ΟΥΡΑΝΙΑ. Επινόησα μια χώρα

Transcript

1 ΟΥΡΑΝΙΑ Επινόησα μια χώρα Ήταν πόλεμος. Πέρα από τον παππού μου τον Ζιλιέν δεν υπήρχαν άλλοι άντρες στο σπίτι. Η μητέρα μου ήταν μια γυναίκα με κατάμαυρα μαλλιά, μελαχρινή επιδερμίδα, τεράστια μάτια πλαισιωμένα από βλεφαρίδες που έμοιαζαν σχεδιασμένες με κάρβουνο. Περνούσε πολύ χρόνο στον ήλιο, θυμάμαι την επιδερμίδα των ποδιών της, λαμπερή στις κνήμες, που μου άρεσε να τις χαϊδεύω με τα δάχτυλά μου. Το φαγητό ήταν λιγοστό. Τα νέα που έφταναν ως εμάς ήταν ανησυχητικά. Παρ όλα αυτά διατηρώ από τη μητέρα μου σ εκείνη την εποχή την ανάμνηση μιας χαρούμενης και ανέμελης γυναίκας, που έπαιζε μελωδίες στην κιθάρα και τραγουδούσε. Της άρεσε επίσης το διάβασμα και από αυτή απόκτησα την πεποίθηση ότι η πραγματικότητα είναι ένα μυστικό και πως μόνο όταν ονειρεύεσαι βρίσκεσαι κοντά στον κόσμο. Η γιαγιά μου από την πλευρά του πατέρα μου ήταν εντελώς διαφορετική. Ήταν μια γυναίκα από το βορρά, από τα περίχωρα της Κομπιέν ή της Αμιέν, από μια παλιά οικογένεια κλειστών και αυταρχικών χωρικών. Την έλεγαν Ζερμέν Μπαϊλέ και 11

2 ΖΑΝ ΜΑΡΙ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΚΛΕΖΙΟ το όνομα αυτό συγκέντρωνε όλα όσα ήταν: τσιγκούνα, πεισματάρα, αποφασιστική. Είχε παντρευτεί πολύ νέα τον παππού μου, έναν άντρα άλλης εποχής, τέως καθηγητή γεωγραφίας που είχε παραιτηθεί για να αφοσιωθεί στη μελέτη του πνευματισμού. Απομονωνόταν σ ένα γραφείο για να καπνίσει το ένα μετά το άλλο τσιγάρα από μαύρο καπνό διαβάζοντας τα έργα του Σουηδού θεοσοφιστή Σβέντενμποργκ. Δε μιλούσε γι αυτά ποτέ. Μόνο μία φορά που με είδε να διαβάζω ένα μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον είχε πει με αυστηρό ύφος: «Καλά θα κάνεις να διαβάσεις τη Βίβλο σου». Η συμβολή του στην εκπαίδευσή μου σταμάτησε εκεί. Η μητέρα μου είχε ξεχωριστό όνομα. Ένα όνομα ανάλαφρο και τρυφερό, που ανακαλούσε το νησί της, που ταίριαζε με το χαμόγελό της, τα τραγούδια της και την κιθάρα της. Την έλεγαν Ροσάλμπα. Πόλεμος είναι όταν πεινάς και κρυώνεις. Κάνει πάντοτε περισσότερο κρύο όταν γίνεται πόλεμος; Η γιαγιά μου η Ζερμέν ισχυριζόταν ότι οι δύο πόλεμοι που είχε γνωρίσει η ίδια, ο πρώτος, ο «Μεγάλος», και ο άλλος, ο «βρόμικος πόλεμος», είχαν σημαδευτεί και οι δύο από πολύ θερμά καλοκαίρια, που τα ακολούθησαν τρομεροί χειμώνες. Έλεγε ότι το καλοκαίρι του 1914 στο χωριό της οι κορυδαλλοί τραγουδούσαν: Τούτ το καλοκαίρι, τούτ το καλοκαίρι. Μόνο τη μέρα που τοιχοκόλλησαν τη διαταγή επιστράτευσης, στα μέσα Αυγούστου, κατάλαβαν οι χωρικοί. Η γιαγιά μου δεν είχε μιλήσει για πουλιά που τραγουδούσαν το καλοκαίρι του Όμως έλεγε ότι ο πατέρας μου είχε φύγει με μια θύελλα. Είχε φιλήσει τη γυναίκα του και το 12

3 ΟΥΡΑΝΙΑ παιδί του, είχε σηκώσει το κολάρο του κάτω από τη βροχή και δεν ξαναφάνηκε ποτέ. Στο βουνό έκανε κρύο μετά τον Οκτώβριο. Έβρεχε κάθε βράδυ. Τα ρυάκια κυλούσαν στη μέση των δρόμων κι ακούγονταν σαν θλιβερή μουσική. Στα πατατοχώραφα έρχονταν κοράκια, μαζεύονταν εκεί, τα κρωξίματά τους γέμιζαν τον άδειο ουρανό. Μέναμε στο πρώτο πάτωμα ενός παλιού πέτρινου σπιτιού στην έξοδο του χωριού. Το ισόγειο αποτελούνταν από ένα μεγάλο άδειο δωμάτιο, που χρησίμευε κάποτε ως αποθήκη, τα παράθυρα του οποίου είχαν χτιστεί με διαταγή της Κομανταντούρ. Τη μυρωδιά εκείνου του καιρού δεν μπορώ να την ξεχάσω. Ένα μείγμα καπνού, μούχλας, μια οσμή κάστανου και λάχανου, κάτι ψυχρό, ανησυχητικό. Η ζωή περνάει, ζούμε περιπέτειες, ξεχνάμε. Όμως η μυρωδιά μένει, αναδύεται κάποιες φορές τη στιγμή που δεν την περιμένεις, και μαζί της επανέρχονται οι αναμνήσεις, το μήκος του χρόνου της παιδικής ηλικίας, του χρόνου του πολέμου. Η έλλειψη χρημάτων. Πώς το ανακαλύπτει αυτό ένα παιδί που είναι πέντε με έξι χρονών; Η γιαγιά μου η Ζερμέν μιλούσε γι αυτό μερικές βραδιές ενώ εγώ μισοκοιμόμουν πάνω από το άδειο πιάτο μου. «Πώς θα τα βγάλουμε πέρα; Χρειαζόμαστε γάλα, λαχανικά, όλα είναι πανάκριβα». Αυτό που λείπει δεν είναι τα χρήματα, είναι ο χρόνος. Τα μέσα για να μη σκεφτόμαστε πια το χρόνο, για να μη φοβόμαστε τη μέρα που τελειώνει, τη μέρα που θα ξανάρθει. 13

4 ΖΑΝ ΜΑΡΙ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΚΛΕΖΙΟ Καθόμασταν μόνο στην κουζίνα. Τα άλλα δωμάτια ήταν σκοτεινά και υγρά. Τα παράθυρά τους έβλεπαν σ ένα κομμάτι βράχου καλυμμένου με βρύα, όπου το νερό έμοιαζε να ρέει χωρίς τελειωμό. Η κουζίνα βρισκόταν προς την πλευρά του δρόμου και το φως έμπαινε από δύο παράθυρα όπου η γιαγιά μου τοποθετούσε κάθε βράδυ μπλε χαρτί για τη συσκότιση. Εκεί περνούσαμε το μεγαλύτερο μέρος της μέρας. Ακόμα και το χειμώνα εκεί είχε ήλιο. Δε χρειαζόμασταν κουρτίνες, επειδή δεν είχαμε κανέναν απέναντι. Ο δρόμος, σε τούτη τη μεριά, οδηγούσε στα βουνά. Δεν περνούσε από εκεί σχεδόν τίποτα. Μία φορά τη μέρα, το πρωί, ανηφόριζε την πλαγιά ασθμαίνοντας το γκαζοζέν, με ένα θόρυβο που τον έπνιγε η μυρωδιά των αερίων. Όταν το άκουγα να έρχεται, έτρεχα στο παράθυρο για να δω αυτό το μεταλλικό λεωφορείο, έντομο χωρίς μύτη, που η οροφή του ήταν φορτωμένη με αποσκευές δεμένες με σκοινιά και καλυμμένες με καραβόπανο. Η στάση του λεωφορείου ήταν λίγο πιο πέρα, στην πλατεία, μπροστά από τη γέφυρα. Αν έσκυβα, μπορούσα να δω, πέρα από τα χορταριασμένα χωράφια, τις στέγες του χωριού και το τετράγωνο καμπαναριό της εκκλησίας με το ρολόι με τους ρωμαϊκούς αριθμούς. Δεν κατάφερα ποτέ να διαβάσω την ώρα, όμως μου φαίνεται πως πρέπει να έδειχνε πάντα μεσημέρι. Την άνοιξη η κουζίνα γέμιζε μύγες. Η γιαγιά μου η Ζερμέν ισχυριζόταν πως τις είχαν φέρει οι Γερμανοί. «Πριν από τον πόλεμο δεν ήταν τόσες». Ο παππούς μου την πείραζε. «Πώς είσαι τόσο σίγουρη; Τις μέτρησες;» Όμως εκείνη δεν άφηνε τίποτα να πέσει κάτω. «Το 14 ήδη τις είδαν που τις έφερναν. Οι Γερμαναράδες τις κουβαλούσαν 14

5 ΟΥΡΑΝΙΑ μέσα σε καλάθια και τις άφησαν ελεύθερες για να μας σπάσουν το ηθικό». Για να αντιμετωπίσει αυτά τα έντομα, η γιαγιά μου χρησιμοποιούσε κολλητικές ταινίες, που τις κρεμούσε από την ηλεκτρική λάμπα. Ελλείψει μέσων, έβαζε κάθε πρωί τις ίδιες ταινίες, που τις καθάριζε το βράδυ. Όμως συγχρόνως αφαιρούσε την ελάχιστη κόλλα που είχε απομείνει πάνω τους και σύντομα, αντί για παγίδα, η ταινία χρησίμευε για να κουρνιάζουν τα έντομα. Όσο για τον παππού μου, αυτός είχε μια πιο ριζοσπαστική μέθοδο. Οπλισμένος με μια χιλιομπαλωμένη μυγοσκοτώστρα, ξεκινούσε κάθε πρωί το κυνήγι και δε δεχόταν να γευματίσει αν δεν είχε σκοτώσει εκατό μύγες. Το μουσαμαδένιο τραπεζομάντιλο δεν αποτελούσε θέατρο των μαχών του. Η γιαγιά μου η Ζερμέν είχε απαγορέψει ρητά να σκοτώνουμε μύγες εκεί πάνω, για λόγους υγιεινής. Για μένα αυτός ο μουσαμάς ήταν το πρωταρχικό σκηνικό της ζωής μου. Ήταν ένας μουσαμάς από τους πιο κοινότοπους, αρκετά χοντρός, τόσο γυαλιστερός, που έμοιαζε λαδωμένος, ενώ ανάδινε μια οσμή θειαφιού και καουτσούκ που ανακατευόταν με τις μυρωδιές της κουζίνας. Εκεί έτρωγα, εκεί ζωγράφιζα, εκεί κοιμόμουν μερικές φορές. Είχε για σχέδιο κάτι μοτίβα που δεν ξέρω αν ήταν λουλούδια, σύννεφα ή φύλλα ίσως όλα αυτά μαζί. Η γιαγιά μου ετοίμαζε εκεί μαζί με τη μητέρα μου το φαγητό, έκοβαν τα λαχανικά και το κρέας, καθάριζαν καρότα και πατάτες, γογγύλια και κολοκάσια. Ο παππούς μου ο Ζιλιέν ετοίμαζε εκεί τον καπνό του, ένα μείγμα από ταμπάκο, ξεραμένα βλαστάρια καρότων και φύλλα ευκαλύπτου. Το απόγευμα, όταν τα πεθερικά 15

6 ΖΑΝ ΜΑΡΙ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΚΛΕΖΙΟ της έπαιρναν έναν υπνάκο, η μητέρα μου η Ροσάλμπα μού έκανε μάθημα. Με το βιβλίο ανοιχτό, μου διάβαζε ιστορίες. Έπειτα με έπαιρνε και πηγαίναμε μια βόλτα ως τη γέφυρα για να δούμε το ποτάμι. Η νύχτα έπεφτε γρήγορα το χειμώνα. Παρά τα μάλλινα σκουφιά και τις αρνίσιες προβιές, εμείς τρέμαμε. Η μητέρα μου έμενε μια δυο στιγμές στραμμένη προς το νότο, σαν να περίμενε κάποιον. Την τραβούσα από το χέρι για να γυρίσουμε στο σπίτι. Ανταμώναμε μερικές φορές παιδιά από το χωριό, μαυροντυμένες γυναίκες. Η μητέρα μου μπορεί να αντάλλαζε δυο λόγια. Για να κερδίσει λίγα χρήματα, έραβε το βράδυ, πάνω στο θρυλικό μουσαμά. Νομίζω πως πάνω σ αυτό το τραπεζομάντιλο σκέφτηκα για πρώτη φορά μια φανταστική χώρα. Υπήρχε εκείνο το χοντρό κόκκινο βιβλίο που διάβαζε η μητέρα μου και που έγραφε για την Ελλάδα, για τα νησιά της. Δεν ήξερα τι ήταν η Ελλάδα. Ήταν απλώς λέξεις. Έξω, στο κρύο πέρασμα της κοιλάδας, στην πλατεία της εκκλησίας, στα μαγαζιά όπου συνόδευα τη μητέρα μου και τη γιαγιά μου όταν πήγαιναν να αγοράσουν γάλα ή πατάτες, δεν υπήρχαν λέξεις. Μόνο ο ήχος από τις καμπάνες, ο θόρυβος από τις γαλότσες στο λιθόστρωτο, κραυγές. Όμως από το κόκκινο βιβλίο ξεπηδούσαν λέξεις, ονόματα. Το Χάος, ο Έρωτας, η Γαία και τα παιδιά της, ο Πόντος, ο Ωκεανός και ο Ουρανός, ο έναστρος θόλος. Τα άκουγα χωρίς να καταλαβαίνω. Γινόταν λόγος για τη θάλασσα, τον ουρανό, τα άστρα. Μήπως ήξερα τι ήταν; Δεν τα είχα δει ποτέ. Το μόνο που ήξερα ήταν τα σχέδια στο μουσαμά, η μυρωδιά από θειάφι και η τραγουδιστή φωνή της μητέρας μου που διάβαζε. Στο βιβλίο βρήκα το όνομα της χώρας, της Ουράνιας. Μπορεί 16

7 ΟΥΡΑΝΙΑ το όνομα αυτό να το επινόησε η μητέρα μου για να μοιραστεί το όνειρό μου. Είδα τους εχθρούς. Λέω «εχθρούς», επειδή δεν ξέρω ούτε ποιοι ήταν ούτε από πού έρχονταν. Η γιαγιά μου η Ζερμέν τούς μισούσε τόσο πολύ, που δεν έλεγε ποτέ το όνομά τους. Τους αποκαλούσε Γερμαναράδες, Φρίτσηδες, Τεύτονες, Ούννους. Έλεγε μόνο: «Αυτοί». «Αυτοί» είχαν έρθει. «Αυτοί» κατέλαβαν ένα χωριό. «Αυτοί» κλείνουν τους δρόμους. «Αυτοί» καταστρέφουν σπίτια. Ήταν απειλητικό, ελάχιστα πραγματικό. Για τα παιδιά ο πόλεμος δεν έχει νόημα. Στην αρχή φοβούνται, μετά συνηθίζουν. Όταν συνηθίζουν, όλο αυτό γίνεται απάνθρωπο. Το σκεφτόμουν χωρίς να το πιστεύω. Όταν πήγαινα στο χωριό μαζί με τη μητέρα μου, μάζευα πετραδάκια στο δρόμο. «Τι θα τα κάνεις;» με ρώτησε μια φορά. Εγώ έχωσα τα πετραδάκια στις τσέπες μου. «Για να τα πετάξω», είπα. Η μητέρα μου θα έπρεπε να ρωτήσει: Σε ποιον; Αλλά είχε καταλάβει. Δε με ξαναρώτησε ποτέ τίποτα. Δε μιλούσε ποτέ για όλα αυτά, για τον πόλεμο, για τους εχθρούς. Ήταν το δικό της παιχνίδι: να μιλάει για άλλα πράγματα, να σκέφτεται άλλα. Η αγωνία της πρέπει να ήταν αβάσταχτη. Μερικές φορές, το βράδυ, αντί να φάει βραδινό, πήγαινε και ξάπλωνε μέσα στο σκοτάδι. Το κόκκινο βιβλίο, η Ουράνια, οι ελληνικοί μύθοι, αυτά μετρούσαν για τη μητέρα μου περισσότερο απ όσα συνέβαιναν 17

8 ΖΑΝ ΜΑΡΙ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΚΛΕΖΙΟ στα βουνά. Συγχρόνως έβγαινε κάθε πρωί, πήγαινε στο τέρμα του δρόμου και περίμενε νέα, ν ακούσει τι έλεγαν στο φούρνο, στα μαγαζιά. Λες κι ο πατέρας μου θα εμφανιζόταν στην είσοδο του χωριού έτσι ξαφνικά όπως είχε φύγει. Ήταν φθινόπωρο. Οι εχθροί είχαν μπει στο χωριό. Ακουγόταν θόρυβος από μηχανές. Δεν ήταν το γκαζοζέν με τη σφυριχτή ανάσα. Μηχανές που έβγαζαν μια μουσική με δύο τόνους, έναν οξύ, έναν άλλο βαθύτερο. Εκείνο το πρωί ξύπνησα από το θόρυβο. Ήμουν μόνος στο δωμάτιο. Φοβόμουν. Οι τοίχοι και το πάτωμα έτρεμαν. Στην κουζίνα είδα τη μητέρα μου και τη γιαγιά μου όρθιες μπροστά στο παράθυρο. Είχαν ξεκρεμάσει το μπλε χαρτί, ο ήλιος πλημμύριζε την κουζίνα ως την άλλη άκρη. Αυτό δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα γιορτής. Ο παππούς μου ο Ζιλιέν δεν είχε σηκωθεί, ήταν καθισμένος στην πολυθρόνα του και κοίταζε ίσια μπροστά του. Πρόσεξα ότι τα χέρια του έτρεμαν λιγάκι. «Ντανιέλ». Η μητέρα μου είπε το όνομά μου ψιθυριστά κι η φωνή της ήταν διαφορετική. Όταν πήγα κοντά στο παράθυρο, με έσφιξε πάνω της σαν για να φτιάξει τείχος. Ένιωθα το κόκαλο του γοφού της στο μάγουλό μου και σηκώθηκα στις μύτες των ποδιών μου πασχίζοντας να δω. Έξω, σ όλο το δρόμο, καμιόνια το ένα πίσω από το άλλο προχωρούσαν αργά κι ο θόρυβος των μηχανών τους έκανε τα τζάμια να τρίζουν. Ανηφόριζαν το δρόμο τόσο κοντά το ένα στο άλλο, που θα τα περνούσες για τρένο. 18

9 ΟΥΡΑΝΙΑ Από εκεί που ήμουν, στριμωγμένος ανάμεσα στον τοίχο και το γοφό της μητέρας μου, έβλεπα μόνο τις κουκούλες στις καρότσες και τα παράθυρα των καμιονιών, σαν να μην υπήρχαν επιβάτες. Κοίταζα τη μακριά πομπή των καμιονιών, άκουγα το θόρυβο των μηχανών, τα παράθυρα που έτριζαν, ίσως και το χτυποκάρδι της μητέρας μου, με το κεφάλι μου ακουμπισμένο στο γοφό της, το φόβο που γέμιζε το δωμάτιο, την κοιλάδα. Εκτός από το θόρυβο των μηχανών, τα πάντα ήταν κενά. Καμία φωνή. Γάβγιζαν οι σκύλοι στις αυλές; Κράτησε πολλή ώρα. Ο σαματάς των καμιονιών φαινόταν ότι δε θα σταματούσε ποτέ. Ο εχθρός ανηφόριζε προς την κοιλάδα, χωνόταν στο φαράγγι του ψηλού βουνού, προς τα σύνορα. Ο ήλιος έλαμπε πάνω στους τοίχους της κουζίνας. Από πάνω μας ο ουρανός ήταν γαλανός, ακόμα καλοκαιρινός. Σίγουρα τα σύννεφα μαζεύονταν στο βορρά, στις κορφές των βουνών. Οι μύγες, που για λίγες στιγμές ενοχλήθηκαν από τη βουή των μηχανών, είχαν ξαναπιάσει το χορό τους πάνω στο μουσαμά. Ωστόσο ο παππούς μου ο Ζιλιέν δεν είχε σκοπό να τις κυνηγήσει. Έμενε καθισμένος μπροστά στο τραπέζι, το φως τον χτυπούσε στο πρόσωπο, ήταν χλομός και πολύ γέρος, πολύ ψηλός και αδύνατος, το φως διαπερνούσε τα μάτια του, δυο διάφανες γκριζογάλαζες μπίλιες. Δεν ξέρω γιατί, αυτή την εικόνα του παππού μου κράτησα, υπερίσχυσε κάθε φωτογραφίας του. Ίσως να είναι το κενό στο βλέμμα του, η χλομάδα του προσώπου του που μου επιτρέπουν να καταλάβω τη σημασία του γεγονότος που ζούσαμε, ο εχθρός που περνούσε κάτω από τα παράθυρά μας όμοιος με μακρύ σκούρο μεταλλικό ζώο. 19

10 ΖΑΝ ΜΑΡΙ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΚΛΕΖΙΟ Ο Μάριο πέθανε εκείνο το πρωί. Ο Μάριο ήταν σαν μεγάλος αδερφός μου, έπαιζε κάπου κάπου μαζί μου στην πίσω αυλή του σπιτιού. Ήταν νέος, κάπως τρελός. Αργότερα μου πέρασε απ το μυαλό πως ήταν ερωτευμένος με τη μητέρα μου, όμως αυτό είναι μια απλή υπόθεση, επειδή εκείνη δεν είπε ποτέ τίποτα. Ήμουν στο κρεβάτι της γιαγιάς μου, ονειροπολούσα κοιτάζοντας τις ηλιαχτίδες που περνούσαν κάτω από την πόρτα. Όλος ο κόσμος είχε φύγει πολύ μακριά. Άκουγα μια φωνή που φώναζε τη μητέρα μου παραπονιάρικα: «Ροσάλμπα!» Το πρόσωπο του πατέρα μου ήταν σκοτεινό, όχι σαν να ήταν στη σκιά. Ήταν μαυρισμένο απ τον καπνό. «Ροσάλμπα!» επαναλάμβανε η φωνή, όμως δεν ήταν αντρική φωνή, μάλλον ήταν η φωνή της γιαγιάς μου. Μια αργή φωνή, που τραβούσε τις συλλαβές. Βλέπω συχνά αυτό το όνειρο. Ο πατέρας μου έφυγε όταν ήμουν μωρό κι όμως είμαι σίγουρος πως αυτός στάθηκε στο άνοιγμα μιας πόρτας. Αισθάνομαι πολύ μεγάλο φόβο όταν ακούω τη φωνή που καλεί τη μητέρα μου. Δε μίλησα γι αυτό σε κανέναν. Εκείνο το πρωί, όσο διαρκούσε το όνειρο, άκουσα μια έκρηξη. Ένα δυνατό θόρυβο, πολύ κοντά. Αυτός ο θόρυβος με ξύπνησε. Έπειτα δεν ξέρω τι συνέβη. Η γιαγιά μου πήγε να ταΐσει τα κουνέλια στην αυλή. Έκρυβε τα κουνέλια πίσω από το σωρό με τα ξύλα, για να μην της τα κλέψουν. Πού και πού έσφαζε ένα, το έγδερνε. Τα κατάφερνε πολύ καλά. Την είδα μια μέρα στην αυλή. Το κουνέλι κρεμόταν από ένα καρφί στον τοίχο, υπήρχε μια λιμνούλα αίματος καταγής, τα χέρια της γιαγιάς μου ήταν κόκκινα. Αργότερα η μητέρα μου επέστρεψε από τα ψώνια. Είχε αγο 20