικότητας, περιέπεσε σε κατάθλιψη, που οδήγησε στην αυτοκτονία του), ενώ η

14 13 ενώ από τα μέσα του 20 ου αιώνα επικρατεί ο διαχωρισμός των συναισθηματικών διαταραχών σε μονοπολική και διπολική 4. Σήμερα η συχνότητα της κατάθλιψης είναι ιδιαίτερα αυξημένη, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι σ όλο τον κόσμο νοσούν απ αυτήν. Δεν είναι λίγοι, μάλιστα, αυτοί που ενστερνίζονται την άποψη πως είναι φυσιολογική στους νεαρούς ενήλικες, τις νεαρές μητέρες, τους ηλικιωμένους ή ακόμη σ όσους υποφέρουν από χρόνια σωματική αρρώστια. Η αλήθεια, όμως, είναι πως η κατάθλιψη ποτέ δεν είναι φυσιολογική, οποιαδήποτε κι αν είναι η ηλικία του ατόμου, αφού δεν κάνει διάκριση ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες ή νέους και ηλικιωμένους, και δρα ανεξάρτητα από κριτήρια φυλής, μόρφωσης, επαγγέλματος, οικονομικής - κοινωνικής κατάστασης, εθνικότητας, αλλά και θρησκευτικής ταυτότητας. Σύμφωνα με στατιστικές έρευνες, υπολογίζεται ότι 8-12% των ανδρών και 20-26% των γυναικών του γενικού πληθυσμού θα νοσήσουν από κατάθλιψη, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους. Από άλλες μετρήσεις διαπιστώθηκε πως κάθε χρόνο, περίπου το 8% του πληθυσμού πάσχει από κατάθλιψη (καταμετρούνται καταθλιπτικοί κάθε χρόνο στην Ελλάδα). Στις Η.Π.Α. υπολογίζεται πως περισσότεροι από 17 εκατομμύρια Αμερικανοί υποφέρουν από κατάθλιψη 5. Ωστόσο, αναφύεται το ερώτημα: ποιά στατιστική μέθοδος μπορεί να εκτιμήσει, ως μέγεθος, τον παράγοντα του ψυχικού πόνου που προκαλείται απ την επιδημία τέτοιων οδυνηρών συναισθηματικών καταστάσεων τόσο για τον πάσχοντα, όσο και για το άμεσο περιβάλλον του, μια και οι επιπτώσεις αυτών των παθήσεων στον οικογενειακό και «μελαγχολία» αναφέρεται σαφώς από τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό, οι οποίοι πίστευαν ότι οφείλεται σε υπερπαραγωγή μέλαινας χολής Από τα μέσα του 18 ου αιώνα, η περιοδικότητα της συμπτωματολογίας θεωρείται όλο και πιο σημαντική για την αναγνώριση της νόσου. 4. Σταύρου Ι. Μπαλογιάννη, καθηγητή Νευρολογίας ΑΠΘ, «Καταθλιπτικά στοιχεία και παρερμηνευτικαί διαθέσεις, αι οποίαι είναι δυνατόν να επηρεάσουν το μυστήριον της Ιεράς Εξομολογήσεως εις τους ενήλικας και τους γέροντας», Εισήγηση στην Ημερίδα για την ποιμαντική αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών (Θεσσαλονίκη, ), δημοσιευμένη στο περιοδικό Εκκλησία, τεύχος 6, Ιούνιος 2009, σσ , υποσημείωση 13: Η σύγχρονος ταξινόμησις της μελαγχολίας διακρίνει αυτήν εις πρωτογενή και δευτερογενή. Η πρωτογενής διακρίνεται εις την μονοπολικήν, η οποία χαρακτηρίζεται υπό διαδοχικών επεισοδίων μελαγχολίας και εις την διπολικήν, η οποία χαρακτηρίζεται υπό εναλλασσομένων μελαγχολικών και μανιακών φαινομένων. 5. Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σσ

15 14 κοινωνικό περίγυρο των νοσούντων συχνά είναι περίπλοκες και σοβαρές; ΚΛΙΝΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ Αποτελεί γεγονός αναντίρρητο πως οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν μικρές ή μεγάλες λύπες σε κάποιες περιόδους της ζωής τους, και τις ξεπερνούν χωρίς να παρουσιάζεται κατάθλιψη. Εάν, όμως, η επίπονη λύπη παραταθεί για ασυνήθιστα μεγάλο χρονικό διάστημα, και το άτομο, αδύναμο να την αντιμετωπίσει, παρουσιάζει μειωμένη ενεργητικότητα κι απώλεια ενδιαφερόντων, τότε αναμφίβολα έχει σημειωθεί μεταβολή στη φυσιολογική ψυχική του διάθεση προς την κατεύθυνση της δυσφορικής διάθεσης. Αυτή είναι η κατάθλιψη: μια σκοτεινή σοβαρή κατάσταση, ένα παθολογικά θλιμμένο βίωμα με τη βαρύτερη έκπτωση της θυμικής λειτουργίας του προσώπου, το οποίο υφίσταται τις διακυμάνσεις της ψυχικής του ισορροπίας από την ακεφιά, την ανία και την κατήφεια ως την αποθάρρυνση, και από την αυξημένη κόπωση, την περιορισμένη δραστηριότητα και την απραξία ως το βαθύ ηθικό άλγος, την απόγνωση και την επιθυμία για θάνατο 7. Σύμφωνα με το λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, πρόκειται για παθολογική κατάσταση που εκδηλώνεται με αισθήματα βαθιάς απογοήτευσης και απαισιοδοξίας για τη ζωή, υποτίμηση της προσωπικής αξίας του πάσχοντος και μείωση των δραστηριοτήτων του 8. Η νόσος, δηλαδή, συμπεριλαμβάνει όλες τις φάσεις υπερβολικής θλίψης και πτώσης της ψυχικής τονικότητας, οι οποίες επιδρούν αλλοτριωτικά στη συμπεριφορά και τις δεξιότητες του ατόμου. Πρόσωπα και πράγματα παύουν πλέον ν ασκούν κάποια έλξη, τα ενδιαφέροντα ναυαγούν, ενώ τα κίνητρα απουσιάζουν. Ο ασθενής αισθάνεται στενοχωρημένος, 6. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, πρωτοπρεσβυτέρου - ψυχίατρου - θεολόγου, Ποιμένας και Θεραπευτής (Ζητήματα ποιμαντικής ψυχολογίας και ποιμαντικής πρακτικής), εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα 1999 α, σ Γέροντος Πορφυρίου ιερομονάχου, Συνομιλία για την κατάθλιψη, εκδόσεις Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μήλεσι χ.χ., σσ. 9-10: Όλη τη νύχτα ήμουνα μελαγχολική, ζούσα σ ένα πέλαγος, μέσα σε μια μαυρίλα, σε μια απελπισία, τέτοιοι λογισμοί ότι, τί τη θέλω τη ζωή. Τί τη θέλω ή καλύτερα είναι να μη ζω, όλο τέτοιες ιδέες που μου δυνάμωναν την κατάθλιψη μέχρι αυτοκτονίας Είναι ένα αίσθημα δυσάρεστο, το οποίο σε καταλαμβάνει, και σε καθηλώνει. Ούτε να σκεφτείς, ούτε Νομίζεις ότι εσύ σκέφτεσαι σοβαρά πράγματα. Ενώ εσύ είσαι αιχμάλωτος μιας ιδέας. 8. Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδόσεις Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, σ. 854.

16 15 δυστυχής, απελπισμένος, αβοήθητος, απαισιόδοξος, ανασφαλής, ανίκανος, και με προδιαγεγραμμένο αρνητικό μέλλον. Υπάρχει ανηδονία, δηλαδή έλλειψη διάθεσης για ευχαρίστηση κι αδυναμία άντλησης ικανοποίησης από καταστάσεις και δραστηριότητες, οι οποίες στο παρελθόν προσέφεραν χαρά. Μπορεί να συνυπάρχει άγχος και ανησυχία 9. Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω περιγραφή ενός καταθλιπτικού, ο οποίος δηλώνει: Για ολόκληρες εβδομάδες ήμουν στα πρόθυρα της απελπισίας. Πίστευα πως είχα πέσει μέσα σε μια μαύρη τρύπα, απ όπου δεν μπορούσα να βγω. Είναι δυνατό να αισθάνομαι στο εξής έτσι, για πάντα; 10, αναρωτιέται. Επιπρόσθετα, η κατάθλιψη επιφέρει παροδικές διαταραχές στη μνήμη, αλλά και στην ικανότητα συγκέντρωσης του αρρώστου. Βυθισμένοι στις επίμονες μελαγχολικές σκέψεις τους, οι καταθλιπτικοί δεν πολυθυμούνται, μα ούτε δίνουν προσοχή σ όσα παρακλητικά λόγια διατυπώνονται, εφόσον η ψυχική και σωματική ενεργητικότητά τους βρίσκεται σε τόση υποτονία, ώστε να μη μπορούν ν αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και να κάνουν σχέδια για το μέλλον. Γι αυτό, άλλωστε, προκύπτουν σοβαρές δυσκολίες στην ανταπόκριση του πάσχοντος στις οικιακές, εργασιακές ή κοινωνικές ασχολίες του. Ως προς τις διαταραχές της σκέψης σχεδόν όλοι οι ασθενείς παραπονούνται για δυσκολία συγκέντρωσης. Η σκέψη παρουσιάζει επίσης σημαντική επιβράδυνση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε λιμνασμό ιδεών, οπότε στο μυαλό του ασθενούς υπάρχει μόνο μία σκέψη, η οποία σχεδόν πάντοτε είναι κακή και του προκαλεί απελπισία. Η δυσκολία συγκέντρωσης, η επιβράδυνση ή ο λιμνασμός της σκέψης δημιουργούν σημαντικό πρόβλημα επίλυσης καθημερινών ζητημάτων και επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ασθενούς, που βρίσκει εξαιρετικά δύσκολες τις καθημερινές αποφάσεις και ενέργειες 11. Κάποιος άλλος άρρωστος, χωρίς να υφίσταται κανένα οργανικό πρόβλημα, αποκαλύπτει σχετικά: Οι συγγενείς και οι φίλοι μου λένε πως έχω αλλάξει, πως δεν είμαι πια το ίδιο άτομο που ήξεραν. Δεν νιώθω πια ευχαρίστηση από πράγματα που άλλοτε μου άρεσαν πολύ και μου έδιναν χαρά: να βγαίνω έξω με φίλους, να πηγαίνω στο γυμναστήριο, ακόμη και οι ερωτικές σχέσεις. Δυσκολεύομαι πολύ να συγκεντρωθώ στη 9. Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σ Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σ Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σ. 292.

17 16 δουλειά μου, νιώθω σα να έχω αχρηστευθεί και τίποτε δεν μπορώ να κάνω το ίδιο καλά όπως άλλοτε 12. Και πράγματι το βίωμα του ατόμου κυριεύεται από τόσο έντονα κι οδυνηρά συναισθήματα προσωπικής υποβάθμισης κι αυτομομφής, που παράγονται από τη διαρκή καλλιέργεια αρνητικών σκέψεων, ώστε προοδευτικά εγκαθίσταται βαρύς ψυχικός πόνος, με απότοκο ο ασθενής, ερμητικά κλεισμένος στον εαυτό του κι αγχωμένος, να διακατέχεται από έντονη επιθυμία θανάτου, που ενδέχεται είτε να λεκτικοποιείται, είτε να παραμένει άδηλη. Το περιεχόμενο της σκέψης παρουσιάζει διαταραχές, που περιλαμβάνουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενοχές και ιδέες υποτίμησης του εαυτού, ανικανότητας και αναξιότητας. Συχνότατα παρατηρείται εκσεσημασμένη ανησυχία για πολλά μικρής σημασίας γεγονότα και μικροπροβλήματα. Η σκέψη συχνά περιστρέφεται γύρω από την αρρώστια και το θάνατο, συχνά υπάρχουν ευχές θανάτου, μπορεί δε να υπάρχει αυτοκτονικός ιδεασμός χωρίς ή με οργανωμένο σχέδιο αυτοκαταστροφής. Ενασχόληση με το θάνατο υπάρχει περίπου στο 70% των ασθενών και τελικά το 10 15%... αυτοκτονούν 13. Επιπλέον, πέρα από τις τάσεις αυτοκτονίας είναι δυνατόν να συνυπάρχουν τόσο παραληρητικές ιδέες αναφοράς, όσο και ακουστικές ψευδαισθήσεις και φαντασιώσεις επικίνδυνες, εξαιτίας της καινούριας απατηλής πραγματικότητας που διαμορφώνεται, αλλά και της βαθιάς μεταβολής του συναισθήματος και των σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους. Οι ενοχές και οι ιδέες αναξιότητας και αυτοϋποτίμησης μπορεί να λάβουν παραληρητική χροιά, σε σημείο που ο ασθενής μπορεί να φθάσει να έχει την ακλόνητη πεποίθηση ότι έχει καταστραφεί ή ότι είναι ο μεγαλύτερος αμαρτωλός του κόσμου ή ότι οι πράξεις του θα έχουν ανυπολόγιστες συνέπειες στον ίδιο, την οικογένειά του ή και ολόκληρη τη γη. Ιδέες αναφοράς μπορεί να σχετίζονται με την πεποίθηση ότι όλοι γνωρίζουν τις αμαρτίες, τα λάθη ή την ανικανότητα του ασθενούς, ότι όλοι τον κατακρίνουν ή τον καταριούνται, ενώ υπάρχουν και ιδέες δίωξης με την πεποίθηση ότι οι γύρω του θέλουν το κακό του για να απαλλαγούν από αυτόν και τις συνέπειες των πράξεών του. Υποχονδριακές παραληρητικές ιδέες (ακλόνητη πεποίθηση για ύπαρξη σοβαρής σωματικής νόσου, συνήθως καρκίνου) είναι επίσης συχνές, ιδίως στις μεγάλες ηλικίες Μπορεί να υπάρχουν και αντιληπτικές διαταραχές του 12. Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σ Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σσ

18 17 τύπου των ψευδαισθήσεων, οι οποίες είτε συντονίζονται με το συναίσθημα (κατάρες, ύβρεις, επιτιμητικά σχόλια, κραυγές αγωνίας κ.λπ.) είτε όχι 14. Μ αυτό τον τρόπο, ολόκληρη η προσωπικότητα αναστατώνεται κι απορυθμίζεται πλήρως λόγω της απώλειας της αισθήσεως της πραγματικότητας. Αναφορικά με τις βιολογικές διαταραχές των στοιχειωδών λειτουργιών του ύπνου και της όρεξης που εκδηλώνονται στο καταθλιπτικό επεισόδιο, άλλος ασθενής, καταθέτοντας τη δική του εμπειρία, ομολογεί: Παρόλο που αισθανόμουν συνεχή κούραση, ξυπνούσα νωρίς κάθε πρωί. Δεν πεινούσα καθόλου. Όλα μου έφταιγαν: οι συνάδελφοί μου στη δουλειά, οι γείτονες, οι θόρυβοι, η οικογένεια, ακόμη και τα ίδια τα παιδιά μου 15. Κι αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι στην πλειονότητα των ασθενών η διάθεση είναι σαφώς χειρότερη το πρωί παρά τις βραδινές ώρες. Η ημερήσια αυτή διακύμανση, που περιγράφεται με τον όρο πρωινή δυσθυμία, κάνει συχνά τον ασθενή να αναφέρει ότι με το ξημέρωμα νιώθει ότι έχει μπροστά του μια μέρα βουνό Συνήθως δεν παρατηρείται σημαντικού βαθμού πρόβλημα με την επέλευση του ύπνου, αλλά υπάρχουν πολλές διακοπές του κατά τη διάρκεια της νύχτας και πολύ πρώιμη αφύπνιση το πρωί. Μερικές φορές η διαταραχή είναι τόσο έντονη, που οι ασθενείς ξυπνούν μισή με μία ώρα αφότου τους πάρει ο ύπνος το βράδυ και αδυνατούν να ξανακοιμηθούν μέχρι το πρωί. Σε κάποιους ασθενείς, αντί αϋπνίας παρατηρείται υπερυπνία με έντονη υπνηλία κατά την ημέρα και πολλές συνολικά ώρες ύπνου μέσα στο 24ωρο. Η όρεξη κατά κανόνα μειώνεται στην κατάθλιψη και παρατηρείται συχνά σημαντικού βαθμού απώλεια βάρους. Αύξηση της όρεξης μπορεί επίσης να παρατηρηθεί και συνήθως συνδυάζεται με υπερυπνία, οπότε το επεισόδιο καταγράφεται ως μείζον καταθλιπτικό με άτυπα χαρακτηριστικά. Η σεξουαλική διάθεση και ικανότητα μειώνονται μέχρι πλήρους εξαφάνισης 16. Επιπρόσθετα χαρακτηριστικά της βασανιστικής νόσου με τις πολλαπλές λειτουργικές δυσαρμονίες αναφέρονται το συχνό κλάμα (μερικοί όμως ασθενείς περιγράφουν ότι είναι τόσο καταθλιπτικοί που δεν μπορούν πια ούτε να κλάψουν), η κλινοφιλία (ο ασθενής είναι άυπνος 14. Όπ. παρ., σ Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σ Κ. Σολδάτου - Λ. Λύκουρα, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, Α τόμος, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 2006, σσ. 292,

19 18 το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας και κατά την ημέρα κάθεται στο κρεβάτι αδυνατώντας να κοιμηθεί), η υποβουλησία ή αβουλησία και η μειωμένη κινητικότητα (που μερικές φορές φθάνει έως και εμβροντησία) ή η έντονη ψυχοκινητική ανησυχία με άσκοπη συνεχή κινητικότητα (ο ασθενής περπατάει πάνω-κάτω, βογγάει, σφίγγει τα χέρια, τραβάει τα μαλλιά του, χτυπιέται κ.λπ.), το υποκειμενικό αίσθημα της μειωμένης ενέργειας, η κοινωνική απόσυρση, η αδυναμία εκπλήρωσης των επαγγελματικών, κοινωνικών και οικογενειακών του υποχρεώσεων και η συχνή παρουσία σωματικών συμπτωμάτων (δυσκοιλιότητας, γαστρικής δυσφορίας, βάρους ή πόνου στο στήθος, πονοκεφάλων κ.λπ.). Οι ασθενείς συχνά έχουν ασταθή φωνή χαμηλού τόνου και άδειο βλέμμα, ενώ είναι κατά κανόνα απεριποίητοι και αδιάφοροι για την προσωπική τους υγιεινή και καθαριότητα 17. Ο λόγιος αγιορείτης μοναχός π. Μωυσής, συνοψίζοντας τις βασικές διαπιστώσεις της επιστήμης της Ψυχιατρικής, γράφει: Ο καταθλιπτικός συνήθως διακατέχεται από συναισθήματα βαθιάς λύπης, άγχους, φοβιών, ενοχών, τύψεων κι εμμονών. Καταστάσεις ανίας, κοπώσεως, απογοητεύσεως, άλγους και δυσφορίας τον διακατέχουν. Αποτέλεσμα είναι αϋπνία ή πολυυπνία, ανορεξία ή πολυφαγία, εξάντληση και αδυναμία. Υπάρχουν όμως μερικές φορές και τάσεις αυτοκτονίας, πέλαγος ψευδαισθήσεων, φοβερών μειονεξιών και φαντασιώσεων απειλητικών 18. Συνεπώς, κρίνεται εξαιρετικά χρήσιμο και αναγκαίο να μάθει κανείς ν αναγνωρίζει την ψυχική νόσο της κατάθλιψης. Καθοριστικός παράγοντας για την επίτευξη του στόχου αυτού θεωρείται η ικανότητα διάκρισης των προειδοποιητικών σημείων συμπτωμάτων της, αλλά και της ακριβούς περιγραφής τους, έτσι ώστε να επιζητηθεί άμεσα και χωρίς δισταγμό θεραπευτική παρέμβαση. Μάλιστα, όσο νωρίτερα προστρέχει κάποιος προς αυτή την κατεύθυνση, τόσο καλύτερα αποτελέσματα ιαματικά προκύπτουν, μα παράλληλα μειώνονται σημαντικά οι πιθανότητες της επανεμφάνισης του καταθλιπτικού συνδρόμου στο απώτερο μέλλον. 17. Όπ. παρ., σ Μωυσέως μοναχού αγιορείτου, Η εύλαλη σιωπή, Ομιλία β, Από τη στενοχώρια, στη θλίψη και στην κατάθλιψη, εκδόσεις Εν πλω, Αθήνα 2007 β, σ. 47.

20 19 3. ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ Όλοι οι άνθρωποι δεν βιώνουν με τον ίδιο τρόπο την κατάθλιψη, μια και η πάθηση αυτή ποικίλλει ως προς την έκφραση, τη σοβαρότητα και την προέλευσή της. Διαφορετικοί άνθρωποι εμφανίζουν διαφορετικά συμπτώματα, γι αυτό η κλινική εικόνα εμφανίζει ατομικές ποικιλίες. Σύμφωνα με την ταξινόμηση της Διεθνούς Οργάνωσης Υγείας στη 10 η αναθεώρησή της, τα τυπικά καταθλιπτικά επεισόδια διακρίνονται ανάλογα με τις διακυμάνσεις της βαρύτητάς τους σε τρεις βαθμίδες: ήπιο (F32.0), μέτριας έντασης (F32.1) και βαρύ (F32.2 και F32.3) 19. Ωστόσο, για τη διάγνωση του καταφανούς καταθλιπτικού επεισοδίου απαιτείται να υπάρχουν - για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από δύο(2) εβδομάδες - πέντε(5) ή και περισσότερα από τα παρακάτω συμπτώματα σε τόσο έντονο βαθμό, ώστε να δυσχεραίνουν την εκτέλεση των συνηθισμένων καθημερινών δραστηριοτήτων: Επίμονη διάθεση λύπης, άγχους ή κενού Πολύς ύπνος ή ελάχιστος ύπνος Ελαττωμένη όρεξη με απώλεια βάρους ή αυξημένη όρεξη με αύξηση βάρους Απώλεια του ενδιαφέροντος ή της ευχαρίστησης για δραστηριότητες που παλιότερα προκαλούσαν απόλαυση Ανησυχία ή ευερεθιστότητα Επίμονα σωματικά συμπτώματα που δεν ξεπερνιούνται με τη θεραπεία (όπως κεφαλαλγία, χρόνιος πόνος, δυσκοιλιότητα και άλλα συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα) Δυσκολία στη συγκέντρωση, στη μνήμη και στη λήψη αποφάσεων Μείωση ή απώλεια της ενεργητικότητας Αισθήματα ενοχής, απαισιοδοξίας ή αναξιότητας (να αισθάνεται κανείς ανίκανος ή μηδαμινός) Σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας 20. Ειδικά στην εφηβεία, όμως, η κατάθλιψη κρίνεται πιο δύσκολο να διαγνωσθεί, καθώς η περίοδος αυτή είναι συνήθως ιδιαίτερα ανήσυχη και επιπλέον συνοδεύεται από συνταρακτικές αλλαγές σ όλες τις πτυχές της προσωπικότητας, σωματικές, ψυχολογικές, συναισθηματικές, αλλά και 19. Ταξινόμηση ICD - 10 Ψυχικών Διαταραχών και Διαταραχών της Συμπεριφοράς (Κλινικές περιγραφές και οδηγίες για τη διάγνωση), Απόδοση στα Ελληνικά και επιμέλεια: Κ. Στεφανής, Κ. Σολδάτος, Β. Μαυρέας, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 1997, σ Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σσ

21 20 κοινωνικές. Αυτό που συμβαίνει γενικότερα στην εφηβεία, υποστηρίζει ο ψυχίατρος - θεολόγος π. Αδαμάντιος Αυγουστίδης, κυρίως από πλευράς ψυχολογικής, είναι ότι ο νέος άνθρωπος, που μπαίνει σ αυτό το ηλικιακό φάσμα, βρίσκεται σε μία γενική αναθεώρηση των πάντων, των έσω και των έξω. Από πλευράς βιολογικής, διότι ξαφνικά ένας ολόκληρος καινούριος κόσμος φαίνεται να ανθίζει επάνω του, και ψυχολογικής με την έννοια ότι πρέπει να επαναδιαπραγματευτεί όσες εκκρεμότητες της παιδικής ηλικίας έχουν συσσωρευτεί μέχρι τώρα. Πρέπει να επιτελέσει τελικά ένα πάρα πολύ δύσκολο έργο, εσωτερικό και εξωτερικό, που είναι, εκτός από αυτές όλες τις εσωτερικές διαπραγματεύσεις, η μετακίνηση προς ανεξαρτητοποίηση και απόκτηση πλέον ενιαίας προσωπικής ταυτότητας. Επομένως, κινούμενος μέσα σ αυτόν τον κόσμο, δεν μπορεί παρά να έρθει άμεσα σε επαφή με όλα τα μεγέθη, τα οποία καθορίζει πάντοτε ο περιβάλλων χώρος Μεγέθη για την εσωτερικότητά του, για τα θετικά που μπορεί να πάρει, για τα προβλήματα που μπορεί να υπάρχουν, για την παθολογία που μπορεί να χρησιμοποιήσει για να εκφραστεί κατά κάποιο τρόπο μέσα από τέτοια μεγέθη 21. Μάλιστα, οι ενήλικες συχνά δικαιολογούν τις κακοκεφιές των εφήβων, θεωρώντας ότι είναι φυσιολογικές στη διάρκεια αυτής της πρωτόγνωρης καμπής της ζωής τους, ενώ απ την άλλη οι ίδιοι οι έφηβοι, αδύναμοι ίσως να κατανοήσουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους επαρκώς, πολλές φορές δεν αντιλαμβάνονται τα υποδηλωτικά συμπτώματα της ασθένειας, που επιπρόσθετα έχουν ως εξής: Χαμηλή επίδοση το σχολείο Απομόνωση και απομάκρυνση από φίλους και δραστηριότητες Θυμός και οργή Υπερβολική αντίδραση στην κριτική Συναισθήματα ανικανότητας να εκπληρώσουν τα ιδανικά τους Χρήση ουσιών Προβλήματα με την εξουσία 22. Τέλος, προειδοποιητικά σημεία της νόσου παρατηρούνται και στα ηλικιωμένα άτομα, στα οποία ασφαλώς η συνδρομή της οικογένειας και των φίλων είναι καθοριστική, εφόσον οι ηλικιωμένοι δεν μπορούν να τα αναγνωρίσουν μόνοι τους, για να προβούν κατόπιν στην απαραίτητη 21. Εφηβεία (Οι Έφηβοι κι εμείς), απομαγνητοφωνημένη μορφή συζήτησης, Ο Σεβ. Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. Ιγνάτιος φιλοξενεί τον π. Αδαμάντιο Αυγουστίδη, ψυχίατρο - θεολόγο, και τον κ. Αλέξανδρο Καριώτογλου, καθηγητή - Δρ. Θεολογίας, εκδόσεις «Αρχονταρίκι», Αθήνα χ.χ., σσ Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σ. 70.

22 21 διερεύνηση της δυσάρεστης ψυχολογικής τους κατάστασης. Τέτοια σημεία, επιπλέον, είναι: Απώλεια δυνατότητας για χαλάρωση Συνεχές αίσθημα κόπωσης Αυξημένη τάση για εξάρτηση Υποχονδριακή διάθεση και παράπονα για συνεχείς μακροχρόνιους πόνους, ή πόνους που δεν μπορούν να αποδοθούν σε παθολογικές αιτίες 23. Πρέπει να σημειωθεί πως η γεροντική ηλικία είναι ασφαλώς η πιο ευαίσθητη φάση της ζωής του ανθρώπου, όχι μόνο γιατί εκπίπτουν σταδιακά οι νοητικές και σωματικές λειτουργίες, αλλά και διότι λαμβάνουν χώρα σοβαρές ψυχολογικές αλλοιώσεις και δυσλειτουργίες. Απομακρυσμένοι τόσο από το εργασιακό τους περιβάλλον, λόγω συνταξιοδότησης, όσο αρκετές φορές κι από τα ίδια τους τα τέκνα, τα οποία - με την ανάληψη ποικίλων ευθυνών (οικογενειακών και επαγγελματικών) - χάραξαν την πορεία της προσωπικής τους ζωής, σε συνδυασμό και με το ενδεχόμενο γεγονός της απώλειας αγαπημένων προσώπων, οι ηλικιωμένοι αποξενώνονται ολοένα και πιο πολύ κοινωνικά κι ανησυχούν υπερβολικά, εκδηλώνοντας καταθλιπτικές αντιδράσεις. Εξάλλου, η αίσθησις του γήρατος συνοδεύετο πάντοτε από καταθλιπτικήν διάθεσιν ή θεώρησιν, δεδομένου ότι απετέλει τούτο το αμετάκλητον στάδιον της πορείας της ζωής, το οποίον θα οδηγούσε εις τον τελικόν δρόμον, χωρίς επιστροφήν 24. Σήμερα, ωστόσο, η κατάθλιψη θεωρείται μία από τις πιο ιάσιμες αρρώστιες, καθώς εκτιμάται πως περισσότεροι από το 80% των πασχόντων θεραπεύονται επιτυχώς, κατεξοχήν όταν επισημαίνονται πρώιμα τα δυσάρεστα πρόδρομα σημεία της. Βέβαια, σε μερικές περιπτώσεις η μεταβολή του συναισθήματος είναι επίσης δυνατόν να συγκαλύπτεται από πρόσθετα χαρακτηριστικά, όπως ευερεθιστότητα, υπερβολική κατανάλωση οινοπνευματωδών, οιστριονική συμπεριφορά και επίταση προϋπαρχόντων φοβικών ή ιδεοληπτικών συμπτωμάτων ή 23. Όπ. παρ., σ Σταύρου Ι. Μπαλογιάννη, καθηγητή Νευρολογίας ΑΠΘ, «Καταθλιπτικά στοιχεία και παρερμηνευτικαί διαθέσεις, αι οποίαι είναι δυνατόν να επηρεάσουν το μυστήριον της Ιεράς Εξομολογήσεως εις τους ενήλικας και τους γέροντας», Εισήγηση στην Ημερίδα για την ποιμαντική αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών (Θεσσαλονίκη, ), δημοσιευμένη στο περιοδικό Εκκλησία, τεύχος 6, Ιούνιος 2009, σ. 409, υποσημείωση 42.

23 22 από ενασχολήσεις υποχονδριακού τύπου 25. Όταν, όμως, οι άνθρωποι δίνουν έμφαση σε κάποια συμπτώματα, όπως τη θλίψη και την απομόνωση, παραγνωρίζοντας πολλά άλλα, όπως το άγχος, την ευερεθιστότητα, την αϋπνία, την ανορεξία, την κεφαλαλγία, και ταυτόχρονα διστάζουν να εξωτερικεύσουν τις ενδόμυχες σκέψεις και τα αισθήματά τους για τη διαγνωστική εκτίμηση της κατάστασής τους, φοβούμενοι το στίγμα του ψυχικού προβλήματος, που ενισχύει με περαιτέρω σύγχυση την ψυχοπαθολογία τους, τότε η ασθένεια συχνά μένει αθεράπευτη με άμεσο τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής τους. Άμεσα συνυφασμένη με την κατάθλιψη, λοιπόν, λογίζεται η σοβαρή απειλή της αυτοκτονίας, καθώς η ασθένεια προδιαθέτει τόσο σε ιδέες αυτοκτονίας, όσο και σε αυτοκτονικές απόπειρες. Για τα άτομα που υποφέρουν από κατάθλιψη, οι πιθανότητες να αποπειραθούν να αυτοκτονήσουν είναι 30 φορές περισσότερες, απ ό,τι για τον γενικό πληθυσμό Κάθε χρόνο, 5000 νέοι ηλικίας μεταξύ 15 και 24 χρόνων, αυτοκτονούν στις Η.Π.Α. Το ποσοστό των αυτοκτονιών σήμερα, σ αυτή την ηλικιακή ομάδα έχει σχεδόν τριπλασιασθεί από το 1960, καθιστώντας έτσι την αυτοκτονία, την τρίτη κύρια αιτία θανάτου μεταξύ των νέων και τη δεύτερη αιτία μεταξύ των μαθητών Λυκείου Τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτοκτονιών, ωστόσο, παρατηρούνται στους ηλικιωμένους, ιδίως στην ηλικία των ετών 26. Συνεπώς, με βάση τα στατιστικά στοιχεία διαφαίνεται πως οποιαδήποτε απειλή του πάσχοντος για τη διάπραξη τέτοιου είδους ενέργειας ενέχει τον άμεσο και αυξημένο κίνδυνο πραγμάτωσής της, εφόσον οι σκέψεις του για αυτοχειρία συνιστούν πρόδρομο σημείο της βασανιστικής αρρώστιας του. Μάλιστα, πολλές φορές, παράλληλα με τη διατύπωση της καταθλιπτικής διάθεσής του, κάνει λόγο και για τον τρόπο υλοποίησης της απόπειρας αυτοκαταστροφής του, που εξαρτάται τόσο από το φύλο, όσο και από την ηλικία του, και που στοχεύει ουσιαστικά σε μια έμμεση επιζήτηση μορφής βοήθειας. Πρόκειται, δηλαδή, για μια ύστατη προσπάθεια ευαισθητοποίησης του περιβάλλοντός του, ώστε - κεντρίζοντας την προσοχή του - να επιδείξει περισσό ενδιαφέρον για την άσχημη ψυχολογική του κατάσταση. Ειδικότερα, οι 4 στους 5 εφήβους που συνήθως διακατέχονται από συναισθήματα υπερβολικής πικρίας και απόγνωσης μπρος σε ένα 25. Ταξινόμηση ICD - 10 Ψυχικών Διαταραχών και Διαταραχών της Συμπεριφοράς (Κλινικές περιγραφές και οδηγίες για τη διάγνωση), Απόδοση στα Ελληνικά και επιμέλεια: Κ. Στεφανής, Κ. Σολδάτος, Β. Μαυρέας, εκδόσεις Βήτα Ιατρικές ΜΕΠΕ, Αθήνα 1997, σ Κατάθλιψη σε εφήβους, ενήλικες και ηλικιωμένους (Τι χρειάζεται να γνωρίζετε), Eπιμέλεια κειμένου: Γ. Αγγελίδης, ψυχίατρος, Μ. Ελευθεριάδου, παιδοψυχίατρος, Θ. Αϊβαζιάν, ψυχίατρος, εκδόσεις ΨΝΠΟ, Κατερίνη 2004 γ, σσ. 34, 73-4, 61.

24 23 προσωρινό κι ασήμαντο γεγονός, το οποίο όμως στα μάτια τους μπορεί να φαντάζει μόνιμο, πριν το παρορμητικό διάβημά τους να θέσουν τέρμα στη ζωή τους, εκπέμπουν ορισμένα σήματα κινδύνου, όπως: Απειλή αυτοκτονίας, άμεση ή έμμεση Έμμονες σκέψεις για το θάνατο Ποιήματα, εκθέσεις ή ζωγραφιές, που αναφέρονται στο θάνατο Δραματική αλλαγή στην εμφάνιση ή στην προσωπικότητα Παράλογη, παράξενη συμπεριφορά Καταστροφικό αίσθημα ενοχής, ντροπής ή απόρριψης Το να μοιράζουν σε άλλους τα υπάρχοντά τους 27. Επομένως, η έγκαιρη νοηματική πρόσληψη των παραπάνω δυσοίωνων σημείων και η έμπρακτη παροχή των κατάλληλων θεραπευτικών μέσων κρίνονται ιδιαίτερα επιτακτικές και ζωτικής σημασίας για την ανακούφιση από το διαβρωτικό αυτό νόσημα. Ενδεχομένως, μια απόπειρα αυτοχειρίας να μην επαναληφθεί μελλοντικά, μολονότι η αντίδραση των καταθλιπτικών ατόμων συχνά είναι απρόβλεπτη. Ωστόσο, οι αιτιολογικοί παράγοντες που ωθούν το άτομο στην πραγματοποίησή της επιβάλλεται να γίνουν αντικείμενο διερεύνησης, κι αφού επισημανθούν, να καταβληθεί η μέγιστη δυνατή προσπάθεια για την απάλυνση και οριστική εξάλειψή τους. 4. ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Μέσα στον απέραντο πλούτο της ορθόδοξης ζωοδόχου παραδόσεως και εμπειρίας, οι νοσηρές καταστάσεις που προσδιορίστηκαν παραπάνω με βάση την ψυχιατρική επιστήμη δεν είναι πρωτοφανείς, ούτε άγνωστες. Οι Πατέρες, ειρηνικοί και φωτισμένοι από το Άγιο Πνεύμα, στα συγγράμματά τους εκφράζονται με τα πιο μελανά χρώματα, όταν αναφέρονται σ αυτές τις δύσκολες πράγματι περιστάσεις ζωής, και κάνοντας χρήση του γενικότερου όρου αθυμία, προβαίνουν σε αυθεντικές, έγκυρες και αξιόπιστες διαγνώσεις της κατάθλιψης. Τον φοβερό αυτό πειρασμό της αθυμίας αναγνωρίζοντας ο θεοφόρος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως τυραννίδα να καταλαμβάνει την ψυχή της πνευματικής του θυγατέρας Ολυμπιάδας, και να την απειλεί θανατηφόρα, τη διαβεβαιώνει: Σὲ σφόδρα κατειργάσατο τῆς ἀθυμίας ἡ 27. Όπ. παρ., σ. 75.

25 24 τυραννὶς 28. Προχωρώντας κατόπιν ο άγιος στην περιγραφή της ασθένειας, επιστρατεύει όλη τη δύναμη της διδασκαλίας του και τονίζει πως το σκοτάδι της νύχτας δεν είναι τόσο φοβερό όσο αυτό της αθυμίας, ενώ παράλληλα δηλώνει με καταπληκτική σαφήνεια: Ἡ γὰρ ἀθυμία ψυχῶν ἐστι βασανιστήριον χαλεπόν, ὀδύνη τις ἄρρητος καὶ δίκη δίκης ἁπάσης καὶ τιμωρίας πικροτέρα. Καὶ γὰρ σκώληκα μιμεῖται ἰοβόλον, οὐχὶ τῆς σαρκὸς μόνον, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς καθαπτομένη τῆς ψυχῆς, καὶ σής ἐστιν οὐχὶ ὀστέων μόνον, ἀλλὰ καὶ διανοίας, καὶ δήμιος διηνεκὴς οὐ πλευρὰς καταξαίνων, ἀλλὰ καὶ δύναμιν ψυχῆς λυμαινόμενος, καὶ νὺξ διηνεκὴς καὶ σκότος ἀφεγγὲς καὶ χειμὼν καὶ ζάλη καὶ πυρετὸς ἀφανὴς πάσης φλογὸς σφοδρότερον κατακαίων καὶ πόλεμος ἀνακωχὴν οὐκ ἔχων, νόσος πολλοῖς τῶν ὁρωμένων ἐπισκοτοῦσα. Ὅ τε γὰρ ἥλιος, ἥ τε τοῦ ἀέρος φύσις τούτου τοῦ διειδοῦς τοῖς οὕτω διακειμένοις παρενοχλεῖν δοκεῖ καὶ ἐν μεσημβρίᾳ μέσῃ νύκτα μιμεῖται βαθεῖαν. Διὸ καὶ ὁ θαυμάσιος προφήτης τοῦτο δηλῶν ἔλεγε: «δύσεται ὁ ἥλιος αὐτοῖς ἐν μεσημβρίᾳ» (Ἀμώς 8, 9), οὐχ ὡς ἀφανιζομένου τοῦ ἄστρου οὐδ ὡς τοῦ συνήθους διακοπτομένου δρόμου, ἀλλ ὡς τῆς ἀθυμούσης ψυχῆς ἐν τῷ φανοτάτῳ τῆς ἡμέρας νύκτα φανταζομένης. Οὐ γὰρ τοιοῦτο τῆς νυκτὸς τὸ σκότος, οἵα τῆς ἀθυμίας ἡ νύξ φοβερὰ τις οὖσα καὶ ἀφόρητος, ἀμείλικτον ἔχουσα τὸ πρόσωπον, τυράννου παντὸς ὠμοτέρα, οὐδενὶ ταχέως εἴκουσα τῶν διαλύειν αὐτὴν ἐπιχειρούντων, ἀλλ ἀδάμαντος στερρότερον κατέχουσα πολλάκις τὴν ἁλοῦσαν ψυχήν, ὅταν αὐτὴ μὴ πολλῇ ἦ κεχρημένη τῇ φιλοσοφίᾳ 29. Στο ίδιο πνεύμα συνεχίζει κι ο άγιος Νείλος ο Ασκητής, λέγοντας πως η βαθιά αυτή λύπη είναι στόμα του λιονταριού, που καταπίνει εύκολα αυτόν που λυπάται. Η λύπη είναι σαράκι της καρδιάς, που κατατρώει τη μητέρα που το γέννησε. Η μητέρα που γεννάει παιδί πονάει, όταν όμως γεννήσει απαλλάσσεται από τον πόνο. Η λύπη, αντίθετα, όταν γεννιέται προκαλεί πολύν πόνο, και παραμένοντας μετά τη γέννηση, δεν πονά λιγότερο 30. Σε άλλο σημείο ο ίδιος πατήρ παρατηρεί: Η λύπη είναι σαράκι της καρδιάς, που σύρει προς τον εαυτό της και περισπά το νου Ο ίκτερος αφαιρεί την αίσθηση του σώματος, ενώ η λύπη αφαιρεί την αίσθηση της ψυχής Τα πολλά ξύλα καταπνίγουν τη φλόγα, και η υπερβολική λύπη ξηραίνει το δάκρυ, κάνοντας την ψυχή καπνώδη και 28. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Επιστολή προς Ολυμπιάδα 8 η, ΕΠΕ 37, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1989, σ Όπ. παρ., Επιστολή προς Ολυμπιάδα 10 η, σ Νείλου του μοναχού, Περί των οκτώ πνευμάτων της πονηρίας, κεφ. ΙΑ, ε. Περί λύπης, Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, τόμος 11Β, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1997, σ. 281.

26 25 σκοτεινή 31. Ο Μέγας Βασίλειος την αφόρητη αυτή κατάσταση την παρομοιάζει με τη μέθη και αιτιολογεί τον παραλογισμό που αυτή δημιουργεί στον άνθρωπο, όταν γράφει: Ο θυμός είναι η μέθη της ψυχής, διότι την κάμνει παράφρονα όπως ο οίνος. Η λύπη είναι και αυτή μέθη, διότι καταπνίγει την διάνοιαν. Ο φόβος είναι άλλη μέθη, όταν συμβαίνη εκεί που δεν πρέπει. Διότι απάλλαξέ με, λέγει, από τον φόβον που μ εμπνέει ο εχθρός μου (ψαλμ. 63, 2). Και γενικώς, καθένα από τα πάθη που παραλογίζει τον νουν, δικαίως θα ωνομάζετο μέθη 32. Πρόκειται, λοιπόν, για δοκιμασία αβάσταχτη, χειρότερη από κάθε δοκιμασία, ακόμη κι απ τον θάνατο, που συνιστά το κορύφωμα όλων των δοκιμασιών. Καίτοι τὶ θανάτου χεῖρον; Οὐχὶ τὸ κεφάλαιον τῶν ἐν ἀνθρώποις κακῶν, τὸ φοβερὸν καὶ ἀφόρητον καὶ μυρίων ἄξιον θρήνων τοῦτο εἶναι δοκεῖ; 33, αναρωτιέται ο ιερός Χρυσόστομος, και συνεχίζει τεκμηριώνοντας: Καὶ γὰρ φοβερὰ σφόδρα τοῦ πράγματος ἡ φύσις διὰ τοι τοῦτο καθ ἕκαστον ἡμᾶς ἐκπλήττει νεκρὸν καὶ συγχέει καὶ συστέλλει ὡς ἀθρόον τότε φαινομένη. Καὶ οὐδὲν ἴσχυσεν εἰς παραμυθίαν ἡ τοῦ χρόνου μελέτη, οὐδὲ τὸ καθ ἑκάστην ἐν ταύτῃ γυμνάζεσθαι τῇ θεωρίᾳ οὐδὲ ἐπαλαιώθη τῷ χρόνῳ τὰ τῆς ἀθυμίας καὶ τῆς ἐκπλήξεως ταύτης, ἀλλὰ νεάζει καὶ ἀκμάζει διηνεκῶς καὶ τὸν φόβον ἀκραιφνῆ καὶ ἀνθοῦντα ἔρχεται καθ ἑκάστην φέρουσα τὴν ἡμέραν Ἀλλ ὅμως τὸ φοβερὸν τοῦτο καὶ διὰ τῶν πραγμάτων δεικνύμενον ἀθυμίας πολὺ κουφότερον 34. Επιπρόσθετα, η παθολογική αυτή λύπη λογίζεται πιο βλαβερή κι απ τη φωτιά, προξενώντας τραύματα τόσο επώδυνα, ώστε ο θάνατος να γίνεται περιπόθητος, η μοναδική διέξοδος στο αδιέξοδο του πάσχοντος. Καὶ ὁ Δαυΐδ δέ, εἴτε ἐξ οἰκείου προσώπου εἴτε ἑτέρων τινῶν ὀδυρομένων ψαλμὸν γράφων, τὸ αὐτὸ δὴ τοῦτο ἐνδείκνυται «ἐν γὰρ τῷ συστῆναι τὸν ἁμαρτωλὸν ἐναντίον μου», φησίν, «ἐκωφώθην καὶ ἐταπεινώθην καὶ ἐσίγησα ἐξ ἀγαθῶν καὶ τὸ ἄλγημά μου ἀνεκαινίσθη (ψαλμ. 38, 2-4). Ἐθερμάνθη ἡ καρδία μου ἐντός μου καὶ ἐν τῇ μελέτῃ μου ἐκκαυθήσεται πῦρ», ἐκεῖνο τὸ πῦρ καὶ πυρὸς σφοδρότερον τὸ τῆς ἀθυμίας πάθος δηλῶν. Διὸ μηκέτι φέρων τάς πληγὰς αὐτῆς καὶ τάς ὀδύνας φησίν «ἐλάλησα ἐν γλώσσῃ μου...». Καὶ τὶ λαλεῖς; εἰπέ μοι. Θάνατον καὶ οὗτος αἰτεῖ λέγων 31. Όπ. παρ., Περί των οκτώ της κακίας λογισμών, κεφ. ΙΔ, ε Περί λύπης, σ Μεγάλου Βασιλείου, Λόγος Α Περί νηστείας, ΕΠΕ 6, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1973, σ Ιωάννου Χρυσοστόμου, Επιστολή προς Ολυμπιάδα 10 η, ΕΠΕ 37, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1989, σ Όπ. παρ., σσ. 456, 458.

27 26 «γνώρισόν μοι, Κύριε, τὸ πέρας μου καὶ τὸν ἀριθμὸν τῶν ἡμερῶν μου τίς ἐστιν, ἵνα γνῶ τὶ ὑστερῶ ἐγώ» (ψαλμ. 38, 5), [...] ἵνα καὶ ἐντεῦθεν μεγίστην καρπώσηται τὴν ἡδονήν. Οὕτω τὸ φοβερὸν ποθεινὸν γίνεται διὰ τὴν ἀφόρητον τῆς ἀθυμίας ὀδύνην καὶ τὸ πῦρ τὸ ἐκκαιόμενον ἐν τῇ διανοίᾳ. «Ἐν γὰρ τῇ μελέτῃ μου», φησίν, «ἐκκαυθήσεται πῦρ» 35. Σηματοδοτώντας την πορεία της ασθένειας που έχει ως αφετηρία την ψυχή του ανθρώπου, ο ίδιος ο ψαλμωδός Δαυίδ αυτή τη φορά ομολογεί: Ἐλέησόν με, Κύριε, ὅτι θλίβομαι ἐταράχθη ἐν θυμῷ ὁ ὀφθαλμός μου, ἡ ψυχή μου καὶ ἡ γαστήρ μου 36. Νιώθει να τον κυριεύει υπερβολικά το καταθλιπτικό συναίσθημα, το οποίο, ωστόσο, δε λειτουργεί αυτόνομα, αλλά σε συνδυασμό με πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους συναισθήματα, όπως τον θυμό, την έμμονη αγωνία και ταραχή, την υπαρξιακή ανασφάλεια. Ὅτι ἐξέλιπεν ἐν ὀδύνῃ ἡ ζωή μου καὶ τὰ ἔτη μου ἐν στεναγμοῖς ἠσθένησεν ἐν πτωχείᾳ ἡ ἰσχύς μου, καὶ τὰ ὀστᾶ μου ἐταράχθησαν 37. Ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη, ως ψυχοσωματική οντότητα και ολότητα, μαστίζεται από το βαρύ και βαθύ άλγος, εφόσον διπλοῦν ἐστιν ὁ ἄνθρωπος, ὁ ἐκτός, τὸ σῶμα [...], καὶ ὁ ἐντὸς ἡμῶν ἄνθρωπος, ἡ ψυχὴ δηλονότι 38, τό συναμφότερον, κατά την περίφημη εκτίμηση του αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Τὸν ἄνθρωπον τί φαμεν; Τὸ συναμφότερον ἢ τὸ ἕτερον; Ἀλλὰ πρόδηλον, ὡς ἡ συζυγία τῶν δύο χαρακτηρίζει τὸ ζῷον 39. Η ψυχή, δηλαδή, επηρεάζεται από το σώμα και το σώμα από την ψυχή, καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένα μεταξύ τους, μα στις αλληλεπιδράσεις αυτές συνεργούν δραστικά και περιβαλλοντικές επιρροές. Εξάλλου, τὶ δ ἄλγος, ποία δ ἡδονή, τὶς δὲ κίνησις ἐν σώματι, οὐ κοινὴ ἐνέργεια ψυχῆς ἐστι καὶ σώματος; 40. Υπογραμμίζοντας αυτή την άρρηκτη ενότητα και λειτουργικότητα της ψυχής με τις διεργασίες του σώματος, ο θείος Χρυσόστομος τονίζει πως και τούτο (το σώμα) το κατεσκεύασεν ο Θεός σύμφωνον με την ευγένειαν της ψυχής, και κατάλληλον να τηρή τα 35. Όπ. παρ., σ Ψαλμός λ (30), Όπ. παρ., Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία ΙΑ, Εις τον Τίμιον και Ζωοποιόν Σταυρόν, P.G. 151, 137 B. 39. Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλίες δογματικές, ηθικές, εορταστικές, Ομιλία εις το Άγιον Πάσχα, ΕΠΕ 10, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1990, σ Γρηγορίου Παλαμά, Λόγοι Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, Λόγος 2,2, ΕΠΕ 2, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1982, σ. 370.

28 27 προστάγματά της διότι το σώμα δεν το έκαμεν απλώς τοιούτον, αλλά τοιούτον ώστε να είναι κατάλληλον διά να υπηρετή την λογικήν ψυχήν διότι εάν δεν ήτο τοιούτον, θα ημποδίζοντο πολύ αι ενέργειαι της ψυχής και τούτο φαίνεται εκ των διαφόρων νοσημάτων. Διότι αν έστω και ολίγον παρεκτραπή από την φυσικήν του κατάστασιν ο ανθρώπινος οργανισμός, πολλαί ενέργειαι της ψυχής εμποδίζονται εννοώ δηλαδή το εξής, εάν γίνη π.χ. ο εγκέφαλος θερμότερος ή ψυχρότερος. Ώστε και από την κατασκευήν του σώματος ημπορεί να ιδή κανείς την μεγάλην πρόνοιαν του Θεού, όχι μόνον διότι από την αρχήν το έκαμε καλύτερον από ό,τι είναι σήμερον, ούτε διότι και τώρα το κατεσκεύασε διά να είναι χρήσιμον, αλλά διότι θα το αναστήση και πάλιν με πολύ μεγαλυτέραν δόξαν 41. Καθώς, λοιπόν, η κάθε ημέρα της βιοτής του πάσχοντος καταναλώνεται μέσα στην απέραντη ψυχική οδύνη και τον ατερμάτιστο στεναγμό, ο αφόρητος πόνος επεκτείνεται αδιάκριτα σ όλα τα μέλη του σώματός του μέχρι και τα οστά στο βάθος του εαυτού του, παραλύοντας κι αυτήν ακόμη τη δύναμη της ψυχής του. Πράγματι, αἱ ἀθυμίαι, ὅταν πέραν τοῦ μέτρου τὴν ψυχὴν κατατείνωσι, τῆς οἰκείας αὐτὴν ἀποστεροῦσιν ἰσχύος 42. Συνάμα, ο καταθλιπτικός, με κλονισμένη ρώμη κινήσεων και ακρωτηριασμένη τη διάθεση, ατενίζει τους ανθρώπους τριγύρω του, γνωστούς και άγνωστους, ως εχθρούς και με την πεποίθηση ότι τον ειρωνεύονται, τον χλευάζουν, τον απεχθάνονται και φοβισμένοι τον αποφεύγουν, προκειμένου να μην υποστούν κι οι ίδιοι τα συμπτώματα της σοβαρής μολυσματικής πάθησής του. Παρά πάντας τοὺς ἐχθρούς μου ἐγενήθην ὄνειδος καὶ τοῖς γείτοσί μου σφόδρα καὶ φόβος τοῖς γνωστοῖς μου οἱ θεωροῦντες με ἔξω ἔφυγον ἀπ ἐμοῦ 43. Αισθάνεται ολότελα μόνος, χωρίς τη βοήθεια κανενός ανάμεσα στο πλήθος των προσώπων που τον περιβάλλουν, κι αυτή η κραυγαλέα απομόνωση σμπαραλιάζει την τραγική προσωπικότητά του, ενώ η νέκρωση του αισθήματος αλτρουϊσμού επιτείνει δραματικά μέσα του το υφιστάμενο υπαρξιακό του κενό. Ἐπελήσθην ὡσεὶ νεκρὸς ἀπὸ καρδίας, ἐγενήθην ὡσεὶ σκεῦος ἀπολωλός. Ὅτι ἤκουσα ψόγον πολλῶν παροικούντων κυκλόθεν ἐν τῷ ἐπισυναχθῆναι αὐτοὺς ἅμα ἐπ ἐμὲ τοῦ λαβεῖν τὴν ψυχήν μου 41. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλίαι περιστατικαί Β, Ομιλία ενδέκατη (11 η ), ΕΠΕ 32, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1979, σ Όπ. παρ., Υπόμνημα στην προς Φιλιππησίους, Λόγος ΙΑ, ΕΠΕ 21, εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1980, σ Ψαλμός λ (30), 12.