ΑΦΗΣΤΕ ΛΙΓΟ ΝΕΡΟ ΣΤΟ ΠΟΤΑΜΙ. ΤΑ ΨΑΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΛΥΚΩΝ ΝΕΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ

Transcript

1 ΑΦΗΣΤΕ ΛΙΓΟ ΝΕΡΟ ΣΤΟ ΠΟΤΑΜΙ. ΤΑ ΨΑΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΛΥΚΩΝ ΝΕΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Κώστας Γ. Παπακωνσταντίνου Κέντρο περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ακράτας, ΠΕΡΙΛΗΨΗ Υπάρχει άµεση ανάγκη ενσωµάτωσης των ψαριών του γλυκού νερού ως αντικείµενο των προγραµµάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Τα ψάρια των ελληνικών γλυκών νερών είναι τα πιο απειλούµενα σπονδυλόζωα της Ελλάδας. Η Ελλάδα διαθέτει τουλάχιστον 38 ενδηµικά είδη ψαριών του γλυκού νερού, τα οποία αποτελούν το µεγαλύτερο θησαυρό της βιοποικιλότητας της χώρας στα σπονδυλωτά. Πολλά από αυτά ζουν σε πολύ µικρά ρέµατα ή σε µία µόνο λίµνη και αρκετά απειλούνται µε εξαφάνιση. ύο βασικές απειλές που αντιµετωπίζουν είναι η υπεράντληση νερού και η ρύπανση, της οποίας οι επιπτώσεις επιδεινώνονται από τον περιορισµό του υδάτινου όγκου λόγω υπεράντλησης. Τα ψάρια είναι ανυπεράσπιστα µπροστά στους ταχύτατους ρυθµούς «αξιοποίησης» όλων των διαθέσιµων επιφανειακών νερών. Ολόκληροι πληθυσµοί χάνονται επειδή µια πηγή ή ένα µικρό ρέµα στερεύει για λίγες µέρες λόγω της άντλησης των νερών για ασήµαντες ανάγκες, επειδή οι χρήστες του νερού δεν γνώριζαν ή δεν ενδιαφέρονταν. Είναι απαραίτητο να υπάρξουν άµεσα ενέργειες για την προστασία των ψαριών του γλυκού νερού. Η εφαρµογή της Κοινοτικής Οδηγίας πλαίσιο 2000/60 προσφέρει ελπίδες. Ωστόσο άµεσα χρειάζεται ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού για αυτή τη µάλλον άγνωστη τραγωδία που διαδραµατίζεται στην ελληνική φύση. Τα προγράµµατα Π.Ε. έχουν προφανή πρωτεύοντα ρόλο σε αυτή την «εθνική αναγκαιότητα». Ένα απλό και σαφές µήνυµα είναι η εξασφάλιση µιας ελάχιστης ποσότητας νερού στα ποτάµια κατά τους καλοκαιρινούς µήνες. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι δραστηριότητες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης πρέπει να στοχεύουν στην επίλυση συγκεκριµένων περιβαλλοντικών προβληµάτων [1, βλ. και ιακήρυξη της Τιφλίδας 2]. Συνεπώς, τα σχολικά προγράµµατα Π.Ε. δεν πρέπει να αγνοούν περιβαλλοντικά ζητήµατα όπως τα απειλούµενα είδη. Στην Ελλάδα ένα πολύ σοβαρό πρόβληµα είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκονται πολλά από τα ψάρια των ελληνικών γλυκών νερών (3, 4, 5, 6, 7). Τα ψάρια των ελληνικών γλυκών νερών (ΨΕΓΝ) είναι το πιο πολύτιµο στοιχείο της ελληνικής πανίδας σπονδυλωτών. Από τα πάνω από 100 είδη, τουλάχιστον 38 είναι ενδηµικά, ενώ υπάρχουν πάνω από 40 ενδηµικά υποείδη. Αναµφίβολα ο κατάλογος αυτός θα αυξηθεί καθώς η έρευνα πεδίου και οι βελτιωµένες ταξινοµικές τεχνικές αποκαλύπτουν νέα είδη (όπως η Ντάσκα Pseudophoxinus stymfalicus, που µπορεί να είναι τέσσερα είδη,

2 8). Για να φανεί πόσο σηµαντικό είναι αυτό, ας σκεφτούµε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα ενδηµικό είδος πουλιού ή θαλασσινού ψαριού, µόλις ένα ενδηµικό είδος αµφιβίου, δύο θηλαστικών και οκτώ είδη ερπετών (Σχήµα Ι) Ψάρια Γ.Ν Θαλασσινά Ψάρ 0 Ερπετά 8 Θηλαστικά 2 Πουλιά 0 1 Αµφίβια Σχήµα I. Ενδηµικά είδη σπονδυλωτών στην Ελλάδα. Ο λόγος για τον οποίο η Ελλάδα φιλοξενεί αυτό τον πολύτιµο θησαυρό σχετίζεται µε την πολύπλοκη γεωλογική ιστορία και το ξηρό κλίµα. Ανεπηρέαστα από τους παγετώνες, που σε επανειληµµένα επεισόδια διατάραξαν την Ευρωπαϊκή Ήπειρο, και αποκοµµένα µεταξύ τους, πολλά υδάτινα συστήµατα της Ελλάδας παρέµειναν, µαζί µε τα ψάρια τους, αποµονωµένα και αδιατάραχτα για εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατοµµύρια χρόνια. Αυτές είναι ιδανικές συνθήκες για να εξελιχτούν ενδηµικά είδη ψαριών του γλυκού νερού. Οι περιοχές µε το µεγαλύτερο ποσοστό ενδηµισµού είναι η υτική Ελλάδα, η Πελοπόννησος και η περιοχή της Αττικοβοιωτίας (3, 9, 10). Τα περισσότερα από τα ενδηµικά ΨΕΓΝ ανήκουν στην οικογένεια των κυπρινιδών (Cyprinidae). Σηµαντικά είναι και τα αρκετά είδη από «βελονίτσες» (Cobitidae, 11) και µικρούς γωβιούς (Gobiidae, 12, 13). Επίσης πολύ σηµαντικά µοναδικά είδη είναι ο Ζουρνάς Valencia letourneuxii, ένα µικροσκοπικό πολύχρωµο ψαράκι σε λίγες περιοχές της υτικής Ελλάδας (14, 15), ο Ελληνοπυγόστεος Pungitius hellenicus στην κοιλάδα του Σπερχειού (16) το εντυπωσιακό Γλανίδι Silurus aristotelis στην Αιτωλοακαρνανία. Με εξαίρεση το Γλανίδι και ορισµένα είδη του γένους Barbus, τα περισσότερα ελληνικά ενδηµικά είναι µικρού µεγέθους. Ένα µάλιστα, ο Νανογωβιός της Τριχωνίδας Economidichtis trichonis, ενηλικιώνεται έχοντας µήκος µόλις 1,8 cm, και είναι το µικρότερο ψάρι της Ευρώπης (12). Αναφορές και εικόνες για την ελληνική ιχθυοπανίδα των γλυκών νερών µπορεί να βρεθούν σε ορισµένες συνοπτικές εργασίες (όπως 17, 3, 4, 18, 19, 20, 21, αλλά και 22).

3 Πολλά ενδηµικά είδη ΨΕΓΝ έχουν περιορισµένη κατανοµή, συχνά σε µία µόνο λίµνη ή ένα ποτάµι. Συχνά τα βρίσκουµε σε «µικρά νερά», όπως πηγές και µικρά ρέµατα στην περιφέρεια των υγροτόπων, και όχι στην κύρια υδάτινη έκταση. Πολλά είναι εξαιρετικά ανθεκτικά ζώα, προσαρµοσµένα στις ασταθείς συνθήκες, όπως η Ντάσκα (23, 24). Είναι ωστόσο αυτονόητο ότι, ζώντας σε τόσο ευάλωτα οικοσυστήµατα και µε τόσο µικρούς πληθυσµούς, τα ΨΕΓΝ αντιµετωπίζουν πολλούς κινδύνους και αποτελούν τα πιο απειλούµενα είδη ζώων στην Ελλάδα. Σήµερα έχουν ήδη εξαφανιστεί πολλοί τοπικοί πληθυσµοί ψαριών, ενώ ορισµένα είδη απειλούνται µε ολοκληρωτική εξαφάνιση, όπως η Μενίδα Leuciscus keadicus στον Ευρώτα (25). Πολλές εργασίες αναφέρονται στα απειλούµενα είδη ψαριών της Ελλάδας και στις απειλές που αντιµετωπίζουν (17, 3, 4, 18). 2. ΥΛΙΚΑ - ΜΕΘΟ ΟΣ Στην παρούσα εργασία γίνεται µια απόπειρα να αξιολογηθεί ο ρόλος που έχει η Π.Ε. και ειδικά τα σχολικά προγράµµατα, στην προστασία των ψαριών των ελληνικών γλυκών νερών. Πρόκειται για µια πρώτη, «ποιοτική» προσέγγιση, που προέρχεται από την εµπειρία τόσο από το χώρο της Π.Ε., όσο και από το χώρο της προστασίας της φύσης. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συνοπτικά, οι πιο σηµαντικές απειλές που αντιµετωπίζουν τα ΨΕΓΝ (3, 4, 17) είναι: - Καταστροφή βιοτόπων και ιδιαίτερα οι αποξηράνσεις των «µικρών νερών» στην περιφέρεια των υγροτόπων, µπαζώµατα ρεµάτων, εγκιβωτισµοί και «κλείσιµο» πηγών. - Υπεράντληση νερού που στερεί έστω και προσωρινά - το νερό το καλοκαίρι. Στα «µικρά νερά», αρκεί η δραστηριότητα ενός αγρότη για λίγες ώρες, για να αφανίσει έναν ολόκληρο πληθυσµό. Έτσι επιδεινώνονται και οι επιπτώσεις της ρύπανσης, λόγω υπερσυγκέντρωσης των ρύπων - Ρύπανση των νερών. Γνωστό πρόβληµα που δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. - Εισαγωγές ξενικών ειδών που ανταγωνίζονται, υβριδίζουν, αλλά και θηρεύουν τα ντόπια είδη - σοβαρό πρόβληµα στη υτική και Νότια Ελλάδα όπου τα ντόπια είδη δεν έχουν µηχανισµούς άµυνας σε αρπακτικά ψάρια που τυχόν εισαχθούν. Μια πρώτη αξιολόγηση του ρόλο της Π.Ε. στην αντιµετώπιση αυτών των απειλών δείχνει ότι αυτός είναι πολύ σηµαντικός αφού στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων η άγνοια δηµιουργεί ή συντηρεί τα προβλήµατα. Σηµαντικός εκπαιδευτικός στόχος είναι η προβολή της αξίας των «µικρών νερών» είναι αλλά και η κατανόηση του προβλήµατος της εισαγωγής ξενικών ειδών πόσο µάλλον όταν αυτοί που την επιχειρούν συχνά την επικαλούνται ως «φιλοπεριβαλλοντική» δράση. Παράλληλα, τα ψάρια είναι τα µόνα άγρια ζώα που εξακολουθούµε να βλέπουµε σαν τροφή και όχι σαν οργανισµούς που χρειάζονται και αυτοί προστασία. Η αλλαγή αυτής της στάσης είναι καθαρά δουλειά της εκπαίδευσης. υστυχώς ελάχιστες εργασίες για τα ΨΕΓΝ απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό (π.χ. 26, 27). Ελάχιστες είναι και οι δράσεις προστασία τους, όπως αυτές για το Γκιζάνι της Ρόδου (28).

4 Έτσι, µε τις ανάγκες για νερό συνεχώς να αυξάνονται, η Π.Ε. καλείται να παίξει κρίσιµο ρόλο στη σωτηρία των απειλούµενων ΨΕΓΝ. Κατ αρχήν µπορούµε να φροντίσουµε: - Να περιλαµβάνουµε πάντα τα ΨΕΓΝ σε προγράµµατα που σχετίζονται µε το νερό - Να κάνουµε προγράµµατα που αφορούν τα πιο απειλούµενα µε εξαφάνιση είδη (π.χ. Μενίδα, Ζουρνάς κλπ.). Τα παιδιά κάνουν εξαιρετική δουλειά, π.χ. εντοπίζοντας σηµειακές πηγές ρύπανσης και απειλούµενα καταφύγια των ψαριών το καλοκαίρι - Να τονίζουµε πάντα την ανάγκη διατήρησης των «µικρών νερών», ειδικά των πηγών και των µικρών ρεµάτων και τις αρνητικές επιπτώσεις των εισαγωγών ξενικών ειδών - Να ελέγχουµε πηγές και µικρά ποτάµια. Και η παραµικρή παρουσία ψαριών είναι σηµαντική. Συχνά µάλιστα οι ειδικοί µπορεί να µην τα έχουν εντοπίσει - Να περάσουµε το µήνυµα για τη διατήρηση της ροής των ρεµάτων και των ποταµών, ακόµη και όταν υπάρχουν «ανάγκες» για ανθρώπινη χρήση. Καµία «ανάγκη» δεν είναι τόσο µεγάλη ώστε να εξαφανίσει για πάντα ένα είδος από τον πλανήτη. Το θέµα της διαχείρισης του γλυκού νερού στην Ελλάδα είναι σήµερα σηµαντικό. Η Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 δίνει βάση στην προστασία των ψαριών και τα θεωρεί κύριους δείκτες ποιότητας των νερών (29, 30, 31 ). Ωστόσο, χωρίς σοβαρή προσπάθεια από πλευράς Π.Ε. δεν µπορεί να υπάρξει θετικό αποτέλεσµα. Ειδικά για την εντατική υδροληψία το καλοκαίρι, είναι βασικός εκπαιδευτικός στόχος να µάθουµε να «αφήνουµε λίγο νερό στο ποτάµι» για τα απειλούµενα και αγνοηµένα ψάρια των γλυκών νερών. Αλλιώς δεν θα αλλάξουµε την εξέλιξη αυτής της σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας. 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Καλαϊτζίδης. & Ουζούνης Κ. (2000). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Θεωρία και πράξεις. Σπανίδης, Ξάνθη. 2. Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε. (1999). Βασικά κείµενα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Η διακήρυξη της Τιφλίδας. Αθήνα 3. Οικονόµου, Α., Μπαρµπιέρι, Ρ., Νταουλάς, Χ., Ψαρράς, Θ., Στουµπούδη, Μ., Μπερταχάς, Η., Γιακουµή, Σ. & Πατσιάς, Α Απειλούµενα ενδηµικά είδη ψαριών του γλυκού νερού της υτικής Ελλάδας και Πελοποννήσου - κατανοµή, αφθονία, κίνδυνοι και µέτρα προστασίας. ΕΚΘΕ (πρόγραµµα ΠΕΝΕ ), σ. 341, 4 Παραρτήµατα. 4. Οικονοµίδης Π.Σ., Ψάρια. Σσ σε: Το Κόκκινο Βιβλίο των απειλουµένων σπονδυλόζωων της Ελλάδας, Ειδική Έκδοση, Ελληνική Ζωολογική Εταιρία και Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, Αθήνα. 5. Economidis, P.S., Endangered freshwater fishes of Greece. Biol. Conserv. 72: Economidis, P.S Conservation of Greek freshwater fish. Historical overview & perspectives. Abstracts, Mediterranean stream fish ecology and conservation, Rhodes.

5 7. Crivelli A.J. & P.S. Maitland, Future prospects for the freshwater fish fauna of the north Mediterranean region. Biol. Conserv., 72: Kottelat M. & Barbieri R Pseudophoxinus laconicus, a new species of minnow from Peloponnese, Greece, with comments on the West Balkan Pseudophoxinus species (Telostei: Cyprinidae). Ichthyol. Explor. Freshwaters, 15: Economidis, P.S. & Banarescu P.M. (1991). The distribution and origins of freshwater fishes in the Balkan Peninsula, especially in Greece. Int. Revue ges. Hydrobiol. 76 (2): Γαβριηλίδης Η Τα ενδηµικά ψάρια της Υλίκης. Η Φύση, τ. 105: Economidis P.S. & T.T. Nalbant, A study of thw loaches of the genera Cobitis and Sabanajewia (Pisces, Cobitidae) of Greece, with description of six new taxa. Trav. Mus. Natl. Hist. nat. Grigore Antipa, XXXVIQ Οικονοµίδης Π Ο Νανογωβιός και η παρέα του. Μέρος Α. Η Φύση, 56, Χειµώνας 1992, Οικονοµίδης Π Ο Νανογωβιός και η παρέα του. Μέρος Β. Η Φύση, 58, Καλοκαίρι 1992, Barbieri R., M.T. Stouboudi &A.N. Economou, Threatened fishes of the world: Valencia letourneuxii Sauvage, 1880 (Valenciidae). Enviornmental Biology of fishes 65: Barbieri R., C. Daulas, T. Psarras, M.T. Stouboudi &A.N. Economou, The biology and ecology of Valencia letourneuxii Sauvage, 1880 (Valenciidae) prospects for conservation. Mediterranean Marine Science 1/2: Daoulas C., R. Barbieri, M. Stouboudi, T. Psarras, T. Madurell & A.N. Economou, Biology, ecology and conservation of Pungitius hellenicus, (Pisces ; Gasterosteidae). Book of Abstracts, Mediterranean stream fish ecology and conservation, Workshop, Rhodes, Hellas 17. Economidis P.S Check list of freshwater fishes of Greece, Recent status of threats and protection. Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης, Αθήνα, 48 σ. 18. Οικονοµίδης Π.Σ.,. Μπόµπορη & Β.Π. Βογιατζής, Ψάρια. Σ σε : Το έργο των Οικοτόπων στην Ελλάδα: ίκτυο ΦΥΣΗ ΥΠΕΧΩ Ε, Αθήνα. 19. Μπαρµπιέρι Ρ Τα κυπρινοειδή της Πελοποννήσου κατανοµή, οικολογία και κίνδυνοι. Σ , Πρακτικά 9 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ιχθυολόγων, Μεσσολόγγι.

6 20. Σφήκας Γ., Τα κοινά ονόµατα των ψαριών του γλυκού νερού. Η ΦΥΣΗ, 83, Φθινόπωρο 1998, Σφήκας Γ., Τα ψάρια του γλυκού νερού και η εξάπλωσή τους. Η ΦΥΣΗ, 86, Καλοκαίρι 1999, Maitland, P. (2000). Freshwater fish of Britain and Europe. Second Edition. Hamlyn, London. 23. Οικονοµίδης Π Ένα ξεχασµένο ψάρι του Μαραθώνα. Η Φύση, Άνοιξη, Οικονόµου Α.Ν Pseudophoxinus stymfalicus: Ένα επιτυχηµένο ψάρι των γλυκών νερών της Ελλάδας. Σ , Πρακτικά 9 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ιχθυολόγων, Μεσσολόγγι. 25. Economou A.N., M.T. Stouboudi & R. Barbieri, Threatened fishes of the world: Leuciscus keadicus (Stafanidis 1971). Enviornmental Biology of fishes 73: Κατσαδωράκης Γ Ψάρια και αλιεία στις Πρέσπες. Εταιρία Προστασίας Πρεσπών, Άγιος Γερµανός Κατσαδωράκης Γ., Μ. Μαλακού & A.J. Crivelli Η µπράνα των Πρεσπών, Barbus prespensis Karaman 1924, στη λεκάνη των Πρεσπών, βορειοδυτική Ελλάδα. Tour du Valat, Arles, 79σ. 28. Stouboudi M.T., R. Barbieri, Z. Mamuris, M.J. Corsini-Foka &A.N. Economou, Threatened fishes of the world: Ladigesocypris ghigii (Gianferrari, 1927). Enviornmental Biology of fishes 65: Ε.Ε., Οδηγία 2000/60 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων 30. Ζόγκαρης, Σ., Dussling, U., Γιακουµή, Σ., & Οικονόµου, Α Ιχθυολογική ζώνωση για την προώθηση της Οδηγίας 2000/60 στον Άνω Αχελώο. Πανελλήνιο Συνέδριο Ένωσης Ελλήνων Οικολόγων και Ελληνικής Ζωολογικής Εταιρείας. Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, Νοεµβρίου 2004, Τεύχος Πρακτικών σελ Οικονόµου, Α.Ν. Στουµπούδη, Μ., Μπαρµπιέρι, Ρ., Νταουλάς, Χ., Ψαρράς, Θ., Γιακουµή, Γ.Σ. & Παπαδάκης, Β Εκτίµηση της οικολογικής ποιότητας των εσωτερικών νερών µε ιχθυοδείκτες. Πρακτικά 10ου Πανελλήνιου Συνέδριου Ιχθυολόγων, Χανιά, Οκτωβρίου, σελ