Η κατάσταση του αγροτικού τομέα

Transcript

1

2

3 ΠΑΣΕΓΕΣ Η κατάσταση του αγροτικού τομέα (εξελίξεις, προβλέψεις, προτεραιότητες) Αθήνα Σεπτέμβριος 2011

4 Περιεχόμενα Πρόλογος 3 1. Εισαγωγή 4 2. Διεθνές και ευρωπαϊκό οικονομικό περιβάλλον 4 3. Εξελίξεις στο εγχώριο οικονομικό περιβάλλον 7 4. Εξελίξεις στην αγροτική οικονομία Αγροτικό εισόδημα Αγροτική παραγωγή Αξία αγροτικής παραγωγής Απασχόληση στον αγροτικό τομέα Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων Χρηματοδότηση, πορεία επιχειρήσεων Επενδύσεις, προτεραιότητες αναπτυξιακών επιλογών Εφοδιαστική αλυσίδα, αγορά Εξελίξεις στην ΚΑΠ μετά το Προτεραιότητες πολιτικής 48 Παράρτημα 51 2

5 Πρόλογος Ο προβληματισμός για την κατάσταση του αγροτικού τομέα, που τελευταία βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων σε σχέση με τις δυνατότητες και την αναπτυξιακή του διάσταση - που είναι πραγματικά σημαντική, συνδέεται, κυρίως, με τις προτεραιότητες και τις πολιτικές κατευθύνσεις που επιλέγονται, αλλά και με τη γνώση των εξελίξεων που επηρεάζουν ορισμένες κρίσιμες πλευρές του. Κυρίως αυτές που αναφέρονται στο οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον στο οποίο λειτουργεί, στο αγροτικό εισόδημα, στην παραγωγή και στην απασχόληση, στο εξωτερικό εμπόριο, στη χρηματοδότηση και στις επενδύσεις, στην εφοδιαστική αλυσίδα και την αγορά, αλλά και στις επιπτώσεις από τη μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής μετά το Η έκθεση που ακολουθεί, που συντάχθηκε από το Γενικό Διευθυντή της ΠΑΣΕΓΕΣ κ. Γ. Τσιφόρο με τη συνεργασία και την υποστήριξη των στελεχών της, αναφέρεται στα προηγούμενα ζητήματα, παρουσιάζοντας με κριτική επισκόπηση τις σημαντικότερες εξελίξεις στο διάστημα της πενταετίας , αλλά και ορισμένες προβλέψεις ως προς την τρέχουσα περίοδο, με αναφορές και παραπομπές στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σε εθνικό, αλλά και σε περιφερειακό επίπεδο. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ανάλυση και προσέγγιση, που αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση σε αναπτυξιακές και πολιτικές προτεραιότητες, τεκμηριώνοντας θέσεις και προτάσεις που έχουν επανειλημμένα τεθεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ στο παρελθόν, αλλά και πρόσφατα. Με αυτή την έννοια, η παρούσα έκθεση προσφέρει πληροφόρηση και ενημέρωση, ικανή να ενθαρρύνει το διάλογο και τη συζήτηση όχι μόνο στον εντοπισμό των αδυναμιών, αλλά κυρίως στην ανάδειξη σημαντικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων, αναγκών και προτεραιοτήτων που μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας. Τζανέτος Καραμίχας Πρόεδρος της ΠΑΣΕΓΕΣ 3

6 1. Εισαγωγή Στο διάστημα των τελευταίων ετών η ελληνική γεωργία κινείται σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο πολιτικό περιβάλλον, χαρακτηριζόμενο, κυρίως, από τη ριζική αλλαγή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, που ξεκίνησε το 2003 και εφαρμόστηκε στη χώρα μας το 2006, αλλά και από το ευρύ φάσμα πολιτικών και διαχειριστικών μεταρρυθμίσεών της που ακολούθησαν στη συνέχεια, από το 2008 και έπειτα. Ο αγροτικός τομέας, πριν από την έναρξη της ύφεσης, από το 2008, κατέγραφε ήδη μεγάλη κάμψη στο αγροτικό εισόδημα, σημαντική απώλεια στην αξία της φυτικής, κυρίως, παραγωγής και πτώση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας. Η αρνητική αυτή πορεία του τομέα, πέραν των συνεπειών της ΚΑΠ, συνδέθηκε και με τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες που επικράτησαν στη διετία , με την πτώση των επενδύσεων στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας, με την άνοδο του κόστους παραγωγής, αλλά και με την έντονη και διαρκή πίεση που δέχθηκε - και συνεχίζει να δέχεται, το αγροτικό εισόδημα, εξαιτίας της ασυδοσίας που επικρατεί στην αγορά. Στο οικονομικό περιβάλλον, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2009 και η συνεχιζόμενη ύφεση της ελληνικής οικονομίας επέδρασαν και επιδρούν αρνητικά στον αγροτικό τομέα αυξάνοντας σημαντικά το κόστος χρηματοδότησης, προκαλώντας περαιτέρω επιδείνωση στο ήδη μειωμένο αγροτικό εισόδημα, ενώ δημιουργούνται και νέα προβλήματα που θέτουν σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του αγροτικού τομέα. Σημειώνεται ότι η επί σειρά ετών άνιση μεταχείριση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του πρωτογενούς τομέα έναντι των άλλων τομέων της οικονομίας, συνεχίζεται κατά την περίοδο της ύφεσης στην οικονομία, τόσο στο επίπεδο της χρηματοδότησης, όσο και στο επίπεδο της χρηματοδοτικής στήριξης, απόλυτα αναγκαίας μετά την ιδιαίτερα σημαντική αύξηση των επιτοκίων δανεισμού. Από το Νοέμβριο του 2010, με τη δημοσίευση της ανακοίνωσης της Επιτροπής 1 η ελληνική γεωργία βρίσκεται αντιμέτωπη με τις προκλήσεις, αλλά και με τους φιλόδοξους στόχους που έχουν τεθεί στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ μετά το Έχουν ήδη διατυπωθεί ορισμένες επισημάνσεις ως προς το ιδιαίτερα σημαντικό αυτό ζήτημα, σε σχέση κυρίως με τις δαπάνες της ΚΑΠ, που συνδέονται στενά με την πρόσφατη ανακοίνωση της Επιτροπής για τις δημοσιονομικές προοπτικές της ΕΕ-27 την περίοδο , ενώ αναλυτική συζήτηση αναμένεται στη συνέχεια, στο πλαίσιο των νομοθετικών προτάσεων για τη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ μετά το 2013, που προβλέπεται να κατατεθούν τον Οκτώβριο του Στο πλαίσιο αυτό και με δεδομένη την ύφεση της ελληνικής οικονομίας κατά το 2011, αποκτά ενδιαφέρον η αναφορά στην εξέλιξη και τις προβλέψεις ορισμένων βασικών οικονομικών μεγεθών σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εγχώριο επίπεδο. 2. Διεθνές και ευρωπαϊκό οικονομικό περιβάλλον Μετά την οικονομική κρίση και την έναρξη της ύφεσης από το 2009 η παγκόσμια οικονομία αναπτύχθηκε με ικανοποιητικό ρυθμό, σημειώνοντας το 2010, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις 2, αύξηση του ΑΕΠ κατά 5,1 εκατοστιαίες μονάδες. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, η ανάκαμψη της οικονομίας κατά το 2010 ήταν αισθητή στις χώρες με αναπτυγμένη οικονομία 1 Ανακοίνωση για την Κοινή Γεωργική Πολιτική με χρονικό ορίζοντα το 2020, COM (2010) 672 τελικό, IMF, World Economic Outlook, Update, June

7 (από -3,4% το 2009 σε 3,0% το 2010) ενώ οι αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες χώρες κατέγραψαν ιδιαίτερα έντονο ρυθμό ανάπτυξης, μεγαλύτερο του 7% σε σχέση με το 2,8% του Εκτιμήσεις και προβλέψεις* ορισμένων μακροοικονομικών μεγεθών Ομάδες χωρών /χώρες Ετήσια μεταβολή (%) σε σχέση με το προηγούμενο έτος * 2012* ΑΕΠ παγκόσμιου συνόλου -0,5 5,1 4,3 4,5 ΑΕΠ αναπτυγμένων οικονομιών -3,4 3,0 2,2 2,6 Αμερική -2,6 2,9 2,5 2,7 Ευρωζώνη -4,1 1,8 2,0 1,7 Γερμανία -4,7 3,5 3,2 2,0 Γαλλία -2,6 1,4 2,1 1,9 Ιταλία -5,2 1,3 1,0 1,3 Ισπανία -3,7-0,1 0,8 1,6 Ιαπωνία -6,3 4,0-0,7 2,9 Καναδάς -2,8 3,2 2,9 2,6 ΑΕΠ αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων 2,8 7,4 6,6 6,4 Ρωσία -7,8 4,0 4,8 4,5 Κίνα 9,2 10,3 9,6 9,5 Ινδία 6,8 10,4 8,2 7,8 Βραζιλία -0,6 7,5 4,1 3,6 Παγκόσμιο εμπόριο -10,8 12,4 8,2 6,7 Εισαγωγές Αναπτυγμένες οικονομίες -12,5 11,6 6,0 5,1 Αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες -7,9 13,7 12,1 9,0 Εξαγωγές Αναπτυγμένες οικονομίες -12,0 12,3 6,8 6,1 Αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες -7,9 12,8 11,2 8,3 Βασικά εμπορεύματα Πετρέλαιο -36,3 27,9 34,5-1,0 Άλλα βασικά εμπορεύματα -15,7 26,3 21,6-3,3 Πηγή: IMF, World Economic Outlook, Update, June 2011 Έντονη ήταν η ανάκαμψη και στον όγκο του παγκόσμιου εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών, παρουσιάζοντας το 2010 ρυθμό αύξησης της τάξεως του 12,4%, έναντι μείωσης κατά 10,8% το 2009, ενώ ιδιαίτερα αισθητή ήταν η άνοδος των διεθνών τιμών πετρελαίου το 2010, κατά 27,9% (ως μέσος όρος των τριών τύπων σε δολ. ΗΠΑ) αλλά και η άνοδος των διεθνών τιμών των βασικών, πλην καυσίμων, εμπορευμάτων (+26,3%) που επέδρασαν αυξητικά στο ρυθμό πληθωρισμού (από 0,1 σε 1,6%) στις χώρες με αναπτυγμένη οικονομία. Οι προβλέψεις για την ανάπτυξη το 2011 σε παγκόσμιο επίπεδο δείχνουν επιβράδυνση σε σχέση με το 2010, ενώ προβλέπεται και νέα μεγάλη άνοδος των διεθνών τιμών πετρελαίου (κατά 34,5%), αλλά και των βασικών, πλην καυσίμων, εμπορευμάτων (+21,6%). Ο πληθωρισμός αναμένεται να αυξηθεί τόσο στις χώρες με αναπτυγμένη οικονομία (2,2%), όσο και στις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες χώρες (+6,9%), ενώ με σημαντικά χαμηλότερους ρυθμούς προβλέπεται να κινηθεί το παγκόσμιο εμπόριο. Σημειώνεται πάντως, ότι στο διάστημα του τελευταίου διμήνου (Ιούλιος-Αύγουστος 2011), ορισμένοι αναλυτές, προβλέπουν σημαντική επιδείνωση στην ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας κατά 5

8 το 2011, αναθεωρώντας προς τα κάτω τις αρχικές προβλέψεις τους, εξέλιξη που όπως φαίνεται θα αποτιμηθεί σε περισσότερο πρόσφατες αναλύσεις που θα δημοσιευτούν το αμέσως επόμενο διάστημα. Στην Ευρώπη, η ανάκαμψη της οικονομίας κατά το 2010 ακολούθησε γενικά μέτριο ρυθμό. Στη ζώνη του ευρώ ειδικότερα η ανάπτυξη σημείωσε το 2010 μέσο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ της τάξεως του 1,8% κινούμενη από τον υψηλό ρυθμό ανάπτυξης της Γερμανίας (3,5%) που επωφελήθηκε από την έντονη ανάκαμψη του διεθνούς εμπορίου. Αρνητικοί ωστόσο ρυθμοί ανάπτυξης καταγράφονται στις χώρες που αντιμετωπίζουν δημοσιονομική κρίση, όπως η Ελλάδα (-4,5%) και η Ιρλανδία (- 1%) και υψηλό έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τους (-10,4% και -9,9% αντίστοιχα). Οι χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης, παρά τους σημαντικούς ρυθμούς ανάπτυξης, διατήρησαν σε υψηλά επίπεδα το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τους, ενώ υψηλό επίπεδο ανεργίας καταγράφεται στις περισσότερες χώρες της ευρωζώνης, αλλά και στην περιφέρεια. Το 2011 η ανάπτυξη στις χώρες της ευρωζώνης, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις στο πρώτο 6μηνο του έτους, προβλέπεται να κινηθεί με μικρότερους ρυθμούς στις περισσότερες χώρες, περιλαμβανομένης και της Γερμανίας στην οποία αναμένεται αύξηση του ΑΕΠ κατά 3,2%. Η Ελλάδα θα παραμείνει στην ύφεση, με μεγαλύτερο ποσοστό μείωσης του ΑΕΠ σε σχέση με εκείνο του Ύφεση αναμένεται και στην Πορτογαλία (-1,5%), ενώ η Ιρλανδία και η Ισπανία προβλέπεται να σημειώνουν οριακά θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης (0,5% και 0,8% αντίστοιχα). Αισθητή προβλέπεται η άνοδος του πληθωρισμού στις περισσότερες χώρες της ευρωζώνης, με την ανεργία να διατηρείται σε υψηλά επίπεδα (9,9%), ιδιαίτερα αυξημένη στην Ισπανία, στην Ελλάδα, στην Ιρλανδία και στην Πορτογαλία. Σε υψηλό εξάλλου επίπεδο αναμένεται να διατηρηθεί το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Ελλάδας (-8,2%) και της Πορτογαλίας (-8,7%), αλλά επιδείνωση ή διατήρηση του ελλείμματος αντιμετωπίζεται και σε άλλες χώρες με σημαντικό μέγεθος οικονομίας όπως η Γαλλία (-2,8%), η Ισπανία (-4,8%) και η Ιταλία (-3,4%), ενώ διεύρυνση του ελλείμματος αυτού αναμένεται και στις περισσότερες χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι προβλέψεις για την ανάπτυξη της οικονομίας το 2012, σύμφωνα με ορισμένες πρόωρες εκτιμήσεις, δείχνουν οριακή αύξηση του ΑΕΠ σε σχέση με το 2011, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο (από 4,3% σε 4,5%), όσο και στο επίπεδο των χωρών με αναπτυγμένη οικονομία, όπως η Αμερική (από 2,5% σε 2,7%). Στις χώρες της ευρωζώνης προβλέπεται ωστόσο περιορισμός της αύξησης του ΑΕΠ (από 2% σε 1,7%), ενώ στις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες χώρες η ανάπτυξη της οικονομίας φαίνεται ότι θα διατηρήσει υψηλό ρυθμό (6,4%). Το παγκόσμιο εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών αναμένεται να κινηθεί με χαμηλότερο ρυθμό (6,7% από 8,2%) διατηρώντας ωστόσο υψηλούς ρυθμούς στις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες χώρες. Κρίσιμη θεωρείται η εξέλιξη των τιμών των βασικών εμπορευμάτων, όπως το πετρέλαιο και τα άλλα, πλην καυσίμων, εμπορεύματα, για τα οποία οι μέχρι στιγμής εκτιμήσεις προβλέπουν σταθεροποίηση στο επίπεδο του 2011, ενώ στο πετρέλαιο προβλέπεται οριακή μείωση ίση με 1% περίπου. Στις χώρες της ευρωζώνης αναμένεται βελτίωση του πληθωρισμού (από 2,3% σε 1,7%) αλλά η ανεργία προβλέπεται να διατηρηθεί στο ίδιο σχεδόν υψηλό επίπεδο με εκείνο του 2011 (από 9,9% σε 9,6%), αυξανόμενη ωστόσο ακόμα περισσότερο στην Ελλάδα (σε 15% έως και 16% από 14,8%) και στην Πορτογαλία (12,4% από 11,9% το 2011). Στις δύο αυτές χώρες προβλέπεται να παραμείνει σε υψηλό επίπεδο το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τους (-7,1% και -8,5% αντίστοιχα). 6

9 3. Εξελίξεις στο εγχώριο οικονομικό περιβάλλον Η ύφεση της ελληνικής οικονομίας εντάθηκε το 2010 με αποτέλεσμα τη σημαντική πτώση του ΑΕΠ κατά 4,5% που κυρίως συνδέεται, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις 3, με τη σημαντική μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης (-4,5%), με τη μεγάλη πτώση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου (-16,5%) και με το σημαντικό περιορισμό της δημόσιας κατανάλωσης (-6,5%). Βελτίωση ωστόσο παρουσίασε το εξωτερικό ισοζύγιο, κυρίως εξαιτίας της μείωσης των εισαγωγών αγαθών (-8,4%), μια και οι εισαγωγές υπηρεσιών αυξήθηκαν, αλλά και από την αύξηση των εξαγωγών αγαθών (4,8%) και υπηρεσιών (3,2%), όπως φαίνεται στα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί. Εκτιμήσεις ορισμένων μακροοικονομικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας (σε σταθερές αγοραίες τιμές έτους 2000) Αξία (σε εκατ. 4 το 2000) Ετήσιες εκατοστιαίες μεταβολές Ιδιωτική κατανάλωση ,5 5,2 2,8 3,2-2,2-4,5 Δημόσια κατανάλωση ,1 8,8 8,2 1,5 10,3-6,5 Ακαθ. επενδ. πάγιου κεφαλαίου ,3 10,6 5,5-7,5-11,2-16,5 -Κατασκευές ,8 16,4-4,1-18,9-12,3-12,5 -Εξοπλισμός ,8 3,0 22,3 6,6-11,8-23,5 Εγχώρια τελική ζήτηση ,7 6,8 4,2 0,8-1,8-6,9 Αποθέματα και διαφορές (% ΑΕΠ) ,3-0,6 1,1 1,6-0,9 0,0 Εξαγωγές αγαθών & υπηρεσιών ,5 5,3 5,8 4,0-20,1 3,8 -Εξαγωγές αγαθών ,3 11,7 1,5 3,8-18,0 4,8 -Εξαγωγές υπηρεσιών ,1 1,0 9,0 4,1-21,5 3,2 Τελική ζήτηση ,3 6,3 5,8 1,7-6,8-4,6 Εισαγωγές αγαθών & υπηρεσιών ,5 9,7 9,9 4,0-18,6-4,9 -Εισαγωγές αγαθών ,2 10,7 10,2 2,1-18,5-8,4 -Εισαγωγές υπηρεσιών ,9 4,9 8,1 13,7-18,9 11,1 ΑΕΠ σε αγοραίες τιμές ,3 5,2 4,3 1,0-2,0-4,5 Πηγή: Έκθεση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, Απρίλιος 2011 Οι εξελίξεις στο πρώτο πεντάμηνο του 2011 κατέγραψαν σημαντικές αποκλίσεις στην εκτέλεση του κρατικού προϋπολογισμού, προερχόμενες κυρίως από την αδυναμία επίτευξης του στόχου των φορολογικών εσόδων, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο διεύρυνσης του ελλείμματος της Γενικής Κυβέρνησης σε επίπεδο παρόμοιο εκείνου του 2010 (10,4% του ΑΕΠ). Το αποτέλεσμα ήταν επιβολή νέων επώδυνων έκτακτων μέτρων, ύψους 6,7 δις f περίπου για την εφαρμογή τους το δεύτερο εξάμηνο του 2011, τα οποία ενσωματώθηκαν στο κυλιόμενο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δημοσιονομικής Στρατηγικής , που κυρώθηκε με νόμο τον Ιούνιο του Το μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα αναφέρεται σε δημοσιονομικούς στόχους, αποτυπώνοντας τα έσοδα και τις δαπάνες όλων των υποτομέων της γενικής κυβέρνησης, συμπεριλαμβάνοντας το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων, τον προγραμματισμό των αποκρατικοποιήσεων και το χρέος της γενικής κυβέρνησης. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά φιλόδοξο, πολυετές πρόγραμμα, με το οποίο επιδιώκεται να αντιμετωπιστούν τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα, η άνοδος του δημόσιου χρέους και οι 3 Έκθεση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, Απρίλιος

10 διαρθρωτικές αδυναμίες της οικονομίας, με στόχο την επίτευξη πρωτογενούς πλεονάσματος της τάξεως του 8,7% του ΑΕΠ το Σύμφωνα με τα στοιχεία του μεσοπρόθεσμου προγράμματος, που παρουσιάζονται στον πίνακα που ακολουθεί, επιδιώκεται από το 2012 οριακά θετικός ρυθμός ανάπτυξης (0,8%), σταδιακή ανάκαμψη των ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου, επιβράδυνση του πληθωρισμού, βελτίωση της απασχόλησης και θετική συνεισφορά των εξαγωγών. Ορισμένα μακροοικονομικά μεγέθη του Μεσοπρόθεσμου Σχεδίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής ΑΕΠ δισ. 4, τρεχ. τιμές 235,0 230,2 225,4 228,4 235,5 242,9 251,9 Μεταβολή % -2,0-4,3-3,5 0,8 2,1 2,1 2,7 Ιδιωτική κατανάλωση 172,6 172,7 169,1 168,8 172,5 176,3 180,2 Μεταβολή % -2,2-4,5-4,8-1,2 1,1 1,2 1,3 Συνολικές επενδύσεις 32,2 33,9 31,5 31,3 32,1 34,0 36,3 Μεταβολή % -13,9-16,5-7,1-2,2 1,1 4,0 5,0 Δημόσια κατανάλωση 48,7 41,9 37,7 36,5 36,5 36,8 37,3 Μεταβολή % 10,3-6,5-8,4-4,0-1,0-0,3 0,3 Εξαγωγές 44,3 48,2 52,4 56,5 61,7 67,1 72,5 Μεταβολή % -20,1 3,8 6,4 6,7 7,2 6,8 6,1 ΔΤΚ (2000=100) 130,1 136,3 140,3 141,7 143,2 144,8 146,1 Μεταβολή % 1,1 4,7 2,9 1,0 1,1 1,0 0,9 Ισοτιμία ευρώ / $ ΗΠΑ 1,4 1,3 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 Μεταβολή % -6,4-4,3 5,8 0,0 0,0 0,0 0,0 Πετρέλαιο ($ / βαρέλι) 61,5 80,2 112,8 112,0 100,0 100,0 100,0 Μεταβολή % -36,6 30,4 40,6-0,7-10,7 0,0 0,0 Απασχόληση (1000 άτ.) % του πληθυσμού 42,2 41,2 39,8 39,6 39,9 40,1 40,3 Ανεργία (1000 άτομα) 471,0 628,7 766,8 792,9 767,5 747,6 724,9 % του εργ. δυναμικού 8,0 11,5 14,5 15,0 14,5 14,0 13,6 Ισοζύγιο αγαθών & υπηρ. -10,7-8,5-6,5-4,4-3,1-2,5-1,6 Ισοζύγιο εξωτ. συναλλαγών -14,0-11,8-10,0-7,9-6,6-5,9-5,0 Πηγή: Αιτιολογική Έκθεση σχεδίου νόμου Mεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής Yπ. Οικονομικών - Ιούνιος 2011 Οι εκτιμήσεις για το 2011 παραμένουν δυσμενείς όπως αναφέρουν οι περισσότεροι δημόσιοι, ευρωπαϊκοί και διεθνείς φορείς και οργανισμοί. Παρά τις επιμέρους αποκλίσεις σε ορισμένα μεγέθη, πρόσφατες προβλέψεις επιβεβαιώνουν τη διατήρηση της ύφεσης κατά το 2011 και μάλιστα με ένα εύρος εκτιμήσεων ως προς την πτώση του ΑΕΠ που κινείται στο επίπεδο των 5 και πλέον εκατοστιαίων μονάδων. Πρόκειται για το τρίτο συνεχόμενο έτος μείωσης της οικονομικής δραστηριότητας, που συνδέεται και με τη μεταφορά των αρνητικών επιπτώσεων των προηγούμενων ετών. Η αρνητική αυτή εξέλιξη συναρτάται με τον περαιτέρω περιορισμό της ζήτησης, που αποτυπώνεται, κυρίως, στη νέα - και μεγαλύτερη, κάμψη της ιδιωτικής κατανάλωσης συνδεόμενη με τη μείωση της απασχόλησης και τη μεγέθυνση της ανεργίας, η οποία αναμένεται να κυμανθεί στο επίπεδο του 15% και πλέον, αν και νεότερες εκτιμήσεις την ανεβάζουν σε σημαντικά υψηλότερο σημείο. Η τελική εγχώρια ζήτηση, ως ποσοστό του ΑΕΠ, αναμένεται να μειωθεί κατά 6,6% περίπου, επηρεαζόμενη από τον έντονο περιορισμό των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών (-4,2%). Πτωτική εξάλλου προβλέπεται και η πορεία των επενδύσεων, που θα συνεχιστεί εκ νέου με αρνητικό ρυθμό, αν και μικρότερο σε σχέση με το προηγούμενο έτος (-8,9% έναντι του -16,5% του 2010). Θετικό στοιχείο ωστόσο αποτελεί η εξέλιξη των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, που σημείωσαν 8

11 ανάκαμψη από το Οι εξαγωγές αναμένεται να κινηθούν ευνοϊκά κατά το 2011, πρόβλεψη που πιθανά θα επαληθευτεί και κατά το 2012, αλλά με κάπως μικρότερο ρυθμό ανόδου. Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, που απεικονίζει εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τον Ιούλιο του 2011, το έλλειμμα Γενικής Κυβέρνησης, ως ποσοστό του ΑΕΠ, επιδιώκεται να κυμανθεί το 2011 σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση με το προηγούμενο έτος (-7,6%, έναντι του -10,5% κατά το 2010) ενώ το ακαθάριστο χρέος Γενικής Κυβέρνησης, που ανήλθε στο 143% του ΑΕΠ το 2010 προβλέπεται να διευρυνθεί περαιτέρω, τόσο κατά το 2011 (157%) όσο και κατά το 2012 (166%). Προβλέψεις ορισμένων μακροοικονομικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας (σε σταθερές αγοραίες τιμές έτους 2000) Ετήσιες ποσοστιαίες μεταβολές Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν - 2,0-4,5-3,8 0,6 Ιδιωτική κατανάλωση -2,2-4,5-4,8-1,2 Δημόσια κατανάλωση 10,3-6,5-8,4-5,0 Ακαθ. επενδύσεις παγίου κεφαλαίου -11,2-16,5-8,9-1,5 Εξαγωγές αγαθών & υπηρεσιών -20,1 3,8 6,4 6,7 Εισαγωγές αγαθών & υπηρεσιών -18,6-4,8-4,2-3,2 Απασχόληση -0,7-2,1-3,2 0,3 Κατά κεφαλή αποδοχές εργαζομένων 3,6-3,5-1,8 0,1 Πραγματικά μοναδιαίο κόστος εργασίας 3,7-3,5-1,8-0,2 Εναρμονισμένος Δείκτης Τιμών Καταναλωτή 1,3 4,7 2,9 1,0 Τελική εγχώρια ζήτηση (% του ΑΕΠ) -1,8-7,7-6,6-2,0 Καθαρές εξαγωγές (% του ΑΕΠ) 2,0 2,3 2,7 2,6 Αποθέματα (% του ΑΕΠ) -2,3-0,9-0,2 0,0 Έλλειμμα Γενικής Κυβέρνησης (% του ΑΕΠ) -15,4-10,5-7,6-6,5 Έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών (% του ΑΕΠ) -14,0-11,8-9,9-7,7 Ακαθάριστο χρέος Γενικής Κυβέρνησης (% του ΑΕΠ) 127,1 142,8 156,7 166,3 Ανεργία (% του εργατικού δυναμικού) 9,5 11,5 14,5 15,0 Πηγή: European Economy. Occasional Papers no. 82, European Commission, July 2011 Τα μέτρα που αποφασίστηκαν στη Σύνοδο Κορυφής των χωρών της ευρωζώνης στις 21 Ιουλίου 2011 με στόχο τη βελτίωση της βιωσιμότητας του χρέους και τη δυνατότητα αναχρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας, δεν έχουν μέχρι σήμερα εφαρμοστεί μια και η υλοποίησή τους τελεί υπό την έγκριση των εθνικών κοινοβουλίων των υπόλοιπων χωρών μελών, η οποία επιδιώκεται να πραγματοποιηθεί στο διάστημα Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου του Στο μεταξύ, η νευρικότητα και η αστάθεια που επικράτησε στις χρηματαγορές, σχεδόν αμέσως μετά τη Σύνοδο Κορυφής, δημιούργησε προβληματισμό ως προς την αποτελεσματικότητα των μέτρων που αποφασίστηκαν για τη δημοσιονομική, γενικότερα, εξυγίανση των χωρών της ευρωζώνης, αλλά και για τη δυνατότητα 9

12 αντιμετώπισης των μακροοικονομικών αδυναμιών, παράλληλα με την απαίτηση περιορισμού των δημοσιονομικών τους ελλειμμάτων σε επίπεδο μικρότερο του 3% έως το Η αβεβαιότητα πάντως που επικράτησε ενισχύθηκε και στη χώρα μας προς το τέλος Αυγούστου του τρέχοντος έτους, μετά την ανακοίνωση του Υπουργείου Οικονομικών, σύμφωνα με την οποία στο επτάμηνο Ιανουαρίου-Ιουλίου 2011 το έλλειμμα του Κρατικού Προϋπολογισμού, με προσωρινά στοιχεία, διαμορφώθηκε στα 15,571 δις ευρώ έναντι του νέου στόχου των 16,475 δις ευρώ, όπως προσδιορίστηκε μετά την έγκριση του Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος Δημοσιονομικής Στρατηγικής Η απόκλιση αυτή (5,8%) προερχόμενη κυρίως από την αύξηση των δαπανών του τακτικού προϋπολογισμού και σε μικρότερο βαθμό από την υστέρηση των εσόδων, επιδιώκεται να αντιμετωπιστεί κατά το τελευταίο πεντάμηνο του έτους με την απόδοση των φορολογικών ρυθμίσεων που περιλαμβάνονται στους εφαρμοστικούς νόμους του Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος. Η επιδίωξη ωστόσο αυτή δεν επαληθεύτηκε, μια και λίγο αργότερα, στις αρχές Σεπτεμβρίου, αποφασίστηκε από την Κυβέρνηση η επιβολή και νέων έκτακτων μέτρων. 4. Εξελίξεις στην αγροτική οικονομία Στο διάστημα των τελευταίων ετών η ευρωπαϊκή γεωργία - και η ελληνική, υπέστη και υφίσταται τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, που εκφράζεται κυρίως από την κάμψη του εμπορίου, τη μείωση της ζήτησης και τον περιορισμό των διαθέσιμων πόρων για τη στήριξη και την ανάπτυξή της. Παράλληλα, υφίσταται εντονότερα τις συνέπειες από την αστάθεια των αγορών, αλλά και τις επιπτώσεις από τις κλιματικές αλλαγές, που επιτείνουν τη συχνότητα και τη σφοδρότητα ακραίων καιρικών συνθηκών, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της απόδοσης των καλλιεργειών, την απώλεια παραγωγής και την πτώση του αγροτικού εισοδήματος. Βρίσκεται συγχρόνως αντιμέτωπη με κρίσιμα ζητήματα που συνδέονται με την ασφάλεια των τροφίμων και με την επάρκειά τους, μια και θεωρείται δεδομένη η αύξηση της ζήτησής τους στο άμεσο μέλλον. Από την άλλη πλευρά, οι ευρωπαϊκοί φορείς των αγροτών επισημαίνουν με έμφαση την ανάγκη ενίσχυσης της θέσης των αγροτών και των επιχειρήσεων τους στην εφοδιαστική αλυσίδα, μια και έχει καταστεί πλέον ευρύτερα αποδεκτό ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της προστιθέμενης αξίας των τροφίμων καρπούνται τα δίκτυα διανομής και οι μεγάλες αλυσίδες λιανικής πώλησης που έχουν αποκτήσει δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Στην Ελλάδα ειδικότερα, πριν την έναρξη της ύφεσης, ο αγροτικός τομέας κατέγραφε μεγάλη κάμψη, με σημαντική μείωση στο αγροτικό εισόδημα - ιδιαίτερα έντονη κατά το 2008 (κατά 11% περίπου), απώλεια στην αξία της φυτικής, κυρίως, παραγωγής και πτώση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας σε βασικές τιμές. Παρά τις δυσμενείς αυτές εξελίξεις, η θέση του αγροτικού τομέα στην ελληνική οικονομία εξακολουθεί να παραμένει σημαντική, κρινόμενη από τη σημαντική συμβολή του στην απασχόληση - η οποία μάλιστα παρουσίασε άνοδο κατά τη διάρκεια της τριετίας , όσο και από τη συμμετοχή του στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία, που αποκτά βαρύνουσα σημασία σε ορισμένες περιφέρειες της χώρας. Όπως εξάλλου έχει επισημανθεί και σε προηγούμενες αναφορές, ο αγροτικός τομέας αποτελεί βασικό τροφοδότη σειράς προϊόντων και υπηρεσιών, ιδιαίτερης σημασίας για τη βιομηχανία τροφίμων και ποτών, η οποία αποτελεί σταθερά τον κινητήριο μοχλό της μεταποίησης, αλλά και από τη συνεισφορά των αγροτικών προϊόντων στο εξωτερικό εμπορικό ισοζύγιο της χώρας, που παρουσιάζει σταθερότητα και δυναμισμό ακόμα και στην περίοδο της ύφεσης στην οικονομία. 10

13 Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι η παραγωγή του γεωργικού κλάδου (περιλαμβανομένης της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της δασοπονίας) με όρους ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας σε σταθερές τιμές (2000), δεν μειώθηκε κατά τη διάρκεια της ύφεσης. Αντίθετα, αυξήθηκε αισθητά τόσο κατά το 2009 (από 6,188 σε 6,865 δις f) όσο και κατά το 2010 (από 6,865 δις ευρώ σε 7,793 δις ευρώ), γεγονός που επιβεβαιώνεται και από πρόσφατη έρευνα του ΚΕΠΕ 4, στην οποία επισημαίνεται ότι ο πρωτογενής τομέας αποτέλεσε το μόνο σχεδόν τομέα της ελληνικής οικονομίας στον οποίο καταγράφηκε αύξηση οικονομικής δραστηριότητας, όταν σε άλλους σημαντικούς τομείς της οικονομίας σημειώνεται το ίδιο διάστημα μεγάλη πτώση, όπως για παράδειγμα στις κατασκευές (-18%), στη μεταποίηση (-11,8%) και στην ενέργεια (-10,3%). Ως θετική επίσης εξέλιξη θεωρείται το θετικό πρόσημο οικονομικής δραστηριότητας στον κλάδο της αλιείας κατά το 2010, μετά τη σημαντική πτώση της τόσο κατά το 2008, όσο και κατά το Σύμφωνα πάντως με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, η χρησιμοποιούμενη γεωργική γη εκτιμάται το 2009 σε 38,2 εκατ. στρέμματα περίπου, περιλαμβάνοντας αγροτικές εκμεταλλεύσεις, με μικρό μέσο μέγεθος (47 στρ.) που υπολείπεται αισθητά του μέσου όρου των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην ΕΕ-27 (126 στρ.). Στο σύνολό του ο πρωτογενής τομέας απασχολεί κατά το έτος αυτό άτομα, μέγεθος που αντιπροσωπεύει το 11,9% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας. Το επίπεδο αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο του μέσου όρου στην ΕΕ-27 (5,1%) αποτελώντας το τρίτο στη σειρά μέγεθος απασχόλησης, αμέσως μετά τη Ρουμανία (29,1%) και την Πολωνία (13%). Η αξία της παραγωγής του γεωργικού κλάδου, σε τρέχουσες τιμές, εκτιμάται το 2009 σε 10,1 δις ευρώ περίπου, ενώ η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του, σε βασικές τιμές, βρίσκεται στο χαμηλό επίπεδο των 5,6 δις ευρώ, μέγεθος που αναλογεί στο 5,4% στο σύνολο της οικονομίας. Ωστόσο το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά υψηλότερο του μέσου όρου της ΕΕ-27 (2,5%), αποτελώντας το δεύτερο στη σειρά ποσοστό συμμετοχής μεταξύ όλων των χωρών μελών, αμέσως μετά τη Δανία (5,5%). Η αξία των εισαγόμενων αγροτικών προϊόντων - περιλαμβανομένων των τροφίμων και των ποτών, βρίσκεται σε υψηλό σημείο, καλύπτοντας το 13,6% της συνολικής αξίας των εισαγωγών, με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται αρνητικό ισοζύγιο στο εμπόριο αγροτικών προϊόντων της χώρας, με έλλειμμα το οποίο κατά το 2009 υπερβαίνει το επίπεδο των 2,2 δις ευρώ. Οφείλεται ωστόσο να διευκρινιστεί, για συγκριτικούς λόγους, ότι αρνητικό παραμένει, σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής, το εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων κατά το έτος αυτό σε 15 χώρες μέλη, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο (-21,6 δις f), η Γερμανία (-10 δις f), η Ιταλία (-4,9 δις f), η Σουηδία (-4 δις f), η Πορτογαλία (-2,7 δις f) κ.α. Από την άλλη πλευρά, το μερίδιο των εξαγόμενων αγροτικών προϊόντων - περιλαμβανομένων των τροφίμων και των ποτών, στη συνολική αξία των εξαγωγών της χώρας παραμένει σημαντικό, αντιπροσωπεύοντας ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό (25%), που αποτελεί την υψηλότερη αναλογία μεταξύ όλων των χωρών μελών της ΕΕ ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Τεύχος 15, Ιούνιος

14 Βασικά μεγέθη αγροτικού τομέα κατά το 2009 Μεγέθη ΕΕ-27 Ελλάδα Χρησιμοποιούμενη γεωργική γη (σε 1000 εκτάρια) Αριθμός γεωργικών εκμεταλλεύσεων (σε 1000, το 2007) Έκταση ανά εκμετάλλευση (σε εκτάρια, το 2007) 12,6 4,7 Αριθμός απασχολουμένων πρωτογενούς τομέα (σε 1000) Ποσοστό απασχόλησης πρωτογενούς τομέα στο σύνολο (%) 5,1 11,9 Αξία προϊόντος γεωργικού τομέα, σε τρέχουσες τιμές (δις f) 334,274 10,106 Ακαθάριστη Προτιθέμενη Αξία, σε βασικές τιμές (δις f) 129,312 5,653 Ποσοστό γεωργίας στο ΑΕΠ (%) 1,1 2,4 Ποσοστό ΑΠΑ πρωτογενούς τομέα στο σύνολο της οικονομίας (%) 2,5 5,4 Μερίδιο εισαγωγών αγροτικών προϊόντων στο σύνολο (%) 7,7 13,6 Μερίδιο εξαγωγών αγροτικών προϊόντων στο σύνολο (%) 6,8 25,0 Εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων (σε δις f) - 1,251-2,291 Ποσοστό δαπάνης νοικοκυριών σε αγροτικά προϊόντα (%, το 2008) 16,4 20,2 Πηγή: European Commission, Agriculture in the EU, Statistical and Economic Information, Report 2010, March Αγροτικό εισόδημα Στο διάστημα των τελευταίων ετών το αγροτικό εισόδημα κατέστη εξαιρετικά ευάλωτο στην ΕΕ, με αποτέλεσμα τη μεγέθυνση της απόστασής του από το μέσο εισόδημα των μισθωτών, από το οποίο υπολείπεται πλέον αισθητά 5. Σύμφωνα με πρόσφατη έκδοση 6 της Επιτροπής, το αγροτικό εισόδημα στην ΕΕ-27, μετά τη σημαντική του αύξηση κατά το 2007 υπέστη δύο αλλεπάλληλες πτώσεις το 2008 και το 2009, με αποτέλεσμα να βρεθεί, σε πραγματικούς όρους, στο επίπεδο του Ετήσια μεταβολή αγροτικού εισοδήματος Δείκτης Α (2005=100) ΕΕ-27 ΕΕ-16 Ελλάδα Μεταβολή (%) Δείκτης (2005=100) Α Μεταβολή (%) Δείκτης (2005=100) Α Μεταβολή (%) ,0 +4,0 103,3 +3,3 98,3-1, ,8 +10,4 112,1 +8,5 99,0 +0, ,9-4,3 102,8-8,3 88,2-10, ,9-10,0 91,4-11,1 89,6 +1, ,1 +12,3 104,9 +14,8 86,5-3,5 Πηγή: Eurostat, Στην Ελλάδα το αγροτικό εισόδημα, παρουσίασε το 2009 οριακή άνοδο (+1,6%), ενώ αύξηση σημειώνεται σε τέσσερα επιπλέον κράτη μέλη, όπως η Πολωνία (+23,7%), η Φινλανδία (+16,6%), η Μάλτα (+11,8%) και η Κύπρος (+7,7%). 5 Αν και υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι χαρακτηριστικό ότι κατά το 2008, το μέσο αγροτικό εισόδημα στην ΕΕ-27, πριν από τη μεγάλη κάμψη του κατά το 2009, αντιστοιχούσε στο 58% του μέσου μισθού στο σύνολο της οικονομίας. 6 Situation and Prospects for EU Agriculture and Rusal areas, March

15 Στα υπόλοιπα 22 κράτη μέλη της ΕΕ-27 παρουσιάζεται κατά το 2009 μεγάλη κάμψη του αγροτικού εισοδήματος, με την πλέον ραγδαία πτώση να καταγράφεται στο Λουξεμβούργο (-33,1%) και στην Ουγγαρία (-30,1%), ακολουθούμενη από τη Δανία (-24,5%), τη Σουηδία (-23%), την Ιρλανδία (-23%), τη Σλοβακία (-23%), τη Βουλγαρία (-22,3%), την Αυστρία (-21,3%), τη Γερμανία (-21%), τη Ρουμανία (-19,2%) και τη Γαλλία (-18,5%). Εκτιμήσεις μεταβολής αγροτικού εισοδήματος 2010/2009 στην ΕΕ-27 Χώρες Μεταβολή % Δείκτης Α έτους 2010 (2005=100) Χώρες Μεταβολή % Δείκτης Α έτους 2010 (2005=100) ΕΕ ,3 111,1 Λιθουανία +14,2 121,8 Δανία +56,5 78,7 Μάλτα +13,2 114,4 Εσθονία +46,2 138,2 Αυστρία +13,1 106,2 Ολλανδία +38,9 122,1 Πορτογαλία +8,5 109,2 Γαλλία +34,3 116,3 Πολωνία +7,8 145,2 Σουηδία +28,3 121,7 Ισπανία +7,7 101,7 Ιρλανδία +27,3 85,3 Σλοβενία +7,0 92,8 Βουλγαρία +26,6 158,7 Σλοβακία +4,2 115,2 Λετονία +24,8 127,8 Κύπρος -0,3 92,0 Βέλγιο +24,7 134,3 Φινλανδία -0,7 107,8 Γερμανία +22,4 124,6 Ιταλία -2,8 83,6 Λουξεμβούργο +22,3 70,2 Ελλάδα -3,5 86,5 Τσεχία +15,6 113,9 Ρουμανία -3,6 89,1 Ουγγαρία +15,0 123,3 Ην. Βασίλειο -6,4 121,3 Πηγή: Eurostat, Όπως αναφέρεται σε προηγούμενη έρευνα της Eurostat 7, η μεγάλη αυτή πτώση του αγροτικού εισοδήματος στην ΕΕ-27 κατά το 2009 συνδέεται με την κάμψη των πραγματικών τιμών παραγωγού κατά 10,7% περίπου, προερχόμενη από τη μεγάλη μείωση της μέσης τιμής παραγωγού στη φυτική παραγωγή (-12,8%, αποδιδόμενη κυρίως στην κάμψη των τιμών των σιτηρών), αλλά και στη ζωική παραγωγή (-8,3%, αποδιδόμενη κυρίως στην κάμψη των τιμών του γάλακτος) μια και ο όγκος παραγωγής μειώθηκε ελάχιστα. Η ανάκαμψη των τιμών παραγωγού κατά το 2010 στην ΕΕ-27, σύμφωνα με προσωρινές εκτιμήσεις της Eurostat, είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική αύξηση του αγροτικού εισοδήματος κατά 12,3%, συνδεόμενη, σχεδόν αποκλειστικά, με τη σημαντική αύξηση των τιμών των εκροών, σε πραγματικούς όρους, σε σχέση με την οριακή αύξηση των τιμών των εισροών, που προσδιορίζουν το κόστος παραγωγής. Στη φυτική παραγωγή, όπου ο όγκος παραγωγής αναμένεται να παρουσιάσει οριακή μείωση (-2,4%), η μέση αύξηση των τιμών παραγωγού στην ΕΕ-27 εκτιμάται στο επίπεδο του 8,9%, ιδιαίτερα έντονη στους ελαιούχους σπόρους (+27,1%) στα δημητριακά (+22,5%), αλλά και σε άλλα προϊόντα, ενώ στη ζωική παραγωγή, χωρίς αισθητή μεταβολή στο μέγεθος της παραγωγής, σημαντική ήταν η μέση άνοδος των τιμών στο αγελαδινό γάλα (+9,4%) και στο αιγοπρόβειο κρέας (+7%). Κατά το 2010, όπως φαίνεται στα στοιχεία του προηγούμενου πίνακα, το πραγματικό αγροτικό εισόδημα εκτιμάται ότι θα μειωθεί στην Ελλάδα κατά 3,5% περίπου. Η κάμψη αυτή συνδέεται, 7 Eurostat, Newsrelease 201/2010, December

16 κυρίως, με τη σημαντική μείωση του όγκου παραγωγής σε ορισμένες αροτραίες καλλιέργειες με ιδιαίτερη βαρύτητα, όπως το βαμβάκι, του οποίου η παραγωγή μειώθηκε κατά 25% περίπου εξαιτίας της εκτεταμένης προσβολής που ενέσκηψε, τα σιτηρά, η βιομηχανική τομάτα, τα ζαχαρότευτλα κ.α. Συνδέεται επίσης με τη σημαντική πτώση των τιμών παραγωγού σε ορισμένα σημαντικά προϊόντα, όπως τα φρούτα και το σκληρό σιτάρι, καθώς επίσης και με την κάμψη ή τη στασιμότητα των τιμών παραγωγού στα προϊόντα του ελαιοκομικού κλάδου, αλλά και με τις γενικότερες δυσμενείς επιπτώσεις της ύφεσης στην οικονομία. Το αποτέλεσμα ήταν ο περιορισμός της προσφοράς και η πτώση της ακαθάριστης αξίας της παραγωγής σε βασικές τιμές, όπως αναφέρεται στη συνέχεια. Σωρευτικά, στο διάστημα της πενταετίας το αγροτικό εισόδημα στην Ελλάδα εκτιμάται από τη Eurostat ότι μειώθηκε κατά 13,5 ποσοστιαίες μονάδες, ενώ στο ίδιο διάστημα, συγκριτικά, το αγροτικό εισόδημα στην ΕΕ-27 αυξήθηκε κατά 11% και στις χώρες της ευρωζώνης κατά 5% περίπου. Κρίσιμη πάντως παράμετρος της πτώσης του αγροτικού εισοδήματος παραμένει η σημαντική αύξηση του κόστους παραγωγής, όπως εκφράζεται από το μέσο γενικό δείκτη εισροών, ο οποίος αυξήθηκε κατά 11% το 2008 και κατά 4% περίπου το Το 2010 η άνοδος του δείκτη εισροών υπολείπεται σημαντικά των τιμών παραγωγού, όπως εκφράζονται από το μέσο δείκτη εκροών, που αυξήθηκε αισθητά, με αποτέλεσμα να καταγράφεται θετική διαφορά μεταξύ τιμών παραγωγού και κόστους παραγωγής (+9,3%). Εξέλιξη διαφοράς κόστους παραγωγής και τιμών παραγωγού (χωρίς τις επιδοτήσεις) Κόστος παραγωγής Μέσος Γενικός Δείκτης Εισροών (2005=100) Μεταβολή (%) Τιμές παραγωγού Μέσος Γενικός Δείκτης Εκροών (2005=100) Μεταβολή (%) Διαφορά (1) (2) (3) (4) (2-4) ,0 100, ,9 3,90 107,5 7,50 3, ,5 6,35 118,9 10,60 4, ,7 11,04 114,9-3,36-14, ,4-5,95 112,4-2,18 3, ,2 4,16 127,5 13,43 9,27 Ιαν.- Ιούνιος ,3 112,3 Ιαν.- Ιούνιος ,9 9,81 114,6 2,05-7,76 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ Οι συνέπειες ωστόσο της ανόδου του κόστους των εισροών ήταν ιδιαίτερα αισθητές κατά το τελευταίο διάστημα στη ζωική παραγωγή, στοιχείο που επέδρασε και επιδρά αρνητικά στο εισόδημα των κτηνοτρόφων. Το γεγονός αυτό, οφείλεται κυρίως στην εκρηκτική αύξηση των τιμών των ζωοτροφών, που αποτελούν άλλωστε το μεγαλύτερο μέρος του κόστους των εισροών στον αγροτικό τομέα 8, με αποτέλεσμα να θέσει - και να συνεχίζει να θέτει, σε κρίση τον κλάδο της κτηνοτροφίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο δείκτης των εισροών στις ζωοτροφές τον Ιούνιο του 2011 πλησίασε το 8 Σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής (Agriculture in the EU, Statistical and Economic Information, Report 2010), η δαπάνη των ζωοτροφών στην Ελλάδα κατά το 2009 αποτελεί το 36,8% του συνολικού κόστους των αγροτικών εισροών, ακολουθούμενη αμέσως μετά από τη δαπάνη για ενέργεια και λιπαντικά (22,5%). 14

17 επίπεδο των 143 μονάδων, παρουσιάζοντας άνοδο 20% περίπου σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του προηγούμενου έτους. Μεγαλύτερη ωστόσο είναι η αύξηση που καταγράφεται σε επιμέρους δείκτες ορισμένων βασικών ζωοτροφών, όπως ο αραβόσιτος για κτηνοτροφική χρήση (+32,2%) και το κριθάρι ζωοτροφής (+24,5%) ενώ οι τρέχουσες τιμές στην αγορά των προϊόντων αυτών σημειώνουν πολύ μεγαλύτερη αύξηση, της τάξεως του 50% και πλέον. Εξάλλου, ιδιαίτερα έντονη αύξηση καταγράφεται στο κόστος των εισροών για ενέργεια και λιπαντικά, με το σχετικό δείκτη να υπερβαίνει τον Ιούνιο του 2011 το επίπεδο των 171 μονάδων, παρουσιάζοντας άνοδο της τάξεως του 16,4% σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του προηγούμενου έτους. Μεγάλη επίσης αύξηση σημειώνεται στα αναλώσιμα μέσα, με το δείκτη να υπερβαίνει τον Ιούνιο του 2011 τις 141 μονάδες (αύξηση κατά 12,7%), αλλά και στα λιπάσματα με τον αντίστοιχο δείκτη να κινείται στο επίπεδο των 143 μονάδων (αύξηση κατά 7,7%). Από την άλλη πλευρά, σημαντική κάμψη καταγράφεται στο πρώτο 6μηνο του 2011 στις τιμές παραγωγού ορισμένων σημαντικών προϊόντων της φυτικής παραγωγής, ιδιαίτερα έντονη στα κηπευτικά - με μεγάλη μείωση του δείκτη εκροών τον Ιούνιο του 2011 στη νωπή τομάτα (-19,8%) και σε ορισμένα φρούτα, όπως τα κεράσια και τα ροδάκινα, ενώ στασιμότητα, ή και οριακή άνοδος παρατηρείται στις τιμές των προϊόντων της ζωικής παραγωγής. Οι εξελίξεις αυτές κατά το πρώτο 6μηνο του 2011 επέδρασαν αρνητικά στο αγροτικό εισόδημα, εξαιτίας της σημαντικής αύξησης του κόστους παραγωγής (+9,8%) σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2010, ενώ οι τιμές παραγωγού δείχνουν οριακή άνοδο (+2%), με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται ένας ιδιαίτερα υψηλός αρνητικός δείκτης εισοδήματος (-7,8%). Σημειώνεται πάντως ότι το αγροτικό εισόδημα, σε σχέση με τις δύο βασικές πηγές διαμόρφωσής του, τις κοινοτικές επιδοτήσεις (άμεσες ενισχύσεις) και τα ακαθάριστα έσοδα από τη διάθεση της πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής στην αγορά, δεν κατανέμεται ομοιόμορφα μεταξύ των Περιφερειών της χώρας. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της ΠΑΣΕΓΕΣ, κατά το 2009 οι άμεσες ενισχύσεις που καταβλήθηκαν στους δικαιούχους παραγωγούς (2,14 δις f) κάλυψαν το 38% περίπου της συνολικής ακαθάριστης αξίας (5,69 δις f) που προκύπτει από τις δύο αναφερόμενες πηγές εισοδήματος, ενώ το υπόλοιπο και μεγαλύτερο μέρος (62%) προέρχεται κατά το έτος αυτό από την πώληση της παραγωγής. Η αναλογία μάλιστα αυτή είναι ακόμα μεγαλύτερη γιατί η εκτίμηση των ακαθάριστων εσόδων από την πώληση της πρωτογενούς παραγωγής αναφέρεται μόνο στους αγρότες του ειδικού καθεστώτος (που αποτελούν με εισοδηματικά κριτήρια το 95% των αγροτών), μια και για τους αγρότες του κανονικού καθεστώτος δεν διατέθηκαν στοιχεία. Όπως προέκυψε από την έρευνα αυτή, η Κεντρική Μακεδονία συγκεντρώνει, με σημαντική διαφορά από τις άλλες Περιφέρειες, το μεγαλύτερο μέγεθος της ακαθάριστης αξίας που προέρχεται από τις δύο αυτές πηγές εισοδήματος (1,245 δις f), ακολουθούμενη από την Θεσσαλία (834 εκατ. f), την Κρήτη (689 εκατ. f) την Πελοπόννησο (631 εκατ. f) και τις άλλες Περιφέρειες, ενώ σημαντικά μικρότερα μεγέθη αντιστοιχούν στην Αττική (77 εκατ. f), στα Ιόνια Νησιά (69 εκατ. f) και στο Νότιο Αιγαίο (48 εκατ. f), όπως φαίνεται και στο διάγραμμα που ακολουθεί. 15

18 Περιφερειακή κατανομή συνολικής ακαθάριστης αξίας πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής έτους εκατ. ευρώ Kεντρ. Mακεδονία Θεσσαλία Kρήτη Πελοπόννησος Δυτ. Eλλάδα Aν. Mακεδ. & Θράκη Στ. Eλλάδα Δυτ. Mακεδονία Ήπειρος Bορ. Aιγαίο Aττική Iόνια Nησιά N. Aιγαίο Aκαθάριστη αξία αγροτ. παραγωγής Άμεσες ενισχύσεις 2009 Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, η αναλογία της εμπορικής αξίας στο ακαθάριστο αγροτικό εισόδημα σε σχέση με εκείνη των άμεσων ενισχύσεων, με εξαίρεση την Περιφέρεια Αττικής που παραδοσιακά συγκεντρώνει μεγάλο μέρος των εμπορικών συναλλαγών, είναι μεγαλύτερη στην Περιφέρεια της Ηπείρου (72%) και της Πελοποννήσου (70%) και μικρότερη στα Ιόνια Νησιά (44%). Κατανομή αξίας άμεσων ενισχύσεων και πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής το 2009 ανά Περιφέρεια Αποσυνδεδεμένες από την παραγωγή άμεσες ενισχύσεις Αξία πρωτογ. αγροτικής παραγωγής Συνολική ακαθάριστη αξία Εμπορ. αξία / συνολική ακαθ. αξία Περιφέρεια Πλήθος δικαιούχων Αξία (εκ. f) Ποσοστό (%) (εκ. f) (εκ. f) Ποσοστό (%) =3+5 7=5/6 Κεντ. Μακεδονία ,7% % Θεσσαλία ,6% % Κρήτη ,7% % Πελοπόννησος ,8% % Δυτ. Ελλάδα ,8% % Αν. Μ. & Θράκη ,8% % Στ. Ελλάδα ,6% % Δυτ. Μακεδονία ,9% % Ήπειρος ,4% % Βορ. Αιγαίο ,6% % Αττική ,4% % Ιόνια Νησιά ,8% % Ν. Αιγαίο ,9% % Σύνολο % % Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Ενώσεων Αγροτ. Συν/σμών και Γ.Γ.Π.Σ. Υπ. Οικονομικών Η έρευνα αυτή, η οποία, ως ένα βαθμό, εκφράζει τη δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ των Περι- 16

19 φερειών ως προς τον προσανατολισμό της αγροτικής παραγωγής τους προς την αγορά, θα συνεχιστεί και για το έτος 2010, ώστε να εκτιμηθεί με συγκριτικά στοιχεία η εξέλιξη της τάσης αυτής. 4.2 Αγροτική παραγωγή Οι εξελίξεις στην αγροτική παραγωγή που αναφέρονται στη συνέχεια καλύπτουν τις σημαντικότερες καλλιέργειες της χώρας και τα κυριότερα μεγέθη της ζωικής παραγωγής από το 2006 και έπειτα για συγκριτικούς λόγους, αλλά και γιατί το έτος αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως έτος αναφοράς μια και συνδέεται με την εφαρμογή των ριζικών μεταρρυθμίσεων της ΚΑΠ. Παράλληλα, παρουσιάζονται ορισμένες εκτιμήσεις που αφορούν σε προηγούμενες εμπορικές περιόδους, αλλά και ορισμένες προβλέψεις ως προς την τρέχουσα, προερχόμενες κυρίως από στοιχεία που παρακολουθούν τα στελέχη της ΠΑΣΕΓΕΣ κατά τη συμμετοχή τους στις Ομάδες Εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αλλά και από ειδικές αναφορές τους σε σχέση με πρόσφατες εξελίξεις στην αγορά. Τα σιτηρά αποτελούν τη σημαντικότερη καλλιέργεια της χώρας, καλύπτοντας κατά το 2009 το 30% περίπου της χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης. Το 2008, εξαιτίας της ιδιαίτερα σημαντικής ανόδου των τιμών της εμπορικής περιόδου, η παραγωγή σιτηρών αυξήθηκε στο σύνολό της κατά 24%, για να ακολουθήσει το 2009, μετά την κάθοδο των τιμών, πτώση (-12%) στο επίπεδο των 4 εκατ. τόνων. Όπως φαίνεται και στα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, η παραγωγή σκληρού σίτου ανήλθε στο επίπεδο του 1,38 εκατ. τόνων, ενώ αυξητική τάση με μικρές αποκλίσεις καταγράφεται στη διάρκεια της τετραετίας στην παραγωγή μαλακού σίτου. Με σημαντικές διακυμάνσεις εξελίχθηκε η παραγωγή αραβόσιτου, ενώ στο ρύζι η παραγωγή κινήθηκε ανοδικά, πλησιάζοντας το 2009 το επίπεδο των τόνων, όπως φαίνεται και στα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, καταγράφοντας αυξητικό ρυθμό κατά το 2010 ( τόνοι), ποσότητα που αναμένεται να διατηρηθεί και κατά το Κατά την εμπορική περίοδο 2010/2011 η παραγωγή σκληρού σίτου εκτιμάται ότι κυμάνθηκε στο ύψος του 1,28 εκατ. τόνων, αλλά η τάση προβλέπεται πτωτική κατά την τρέχουσα περίοδο (2011/2012) με την παραγωγή να πλησιάζει το επίπεδο του 1 εκατ. τόνων περίπου. Κάμψη επίσης αναμένεται στην παραγωγή μαλακού σίτου, που προβλέπεται να περιορισθεί κατά το 2011 στο ύψος των τόνων περίπου. Στον αραβόσιτο, μετά την κάμψη (-4%) του 2010, η παραγωγή κατά την τρέχουσα περίοδο προβλέπεται να κινηθεί ανοδικά, πλησιάζοντας το επίπεδο του 1,9 εκατ. τόνων περίπου. Στο κριθάρι, αναμένεται για τρίτο συνεχόμενο έτος αισθητή πτώση της παραγωγής, η οποία προβλέπεται να ανέλθει στο ύψος των τόνων, ενώ η παραγωγή βρώμης προβλέπεται να ανέλθει στο επίπεδο των τόνων περίπου. Συνολικά, πάντως η παραγωγή σιτηρών από το επίπεδο των 3,673 εκατ. τόνων του 2010 προβλέπεται να σημειώσει κατά το 2011 οριακή άνοδο (3,722 εκατ. τόνοι). 17

20 Εξέλιξη της παραγωγής ορισμένων αγροτικών προϊόντων (σε 1000 τόνους) Προϊόν * 2011** Σιτάρι σκληρό Σιτάρι μαλακό Αραβόσιτος Ρύζι Καπνός 22 21,5 20,3 20, Βαμβάκι Τομάτες βιομηχ Ζαχαρότευτλα Ελαιόλαδο Σταφίδα Κρασί Λεμόνια 85 46, Πορτοκάλια Μήλα Ροδάκινα Κρέας αιγοπρβ Κρέας βόειο Γάλα αγελαδινό Γάλα αιγοπρβ Μέλι Σύνολο Μεταβολή (%) -18,21 4,90-7,70-6,70-4,38 Πηγή: Έρευνα ΠΑΣΕΓΕΣ, * Προσωρινά στοιχεία, ** Προβλέψεις. Οι άλλες αροτραίες καλλιέργειες, που κυρίως περιλαμβάνουν το βαμβάκι, τον καπνό, τα ζαχαρότευτλα και τη βιομηχανική τομάτα, πριν υποστούν τις δυσμενείς συνέπειες των αποφάσεων της ΚΑΠ - από τον Απρίλιο του 2004 μέχρι και το Νοέμβριο του από τις αποφάσεις του πολιτικού συμβιβασμού στο Συμβούλιο για τον λεγόμενο έλεγχο υγείας της ΚΑΠ, αποτελούσαν ένα σημαντικό μέρος των καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας. Η καλλιέργεια βάμβακος, εκτιμάται ότι περιορίστηκε κατά 18% και πλέον, από τα 3,4 εκατ. στρέμματα της περιόδου 2007/2008 στο επίπεδο των 2,8 εκατ. στρεμμάτων κατά την περίοδο 2008/2009, με συνέπεια τη σημαντική πτώση της παραγωγής σύσπορου προϊόντος. Η παραγωγή μειώθηκε εκ νέου το 2009, αλλά μεγαλύτερη ήταν η πτώση κατά το 2010 εξαιτίας των επιπτώσεων εκτεταμένης προσβολής από πράσινο σκουλήκι στο μεγαλύτερο μέρος των καλλιεργούμενων εκτάσεων, αλλά και από τις ισχυρές βροχοπτώσεις με την έναρξη της περιόδου συγκομιδής. Κατά την τρέχουσα περίοδο αναμένεται αύξηση των καλλιεργούμενων με βαμβάκι εκτάσεων και η παραγωγή προβλέπεται να ανακάμψει, ωθούμενη από τη διατήρηση των εμπορικών τιμών σε υψηλά επίπεδα, με πιθανότητα να κυμανθεί στο επίπεδο των τόνων, εφόσον βέβαια δεν προκύψουν δυσμενείς καιρικές συνθήκες, ή προσβολές επιδημικού χαρακτήρα. Η παραγωγή καπνού προβλέπεται να σημειώσει μικρή κάμψη κατά το 2011, αλλά ιδιαίτερα έντονη προβλέπεται η πτώση της παραγωγής ζαχαρότευτλων, η οποία, όπως αναμένεται, δεν θα υπερβεί το επίπεδο των τόνων, έναντι παραγωγής τόνων κατά το Η αρνητική αυτή εξέλιξη, παρά τη διατήρηση των τιμών της ζάχαρης στην παγκόσμια αγορά σε σταθερά υψηλά επίπεδα, από την αρχή της περιόδου 2010/2011 μέχρι και πρόσφατα, συνδέεται με τη σημαντική αύξηση του κόστους παραγωγής και κυρίως με την αβεβαιότητα που επικρατεί μεταξύ των τευτλοπαραγωγών σε σχέση με την εξέλιξη των διαδικασιών πώλησης του πλειοψηφικού πακέτου μετοχών που διαθέτει η ΑΤΕ στην Ελληνική Βιομηχανία Ζάχαρης και τη συνέχιση της λειτουργίας 18

21 των εργοστασίων της. Μείωση κατά 14% παρουσίασαν οι εκτάσεις που καλλιεργήθηκαν με βιομηχανική τομάτα το 2010 σε σχέση με το 2009, ενώ περιορίστηκε και ο αριθμός των παραγωγών που ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του προϊόντος. Η παραγωγή μειώθηκε κατά 23% περίπου ανερχόμενη το 2010 σε τόνους, ενώ νέα κάμψη αναμένεται και κατά το 2011, με την παραγωγή να προβλέπεται να κυμανθεί στο επίπεδο των τόνων περίπου. Η ελαιοκαλλιέργεια παραμένει μια από τις σημαντικότερες αγροτικές δραστηριότητες της χώρας, καλύπτοντας το 2009 έκταση της τάξεως των 8,4 εκατ. στρεμμάτων περίπου, που αντιστοιχεί στο 22% της χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης. Το μεγαλύτερο μέρος των καλλιεργούμενων ελαιώνων προορίζεται για την παραγωγή ελαιόλαδου. Από το 2007 και έπειτα, μετά και από τις επιπτώσεις των πυρκαγιών του έτους αυτού, η παραγωγή ελαιόλαδου σημειώνει πτωτική πορεία, επηρεαζόμενη κυρίως από τις χαμηλές τιμές διάθεσης του προϊόντος από το 2009 και έπειτα, που καλύπτουν οριακά το κόστος παραγωγής, με συνέπεια την αποθάρρυνση των παραγωγών. Την περίοδο 2007/2008 η παραγωγή ελαιόλαδου περιορίστηκε στους τόνους περίπου, ανακάμπτοντας την επόμενη στο επίπεδο των τόνων. Το 2010 η παραγωγή ελαιόλαδου κυμάνθηκε σε χαμηλότερο επίπεδο, ενώ αναμένεται και νέα κάμψη της παραγωγής κατά το 2011, με ποσότητα που δεν προβλέπεται να υπερβεί το επίπεδο των τόνων. Χωρίς σημαντικές αποκλίσεις εξελίχθηκε η παραγωγή της βρώσιμης ελιάς, κυμαινόμενη το 2010 στο επίπεδο των τόνων, ενώ δεν φαίνεται να υπάρξει μεταβολή κατά το 2011, με την παραγωγή να αναμένεται να κινηθεί στο επίπεδο των τόνων περίπου. Η καλλιέργεια οινάμπελων αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό κλάδο της αγροτικής παραγωγής, καταλαμβάνοντας την περίοδο 2009/2010 έκταση της τάξεως των στρεμμάτων περίπου, με οινοποιήσιμες ποικιλίες, εκ των οποίων, εκτός της Κρήτης και της Εύβοιας, περίπου στρέμματα καλλιεργούνται στις νησιωτικές περιοχές της χώρας. Στο διάστημα της πενταετίας η παραγωγή επιτραπέζιων οίνων σημειώνει πτωτική πορεία, ιδιαίτερα έντονη από το 2008 και έπειτα. Το 2009, σύμφωνα με στοιχεία της Κεντρικής Συνεταιριστικής Ένωσης Αμπελοοινικών Προϊόντων, η πτώση της παραγωγής επιτραπέζιων οίνων ήταν ιδιαίτερα έντονη (-13%), φθάνοντας τους τόνους, ενώ και νέα κάμψη της παραγωγής (-7,9%) καταγράφεται κατά το Κρίση ωστόσο αναμένεται να αντιμετωπίσει ο κλάδος κατά το 2011, με κάμψη της παραγωγής εξαιτίας της εκτεταμένης προσβολής των αμπελώνων από περονόσπορο, με αποτέλεσμα να αναμένεται μεγάλη μείωσή της, κατά 20% περίπου. Με κάμψη εξάλλου εξελίσσεται η παραγωγή σταφίδας, στηριζόμενη κυρίως στον εξαγωγικό προσανατολισμό της κορινθιακής. Η έκταση και η παραγωγή εσπεριδοειδών σημειώνουν κάμψη στο διάστημα της πενταετίας Αν και δεν υπάρχουν ακριβή και συνεκτικά στοιχεία 9, σύμφωνα με ορισμένες στατιστικές απογραφές η έκταση των εσπεριδοειδών κατά το 2006 κυμαινόταν στο επίπεδο των στρεμμάτων ενώ το 2009 εκτιμάται ότι περιορίστηκε στο επίπεδο των στρεμμάτων περίπου. Τα πορτοκάλια καλύπτουν, κατά μέσο όρο, το 85% περίπου της συνολικής παραγωγής εσπεριδοειδών και η παραγωγή τους περιορίστηκε σημαντικά κατά το 2009 (-21%), για να ανέλθει το 2010 στους τόνους περίπου. Την περίοδο 2011/2012 αναμένεται αισθητή κάμψη της παραγωγής, η οποία δεν προβλέπεται να υπερβεί την ποσότητα των τόνων. Η παραγωγή λεμονιών καταγράφει έντονα πτωτική πορεία εξαιτίας των εκτεταμένων καταστροφών από παγετό που προκλήθηκαν στην καλλιέργεια, κυρίως κατά το 2004, αλλά και το 2008, με αποτέλεσμα την απώλεια του 50% 9 Τονίζεται η πολύ μεγάλη απόκλιση των στοιχείων της αγροτικής παραγωγής που συγκεντρώνει το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων σε σχέση με εκείνα που δημοσιεύει η ελληνική στατιστική αρχή, ζήτημα που πρέπει κάποτε να αντιμετωπιστεί. 19

22 και πλέον της παραγωγής, που κινήθηκε με πτωτικούς ρυθμούς τόσο κατά το 2009, όσο και κατά και το Το 2011 αναμένεται ανάκαμψη της παραγωγής που προβλέπεται να κυμανθεί στο επίπεδο των τόνων περίπου. Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι η καλλιέργεια λεμονιών, μετά τις σημαντικές καταστροφές που υπέστη δεν έχει υποστηριχθεί, με αποτέλεσμα να παρουσιάζονται τάσεις εγκατάλειψής της από τους παραγωγούς σε ορισμένες σημαντικές παραγωγικές περιοχές της χώρας, όπως η Αχαΐα. Η καλλιέργεια οπωρώνων για την παραγωγή νωπών φρούτων συνεχίζει να αποτελεί σημαντική αγροτική δραστηριότητα, παρά την κάμψη που σημειώνεται κατά το διάστημα Σύμφωνα με ορισμένες στατιστικές αναφορές η έκταση των οπωρώνων υπολογίζεται, κατά το 2006, στο ύψος των στρεμμάτων περίπου, καλυπτόμενη κυρίως από ροδακινιές (56%), μηλιές (17%), κερασιές (12%), βερικοκιές (7,5%), αχλαδιές (5,7%) και άλλα είδη, με συνολική παραγωγή φρούτων που ανέρχονταν στο επίπεδο του 1,27 εκατ. τόνων περίπου. Σύμφωνα ωστόσο με ορισμένες εκτιμήσεις οι καλλιεργούμενες εκτάσεις των οπωρώνων έχουν περιοριστεί κατά 15% περίπου στο διάστημα , αλλά αισθητή ανάπτυξη της καλλιέργειας παρατηρείται σε ορισμένα είδη, όπως τα ρόδια και τα ακτινίδια. Το μεγαλύτερο μέρος έκτασης των οπωρώνων αναφέρεται στα ροδάκινα, με τις δύο γνωστές κατηγορίες τους, τα συμπύρηνα (που προορίζονται για μεταποίηση, καλύπτοντας παραδοσιακά την μεγαλύτερη αναλογία), αλλά και τα επιτραπέζια. Η αναλογία ωστόσο της έκτασης και της παραγωγής των δύο αυτών κατηγοριών έχει μεταβληθεί αισθητά, ιδιαίτερα από το 2007 και έπειτα, εξαιτίας της στροφής των παραγωγών προς την καλλιέργεια επιτραπέζιων ροδάκινων, ωθούμενων από τη σημαντικά υψηλότερη τιμή διάθεσής τους στην αγορά έναντι των συμπύρηνων. Το 2010 πάντως η παραγωγή ροδάκινων εκτιμάται στο ύψος των τόνων, καλυπτόμενη κυρίως από τα συμπύρηνα ( τόνοι) και δευτερευόντως από τα επιτραπέζια ( τόνοι). Κατά την τρέχουσα περίοδο προβλέπεται εκ νέου κάμψη της παραγωγής συμπύρηνων και αύξηση της παραγωγής επιτραπέζιων, με αποτέλεσμα η συνολική παραγωγή να αναμένεται να κυμανθεί στο επίπεδο των τόνων περίπου. Σημειώνεται πάντως ότι κατά την τρέχουσα περίοδο συγκομιδής οι τιμές των επιτραπέζιων ροδάκινων κατέρρευσαν, κυρίως εξαιτίας της υπερπροσφοράς. Η παραγωγή μήλων τα τελευταία έτη παραμένει σταθερή, κυμαινόμενη στο επίπεδο των τόνων περίπου, ενώ σταθερή διατηρείται και η παραγωγή βερίκοκων με ποσότητες που εκτιμώνται στους τόνους περίπου. Η παραγωγή αχλαδιών μετά τη σημαντική κάμψη της κατά το 2009 εκτιμάται ότι ανήλθε το 2010 στο επίπεδο των τόνων περίπου, αλλά το 2011 δεν προβλέπεται να υπερβεί τους τόνους. Με θετικούς ρυθμούς όμως εξελίχθηκε η παραγωγή ακτινιδίων στο διάστημα της αναφερόμενης πενταετίας, πλησιάζοντας το 2010 το επίπεδο των τόνων περίπου, ενώ άνοδος της παραγωγής προβλέπεται και κατά το Σημαντική πτώση της ζήτησης και της παραγωγής αναμένεται κατά την τρέχουσα περίοδο στην καλλιέργεια καρπουζιών και πεπονιών, ενώ κρίση φαίνεται ότι θα αντιμετωπίσει η παραγωγή νωπής τομάτας, αλλά και ορισμένων άλλων κηπευτικών, τόσο στις υπαίθριες όσο και στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, από τον περιορισμό της ζήτησης που επηρεάστηκε αρνητικά εξαιτίας και των επιφυλάξεων που δημιούργησε στην κατανάλωση το ενδεχόμενο επιπτώσεων στην υγεία από το βακτήριο E. coli. Η ζωική παραγωγή διατηρείται, σε γενικές γραμμές, σταθερή κατά το διάστημα των τελευταίων ετών παρά τα σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η κτηνοτροφία, συνδεόμενα κυρίως με την κατακόρυφη αύξηση του κόστους των εισροών και τη μείωση, ή τη στασιμότητα των τιμών διάθεσης των προϊόντων στην αγορά. 20

23 Ειδικότερα, στην αιγοπροβατοτροφία, η οποία αποτελεί παραδοσιακά δυναμικό κλάδο της κτηνοτροφίας, δεν διαπιστώνονται σημαντικές μεταβολές ως προς το ζωικό κεφάλαιο (12,8 εκατ. αιγοπρόβατα το 2010), παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των παραγωγών μειώνεται από το 2007 και έπειτα (από παραγωγοί το 2007 σε το 2010). Ως προς τα σημαντικότερα παραγόμενα προϊόντα, φαίνεται ότι η παραγωγή γάλακτος και φέτας κινείται με σταθερό ρυθμό, χωρίς σημαντικές αποκλίσεις, ενώ η παραγωγή κρέατος εμφανίζει μικρή τάση μείωσης. Το 2011 προβλέπεται ότι η παραγωγή αιγοπρόβειου κρέατος θα κυμανθεί στο ύψος των τόνων περίπου, ενώ η παραγωγή αιγοπρόβειου γάλακτος αναμένεται να αυξηθεί κάπως, σε σχέση με το 2010, πλησιάζοντας τους τόνους περίπου. Τα στοιχεία για τη βοοτροφία καταγράφουν αισθητή μείωση του αριθμού των βοοτρόφων, ενώ η παραγωγή κρέατος, παρουσιάζει μικρές διακυμάνσεις από έτος σε έτος, χωρίς ιδιαίτερα σημαντική μεταβολή του μεγέθους. Το 2010 η παραγωγή βόειου κρέατος εκτιμάται στους τόνους περίπου, ενώ το 2011 αναμένεται να διαμορφωθεί στους τόνους. Η παραγωγή αγελαδινού γάλακτος κατά την πενταετία εμφανίζεται μειωμένη με μικρό, σταθερά, ρυθμό, εκτιμώμενη το 2010 στους τόνους, ενώ το 2011 προβλέπεται ότι θα κυμανθεί στο επίπεδο των τόνων περίπου. O κλάδος της πτηνοτροφίας αποτελεί ένα από τους πλέον σύγχρονους τομείς δραστηριότητας της κτηνοτροφίας με αναπτυγμένη καθετοποίηση της παραγωγής. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων οι συστηματικές πτηνοτροφικές μονάδες ανέρχονται σε 1972 ενώ εκτιμάται ότι λειτουργούν περί τις 27 πτηνοτροφικές επιχειρήσεις κρεοπαραγωγής (πτηνοσφαγεία). Το κρέας κοτόπουλων καλύπτει με διαφορά το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής εγχώριας παραγωγής κρέατος πουλερικών, η οποία ωστόσο δεν παρουσίασε σημαντικές αποκλίσεις κατά την αναφερόμενη πενταετία, ανερχόμενη το 2010 σε τόνους. Η παραγωγή αυγών κατά την πενταετία κυμάνθηκε από έως τόνους περίπου, παρουσιάζοντας μείωση το 2010 της τάξεως του 11% σε σύγκριση με το Εξέλιξη ορισμένων παραγωγικών μεγεθών της κτηνοτροφίας Κλάδοι στοιχεία Αιγοπροβατοτροφία - Παραγωγοί (αριθ.) Αιγοπρόβατα (αριθ.) Κρέας αιγοπρ. (τον.) Γάλα αιγοπρβ. (τον.) Τυρί φέτα (τον.) Βοοτροφία - Παραγωγοί (αριθ.) Βοοειδή θηλυκά (αριθ.) Κρέας βόειο (τον.) Γάλα αγελαδινό (τον.) Πτηνοτροφία - Κρέας πουλερ. (τον.) Αυγά (τον.) Μελισσοκομία - Παραγωγοί (αριθ.) Μελισσοσμήνη (αριθ.) Μέλι (τον.) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΥΠΑΑΤ και ΕΛΟΓΑΚ. 21

24 Η μελισσοκομία παραμένει σημαντικός κλάδος της πρωτογενούς παραγωγής παρέχοντας δυνατότητες επαγγελματικής απασχόλησης σε ένα αριθμό μελισσοκόμων που διατηρείται σταθερός ( περίπου), όπως φαίνεται στα στοιχεία του προηγούμενου πίνακα, ενώ δεν διαπιστώνονται σημαντικές μεταβολές και στον αριθμό των μελισσοσμηνών ( περίπου). Στο μέλι, που αποτελεί το κυριότερο προϊόν της μελισσοκομίας, το 2007 και το 2008 καταγράφηκε πτώση της παραγωγής. Στην αρνητική αυτή εξέλιξη συνέβαλαν οι ακραίες καιρικές συνθήκες που επικράτησαν κατά την παραγωγική περίοδο (ξηρασία) με αποτέλεσμα τη μείωση της διάρκειας και της απόδοσης της ανθοφορίας. Το 2009 ήταν σε γενικές γραμμές παραγωγικότερο σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη. Σε αυτό βοήθησαν πρωτίστως οι καλές καιρικές συνθήκες που επικράτησαν κατά την παραγωγική περίοδο (καλή κατανομή βροχοπτώσεων, χωρίς καύσωνες). Το 2010 η παραγωγή μειώθηκε εξαιτίας των άστατων καιρικών συνθηκών που επικράτησαν κατά την παραγωγική περίοδο επηρεάζοντας άμεσα τόσο τα μελίσσια όσο και την ανθοφορία-μελιτοφορία, ενώ σημαντικές απώλειες προκλήθηκαν στα μελίσσια από τους ψεκασμούς με εντομοκτόνα στην βαμβακοκαλλιέργεια για την καταπολέμηση του πράσινου σκουληκιού. Το 2011 η παραγωγή μελιού προβλέπεται ότι θα ανέλθει στους τόνους. Η αλιευτική παραγωγή στο διάστημα της τετραετίας , σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, κινήθηκε στη συλλεκτική αλιεία με πτωτικό ρυθμό (-15,7%) ενώ στις υδατοκαλλιέργειες, μετά από τη στασιμότητα της τριετίας , η παραγωγή παρουσίασε το 2009 αισθητή άνοδο (7,9%). Η πτώση της παραγωγής στη συλλεκτική αλιεία 10, που όπως είναι γνωστό περιλαμβάνει τα θαλάσσια αλιεύματα, αλλά και εκείνα των εσωτερικών υδάτων, συνδέεται, κυρίως, με τον περιορισμό των αλιευτικών σκαφών, ο αριθμός των οποίων κατά τη διάρκεια της πενταετίας μειώθηκε, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, κατά 5,5% περίπου (από αλιευτικά σκάφη το 2005 σε το 2009). Εξέλιξη ορισμένων μεγεθών της αλιευτικής παραγωγής Έτος Συλλεκτική αλιεία Παραγωγή (χιλ. τον.) Αλιείς (αριθ.) Υδατοκαλλιέργειες Παραγωγή (χιλ. τον.) Παραγωγοί (αριθ.) Μεταβολή (%) Συλλεκτ. αλιείας Αλιέων Μεταβολή (%) Υδατοκαλλιεργειών Παραγωγής Παραγωγής Παραγωγών , , ,1-0,2 0,9 1, , , ,5-1,5 6,5 13, , , ,2 3,1 0,1-8, , , ,5-1,1 1,5-0, , , ,9-0,8 6,2-2,1 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της Eurostat και της Γενικής Διεύθυνσης Αλιείας του ΥΠ.Α.Α.Ν. Στο διάστημα της πενταετίας καταγράφεται μικρή πτώση στον αριθμό των απασχολουμένων στη συλλεκτική αλιεία (από απασχολούμενοι το 2005 σε το 2009), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων δραστηριοποιείται στην παράκτια αλιεία, (85% το 2009) που συγκεντρώνει άλλωστε και το μεγαλύτερο ποσοστό των αλιευτικών σκαφών (96% το 2009). Η στήριξη της παράκτιας αλιείας, όπως έχει επανειλημμένα τονιστεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ, πρέπει να αποτελέσει την κύρια συνιστώσα της πολιτικής στη συλλεκτική αλιεία, κυρίως με μέτρα και δράσεις που ενισχύουν τις επενδύσεις και την οργάνωση και βελτίωση της διακίνησης και εμπορίας των αλιευτικών προϊόντων. 10 Σημειώνεται ότι στην παραγωγή της συλλεκτικής αλιείας που αναφέρεται στο σχετικό πίνακα δεν περιλαμβάνεται εκείνη που αφορά σε αλιευτικά σκάφη μικρότερα των 19 ίππων, μέγεθος που δεν παρακολουθείται με επίκαιρα και συνεκτικά στατιστικά στοιχεία. Η παραγωγή αυτή εκτιμάται το 2006 στο επίπεδο των τόνων περίπου. 22

25 Η συμβολή ωστόσο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αλιείας σε παρόμοια μέτρα παραμένει μέχρι σήμερα δυστυχώς ανύπαρκτη 11. Κρίσιμο επίσης ζήτημα για την πορεία της συλλεκτικής αλιείας και τη βιωσιμότητά της αποτελεί η επανεξέταση του ισχύοντος προτύπου αλιευτικής δραστηριότητας και η επιτάχυνση της εφαρμογής των σχεδίων διαχείρισης, τα οποία, αν και προβλέπονται σε σχετικό Κανονισμό από το 2007, βρίσκονται ακόμα στην αφετηρία τους. Το 2010, η παραγωγή της συλλεκτικής αλιείας, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις του Ινστιτούτου Αλιευτικών Ερευνών (ΙΝΑΛΕ) παρουσίασε μικρή κάμψη, εκτιμώμενη σε τόνους περίπου, κυρίως εξαιτίας της εμφάνισης φυτοπλαγκτόν σε περιοχές του Βορείου Αιγαίου, με συνέπεια τον περιορισμό των αλιευμάτων από τα παράκτια σκάφη και τα γρι-γρι, ενώ το 2011 προβλέπεται οριακή άνοδος, αποδιδόμενη κυρίως στην επέκταση της αλιευτικής δραστηριότητας ενός μικρού αριθμού σκαφών στα διεθνή ύδατα. Η παραγωγή από τις υδατοκαλλιέργειες, (εντατικής και εκτατικής μορφής) αποτελούμενη κατά το μεγαλύτερο μέρος της από την τσιπούρα και το λαυράκι (τα δύο αυτά είδη καλύπτουν κατά το έτος 2009 το 73,5% περίπου της συνολικής παραγωγής) επηρεάστηκε αρνητικά κατά την περίοδο από τη σημαντική πτώση των τιμών της τσιπούρας στη διεθνή και την εγχώρια αγορά. Ωστόσο, ο κλάδος των ιχθυοκαλλιεργειών παραμένει εξωστρεφής, με εξαγωγές που καλύπτουν το 70-80% της παραγωγής, γεγονός που επέτρεψε να διατηρήσει την ηγετική του θέση στη διεθνή αγορά, συγκεντρώνοντας το 2010, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις 12, το 54% περίπου της παραγωγής τσιπούρας σε παγκόσμιο επίπεδο. Το 2009, η παραγωγή από τις υδατοκαλλιέργειες, σύμφωνα με εκτιμήσεις της Eurostat, ανήλθε στο σύνολό της στο επίπεδο των τόνων, αλλά το 2010 εκτιμάται ότι θα μειωθεί στο επίπεδο των τόνων, ως αποτέλεσμα της προσαρμογής και της αναδιοργάνωσης των μεγάλων επιχειρήσεων του κλάδου, αποβλέποντας στην καλύτερη ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Το 2011 η παραγωγή προβλέπεται να υποχωρήσει εκ νέου στο επίπεδο των τόνων, επηρεαζόμενη κυρίως από τον περιορισμό της ρευστότητας και γενικότερα από τις συνέπειες της ύφεσης στην οικονομία. 4.3 Αξία αγροτικής παραγωγής Σημαντική πτώση της αξίας της παραγωγής του γεωργικού τομέα καταγράφεται στο διάστημα της πενταετίας , ιδιαίτερα έντονη κατά το με κάμψη μεγαλύτερη του 14%, αλλά και κατά τη διετία Το 2010 ωστόσο, σύμφωνα με ορισμένες προσωρινές εκτιμήσεις της Eurostat, προβλέπεται οριακή αύξηση, όπως φαίνεται από τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί. 11 Όπως επισημάνθηκε από την ΠΑΣΕΓΕΣ στην 4η Επιτροπή Παρακολούθησης του ΕΠΑΛ , τον Μάιο του 2011, διαπιστώνεται μεγάλη καθυστέρηση στην υλοποίηση σειράς μέτρων επενδυτικού χαρακτήρα με προστιθέμενη αξία (όπως τα μέτρα για τις επενδύσεις στα αλιευτικά σκάφη) αλλά και σε μέτρα βελτίωσης του εμπορίου αλιευτικών προϊόντων και στήριξης της μικρής παράκτιας αλιείας, που δεν έχουν ακόμα ενεργοποιηθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι η απορρόφηση της δημόσιας δαπάνης στα αναφερόμενα μέτρα του προγράμματος (1.3, 1.4, 2.1 και 2.3) παραμένει μηδενική από το ΙΟΒΕ, Κλαδική μελέτη για τις υδατοκαλλιέργειες, Ιούνιος

26 Εξέλιξη της αξίας της γεωργικής παραγωγής (σε τρέχουσες, βασικές τιμές) Αξία φυτικής παραγωγής Αξία ζωικής παραγωγής Συνολική αξία παραγωγής (εκατ. f) Μεταβολή (%) (εκατ. f) Μεταβολή (%) (εκατ. f) Μεταβολή (%) ,19-1, ,13 + 4, ,32-0, ,34-17, ,86-5, ,20-14, ,09 + 7, ,49-4, ,58 + 4, ,81-6, ,85-4, ,66-4, ,29-4, , ,73-3, ,31 + 2, ,56-1, ,87 + 1,39 Πηγή: Eurostat, Μεγαλύτερη όμως ήταν η πτώση της αξίας της φυτικής παραγωγής σε σχέση με τη ζωική. Στο διάστημα η πτώση της αξίας της φυτικής παραγωγής υπερβαίνει σωρευτικά τις 18 ποσοστιαίες μονάδες, μεταβολή που σε απόλυτο μέγεθος αντιστοιχεί σε απώλεια της τάξεως του 1,5 δις f περίπου. Με μικρότερο ρυθμό μειώθηκε η αξία της ζωικής παραγωγής, παρά τις τρεις αλλεπάλληλες πτώσεις της κατά την τριετία Η σχέση πάντως μεταξύ φυτικής και ζωικής παραγωγής ως προς την αξία φαίνεται ότι δεν μεταβλήθηκε σημαντικά, με την αναλογία να διατηρείται κατά το 2010 (72/28), σχεδόν παρόμοια με εκείνη του 2005 (73/27). Ανάλογα εξελίχθηκε και η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία, αποτιμώμενη σε βασικές τιμές. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία υπέστη δύο σημαντικές πτώσεις. Η πρώτη - και περισσότερο έντονη, σημειώθηκε το 2006 (-20%) και η δεύτερη το 2008 (-11,4%). Το 2009 καταγράφεται οριακή αύξηση (+2,8%), ενώ το 2010, σύμφωνα με προσωρινές εκτιμήσεις, προβλέπεται μικρή κάμψη (-1,5%). Συνολικά, στο διάστημα η ακαθάριστη προτιθέμενη αξία, σε βασικές τιμές, μειώθηκε κατά 28 ποσοστιαίες μονάδες, πτώση η οποία σε απόλυτο μέγεθος αντιστοιχεί σε απώλεια της τάξεως των 2,1 δις f περίπου. Ετήσια μεταβολή Ακαθάριστης Προστιθεμένης Αξίας (σε τρέχουσες, βασικές τιμές) ΕΕ-27 ΕΕ-16 Ελλάδα Απόλυτη τιμή (εκ. f) Μεταβολή (%) Απόλυτη τιμή (εκ. f) Μεταβολή (%) Απόλυτη τιμή (εκ. f) Μεταβολή (%) , , , , , , , , , , , , , , ,8 2010* , , ,5 Πηγή: Eurostat, , * Εκτίμηση Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά την ύπαρξη σημαντικών διαφορών μεταξύ των χωρών μελών, η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του αγροτικού τομέα μειώθηκε στο ίδιο διάστημα, κατά μέσο όρο, 24

27 τόσο στην ΕΕ-27 (-4%), όσο και στις χώρες της ευρωζώνης (-6,3%), παρά τη σημαντικά μεγαλύτερη πτώση της τόσο κατά το 2005 (-11,8 και -10,8% αντίστοιχα) όσο και κατά το 2009 (-14,8 και -12,1% αντίστοιχα). Η αύξηση ωστόσο που ακολούθησε, εξαρτώμενη, όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα κυρίως από την ανάκαμψη των τιμών παραγωγού, κάλυψε μεγάλο μέρος της πτώσης, εξέλιξη που δεν φαίνεται να επαληθεύεται στην περίπτωση της χώρας μας. Το στοιχείο αυτό, αν και χρειάζεται μεγαλύτερη έρευνα και ανάλυση των τιμών των εκροών σε σχέση με αρκετές παραμέτρους (μεταβολή του όγκου και της αξίας της παραγωγής, επίδραση των επιδοτήσεων και της ενδιάμεσης ανάλωσης κ.α.), παρέχει μια πρώτη ένδειξη, σύμφωνα με την οποία οι τιμές παραγωγού και η αξία τους ανακάμπτουν στη χώρα μας, συγκριτικά, με σημαντική υστέρηση, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της συνεισφοράς τους στη βελτίωση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας. Ανεξάρτητα από τις μεταβολές αυτές αποκτά ενδιαφέρον η κατανομή της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του πρωτογενούς τομέα σε περιφερειακό επίπεδο, μια και στο διάστημα της διετίας , δύο Περιφέρειες, η Αττική και η Κεντρική Μακεδονία, συγκεντρώνουν, σύμφωνα με τα στοιχεία των περιφερειακών λογαριασμών, το 63% της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας, με όρους προστιθέμενης αξίας. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, σημειώνεται ότι η συμβολή του πρωτογενούς τομέα στο σύνολό του (περιλαμβανομένης της γεωργίας, της θηραματοπονίας, της δασοπονίας, της αλιείας και των υδατοκαλλιεργειών) αποκτά βαρύνουσα σημασία σε ορισμένες Περιφέρειες καλύπτοντας στο διάστημα της διετίας , με ελάχιστες αποκλίσεις, ιδιαίτερα σημαντικό ποσοστό της συνολικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του πρωτογενούς τομέα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ποσοστό συμμετοχής της Κεντρικής Μακεδονίας ανέρχεται (το 2009) στο 20,8% της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας του πρωτογενούς τομέα, στη Θεσσαλία στο 13%, στη Δυτική Ελλάδα στο 11,6%, στη Στερεά Ελλάδα στο 9,6%, στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη στο 9,5% και στην Ανατ. Μακεδονία και Θράκη στο 7,6%. 25

28 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία του πρωτογενούς τομέα ανά Περιφέρεια (σε εκατ. f, τρέχουσες τιμές) Περιφέρειες ΑΠΑ Ποσοστό (%) ΑΠΑ Ποσοστό (%) Μεταβολή 2009/2008 Ποσοστό (%) Κεντρική Μακεδονία , ,8 0,9 Θεσσαλία , ,0 1,4 Δυτική Ελλάδα , ,6 1,0 Στερεά Ελλάδα 635 9, ,6 0,3 Πελοπόννησος 627 9, ,5 0,1 Κρήτη 626 9, ,5 0,9 Ανατ. Μακεδονία & Θράκη 501 7, ,6 0,6 Αττική 301 4, ,5-0,3 Ήπειρος 271 4, ,1 0,0 Δυτική Μακεδονία 254 3, ,8 Νότιο Αιγαίο 161 2, ,4 0,6 Βόρειο Αιγαίο 126 1, ,9 0,0 Ιόνια Νησιά 99 1,5 99 1,5 0,0 Σύνολο χώρας , ,1 0,7 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί, Απασχόληση στον αγροτικό τομέα 13 Η απασχόληση στον αγροτικό τομέα της χώρας τα προηγούμενα έτη παρουσίαζε πτωτική πορεία, ακολουθώντας τη γενικότερη τάση περιορισμού της στον τομέα αυτό, όπως καταγράφεται στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά με μικρότερο ρυθμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο διάστημα της δεκαετίας η απασχόληση στον αγροτικό τομέα της ΕΕ-27 παρουσίασε έντονα αρνητική πορεία, με ποσοστό μείωσης των απασχολούμενων, κατά μέσο όρο, της τάξεως του -24,9%. Στο ίδιο διάστημα ωστόσο, το ποσοστό μείωσης της απασχόλησης που αντιστοιχεί στην Ελλάδα είναι το μικρότερο μεταξύ όλων των χωρών μελών της ΕΕ-27 (-2,6%), ακολουθούμενο από την Ιρλανδία (-4%). Επισημαίνεται ότι η μεγαλύτερη μείωση απασχόλησης καταγράφεται στα νέα κράτη μέλη, όπως η Εσθονία (-55%), η Βουλγαρία (-48%) και η Σλοβακία (-43%) 14. Από την άλλη πλευρά, σε εγχώριο επίπεδο, μεταξύ όλων των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας που παρακολουθεί η στατιστική αρχή ο αγροτικός τομέας καλύπτει το , αμέσως μετά το εμπόριο (18,1%), τον μεγαλύτερο αριθμό απασχολουμένων (549,80 χιλ. και ποσοστό 12,4%), με απόσταση από τον κλάδο της μεταποίησης (10,7%), των κατασκευών (7,3%) και του τουρισμού (7,0%). Ανάλογη βαρύτητα αποκτά η απασχόληση στον αγροτικό τομέα σε 8 από τις 13 Περιφέρειες της χώρας, όπως η Πελοπόννησος (με ποσοστό 29,1%, έναντι του επόμενου κλάδου, του εμπορίου, 13 Το κείμενο αυτό προέρχεται από έρευνα που πραγματοποίησε η ΠΑΣΕΓΕΣ, η οποία δημοσιεύτηκε το Μάιο του Eurostat news release 66/2010, 7 May Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Έρευνες α, β, γ και δ τριμήνου

29 με ποσοστό 14,2%), η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (με ποσοστό 25,7% έναντι του 14,6% του εμπορίου), η Θεσσαλία (με ποσοστό 24,3%, έναντι 16,6% του εμπορίου), η Δυτική Ελλάδα (21,8% έναντι 17,6% του εμπορίου), η Στερεά Ελλάδα (21,5% έναντι του 14,5% του εμπορίου), η Ήπειρος (20,1% έναντι του 17,4% του εμπορίου) και η Κρήτη (20,1% έναντι του 17,7% του εμπορίου). Στο διάστημα της τριετίας , παρά την οικονομική κρίση που είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της απασχόλησης στους περισσότερους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, στον αγροτικό τομέα καταγράφεται αύξηση του αριθμού των απασχολουμένων, συνεχίζοντας μια τάση που άρχισε από το τέλος του 2008, η οποία συνδέεται με τον αυξημένο αριθμό των νεοεισερχομένων στην αγορά εργασίας που ξεκινούν από τον αγροτικό τομέα, αλλά και με τη μετακίνηση εργαζομένων από άλλους τομείς της οικονομίας. Σημειώνεται πάντως ότι ενώ στην αγορά εργασίας του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα οικονομικής δραστηριότητας της χώρας συνεχίζεται η επιδείνωση των βασικών δεικτών επίδοσης σε όρους απασχόλησης και ανεργίας, χωρίς να υπάρχουν σαφείς νεότερες ενδείξεις ανάκαμψης 16, στην αγορά εργασίας του αγροτικού τομέα παρατηρείται αύξηση της απασχόλησης - κατά 6,38% στην τριετία , η οποία αντιστοιχεί σε νέες θέσεις εργασίας. Η εξέλιξη αυτή θεωρείται ιδιαίτερης σημασίας, μια από τη μια πλευρά οι βραχυχρόνιες προοπτικές της απασχόλησης παραμένουν αρνητικές σε όλους σχεδόν τους κλάδους 17, ενώ από την άλλη το ποσοστό ανεργίας συνεχώς μεγεθύνεται, φθάνοντας το Δεκέμβριο του 2010 στο 14,8%, έναντι του 10,2% τον αντίστοιχο μήνα του Από την ανάλυση των επιμέρους χαρακτηριστικών της αύξησης αυτής, όπως προέκυψαν από την πρόσφατη έρευνα της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα που πραγματοποίησε η ΠΑΣΕΓΕΣ, συμπεραίνονται, συνοπτικά, τα ακόλουθα: α) Ο αγροτικός τομέας απασχολεί το 2010, αμέσως μετά το εμπόριο, το μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων, που εκτιμώνται σε 549,8 χιλ., καλύπτοντας ποσοστό της τάξεως του 12,44% στο σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας. Το στοιχείο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία με δεδομένη τη σημαντική μείωση της απασχόλησης κατά την τριετία στους άλλους σημαντικούς κλάδους οικονομικής δραστηριότητας 18, όπως οι κατασκευές (-22,66%), η μεταποίηση (-14,75%), το εμπόριο (-4,1%) και ο τουρισμός (-3,3%). β) Το 2010 σε σύγκριση με το 2008 οι νέες θέσεις εργασίας στον πρωτογενή τομέα είναι της τάξεως των και πλέον, από τις οποίες το 97% αναλογεί στην γεωργία και το υπόλοιπο στην αλιεία. Στο διάστημα αυτό, συγκριτικά, ανακτήθηκε σχεδόν στο σύνολό της η απώλεια των θέσεων εργασίας της περιόδου γ) Σε περιφερειακό επίπεδο μόνο η Πελοπόννησος και η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων παρουσιάζουν μείωση της απασχόλησης κατά το διάστημα , ενώ όλες οι άλλες Περιφέρειες καταγράφουν σημαντική αύξηση, με μεγαλύτερα ποσοστά στις Περιφέρειες Κρήτης, Νοτίου Αιγαίου, Αττικής, Θεσσαλίας, Δυτικής Ελλάδας και Ηπείρου. 16 ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 2.5 Εξελίξεις στην αγορά εργασίας, Τεύχος 14, Ιανουάριος Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική , Κεφ. IV, 2Α Απασχόληση και ανεργία, Φεβρουάριος Σημειώνεται ότι οι μόνοι κλάδοι που παρουσίασαν αύξηση της απασχόλησης στο ίδιο διάστημα περιλαμβάνουν την υγεία και την κοινωνική μέριμνα, μαζί με την ενημέρωση και την επικοινωνία. 27

30 δ) Αναφορικά με τη θέση στο επάγγελμα διαπιστώνεται σημαντική αύξηση στην κατηγορία των μισθωτών που απασχολούνται στον αγροτικό τομέα, κατά 40%, με αποτέλεσμα τη σημαντική συνεισφορά στη μερική απασχόληση. Το στοιχείο αυτό αποκτά επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα εξαιτίας της δυσκολίας ανεύρεσης εργασίας πλήρους απασχόλησης στους άλλους κλάδους της οικονομίας. Οι αυτοαπασχολούμενοι χωρίς προσωπικό συνεχίζουν να αποτελούν τη δεσπόζουσα επαγγελματική κατηγορία μεταξύ των απασχολουμένων, ενώ καταγράφεται μείωση της απασχόλησης στην κατηγορία των βοηθών στις οικογενειακές επιχειρήσεις. ε) Ο κλάδος των δενδρωδών καλλιεργειών, περιλαμβανομένων και των αμπελώνων, απορρόφησε στο διάστημα της αναφερόμενης τριετίας περισσότερες από επιπλέον θέσεις εργασίας. Ιδιαίτερα σημαντική αύξηση, με υπερδιπλασιασμό της απασχόλησης, καταγράφεται στον κλάδο των υποστηρικτικών υπηρεσιών προς τη γεωργία, ενώ αισθητή αύξηση παρουσιάζουν και άλλοι επιμέρους τομείς, όπως η αλιεία (+16%) οι μικτές γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες (9%) και η κτηνοτροφία (6%). Έντονα αρνητική εξέλιξη σημειώνει η απασχόληση στον κλάδο του πολλαπλασιαστικού υλικού και των φυτωρίων, ενώ σημαντική κάμψη καταγράφεται και στον τομέα της δασοπονίας. Οι αροτραίες καλλιέργειες πάντως, με μια περιορισμένη αύξηση της απασχόλησης (+3%) συνεχίζουν να αποτελούν το σημαντικότερο κλάδο εργασίας στον αγροτικό τομέα. στ) Σε επίπεδο χώρας προκύπτει σημαντικότερη αύξηση της απασχόλησης στη μεσαία κατηγορία ηλικιών (45-64 ετών), αναφερόμενη κυρίως στη Δυτική Μακεδονία, στην Αττική και στη Κρήτη. Εντυπωσιακή ωστόσο είναι η ποσοστιαία αύξηση της απασχόλησης στη νεότερη ηλικιακή ομάδα (15-44 ετών) που σημειώνεται στις Περιφέρειες του Νοτίου Αιγαίου (+52,5%) και της Κρήτης (+31,9%). Παραμένουν οι διαρθρωτικές αδυναμίες στη δομή της απασχόλησης της Ηπείρου, με μικρή αύξησή της, προερχόμενη κυρίως από τις μεγαλύτερες κλάσεις ηλικίας. Η θετική αυτή αναστροφή της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα, η οποία προφανώς απαιτεί συνεχή παρακολούθηση και πρόσθετη έρευνα με περαιτέρω ανάλυση των τάσεων στη ροή των εισερχόμενων, οφείλεται να υποστηριχτεί, κατά προτεραιότητα, ώστε η τάση αύξησης της απασχόλησης και της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας να αποκτήσει σταθερότερο χαρακτήρα. Παράλληλα, οφείλεται να διερευνηθούν τα αίτια περιορισμού της απασχόλησης σε ορισμένες Περιφέρειες κρίσιμης σημασίας για τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας και να ληφθούν άμεσα μέτρα με ειδικά προγράμματα για τη στήριξή της, αλλά και μέτρα αναπτυξιακού χαρακτήρα με στόχο την ανάκαμψή της. Κρίνεται εξάλλου αναγκαία η ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας των νεοεισερχόμενων στην αγορά εργασίας με τη δημιουργία ενός δικτύου δομών σε κάθε αγροτική περιφέρεια, για την παροχή πληροφόρησης και ενημέρωσης σε ορισμένα κρίσιμα θέματα 19. Στην ποιότητα και το περιβάλλον, στην οργάνωση και διοίκηση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, στην εκτίμηση του κόστους παραγωγής, στην υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων, στην πιστοποίηση, στην κατανόηση των μηχανισμών λειτουργίας της αγοράς και των απαιτήσεων των καταναλωτών, αλλά και σε θέματα οργάνωσης και διαχείρισης της εφοδιαστικής αλυσίδας, μάρκετινγκ αγροτικών προϊόντων και υλοποίησης επιχειρηματικών σχεδίων. Η δημιουργία και η λειτουργία των δομών αυτών είναι ανάγκη να ενταχθεί ως δράση στα περιφερειακά προγράμματα, ώστε να υποστηρίζει την υποδοχή και την εγκατάσταση των νεοεισερχόμενων στον τομέα - και όχι μόνο. Σημειώνεται πά- 19 Τονίζεται ότι το μέτρο που αφορά στην ενημέρωση και την πληροφόρηση του αγροτικού πληθυσμού, που περιλαμβάνεται στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης παρουσίαζε μέχρι πρόσφατα μηδενική απορρόφηση και τελικά καταργήθηκε με την τελευταία τροποποίηση του Προγράμματος αυτού. 28

31 ντως ότι οι επισημάνσεις και οι προτάσεις της έρευνας αυτής, παρά το γεγονός ότι κοινοποιήθηκαν από το τέλος Μαΐου στις πολιτικές ηγεσίες των συναρμόδιων υπουργείων, αλλά και σε όλους τους Περιφερειάρχες της χώρας δεν φαίνεται να έχουν μέχρι σήμερα αξιοποιηθεί. 4.5 Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων Το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, μετά τη σημαντική αύξησή του κατά το 2006 (+9,7%) αυξήθηκε εκ νέου το 2007 με ιδιαίτερα έντονο ρυθμό (+38%) υπερβαίνοντας το επίπεδο των 3 δις ευρώ. Η αύξηση του 2007 συνδέεται κυρίως με τη σημαντική αύξηση των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων (+12,5%) που σχεδόν συμβάδισαν με τη γενικότερη άνοδο του συνόλου των εισαγωγών της χώρας το έτος αυτό, κατά 5 δις ευρώ περίπου (+10%). Εξέλιξη εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων και τροφίμων Εισαγωγές (εκατ. f) Εξαγωγές (εκατ. f) Έλλειμμα (εκατ. f) Μεταβολή ελλείμματος (%) , , , , ,05 Πηγή: ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 4.2 Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, Τεύχος 15, Ιούνιος Οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων αυξήθηκαν και κατά το 2008 με σαφώς μικρότερο ρυθμό (+5%), αλλά κατά την περίοδο της ύφεσης στην οικονομία διαπιστώνεται σημαντική μείωσή τους, όπως ήταν αναμενόμενο, τόσο κατά το 2009 (9,32%), όσο και κατά το 2010 (1,5%). Από την άλλη πλευρά, οι εξαγωγές διατήρησαν εν μέσω ύφεσης ένα σταθερό επίπεδο (περίπου 4 δις f το 2009), σημειώνοντας μάλιστα ανοδική πορεία κατά το 2010 (10,2%), με αποτέλεσμα τον περιορισμό του ελλείμματος κατά 21% περίπου τόσο κατά το 2009, όσο και κατά το Η θετική αυτή εξέλιξη δεν φαίνεται να συνδέεται με τη βελτίωση στη διάρθρωση της προσφοράς της αγροτικής παραγωγής, ή με την ενίσχυση των επενδύσεων, που όπως αναφέρεται στη συνέχεια εξελίχθηκαν αρνητικά. Ούτε βέβαια μπορεί να αποδοθεί στα ισχνά και γραφειοκρατικά μέτρα υποστήριξης της εξωστρέφειας του τομέα 20, αποτελώντας πιθανότατα τη συνισταμένη της προσπάθειας διεξόδου των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του χώρου, κυρίως εκείνων που είχαν έγκαιρα στραφεί και προς την αγορά των τρίτων χωρών. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η ανάλυση των στοιχείων της γεωγραφικής κατανομής του ελλείμματος. Σημειώνεται ότι το μεγαλύτερο μέρος του ελλείμματος στο αγροτικό ισοζύγιο, σε ποσοστά που κυμαίνονται από 89% (το 2006), έως και 96% (το 2009) προέρχεται από τις συναλλαγές με την Ε.Ε. Κατά το 2010 ωστόσο το έλλειμμα, όπως επισημαίνεται σε σχετική έρευνα 21, καλύπτεται κατά 100% από την Ε.Ε. μια και οι συναλλαγές με τρίτες χώρες εμφανίζουν μικρό πλεόνασμα (100 εκατ. f περίπου). 20 Σημειώνεται ότι το Πρόγραμμα Εξωστρέφεια του Υπουργείου Ανάπτυξης σε συνεργασία με τον ΟΑΕΠ για τη χρηματοδότηση μικρομεσαίων επιχειρήσεων μέχρι ποσού ευρώ και για διάστημα μέχρι 4 μήνες βρίσκεται ακόμα στην αφετηρία του. 21 ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 4.2 Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, Τεύχος 15, Ιούνιος

32 Σε σχέση με τη διάρθρωση των εισαγωγών σε επιμέρους κατηγορίες αγροτικών προϊόντων, που παρουσιάζεται συνοπτικά στον επόμενο πίνακα, στο διάστημα της πενταετίας διαπιστώνεται ότι η μέση αξία των εισαγωγών κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων υπερβαίνει αθροιστικά το ύψος του 1,9 δις f, καλύπτοντας το 30% περίπου του μέσου όρου της αξίας των εισαγόμενων προϊόντων του αγροτικού τομέα. Στοιχείο που υπενθυμίζει ότι το έλλειμμα στο εμπορικό αγροτικό ισοζύγιο συνδέεται στενά με την ανάγκη αντιμετώπισης των διαρθρωτικών ανεπαρκειών της κτηνοτροφίας και του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας των κτηνοτροφικών προϊόντων, ζήτημα που σταθερά υποστηρίζεται από την ΠΑΣΕΓΕΣ εδώ και αρκετά χρόνια. Εξέλιξη διάρθρωσης των κυριότερων εισαγωγών αγροτικών προϊόντων και τροφίμων Κλάδοι-προϊόντα εκ. f % εκ. f % εκ. f % εκ. f % εκ. f % Κρέας , , , , ,4 Γαλακτοκομικά , , , , ,2 Οπωροκηπευτικά , , , , ,7 Δημητριακά 510 8, , , , ,6 Αλιεύματα 386 6, , , , ,1 Καφές 288 4, , , , ,0 Ζωοτροφές 288 4, , , , ,9 Ποτά 409 6, , , , ,9 Είδη διατροφής 278 4, , , , ,7 Καπνός 311 5, , , , ,9 Έλαια 167 2, , , , ,7 Σάκχαρα 143 2, , , , ,5 Ξυλεία 288 4, , , , ,3 Σύνολο Πηγή: ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 4.2 Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, Τεύχος 15, Ιούνιος Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ, που συνοψίζεται στα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, κατά το διάστημα Ιανουαρίου-Ιουνίου 2011 η αξία των εισαγωγών των κυριότερων αγροτικών προϊόντων ανήλθε στο επίπεδο των εκ. f, παρουσιάζοντας αύξηση 3% σε σχέση με το αντίστοιχο εξάμηνο του 2010, προερχόμενη κυρίως από τη σημαντική αύξηση στην κατηγορία των δημητριακών (+38,4%), ενώ σημαντική κάμψη παρουσιάζεται στις κατηγορίες των σακχάρων, των ποτών και του καπνού. 30

33 Πρόσφατη μεταβολή της διάρθρωσης εισαγωγών αγροτικών προϊόντων και τροφίμων Κλάδοι-προϊόντα α 6μηνο 2010 α 6μηνο 2011 Μεταβολή 2011/2010 (%) (εκ. f) % (εκ. f) % Κρέας , ,6-1,2 Γαλακτοκομικά , ,9 9 Οπωροκηπευτικά , ,9 10,1 Δημητριακά 234 8, ,0 38,4 Αλιεύματα 195 6, ,8 18,4 Καφές 168 5, ,7 17,5 Ζωοτροφές 182 6, ,3 2,2 Ποτά 199 7, ,2-22,9 Είδη διατροφής 184 6, ,7-8,7 Καπνός 146 5, ,9-21,6 Έλαια 105 3, ,8 7,3 Σάκχαρα 89 3,1 57 1,9-35,7 Ξυλεία 79 2,8 61 2,1-22,8 Σύνολο , ,0 3 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ με βάση το Διεθνές Σύστημα Κωδικοποίησης (SITC). Από την ανάλυση της διάρθρωσης των εξαγωγών διαπιστώνεται η συντριπτική συμμετοχή των οπωροκηπευτικών (νωπά και μεταποιημένα προϊόντα) στο σύνολο των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων, καλύπτοντας σταθερά ποσοστό μεγαλύτερο του 33% της συνολικής αξίας στο διάστημα της αναφερόμενης πενταετίας, ενώ σταθερή επίσης παραμένει και η συνεισφορά της αλιείας, προερχόμενη κυρίως από την παραγωγή των υδατοκαλλιεργειών, με ποσοστό της τάξεως του 12% περίπου. Σημειώνεται επίσης ότι το μεγαλύτερο μέρος των εξαγόμενων προϊόντων προορίζεται προς την Ε.Ε., σε ποσοστό που κυμαίνεται, κατά μέσο όρο, στο 67% στο διάστημα της πενταετίας Εξέλιξη διάρθρωσης των κυριότερων εξαγωγών αγροτικών προϊόντων και τροφίμων εκ. f % εκ. f % εκ. f % εκ. f % εκ. f % Οπωροκηπευτικά , , , , ,7 Αλιεύματα , , , , ,3 Βαμβάκι 328 8, , , , ,9 Καπνός 373 9, , , , ,5 Γαλακτοκομικά 211 5, , , , ,8 Δημητριακά 230 6, , , , ,6 Έλαια , , , , ,5 Ποτά 136 3, , , , ,8 Είδη διατροφής 88 2, , , , ,7 Σάκχαρα 92 2,4 37 1,0 54 1,3 86 2, ,9 Κρέας 36 1,0 52 1,4 76 1,9 70 1,8 67 1,5 Σύνολο Πηγή: ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 4.2 Εξωτερικό εμπόριο αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, Τεύχος 15, Ιούνιος Το 2010 οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων υπερέβησαν το επίπεδο των 4,4 δις f, ενώ η τάση ανόδου φαίνεται ότι συνεχίζεται και κατά το Σύμφωνα με έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ στο διάστημα Ιανουαρίου- 31

34 Ιουνίου 2011 η αξία των εξαγωγών των βασικών αγροτικών προϊόντων ανήλθε στο επίπεδο του 1,975 δις f, παρουσιάζοντας αύξηση 5,4% σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του Πρόσφατη μεταβολή διάρθρωσης κυριότερων εξαγωγών αγροτικών προϊόντων και τροφίμων Κλάδοι-προϊόντα α 6μηνο 2010 α 6μηνο 2011 Μεταβολή 2011/2010 (εκ. f) % (εκ. f) % (%) Οπωροκηπευτικά , ,7 0,5 Αλιεύματα , ,9 9,6 Καπνός 168 9, ,1-16,7 Γαλακτοκομικά 152 8, ,3 7,8 Έλαια 144 7, ,4 15,3 Δημητριακά 128 6, ,5 17 Ποτά 79 4,2 89 4,5 12,5 Είδη διατροφής 73 3,9 91 4,6 24,4 Σάκχαρα 55 2,9 54 2,7-2,1 Κρέας 29 1,5 41 2,1 40,8 Ζωοτροφές 19 1,0 18 0,9-5,1 Καφές 15 0,8 19 1,0 25,6 Ξυλεία 3 0,2 5 0,3 95,5 Σύνολο , ,0 5,4 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ με βάση το Διεθνές Σύστημα Κωδικοποίησης (SITC). Η μεγαλύτερη άνοδος αναφέρεται στην κατηγορία του κρέατος (40,8%), στα είδη διατροφής (24,4%), στα δημητριακά (17%) και στα έλαια (15,3%), ενώ κάμψη παρουσιάζεται στον καπνό (-16,7%) και στις ζωοτροφές (-5,1%). Εξαιτίας ωστόσο της σημαντικής διαφοράς των απόλυτων μεγεθών, εκτιμάται ότι το έλλειμμα στο αγροτικό εμπορικό ισοζύγιο, στις αναφερόμενες κατηγορίες, στο πρώτο 6μηνο του έτους, από 979 εκατ. f, περιορίστηκε σε 963 εκατ. f, μειούμενο μόλις κατά 1,63% περίπου. 4.6 Χρηματοδότηση, πορεία επιχειρήσεων Σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιευμένα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος 22 από την ανάλυση της τραπεζικής χρηματοδότησης των επιχειρήσεων κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας, διαπιστώνεται ότι ο τομέας της γεωργίας απορροφά μόλις το 1,7% του συνόλου των δανείων. Πραγματικά, τον Μάιο του 2011, το υπόλοιπο των δανείων που προορίζονται για τις επιχειρήσεις του αγροτικού τομέα ανέρχεται σε 2,077 δις f, έναντι των 25,266 δις f του εμπορίου (20,9%) των 24,918 δις f της βιομηχανίας (20,6%), των 16,944 δις f της ναυτιλίας (14%), των 11,278 δις f των κατασκευών (9,3%) και των 7,182 δις f του τουρισμού (5,9%). Σε ετήσια βάση ο ρυθμός επιβράδυνσης της τραπεζικής χρηματοδότησης προς τις γεωργικές επιχειρήσεις, με βάση τη μεταβολή του υπολοίπου των δανείων (Μάιος 2010: 4,012 δις, Μάιος 2011: 2,077 δις f) καταγράφει πτώση της τάξεως του 48,2%, ενώ σε μηνιαία βάση, συγκριτικά με το προηγούμενο έτος, σημειώνει έντονη πτωτική πορεία (από 1,8% τον Μάιο του 2010, σε αρνητικό ρυθμό -0,6% τον Μάιο του 2011). Στους άλλους κλάδους της οικονομίας η ροή τραπεζικής χρη- 22 Στατιστικό Δελτίο Οικονομικής Συγκυρίας, Μάιος-Ιούνιος

35 ματοδότησης στο ίδιο χρονικό διάστημα (Μάιος 2010-Μάιος 2011) ήταν σαφώς ευνοϊκότερη, με σημαντική αύξησή της κυρίως προς τη ναυτιλία (44,5%) και μικρότερη προς τη βιομηχανία (8%) και τις κατασκευές (2%), ενώ σημαντική μείωση καταγράφεται στο εμπόριο (-23,6%) και μικρότερη στον τουρισμό (-6,4%). Σε σχέση με τα μέτρα στήριξης συγκριτικά με τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις άλλων κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, υπενθυμίζεται ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις του αγροτικού τομέα εξαιρέθηκαν από προηγούμενα προγράμματα του ΤΕΜΠΜΕ για την κάλυψη με ευνοϊκούς όρους δανειοδότησης, τόσο ως προς τις ασφαλιστικές και φορολογικές υποχρεώσεις, όσο και για την προμήθεια πρώτων υλών, εμπορευμάτων και υπηρεσιών. Επισημαίνεται εξάλλου ότι κατά την περίοδο της ύφεσης στην οικονομία πέραν του περιορισμού της ρευστότητας προς τον αγροτικό τομέα διαπιστώνεται και ιδιαίτερα μεγάλη - μέχρι και διπλάσια, αύξηση των επιτοκίων δανεισμού, τόσο στα βραχυπρόθεσμα δάνεια, όσο και στα μεσοπρόθεσμα. Από την άλλη πλευρά, η δυνατότητα στήριξης των αγροτών και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του αγροτικού τομέα από το Ταμείο Αγροτικής Επιχειρηματικότητας, που έχει συσταθεί από το Μάρτιο του 2011 με σκοπό τη χρηματοδότησή τους με ευνοϊκούς όρους για τη βελτίωση της επίδοσης των γεωργικών τους εκμεταλλεύσεων, για επενδύσεις στη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, αλλά και για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητάς τους, δεν έχει μέχρι σήμερα αξιοποιηθεί, ενώ παραμένει σε εκκρεμότητα η συμφωνία χρηματοδότησης του Ταμείου αυτού, με το Εθνικό Ταμείο Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης (ΕΤΕΑΝ Α.Ε.) που συστήθηκε στις με το νόμο 3912/2011. Τονίζεται επίσης ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις του αγροτικού τομέα εξαιρούνται, όπως δυστυχώς συνέβη και στο Γ ΚΠΣ, από τα μέτρα στήριξης που προβλέπονται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα (ΕΠΑΝ ΙΙ) του ΕΣΠΑ , όπως για παράδειγμα το πρόγραμμα Εξωστρέφεια-Ανταγωνιστικότητα, ή το πρόγραμμα για την Πράσινη ανάπτυξη και δεν εντάσσονται στα σύγχρονα χρηματοδοτικά εργαλεία του Υπουργείου Ανάπτυξης. Σε σχέση με την πορεία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων του αγροτικού τομέα, σημειώνεται κατά τη διετία σημαντική πτώση του κύκλου εργασιών με επιδείνωση, γενικά, των οικονομικών αποτελεσμάτων. Σύμφωνα εξάλλου με έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ στις 100 μεγαλύτερες αγροτικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, ο κύκλος εργασιών τους από ένα επίπεδο 1,48 δις f το 2009 μειώνεται σε 1,41 δις f το 2010, σημειώνοντας κάμψη της τάξεως του 5% περίπου, σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που περιλαμβάνεται στο παράρτημα. Το κρίσιμο ωστόσο στοιχείο της εξέλιξης αυτής είναι η αρνητική μεταβολή του κύκλου εργασιών κατά το 2010 σε 58 επιχειρήσεις, στις οποίες μειώθηκε κατά 154 εκατ. f περίπου, με μια μέση πτώση της τάξεως του 21%, ενώ ορισμένες από τις επιχειρήσεις αυτές αντιμετωπίζουν πρόβλημα βιωσιμότητας. Από την άλλη πλευρά όμως, σε 42 επιχειρήσεις ο κύκλος εργασιών αυξήθηκε από 736 εκατ. f το 2009 σε 818 εκατ. f το 2010, παρουσιάζοντας άνοδο κατά 87 εκατ. f περίπου, που κατά μέσο όρο αντιστοιχεί σε αύξηση της τάξεως του 11% και πλέον. Πρέπει παράλληλα να σημειωθεί ότι οι 100 αυτές επιχειρήσεις συνεχίζουν να αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό ποσοστό (42% περίπου το 2009) της ακαθάριστης αξίας της πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής που διατίθεται στην αγορά, η οποία το 2009 για τους αγρότες του ειδικού καθεστώτος εκτιμάται από στοιχεία του Υπουργείου Οικονομικών στο επίπεδο των 3,55 δις f περίπου. 4.7 Επενδύσεις, προτεραιότητες αναπτυξιακών επιλογών Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου στα αγροτικά προϊόντα αντιπροσωπεύουν, σε σχέση με τα άλλα 33

36 επενδυτικά αγαθά, εξαιρετικά μικρή αναλογία (0,31%) στο συνολικό μέγεθος πάγιων επενδύσεων, όπως προκύπτει από τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί. Εξέλιξη επενδύσεων παγίου κεφαλαίου ανά επενδυτικό αγαθό (σε εκατ. f, τρέχουσες τιμές) Επενδυτικά αγαθά Μεταβολή (%) 2009/2008 Μεταβολή (%) 2010/2009 Αγροτικά προϊόντα ,6 0,0 Μεταλ. προϊόντα, μηχανήματα ,6-17,3 Εξοπλισμός μεταφορών ,6-29,6 Κατοικίες ,8-18,2 Άλλες κατασκευές ,9-5,5 Άλλα προϊόντα ,9 3,5 Μεταβολές αποθεμάτων Σύνολο ,1-11,5 Πηγή: Εθνικοί Λογαριασμοί - ΕΛ.ΣΤΑΤ. Από την εξέλιξη των πάγιων επενδύσεων στα αγροτικά προϊόντα, φαίνεται ότι κατά τη διετία δεν υπάρχουν σημαντικές μεταβολές, αν και στην περίπτωση αποτίμησης των μεγεθών σε σταθερές τιμές (2000) η μεταβολή, όπως αναφέρει σχετική έρευνα 23, καταγράφεται ως αρνητική τόσο κατά το 2009 (-6,43%), όσο και κατά το 2010 (-2,99%). Η πτώση πάντως παραμένει σημαντικά μικρότερη, σε σύγκριση με την πολύ μεγάλη κάμψη των πάγιων επενδύσεων κατά την περίοδο της ύφεσης, η οποία στις κατοικίες, στη διετία , αθροιστικά (σε σταθερές τιμές), υπερβαίνει το 40%, στα μηχανήματα το 39% και στον εξοπλισμό μεταφορών το 23% και πλέον. Το θέμα ωστόσο των επενδύσεων στον αγροτικό τομέα συνδέεται κυρίως με δύο κρίσιμα ζητήματα. Το πρώτο αφορά στις προτεραιότητες και τη στόχευση των αναπτυξιακών πολιτικών και το δεύτερο στην αξιοποίηση και τη διαχείριση των διατιθέμενων δημόσιων πόρων. Ως προς το πρώτο ζήτημα, στο πλαίσιο της συζήτησης του νέου επενδυτικού νόμου, κατατέθηκε από την ΠΑΣΕΓΕΣ, από τον Οκτώβριο του 2010, κείμενο με τις αναγκαίες προτεραιότητες και πολιτικές για τις επενδύσεις στον αγροτικό τομέα, στο οποίο συνοπτικά επισημαίνονται τα εξής: α) Έχει επανειλημμένα τεθεί ότι η φθίνουσα ανταγωνιστικότητα του αγροτικού τομέα, πέραν των γνωστών διαρθρωτικών αδυναμιών (ανεπάρκειες στην οργάνωση της προσφοράς, αδυναμία προσανατολισμού της αγροτικής παραγωγής στις απαιτήσεις της αγοράς κ.α.) συνδέεται, κυρίως, με την αντιμετώπιση των ελλιπών δομών και υποδομών στον πρωτογενή τομέα και με το έλλειμμα στις επενδύσεις. β) Έχει καταστεί ευρύτερα αποδεκτή η ανάγκη δημιουργίας στη χώρα ενός βιώσιμου και ανταγωνιστικού συστήματος γεωργίας και διατροφικών προϊόντων, που έχει σαφή προσανατολισμό προς την αγορά, που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην παραγωγή και τη μεταποίηση προϊόντων διατροφικής ποιότητας και ασφάλειας, που είναι ικανό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καταναλωτών, που 23 ΚΕΠΕ, Οικονομικές Εξελίξεις, Κεφ. 4.1 Ετήσια ανασκόπηση προστιθέμενης αξίας ανά κλάδο και επενδύσεων ανά επενδυτικό αγαθό, Τεύχος 15, Ιούνιος

37 διαχειρίζεται φιλικά προς το περιβάλλον, που συμβάλλει στην ανάπτυξη της υπαίθρου με σκοπό τη διατήρηση του αγροτικού πληθυσμού στην ύπαιθρο, στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, αλλά και στην ανάδειξη ενός ευρέως φάσματος δραστηριοτήτων σε αγροτικές μειονεκτικές, ορεινές και νησιωτικές περιοχές. γ) Απαιτείται ο εκ νέου σχεδιασμός της ανάπτυξης του αγροτικού τομέα, ώστε να στηρίζεται σε αποκεντρωμένες πολιτικές, να αναδεικνύει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τομέα, να συμβάλλει στην ανάδειξη και την ενίσχυση της ποιότητας των αγροτικών διατροφικών προϊόντων, να συμβαδίζει με την προστασία του περιβάλλοντος και να τη συνδέει με τη στήριξη τουριστικών υπηρεσιών και την προσφορά προϊόντων ποιότητας και υγιεινής διατροφής, να αξιοποιεί τα οφέλη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με συλλογικά σχήματα αγροτών, να επενδύει στην παιδεία, την εκπαίδευση και την τεχνογνωσία, στις νέες τεχνολογίες, να αποβλέπει τελικά στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. δ) Η ενδυνάμωση του ρόλου της αγοράς και η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των μικρομεσαίων συνεταιριστικών και ιδιωτικών επιχειρήσεων του αγροτικού τομέα, αποτελούν κρίσιμες προτεραιότητες για την αντιμετώπιση της φθίνουσας ανταγωνιστικότητάς του. Στο πλαίσιο αυτό, οι επενδύσεις στον αγροτικό τομέα απαιτείται να συνδεθούν με τη στήριξη των μικρών, κυρίως, επιχειρήσεων, που αποτελούν την κυρίαρχη δομή στήριξής του, ώστε να καταστούν φορείς καινοτομίας και επιχειρηματικής αντίληψης, έχοντας οπωσδήποτε δυναμική και ισχυρή σχέση με την πρωτογενή παραγωγή (επαγγελματίες αγρότες, αγροτικοί συνεταιρισμοί). Σε σχέση εξάλλου με τις βασικές αναπτυξιακές προτεραιότητες επισημάνθηκε ότι πρέπει να διακρίνεται, πραγματικά, ο αναπτυξιακός χαρακτήρας των πολιτικών επιλογών, προσδιορίζοντας με σαφή και στοχευμένο τρόπο τις αναπτυξιακές προτεραιότητες της χώρας σε επιμέρους τομείς της οικονομίας. Οι ενισχύσεις οφείλεται να κατευθύνονται ορθολογικά, εκτιμώντας τους τομείς εκείνους της οικονομίας, όπως ο αγροτικός τομέας, οι οποίοι αποκτούν κρίσιμη σημασία με βάση το υφιστάμενο παραγωγικό και αναπτυξιακό πρότυπο των Περιφερειών. Στο ζήτημα αυτό υπογραμμίζονται ειδικότερα τα εξής: α) Η συμμετοχή επενδυτικών προτάσεων του αγροτικού τομέα στα εγκεκριμένα επενδυτικά σχέδια του προηγούμενου αναπτυξιακού νόμου, υπήρξε μέχρι σήμερα εξαιρετικά περιορισμένη. Από την έναρξη ισχύος του νόμου 3299/2004 μέχρι το 2010 η συμμετοχή του πρωτογενούς τομέα στα εγκεκριμένα επενδυτικά σχέδια ανέρχεται μόλις στο 4 % του προϋπολογισμού τους. β) Η διάθεση δημόσιων πόρων για την αξιοποίηση ποιοτικών αγροτικών-διατροφικών προϊόντων χρειάζεται να αποκτήσει την απαιτούμενη πρόσβαση και προτεραιότητα στο αναπτυξιακό θεσμικό πλαίσιο, έτσι ώστε να διασφαλίζονται οι προϋποθέσεις άσκησης μιας ιδιαίτερα σημαντικής πολιτικής τοπικού και περιφερειακού χαρακτήρα, όπως αναφέρθηκε προηγούμενα. Με την έννοια αυτή κρίνεται αναγκαία η διατύπωση διακριτών κριτηρίων αξιολόγησης μεταξύ των επενδυτικών σχεδίων του πρωτογενούς τομέα, αλλά και εκείνων που αφορούν στη μεταποίηση γεωργικών προϊόντων, διακρίνοντας τρεις κατηγορίες προτεραιότητας (υψηλή, μέση, χαμηλή). γ) Στην πρώτη κατηγορία (υψηλή προτεραιότητα), ανήκουν επενδυτικά σχέδια που αφορούν στην αξιοποίηση αγροτικών προϊόντων που προορίζονται για διατροφή, τα οποία διαθέτουν συγκριτικό πλεονέκτημα τόσο ως προς τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά, όσο και ως προς τον εξαγωγικό τους προσανατολισμό, πριν ή και μετά τη μεταποίησή τους, κριτήρια που συνδυάζονται και με ορισμένες ιδιαίτερα αναγκαίες δράσεις και ενέργειες. Επισημαίνεται ότι οι σύγχρονες τάσεις στην αγορά διατροφικών προϊόντων συνδέονται με την παραγωγή τροφίμων που είναι ασφαλή, υψηλής ποιότητας, 35

38 υγιεινά και εύγευστα, αλλά και με την προτίμηση των καταναλωτών σε τρόφιμα που προέρχονται από συστήματα παραγωγής φιλικά προς το περιβάλλον. Οι τάσεις αυτές συμβαδίζουν με τη στήριξη προϊόντων αναγνωρισμένης ποιότητας, τα οποία προσφέρουν στον καταναλωτή διακριτές απαιτήσεις (γεύση, προέλευση, μέθοδος παραγωγής). Συμβαδίζουν επίσης με την αξιοποίηση προϊόντων με ονομασία γεωγραφικής ένδειξης στοιχείο που αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στη χώρα μας, που παράγει σήμερα ένα σημαντικό αριθμό προϊόντων ΠΟΠ και ΠΓΕ, τα οποία διαθέτουν, στο σύνολό τους, διατροφικό χαρακτήρα, αλλά και ευρύτατη γεωγραφική αναφορά παραγωγής 24. δ) Μεταξύ των επενδυτικών σχεδίων που αποκτούν υψηλή προτεραιότητα περιλαμβάνονται επενδύσεις σε σταθμούς συγκέντρωσης και αξιοποίησης βιομάζας από υπολείμματα και υποπροϊόντα φυτικής ή/και ζωικής παραγωγής, που διατίθενται για την παραγωγή πράσινης ενέργειας. Πρόκειται για ένα κρίσιμο περιβαλλοντικό ζήτημα, που πλέον των άλλων, επισύρει συχνά δυσμενείς επιπτώσεις και κυρώσεις από ευρωπαϊκά όργανα 25 και πρέπει άμεσα να αντιμετωπιστεί. ε) Ανάλογη βαρύτητα και πρόσβαση στην κατηγορία υψηλής προτεραιότητας αποκτά η ενίσχυση για τη συνέργεια επιχειρήσεων παραγωγής και αξιοποίησης αγροτικών-διατροφικών προϊόντων (αγροτικοί συνεταιρισμοί, μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις) με επιχειρήσεις τουριστικού χαρακτήρα (π.χ. ξενοδοχειακές μονάδες, ξενώνες, ενοικιαζόμενα δωμάτια, χώροι εστίασης, παραδοσιακά καφενεία, επιχειρήσεις τουρισμού, τουριστικά γραφεία, δημοτικές επιχειρήσεις τουρισμού - πολιτισμού, κλπ.) με σκοπό την υλοποίηση επιχειρηματικών σχεδίων παροχής προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας (Τοπικά Σύμφωνα Ποιότητας). στ) Στη δεύτερη κατηγορία (μέση προτεραιότητα) προτείνεται να εντάσσονται επενδυτικά σχέδια που αφορούν στην αξιοποίηση αγροτικών προϊόντων που προορίζονται για διατροφή, τα οποία δεν διαθέτουν, κατ ανάγκη, ειδικό πλεονέκτημα ως προς τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά, ή ως προς τον εξαγωγικό τους προσανατολισμό, ενώ στην τρίτη κατηγορία (χαμηλής προτεραιότητας) εντάσσονται όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι των μη-εδώδιμων προϊόντων. Οι επισημάνσεις και οι προτάσεις που αναφέρθηκαν προηγούμενα δεν έχουν μέχρι σήμερα αξιοποιηθεί μια και εκκρεμεί η έκδοση κοινής υπουργικής απόφασης για την υπαγωγή των επενδύσεων του πρωτογενούς τομέα, που περιλαμβάνεται στο νέο επενδυτικό νόμο (3908/2011), ο οποίος ψηφίστηκε το Φεβρουάριο του Σημειώνεται ότι η αξιολόγηση των υποβαλλόμενων επενδυτικών σχεδίων για την αξιοποίηση της αγροτικής παραγωγής εξελίσσεται μέχρι σήμερα με βάση τη σχετική απόφαση του προηγούμενου επενδυτικού νόμου (3299/2004). Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο σημαντικό ζήτημα ως προς τις επενδύσεις στον αγροτικό τομέα συνδέεται με τις ελλείψεις στο σχεδιασμό και τις καθυστερήσεις στην υλοποίηση του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης Όπως επανειλημμένα έχει επισημανθεί το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης παραμένει σε σημαντικό βαθμό υποθηκευμένο, μια και οι υφιστάμενες ανειλημμένες υποχρεώσεις και δεσμεύσεις καλύπτουν το 26% περίπου της εγκεκριμένης δημόσιας δαπάνης. Το αποτέλεσμα αυτής της εκτροπής, την οποία έχει επισημάνει η ΠΑΣΕΓΕΣ στις συνεδριάσεις της Επιτροπής Παρακολούθησης του Προγράμματος, εισπράττεται δυστυχώς σήμερα, μια 24 Από τα 88 προϊόντα με ονομασία γεωγραφικής ένδειξης, τα περισσότερα αφορούν στο ελαιόλαδο (17 ΠΟΠ και 10 ΠΓΕ), στα φρούτα, τα λαχανικά και τα όσπρια (14 ΠΟΠ και 10 ΠΓΕ), στα τυριά (20 ΠΟΠ), στις ελιές (10 ΠΟΠ) και σε άλλα προϊόντα (6 ΠΟΠ και 1 ΠΓΕ). 25 Χαρακτηριστική είναι η από προειδοποιητική επιστολή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς τη χώρα μας για τη μη συμμόρφωσή της με απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου αναφορικά με τη διαχείριση ζωικών υποπροϊόντων. 36

39 και η διατιθέμενη Δημόσια Δαπάνη περιορίζεται στο ύψος των 3,9 δις ευρώ, έναντι προβλεπόμενης ύψους 5,3 δις ευρώ. Σύμφωνα πάντως με τα στοιχεία της εξέλιξης των οικονομικών μεγεθών του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης , η πορεία απορρόφησης της δημόσιας δαπάνης κρίνεται, γενικά, ικανοποιητική (ποσοστό απορρόφησης της τάξης του 31,4% τον Ιούνιο του 2011), σε σχέση με την υποχρέωση εκταμίευσης της κοινοτικής συνδρομής, υπερκαλύπτοντας τον κανόνα ν+2 για το έτος Ως θετικό επίσης στοιχείο αναγνωρίζεται η τροποποίηση του Προγράμματος σε σχέση με τη διασφάλιση των πόρων που παρακρατήθηκαν από τους καπνοπαραγωγούς, ύψους 568 εκατ. ευρώ για το σύνολο της τριετίας , ως συνέπεια των δυσμενών αποφάσεων της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ, τον Απρίλιο του Η ένταξη των καπνοπαραγωγών σε προσδιορισμένα μέτρα και δράσεις, συμβαδίζει με τις προτάσεις που είχε υποβάλει η ΠΑΣΕΓΕΣ προς το Υπουργείο, αλλά η πορεία των μέτρων εξελίχθηκε ικανοποιητικά σε ορισμένες μόνο δράσεις (μέτρο 144). Σε σχέση ωστόσο με τις επενδύσεις στην πρωτογενή αγροτική παραγωγή, που αφορούν στον εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλλεύσεων (σχέδια βελτίωσης) οι διατιθέμενοι πόροι παρέμειναν αναξιοποίητοι από το 2007 μέχρι και σήμερα. Σημειώνεται ότι από την αναφερόμενη δημόσια δαπάνη του μέτρου (767 εκατ. f) ένα σημαντικό μέρος της (170 εκατ. f) αφορά σε ανειλημμένες υποχρεώσεις της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου και οι πληρωμές που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι και τον Ιούνιο του 2011 (87 εκατ. f) αφορούν αποκλειστικά στις δεσμεύσεις αυτές, με αποτέλεσμα η απορρόφηση να κυμαίνεται στο 12% περίπου. Η καθυστέρηση αυτή, που είχε ως αποτέλεσμα την επενδυτική απογύμνωση της πρωτογενούς παραγωγής για ένα διάστημα τεσσάρων και πλέον ετών, αποτελεί το πλέον τρωτό σημείο του προγράμματος αυτού, συνδεόμενη παράλληλα με ελλείψεις στο σχεδιασμό, αλλά και με τη γραφειοκρατική, συγκεντρωτική και εσωστρεφή δομή και λειτουργία των υπηρεσιών διαχείρισής του 26. Η κατάσταση δεν φαίνεται να βελτιώνεται. Αντίθετα, εκτιμάται ότι θα χρειαστεί σημαντικό χρονικό διάστημα για την αξιολόγηση, την προέγκριση, την έγκριση και την έναρξη πληρωμών μεταξύ των αιτήσεων που υποβλήθηκαν μόλις πρόσφατα (τέλος Αυγούστου 2011) συνολικής αιτούμενης δημόσιας δαπάνης ύψους 660 εκατ. f περίπου. Ανάλογη εξέλιξη διαπιστώνεται και στο επόμενο σημαντικό επενδυτικό μέτρο του προγράμματος αυτού, που αφορά στην μεταποίηση και την εμπορία αγροτικών προϊόντων, συνολικής δημόσιας δαπάνης ύψους 340 εκατ. f, που είναι δυστυχώς μειωμένη κατά 52% περίπου σε σχέση με την αντίστοιχη της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου. Ανεξάρτητα πάντως από τον περιορισμό των πόρων, τονίζεται ότι η προκήρυξη του αναφερόμενου μέτρου για την υποβολή αιτήσεων βρίσκεται στην αφετηρία της και η απορρόφηση παραμένει μηδενική. Προβληματική επίσης παραμένει η περιβαλλοντική διάσταση του προγράμματος. Το πρώτο ζήτημα αφορά στη σημαντική καθυστέρηση με την οποία υλοποιούνται οι γεωργοπεριβαλλοντικές δράσεις του, μια και οι ανειλημμένες δεσμεύσεις καλύπτουν το 80% περίπου της προβλεπόμενης δημόσιας δαπάνης (1,03 δις f). Το δεύτερο και σημαντικότερο ζήτημα εκτός της αναποτελεσματικής διαχείρισης, συνδέεται με το έλλειμμα σχεδιασμού σε σχέση με τις προτεραιότητες που θέτει ως προς την αξιοποίηση των πόρων σε πραγματικά υποβαθμισμένες, περιβαλλοντικά, περιοχές. 26 Είναι χαρακτηριστικό ότι το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων δεν έχει υιοθετήσει την ανάγκη δημιουργίας ενδιάμεσου φορέα διαχείρισης σε ορισμένα κρίσιμης σημασίας επενδυτικά μέτρα, όπως οι επενδύσεις που αφορούν στη μεταποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων, παρά την επανειλημμένη επισήμανση της ΠΑΣΕΓΕΣ για το ζήτημα αυτό από την τρίτη προγραμματική περίοδο. Το αποτέλεσμα ήταν να μεσολαβεί χρονικό διάστημα δύο και πλέον ετών από την υποβολή ενός επενδυτικού σχεδίου μέχρι την έναρξη πληρωμής του. Δεν έχει εξάλλου υιοθετήσει τη δημιουργία μητρώου εξωτερικών αξιολογητών, ώστε να επιταχυνθεί η διαδικασία υλοποίησης επενδύσεων στα σχέδια βελτίωσης, εμμένοντας στην αποκλειστική χρησιμοποίηση του προσωπικού των αρμόδιων κεντρικών υπηρεσιών. Υπενθυμίζεται ότι παρόμοιες διαδικασίες έχουν υιοθετηθεί, εδώ και αρκετά χρόνια, από άλλα παραγωγικά Υπουργεία που υλοποιούν συγχρηματοδοτούμενα αναπτυξιακά προγράμματα. 37

40 Το έλλειμμα της περιβαλλοντικής πτυχής του προγράμματος αποδίδεται στην απουσία δράσεων για την αξιοποίηση βιομάζας από υπολείμματα και υποπροϊόντα φυτικής, ή και ζωικής παραγωγής, για την παραγωγή πράσινης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, είτε για ηλεκτροπαραγωγή, ή για την παραγωγή βιοαερίου. Το έλλειμμα αυτό αποκτά μεγαλύτερη διάσταση αν εκτιμηθεί ότι η παραγωγή ενέργειας από βιομάζα, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία του , καλύπτει ένα μικρό μέρος εγκατεστημένης ισχύος από τις μονάδες που βρίσκονται σε λειτουργία στο τέλος του 2010 (44 MW). Το μέγεθος αυτό υπολείπεται κατά πολύ από τη δέσμευση του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, που περιλαμβάνεται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις Α.Π.Ε. Σύμφωνα με τη δέσμευση αυτή, προβλέπεται όριο εγκατεστημένης ισχύος για τους σταθμούς βιομάζας στο επίπεδο των 200 MW μέχρι το έτος 2014 και των 350 MW μέχρι το 2020, αλλά μέχρι το τέλος του 2012, αν δεν υπάρξουν στο μεταξύ σημαντικές παρεμβάσεις, η εγκαταστημένη ισχύς δεν αναμένεται να υπερβεί το επίπεδο των MW. Τονίζεται ότι το κρίσιμο θέμα σε σχέση με την αξιοποίηση βιομάζας από γεωργικά υπολείμματα και οργανικά απόβλητα ζωικής παραγωγής δεν αφορά στις τεχνολογίες για την μετατροπή της, οι οποίες έχουν πλέον καταστεί ώριμες. Συνδέεται κυρίως με την αδυναμία των ενδιαφερόμενων επενδυτών να εξασφαλίσουν την απαραίτητη πρώτη ύλη, μια και - παρά τις επισημάνσεις της ΠΑΣΕΓΕΣ, δεν έχει αναπτυχθεί καμία αναπτυξιακή πρωτοβουλία από την πλευρά του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για τη δημιουργία από αγροτικούς συνεταιρισμούς ή και από κοινοπραξίες τους, σταθμών συγκέντρωσης και αποθήκευσης υπολειμμάτων και αποβλήτων, που περιλαμβάνουν τον εξοπλισμό συλλογής, μεταφοράς, αποθήκευσης και διαχείρισης τους, ώστε να διασφαλίζεται η μακρόχρονη και ομαλή τροφοδοσία των μονάδων αξιοποίησής τους για την παραγωγή πράσινης ενέργειας. Επισημαίνεται ότι η επενδυτική δαπάνη για τη δημιουργία σταθμών συγκέντρωσης βιομάζας είναι σχετικά μικρού ύψους και θα μπορούσε να καλυφθεί, σε πιλοτικό κατ αρχή επίπεδο, με την αξιοποίηση ενός μικρού μέρους της πρόσφατης αύξησης της δημόσιας δαπάνης των γεωργοπεριβαλλοντικών δράσεων, κατά 215 εκατ. f, που δυστυχώς και αυτή, όπως προβλέπεται στην τελευταία τροποποίηση του προγράμματος, αναμένεται να κατευθυνθεί σε υφιστάμενες περιβαλλοντικές δράσεις, που κινούνται σχεδόν στο ίδιο πλαίσιο κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων προγραμματικών περιόδων. Ένα επόμενο και ίσως σημαντικότερο ζήτημα που συνδέεται με το έλλειμμα σχεδιασμού του προγράμματος, αλλά και γενικότερα με το έλλειμμα πολιτικής των συναρμόδιων φορέων, είναι ότι δεν λαμβάνεται υπόψη η απόλυτα αναγκαία προτεραιότητα αντιμετώπισης κρίσιμων περιβαλλοντικών προβλημάτων (ερημοποίηση, υφαλμύρωση) ορισμένων αγροτικών περιοχών της χώρας, οι οποίες έχουν μάλιστα χωροθετηθεί από το 2009 και περιλαμβάνονται σε σχετική μελέτη 28. Όπως αναφέρεται στη μελέτη αυτή, το 35% του Ελλαδικού χώρου βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης, ή έχει ήδη ερημοποιηθεί, ενώ το 49% θεωρείται ότι βρίσκεται σε μέτριο κίνδυνο ερημοποίησης. Oι περιοχές με άμεσο κίνδυνο ερημοποίησης είναι οι Νομοί Αργολίδας, Κιλκίς, Ανατολικής Κρήτης, Λέσβου και Νάξου. Στις περιοχές με υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης συγκαταλέγονται οι 27 Σύμφωνα με Έκθεση της Υπηρεσίας ΑΠΕ του ΥΠΕΚΑ, που δημοσιεύτηκε το Μάρτιο του 2011, έχουν τύχει άδειας παραγωγής αιτήσεις επενδυτών που αντιπροσωπεύουν εγκαταστημένη ισχύ ίση με 443 MW στο τέλος του 2010, αλλά η ισχύς των σταθμών αξιοποίησης βιομάζας που βρίσκονται σε λειτουργία δεν υπερβαίνει τα 44 MW, μέγεθος που δεν αναμένεται να μεταβληθεί το 2011, ανερχόμενο, σύμφωνα με εκτίμηση της ίδιας Υπηρεσίας σε 45 MW. Η εξέλιξη αυτή επιβεβαιώνει την εξαιρετικά χαμηλή διείσδυση της ενέργειας από την αξιοποίηση βιομάζας στο σύστημα των ΑΠΕ. 28 Πρόκειται για τη μελέτη εφαρμογής ενιαίου μοντέλου διαχείρισης του αρδευτικού νερού στην ελληνική γεωργία, η οποία εκπονήθηκε τον Ιούνιο του 2009 από το Ινστιτούτο Αγροτικής Συνεταιριστικής Οικονομίας (ΙΝΑΣΟ) της ΠΑΣΕΓΕΣ και παρουσιάστηκε δημόσια, στα μέσα Ιουνίου 2009, σε ειδική ημερίδα. 38

41 Νομοί Λάρισας, Μαγνησίας, Λακωνίας, Αρκαδίας, Κορινθίας και Φθιώτιδας, ενώ αυξημένο κίνδυνο εμφανίζουν ορισμένες περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης, η ορεινή ζώνη των Ιονίων Νήσων, αλλά και τα νησιά του Αιγαίου, που απειλούνται και από την αιολική διάβρωση. Από την άλλη πλευρά, το πρόβλημα της υφαλμύρωσης παρουσιάζεται, μικρότερο ή μεγαλύτερο, σε όλες τις παραλιακές πεδιάδες της χώρας, όπου εξαιτίας των καλλιεργειών υπεραντλούνται τα υπόγεια νερά. Έντονο πρόβλημα υφαλμύρωσης υπάρχει στη Θεσσαλία, κυρίως στην περιοχή της Μαγνησίας κοντά στον Αλμυρό, αλλά και στο Δέλτα του Πηνειού. Επίσης, στην πεδιάδα του Άργους, στα βόρεια παράλια της Κορινθίας, σε περιοχές του κόλπου της Θεσσαλονίκης, σε ακτές της Θράκης και της Δυτικής Ελλάδας, καθώς και στην Κρήτη, ιδιαίτερα δε στην Ανατολική Κρήτη και στην περιοχή του Ηρακλείου. Σημαντική υποβάθμιση του υδροφόρου ορίζοντα, εξαιτίας της διείσδυσης της θάλασσας, παρατηρείται επίσης στα νησιά Ρόδος, Κως, Πάρος, Χίος, Σάμος και Λέσβος. Η συζήτηση ωστόσο για το κρίσιμο αυτό ζήτημα και γενικά ως προς τις επενδύσεις υποδομής για το αρδευτικό νερό στη γεωργία, εξαντλείται συνήθως με τον προγραμματισμό εγγειοβελτιωτικών έργων, κυρίως εκείνων που αφορούν στην κατασκευή φραγμάτων και ταμιευτήρων, ένα μέρος των οποίων εκτελείται με μέτρα και δράσεις που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης. Παρά τον βραδύ ρυθμό υλοποίησης των έργων αυτών, μια και τα περισσότερα που υλοποιούνται αποτελούν έργα-γέφυρες προηγούμενων προγραμματικών περιόδων και παρά τη μεγάλη διασπορά τους 29, θεωρείται θετική η συμβολή τους στην αντιμετώπιση ορισμένων τοπικών αναγκών. Αδυνατούν ωστόσο να αντιμετωπίσουν ολοκληρωμένα και αποτελεσματικά το πλέον κρίσιμο ζήτημα που αντιμετωπίζει η ελληνική γεωργία, την προβληματική διαχείριση του αρδευτικού νερού. Υπενθυμίζεται ότι στην άρδευση, που καταναλώνει το 86% του συνόλου των υδατικών πόρων της χώρας, ελάχιστα είναι τα παραδείγματα εφαρμογής ορθολογικής διαχείρισης και σε αυτό κυρίως το αίτιο αποδίδεται η αδυναμία εξοικονόμησης του πολύτιμου αυτού πόρου. Για την αντιμετώπιση αυτής ακριβώς της έλλειψης εκπονήθηκε η αναφερθείσα μελέτη, που αναφέρεται στην εφαρμογή ενός ενιαίου μοντέλου διαχείρισης αρδευτικού νερού στην ελληνική γεωργία για τη δημιουργία ενός εργαλείου στρατηγικής, αναγνωρίζοντας και αναλύοντας υφιστάμενα προβλήματα, προδιαγράφοντας τους κύριους άξονες δομής, οργάνωσης και λειτουργίας σύγχρονων φορέων διαχείρισης, ιεραρχώντας ανάγκες εξοικονόμησης, προσδιορίζοντας περιοχές προτεραιότητας των απαιτούμενων παρεμβάσεων, με ανάλυση και αξιολόγηση της χρηματοδότησής τους. Υπογραμμίζεται ότι με την πιλοτική εφαρμογή ορισμένων από τις προταθείσες παρεμβάσεις σε ήδη λειτουργούντα οργανισμό εγγείων βελτιώσεων, τεκμηριώθηκε η συνολική μείωση της κατανάλωσης αρδευτικού νερού κατά 33%, αλλά και η κατά 38% μείωση της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας και του αντίστοιχου κόστους (λογαριασμού) της ΔΕΗ. Επιπλέον, με την πιλοτική εφαρμογή του προτεινόμενου μοντέλου, που πραγματοποιήθηκε σε δύο συγκεκριμένες περιοχές, διαπιστώθηκε ότι εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα ενός τέτοιου φορέα διαχείρισης, με όρους οργανισμού κοινής ωφέλειας, ενώ εκτιμήθηκαν με ενθαρρυντικά αποτελέσματα οι δυνατότητες και οι προοπτικές αναδιάρθρωσης καλλιεργειών, προς άλλες λιγότερο υδροβόρες, καλλιέργειες αγροτικών-διατροφικών προϊόντων. Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις αυτές υποβλήθηκαν κατά το 2009, κατά το 2010, αλλά και πρόσφατα, στο σύνολο σχεδόν της πολιτικής ηγεσίας του τόπου και φυσικά στα συναρμόδια παραγωγικά Υπουργεία, μια και το ζήτημα, προφανώς, υπερβαίνει τις αρμοδιότητες του Υπουργείου 29 Σύμφωνα τα στοιχεία προόδου του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης , μέχρι τον Ιούνιο του 2011 είχαν ενταχθεί 111 έργα στο μέτρο 125Α, που αφορά σε εγγειοβελτιωτικά έργα και δράσεις, συνολικού προϋπολογισμού 1,45 δις f, εκ των οποίων τα 65 βρίσκονται σε διαδικασία δημοπράτησης και τα υπόλοιπα κατασκευάζονται. 39

42 Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Δυστυχώς, όμως, δεν υπήρξε καμία συζήτηση, ή αξιοποίησή τους μέχρι σήμερα, παρά το γεγονός ότι μεσολάβησε διάστημα τριών και πλέον χρόνων από την υποβολή τους και παρά την ευρεία δημοσιοποίηση του θέματος, με σειρά ενημερωτικών ημερίδων, παρεμβάσεων και παραστάσεων από την πλευρά της ΠΑΣΕΓΕΣ. Καθίσταται πάντως προφανές ότι το πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης αδυνατεί να παρακολουθήσει τις τρέχουσες εξελίξεις για να προσαρμοστεί σε επείγουσες ανάγκες και προτεραιότητες, ένα μέρος των οποίων επισημάνθηκε προηγούμενα. Για τους λόγους αυτούς, κρίνεται αναγκαίος ο εκ νέου σχεδιασμός του, όχι μόνο στο σκέλος των περιβαλλοντικών δράσεών του, αλλά στο σύνολο των επενδυτικών μέτρων που περιλαμβάνει, με ριζική αλλαγή των στόχων και των διαδικασιών υλοποίησής του, ζήτημα το οποίο έχει επανειλημμένα τεθεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ. 4.8 Εφοδιαστική αλυσίδα, αγορά Στο διάστημα των τελευταίων ετών, αυξήθηκε η ανησυχία και ο προβληματισμός των ευρωπαϊκών αγροτικών οργανώσεων σε σχέση με τις ανισορροπίες της εφοδιαστικής αλυσίδας, που όπως είναι γνωστό συνδέει τρεις σημαντικούς τομείς της ευρωπαϊκής οικονομίας, τη γεωργία, τον κλάδο μεταποίησης τροφίμων και το διανεμητικό κλάδο. Αφετηρία των ανισορροπιών αποτέλεσε - και αποτελεί, η συνεχής άνοδος της συγκέντρωσης των μεγάλων αλυσίδων λιανικής πώλησης τροφίμων και η ισχυροποίηση της θέσης στην αγορά ενός μικρού αριθμού επιχειρήσεων, συνοδευόμενη με την άσκηση οικονομικής πίεσης και άλλων αθέμιτων πρακτικών σε βάρος των παραγωγών αγροτικών προϊόντων-προμηθευτών τους, εξέλιξη που διαπιστώνεται άλλωστε και σε παγκόσμιο επίπεδο, μια και στο διάστημα η υπερσυγκέντρωση των μεγάλων αλυσίδων λιανικής πώλησης εκτιμάται ότι αυξήθηκε με έντονο ρυθμό. Εξέλιξη συγκέντρωσης στην παγκόσμια αγορά αλυσίδων τροφίμων Επωνυμία Έδρα Πωλήσεις λιανικής (δις f το 2004) Μερίδιο παγκόσμιας αγοράς 2004 (%) Μερίδιο παγκόσμιας αγοράς 2008 (%) Wall-Mart Αμερική 240,127 6,1 8,6 Carrefour Γαλλία 90,373 2,3 3,2 Ahold Ολλανδία 71,919 1,8 1,9 Metro Group Γερμανία 62,261 1,6 2,1 Tesco Ην. Βασίλειο 51,757 1,3 1,9 Σύνολο 5 πρώτων 516,437 13,10 17,70 Σύνολο15 μεγαλύτερων 928,786 23,7 31,0 Πηγή: Εκτιμήσεις των Copa-Cogeca Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης η συγκέντρωση μεγάλων αλυσίδων λιανικής πώλησης τροφίμων αυξήθηκε ιδιαίτερα και όπως εκτιμάται από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Βιομηχανιών Τροφίμων και Ποτών (CIAA) 30 οι 5 ισχυρότερες αλυσίδες λιανικής πώλησης τροφίμων κατείχαν το 2008 μερίδιο αγοράς της τάξεως του 50% σε δώδεκα κράτη μέλη, ενώ σε πέντε κράτη μέλη το μερίδιο αυτό φαίνεται ότι υπερβαίνει το 70%. Χαρακτηριστική εξάλλου είναι η επισήμανση των ευρωπαϊκών οργα- 30 Confederation of the food and drink industries CIAA: Review of key competitors indicators, 2008 report. 40

43 νώσεων των αγροτών (Copa-Cogeca) για τις ανισορροπίες στην εφοδιαστική αλυσίδα τροφίμων που προκαλούνται από την υπερσυγκέντρωση αυτή, τονίζοντας ότι δεν είναι δυνατό ένας τόσο μικρός αριθμός επιχειρήσεων να συναλλάσσεται με 13,4 εκατομμύρια αγρότες και με επιχειρήσεις μεταποίησης αγροτικών προϊόντων. Το ζήτημα αυτό τέθηκε έντονα στα ευρωπαϊκά όργανα της Ε.Ε. τόσο κατά το 2008, όσο και κατά το 2009, μια και η πλέον ορατή πλευρά της ανισορροπίας αυτής έχει ως συνέπεια τη διεύρυνση της απόστασης των τιμών παραγωγού από τις τελικές τιμές καταναλωτή (άνοιγμα τιμών, ή ψαλίδα τιμών), με τις τελευταίες να αυξάνονται στο διάστημα αυτό υπέρμετρα, εξαιτίας και άλλων επιπτώσεων, προερχόμενων από τη αύξηση της διείσδυσης κερδοσκοπικών κεφαλαίων (όπως οι αγορές συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης) στην αγορά των αγροτικών προϊόντων. Όπως διαπιστώθηκε, από τις αρχές του 2006 παρατηρήθηκε έξαρση των επενδυτικών ροών προς αυτές τις αγορές, με βάση το συνολικό αριθμό των εκκρεμών συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης που βρίσκονταν στην κατοχή φορέων της αγοράς. Η στροφή αυτή προς την αγορά συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης σε βασικά αγροτικά προϊόντα συνδέθηκε με την απομάκρυνση των επενδυτών από άλλες αγορές, ιδιαίτερα των δομημένων προϊόντων, παρουσιάζοντας μεγάλη έξαρση με την εμφάνιση της χρηματοπιστωτικής κρίσης από τα μέσα του Η απότομη εκροή επενδύσεων που ακολούθησε από τις αγορές συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης για βασικά αγροτικά προϊόντα είναι προφανές ότι επηρεάστηκε - και ίσως επηρεάζεται μέχρι σήμερα, από την αναζήτηση πρόσθετης ρευστότητας εκ μέρους των επενδυτών, εξαιτίας της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Οι εξελίξεις αυτές συζητήθηκαν με έμφαση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καταγράφοντας την απαίτηση βελτιώσεων στην εφοδιαστική αλυσίδα τροφίμων, καλύτερης κατανόησης των μηχανισμών μετάδοσης που συνδέουν τις τιμές των βασικών εμπορευμάτων με τις τιμές παραγωγού και καταναλωτή, αλλά και με την ανάγκη λήψης μέτρων για την ενίσχυση της αγοραστικής ισχύος των αγροτών έναντι του διανεμητικού εμπορίου. Οι ανακοινώσεις ωστόσο της Επιτροπής, αποδείχθηκαν κατώτερες των περιστάσεων, τόσο κατά το 2008, με το περιεχόμενο του λεγόμενου χάρτη πορείας για τη βελτίωση της εφοδιαστικής αλυσίδας τροφίμων 31, όσο και κατά το 2009, με την παρουσίαση προτάσεων 32 που δεν αντιμετωπίζουν ουσιαστικά τις προκλήσεις για την εξάλειψη των αθέμιτων πρακτικών, την αύξηση της διαφάνειας, τη βελτίωση της αστάθειας των τιμών και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της αλυσίδας προσφοράς τροφίμων. Στην Ελλάδα, η συνολική εγχώρια αγορά των αλυσίδων λιανικής πώλησης (super markets και cash and carry) καταγράφει άνοδο διαχρονικά, με μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης πωλήσεων κατά 13% περίπου στην περίοδο , με τα τρόφιμα και τα ποτά να καλύπτουν το 73,2% των συνολικών πωλήσεων κατά το 2009 και το 75% περίπου κατά το Ο βαθμός συγκέντρωσης παραμένει υψηλός, καθώς 3 από τις μεγαλύτερες αλυσίδες του κλάδου κατέχουν το 2009 το 34,1% των συνολικών πωλήσεων και 5 το 44,8%, με τάση περαιτέρω ανόδου. Το αποτέλεσμα της υπερσυγκέντρωσης αυτής, αποτελεί και στη χώρα μας την κύρια πηγή ανισορροπιών στην εφοδιαστική αλυσίδα τροφίμων, που συνοδεύονται συνήθως με σειρά αθέμιτων πρακτικών που περιορίζουν τον ανταγωνισμό, οι οποίες έχουν κατά καιρούς επισημανθεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ, αλλά και από άλλους φορείς. Οι σημαντικότερες από αυτές αποτυπώνονται στο συνεχές άνοιγμα της ψαλίδας των τιμών παραγωγού και των τελικών τιμών καταναλωτή, στην απαίτηση έκδοσης πιστωτικών τιμολογίων έκπτωσης 31 Ανακοίνωση της Επιτροπής COM (2008) 821, τελικό. 32 Ανακοίνωση της Επιτροπής COM (2009) 591, τελικό. 33 Πηγή: ICAP, Έρευνα αγοράς των Super Markets,

44 εκ των υστέρων (που αποτελούν το όχημα του οικονομικού εκβιασμού και παράνομων συναλλαγών), στην υπερβολική καθυστέρηση της πληρωμής των προμηθευτών (στην Ελλάδα η καθυστέρηση αυτή το 2008 ήταν υπερτριπλάσια σε σχέση με εκείνη των Σκανδιναβικών χωρών και υπερδιπλάσια εκείνης των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης 34 ), στις εξαγορές εγχώριων παραγωγικών μονάδων και στη συνέχεια την προώθηση στην αγορά εισαγόμενων προϊόντων ως εγχώριων διατηρώντας την προηγούμενη επωνυμία (πρόκειται για μια μορφή ελληνοποίησης που αφορά σε μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις χονδρεμπορίου), στην επιβολή τέλους τοποθέτησης (entry fee) προϊόντων σε προσδιορισμένο αριθμό καταστημάτων των αλυσίδων απαιτώντας την προκαταβολή ενός σημαντικού ποσού ανά κωδικό προϊόντος, στην παραπλανητική ετικέτα (που αφορά σε ορισμένους προμηθευτές και όπως ανέδειξε έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ του 2007 σε 9 αλυσίδες τροφίμων μεγάλων αστικών κέντρων στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα, το 43% σειράς βασικών προϊόντων διατροφής έχουν παραπλανητική επισήμανση ως προς την καταγωγή τους, στοιχείο που αποτελεί κραυγαλέα περίπτωση νόθευσης του ανταγωνισμού) κ.α. Η κατάσταση δεν φαίνεται να έχει βελτιωθεί. Αντίθετα, από έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ που δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο του 2010 σε σχέση με αντίστοιχη του Νοεμβρίου του 2008, διαπιστώθηκε εξαιρετικά μεγάλη διαφορά τιμών στα δημητριακά, στα ζυμαρικά, στο κρασί, στο ρύζι και σε άλλα προϊόντα, επιβεβαιώνοντας τη διεύρυνση της ψαλίδας στα περισσότερα από τα 28 είδη διατροφής που παρακολουθούνται συστηματικά. Χαρακτηριστικές εξάλλου είναι ορισμένες αναφορές κατά το 2011, που δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα της ΠΑΣΕΓΕΣ, σε σχέση με την εξέλιξη της αγοράς σε ορισμένα βασικά αγροτικά-διατροφικά προϊόντα, όπως τα μεταποιημένα προϊόντα βιομηχανικής τομάτας 35, τα μεταποιημένα βερίκοκα 36 και η κομπόστα ροδάκινων 37, στα οποία καταγράφεται εξαιρετικά υψηλό άνοιγμα τιμών, που προφανώς δεν ανταποκρίνεται σε λογικά στοιχεία κόστους διάθεσης των προϊόντων αυτών. Η ανεξέλεγκτη αυτή κατάσταση στην αγορά, που αγγίζει το όριο της ασυδοσίας, με την καθήλωση των τιμών διάθεσης των αγροτικών-διατροφικών προϊόντων σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα και το συνεχές άνοιγμα της ψαλίδας τιμών παραγωγού-καταναλωτή, παράλληλα με την ελληνοποίηση των διατροφικών αγροτικών προϊόντων, συνθέτουν το κρισιμότερο ίσως ζήτημα του αγροτικού τομέα, το οποίο έχει προσλάβει πλέον χαρακτηριστικά μόνιμου διαρθρωτικού προβλήματος. Από την άλλη πλευρά συνεχίζει να αποτελεί ζητούμενο η πρόληψη σοβαρών παραβάσεων που ενέχουν κινδύνους για διάφορες περιπτώσεις νοθείας του ανταγωνισμού, για τον έλεγχο της ακρίβειας των τροφίμων, για τη συστηματική παραπλάνηση των καταναλωτών, για την πρόκληση κινδύνων στη δημόσια υγεία. Όπως έχει επανειλημμένα επισημανθεί, η προστασία των παραγωγών, αλλά και των καταναλωτών, πέραν των αναγκαίων μέτρων επιβολής διοικητικών προστίμων τα οποία πρέπει να 34 Η εκτίμηση αυτή προέρχεται από έγγραφο εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, Staff Working Document, SEC (2010) 807, ). 35 Ενδεικτικά με μέση τιμή καταναλωτή για τομάτα ψιλοκομμένη σε συσκευασία 400 γραμμ. ίση με 1,175 ευρώ ανά κιλό (στις , με βάση τη μέση τιμή της ιστοσελίδας του παρατηρητηρίου τιμών της Γενικής Γραμματείας Εμπορίου), εκτιμώντας συντελεστή απόδοσης πρώτης ύλης σε τελικό προϊόν ίσο με 1,5 και τιμή παραγωγού βιομηχανικής τομάτας ίση με (1,5*0,066 ευρώ ανά κιλό) 0,099 ευρώ ανά κιλό, το άνοιγμα των τιμών είναι 12πλάσιο και πλέον. 36 Εκτιμάται ότι για την παραγωγή ενός κιλού κομπόστας βερίκοκων απαιτούνται 630 γραμμ. νωπού προϊόντος. Από την απόδοση αυτή το κόστος της πρώτης ύλης για την παρασκευή ενός κιλού κομπόστας διαμορφώνεται στο επίπεδο του 0,25 ευρώ, ενώ η λιανική τιμή της κομπόστας βερίκοκου στην εγχώρια αγορά ανέρχεται (στις ) κατά μέσο όρο, στα 2,3 ευρώ ανά κιλό. Πρόκειται για άνοιγμα τιμών, της τάξεως του 920% περίπου. 37 Εκτιμάται ότι για την παραγωγή ενός κιλού κομπόστας απαιτούνται 780 γραμμ. συμπύρηνων ροδάκινων. Από την απόδοση αυτή το κόστος της πρώτης ύλης για την παρασκευή ενός κιλού κομπόστας διαμορφώνεται στο επίπεδο του 0,18 ευρώ, τη στιγμή που η λιανική τιμή της κομπόστας ροδάκινου (στις ) στην εγχώρια αγορά ανέρχεται, κατά μέσο όρο, στα 2,8 ευρώ ανά κιλό. Πρόκειται για άνοιγμα τιμών 15πλάσιο και πλέον. 42

45 καταστούν αυστηρότερα και αποτελεσματικότερα, ειδικά σε περιπτώσεις υποτροπής, είναι ανάγκη να ληφθούν ριζικές παρεμβάσεις και αποτελεσματικά μέτρα. Τα μέτρα που έχουν ληφθεί κρίνονται ως ελλιπή και αποσπασματικά, ενώ δεν έχουν μέχρι σήμερα υιοθετηθεί συγκεκριμένες προτάσεις της ΠΑΣΕΓΕΣ, που σταθερά υποστηρίζονται στο διάστημα της τελευταίας τριετίας τουλάχιστο και αφορούν: α) Στην κατάργηση του πιστωτικού τιμολογίου έκπτωσης εκ των υστέρων με την καθιέρωση ενός και μοναδικού τιμολογίου από τις αλυσίδες λιανικής πώλησης, στο οποίο πρέπει να ενσωματώνεται η αρχική τιμή, οι εκπτώσεις και οι κάθε είδους πρόσθετες επιβαρύνσεις, β) Στην καθιέρωση ενός σύγχρονου συστήματος ιχνηλασιμότητας των αγροτικών διατροφικών προϊόντων, με την εφαρμογή ολοκληρωμένων πληροφοριακών συστημάτων επιχειρησιακού χαρακτήρα σε όλα τα στάδια παραγωγής, μεταποίησης και διανομής τροφίμων (και ζωοτροφών) και γ) Στη σημαντική αύξηση του ελάχιστου ύψους των διοικητικών προστίμων για περιπτώσεις νοθείας στα τρόφιμα, με άρση της άδειας λειτουργίας για δύο χρόνια, σε περίπτωση υποτροπής, ενώ ανάλογα μέτρα πρέπει να υιοθετηθούν με τη συνεργασία του Υπουργείου Οικονομικών και του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων στον έλεγχο στα εισαγόμενα αγροτικά προϊόντα και τρόφιμα, ειδικά στα τελωνεία, που είναι πραγματικά ανύπαρκτος. Η μοναδική ουσιαστική παρέμβαση που καταγράφεται για την εξυγίανση της αγοράς, από την πλευρά του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων τουλάχιστον, αφορά στην ίδρυση ενιαίου μητρώου εμπόρων αγροτικών προϊόντων, με το νόμο 3955/2011 που ψηφίστηκε στις , αναγκαιότητα η οποία άλλωστε είχε επισημανθεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ εδώ και αρκετά χρόνια. Με το νόμο αυτό, καθίσταται υποχρεωτική η εγγραφή στο μητρώο αυτό όλων των φυσικών και νομικών προσώπων που δραστηριοποιούνται ως έμποροι αγροτικών προϊόντων, ενώ υφίστανται κυρώσεις διοικητικού χαρακτήρα μετά από καταγγελία αγρότη (κατάπτωση εγγυητικής επιστολής όταν καθίστανται υπερήμεροι για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των 30 ημερών ως προς τις εμπορικές πράξεις τους) ή φορολογικού χαρακτήρα (ακύρωση φορολογικών παραστατικών, διοικητικό πρόστιμο) σε περίπτωση μη εγγραφής τους στο μητρώο. Προς το παρόν πάντως η εφαρμογή του νόμου αυτού βρίσκεται στην αφετηρία του, μια και εκκρεμεί η έκδοση τριών υπουργικών αποφάσεων για τον καθορισμό των κριτηρίων έκδοσης των εγγυητικών επιστολών των εμπόρων, για τη ρύθμιση λεπτομερειών που αφορούν στην υποβολή των αιτήσεων εγγραφής τους, αλλά και για τη ρύθμιση θεμάτων που αφορούν στη διασύνδεση του μητρώου αυτού με άλλα δημόσια μητρώα. Πρέπει επίσης να αναφερθεί η πρόσφατη ρύθμιση της Γενικής Γραμματείας Εμπορίου που αφορά στη βελτίωση παρακολούθησης των προϋποθέσεων διακίνησης και εμπορίας ορισμένων ειδών νωπών οπωροκηπευτικών, με την τροποποίηση σχετικής αγορανομικής διάταξης (της ΑΔ 7/09) που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2011 και άρχισε να εφαρμόζεται από το τέλος Αυγούστου, με την καθιέρωση βιβλίου ιχνηλασιμότητας μεταξύ των εμπόρων και των επιχειρήσεων συσκευασίας των προϊόντων αυτών. Το μέτρο ωστόσο αυτό είναι διοικητικού χαρακτήρα, δεν συνοδεύεται από ολοκληρωμένο πληροφορικό σύστημα επιχειρησιακού χαρακτήρα για την παρακολούθηση της ιχνηλασιμότητας και δεν συνδέεται με μηχανισμό παρακολούθησης των τιμών των αγροτικών προϊόντων, που αν και συστήθηκε από το 2001, έχει πλήρως απαξιωθεί. Εξάλλου, όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα, το μεγαλύτερο άνοιγμα της ψαλίδας των τιμών παρουσιάζεται κυρίως στα μεταποιημένα οπωροκηπευτικά. 43

46 5. Εξελίξεις στην ΚΑΠ μετά το 2013 Το Νοέμβριο του 2010, στην ανακοίνωση της Επιτροπής για την ΚΑΠ με χρονικό ορίζοντα το , η αντιμετώπιση των μελλοντικών προκλήσεων όσον αφορά στη διατροφή, στους φυσικούς πόρους και στο έδαφος επιδιώκεται με την ικανοποίηση ορισμένων φιλόδοξων στόχων, που συνοπτικά περιλαμβάνουν: α) Την αντιμετώπιση του αυξημένου προβληματισμού ως προς την επισιτιστική ασφάλεια, εκτιμώντας ως δεδομένο ότι η ζήτηση τροφίμων σε παγκόσμιο επίπεδο θα εξακολουθεί να αυξάνεται στο μέλλον, γεγονός που καθιστά τη συμβολή της ευρωπαϊκής γεωργίας στην παραγωγή τροφίμων ως ζήτημα πρωταρχικής σημασίας. Στο πλαίσιο αυτό επιδιώκεται ο περιορισμός της μεταβλητότητας του αγροτικού εισοδήματος, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του αγροτικού τομέα με αύξηση του μεριδίου προτιθέμενης αξίας στη διατροφική αλυσίδα και η παροχή αποζημίωσης σε περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα που κινδυνεύουν από εγκατάλειψη. β) Τη βελτίωση της βιώσιμης διαχείρισης των φυσικών πόρων, την αντιμετώπιση των επιπτώσεων στην αγροτική παραγωγή από τις κλιματικές αλλαγές, αλλά και την ανάγκη περιορισμού της εκπομπής αερίων θερμοκηπίου από την αγροτική δραστηριότητα. Επιδιώκεται η διασφάλιση παραγωγής δημόσιων αγαθών, με ευρύτερη έννοια, η οικολογική ανάπτυξη με καινοτομία, υιοθετώντας νέες τεχνολογίες, αλλά και η συνέχιση μέτρων που περιορίζουν τις επιπτώσεις από τις κλιματικές αλλαγές. γ) Την ενίσχυση της εδαφικής και κοινωνικής συνοχής στις αγροτικές περιοχές επιδιώκοντας ισόρροπη εδαφική ανάπτυξη, με τη στήριξη της απασχόλησης και τη διατήρηση του κοινωνικού ιστού, αποβλέποντας στη βελτίωση της αγροτικής οικονομίας και τη διαφοροποίηση με την αξιοποίηση πρόσθετων τοπικών πόρων, αλλά και στη βελτίωση των προϋποθέσεων ανάπτυξης των μικρών αγροκτημάτων και των τοπικών αγορών. Η επίτευξη των φιλόδοξων αυτών στόχων συναρτάται με κρίσιμες πολιτικές επιλογές, αλλά και με την υιοθέτηση μέσων και μηχανισμών που συνδέονται με την αναδιανομή, τον επανασχεδιασμό και την εκ νέου στοχοθέτηση των άμεσων ενισχύσεων των γεωργών, με την προσαρμογή και την απλούστευση των μέτρων αγοράς, αλλά και με την ενσωμάτωση στο λεγόμενο δεύτερο πυλώνα της ΚΑΠ (αγροτική ανάπτυξη) των περιορισμών και των ευκαιριών που συνδέονται με το περιβάλλον, τις κλιματικές αλλαγές και την καινοτομία, συμπεριλαμβάνοντας ένα ευρύ φάσμα μέτρων και εργαλείων διαχείρισης κινδύνων για τη σταθεροποίηση του αγροτικού εισοδήματος και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των διακυμάνσεων των αγορών. Μετά τη δημοσίευση της ανακοίνωσης αυτής, στο πλαίσιο της διαβούλευσης για το μέλλον της ΚΑΠ μετά το 2013, επισημάνθηκαν από την πλευρά της ΠΑΣΕΓΕΣ ορισμένοι κρίσιμοι στόχοι, οι οποίοι αποκτούν βαρύνουσα σημασία ενόψει των επερχόμενων δύσκολων διαπραγματεύσεων. Τονίστηκαν ειδικότερα τα εξής: α) Οι προκλήσεις για τη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ μετά το 2013, οι οποίες, κατά κύριο λόγο, συνδέονται με τη στήριξη του αγροτικού εισοδήματος και την επιβίωση των αγροτικών νοικοκυριών - που διακυβεύεται και από την οικονομική κρίση, με την αντιμετώπιση των συνεπειών από τις κλιματικές 38 COM (2010) 672 τελικό,

47 αλλαγές, με την αυξανόμενη και εντεινόμενη αστάθεια των αγορών, με τη διατροφική ασφάλεια και την επάρκεια τροφίμων, αλλά και με άλλες κρίσιμες παραμέτρους, απαιτούν πρώτα από όλα και πάνω από όλα επάρκεια πόρων. Η θέση αυτή επιβάλλεται και από την πιθανολογούμενη νέα διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, που διαθέτουν σημαντικό γεωργικό τομέα, γεγονός που ενισχύει την ανάγκη διατήρησης των πόρων της ΚΑΠ, τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο με εκείνο που ισχύει σήμερα. Είναι ωστόσο βέβαιο ότι θα ασκηθούν δημοσιονομικές πιέσεις στις δαπάνες της ΚΑΠ, χωρίς να αποκλείεται η περαιτέρω μείωσή τους, ενώ διατυπώνονται σενάρια για την ανακατανομή της στήριξης μεταξύ των κρατών μελών, ζήτημα που αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για τις άμεσες ενισχύσεις που εισρέουν στη χώρα μας. Σε κάθε περίπτωση πάντως, που ενδεχόμενα περιλαμβάνει και προτάσεις άμεσης, ή έμμεσης, επανεθνικοποίησης της ΚΑΠ, απαιτείται η προετοιμασία επιχειρημάτων και τεκμηρίωσης, με δείκτες και κριτήρια (απασχόληση, μέγεθος εκμεταλλεύσεων, κριτήρια στήριξης μικρών εκμεταλλεύσεων, κριτήρια ορισμού περιοχών με φυσικά μειονεκτήματα, όπως οι ορεινές, μειονεκτικές και νησιωτικές περιοχές, κ.α.) έτσι ώστε να περιοριστούν οι απώλειες στο ελάχιστο δυνατό. β) Εκτιμώντας τις αδυναμίες και τις στρεβλώσεις που έχουν δημιουργηθεί από την εφαρμογή του λεγόμενου ιστορικού μοντέλου των ενισχύσεων, είναι βέβαιο ότι θα τεθεί ζήτημα εκ νέου προσδιορισμού του περιεχόμενου και της κατεύθυνσης των άμεσων ενισχύσεων. Οποιοδήποτε μοντέλο και να επιλεγεί ως προς το μέλλον των ενισχύσεων της ΚΑΠ, η θέση της ΠΑΣΕΓΕΣ είναι σαφής. Η στήριξη πρέπει να κατευθύνεται σε όσους πραγματικά παράγουν αγροτικά προϊόντα. Κρίνεται συνεπώς αναγκαία η κατεύθυνση των κοινοτικών ενισχύσεων προς τους ενεργούς αγρότες, οι οποίοι αποτελούν τον κορμό του παραγωγικού, οικονομικού και κοινωνικού ιστού της ευρωπαϊκής γεωργίας. Η προσαρμογή ωστόσο αυτή πρέπει να πραγματοποιηθεί σταδιακά, κατά τη διάρκεια μιας επαρκούς μεταβατικής περιόδου, που επιτρέπει τον απαιτούμενο προγραμματισμό και σχεδιασμό στο πλαίσιο μιας ομαλής μετάβασης. γ) Τα μέτρα για τον προσανατολισμό της ΚΑΠ προς τις αγορές (μηχανισμοί παρέμβασης, αποθεματοποίησης, κ.α.) έχουν κριθεί ανεπαρκή. Προκειμένου να καταστεί περισσότερο αποτελεσματική η προστασία του αγροτικού εισοδήματος, οι υφιστάμενοι παρεμβατικοί μηχανισμοί πρέπει να προσαρμοστούν εκ νέου, ως προς το εύρος, το μέγεθος και το ύψος που επιβάλλονται, ώστε να είναι η δυνατή η έγκαιρη και αποτελεσματική εφαρμογή τους, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κρίσεων από τη συχνή και έντονη διακύμανση των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Επισημαίνεται ότι δεν αρκούν οι μηχανισμοί παρακολούθησης, απλά, της διαμόρφωσης των τιμών. Αντίθετα, απαιτούνται ουσιαστικές παρεμβάσεις για την ενίσχυση του ρόλου των παραγωγών στην εφοδιαστική αλυσίδα αγροτικών - διατροφικών προϊόντων, με την ενίσχυση της διαπραγματευτικής θέσης των αγροτικών συνεταιρισμών, παράλληλα με την υιοθέτηση μέτρων αποφυγής των αθέμιτων και εναρμονισμένων πρακτικών. δ) Ο δεύτερος πυλώνας της ΚΑΠ είναι εξίσου απαραίτητος με τον πρώτο πυλώνα, στο βαθμό που συνδέεται με τη γεωργική πτυχή της ανάπτυξης της υπαίθρου και κυρίως με τα άμεσα και έμμεσα οφέλη που αποδίδει στους παραγωγούς. Η πρόταση μεταφοράς πόρων από τις άμεσες ενισχύσεις προς την αγροτική ανάπτυξη μας βρίσκει αντίθετους. Κάθε ενδεχόμενη επιλογή περαιτέρω ενίσχυσης του δεύτερου πυλώνα οφείλεται να συνδυάζεται με τη διάθεση πρόσθετων κοινοτικών πόρων. Συμπερασματικά, η ΠΑΣΕΓΕΣ προσβλέπει σε μία ΚΑΠ με πολιτική φυσιογνωμία, με ενεργούς αγρότες και σε μία ευρωπαϊκή γεωργία που θα συμβάλει στην απασχόληση και την περιφερειακή ανά- 45

48 πτυξη, που θα διατηρεί τον παραγωγικό και τον κοινωνικό ιστό και παράλληλα θα δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας στην περιφέρεια. Μετά την ολοκλήρωση της διαβούλευσης, προς το τέλος του Ιουνίου του 2011, στο πλαίσιο της συζήτησης του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου της ΕΕ για την περίοδο ανακοινώθηκαν οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε σχέση με τις δαπάνες της ΚΑΠ. Σύμφωνα με την ανακοίνωση αυτή 39, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχεδιάζει να διαθέσει περίπου 371,7 δισεκ. ευρώ για την Κοινή Αγροτική Πολιτική για την προγραμματική περίοδο , εκ των οποίων 281,8 δισεκ. ευρώ προορίζονται για τον 1ο πυλώνα της ΚΑΠ και 89,9 δισεκ. ευρώ για το 2ο πυλώνα, σε σταθερές τιμές Παράλληλα, διεκδικείται να συμπληρωθεί το κονδύλιο αυτό με ένα επιπλέον ποσό της τάξεως των 15,2 δισεκ. ευρώ για την αντιμετώπιση των κρίσεων στον αγροτικό τομέα, με αποτέλεσμα, το συνολικό ποσό που προτείνεται να είναι διαθέσιμο για την ευρωπαϊκή γεωργία να μπορεί να ανέλθει στο ύψος 386,9 δισεκ. ευρώ περίπου για την επόμενη προγραμματική περίοδο, σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί. Προτάσεις της Επιτροπής για το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ) της Ε.Ε.-27 (δις ευρώ σε σταθερές τιμές 2011) ος Πυλώνας 43,51 42,24 41,62 41,02 40,42 39,61 38,83 38,06 281,82 2 ος Πυλώνας 13,89 13,61 13,35 13,08 12,83 12,58 12,33 12,09 89,89 Συνολική δαπάνη ΚΑΠ 57,40 55,86 54, ,25 52,19 51,16 50,15 371,72 Σύνολο πιστώσεων (ΠΔΠ) Ποσοστό Δαπάνης ΚΑΠ (%) 145,65 142,55 144,00 145,08 146,36 147,34 148,92 150, ,41 39,19 38,18 37,30 36,38 35,43 34,36 33,28 36,26 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανακοίνωση COM (2011) 500 τελικό. Ουσιαστικά, με την πρόταση αυτή οι δαπάνες της ΚΑΠ παγώνουν, σε πραγματικές τιμές, στο επίπεδο του 2013 το οποίο αντιστοιχεί σε μία σημαντική μείωση, μετά την εφαρμογή του συντελεστή αποπληθωρισμού (2%) που εφαρμόζει η Επιτροπή. Τα στοιχεία της πρότασης της Επιτροπής δείχνουν ότι το μερίδιο των δαπανών της ΚΑΠ στο συνολικό ύψος του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου αναμένεται να ανέλθει σε ποσοστό 36,2%, συγκρινόμενο με το 39,4% της προηγούμενης Προγραμματικής Περιόδου. Πρόκειται συνεπώς για πραγματική μείωση, της τάξεως του 3,2% η οποία σε απόλυτο μέγεθος αντιστοιχεί σε απώλεια της τάξεως των 7 δισεκ. ευρώ περίπου στην ΕΕ-27. Η ανάλυση των προτάσεων της Επιτροπής περιλαμβάνεται σε σχετικό κείμενο με τίτλο Ένας Προϋπολογισμός για την Ευρώπη του 2020, στο οποίο συνοπτικά αναφέρεται ότι οι δύο πυλώνες της ΚΑΠ θα διατηρηθούν, με σκοπό η ευρωπαϊκή αγροτική πολιτική να καθίσταται περισσότερο αντιληπτή, εκσυγχρονισμένη και απλοποιημένη, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στους στόχους της 39 COM (2011) 500 τελικό,

49 πράσινης πολιτικής για την Ευρώπη του Όπως αναφέρεται στο κείμενο αυτό, η Επιτροπή θα καταθέσει περαιτέρω προτάσεις, οι οποίες θα επιτρέψουν μεγαλύτερη ευελιξία μεταξύ των δύο Πυλώνων της ΚΑΠ. Είναι σαφές πάντως ότι οι προτάσεις της Επιτροπής για το δημοσιονομικό πλαίσιο δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες της ευρωπαϊκής γεωργίας ούτε αντιμετωπίζουν με επιτυχία τις λεγόμενες νέες προκλήσεις, όπως η διατροφική επάρκεια και η κλιματική αλλαγή. Προφανώς δεν αρκεί να τίθενται φιλόδοξοι στόχοι με τους οποίους μπορεί κανείς να συμφωνήσει, εάν δεν συνοδεύονται από τους ανάλογους πόρους για την επίτευξή τους. Η επόμενη φάση, που αποτελεί το δεύτερο και πλέον σημαντικό κύκλο διαβούλευσης, προβλέπεται να κορυφωθεί με τη δημοσιοποίηση των νομοθετικών προτάσεων που αναμένονται στις αρχές Οκτωβρίου του Σύμφωνα ωστόσο με εσωτερική έκθεση της Επιτροπής που διέρρευσε πρόσφατα, η Επιτροπή στις προτάσεις της προτίθεται να αλλάξει τον τρόπο υπολογισμού της ανακατανομής των ενισχύσεων μεταξύ των κρατών-μελών, με αποτέλεσμα οι απώλειες εισροών στη χώρα μας να είναι μικρότερες από τις αρχικά εκτιμώμενες. Είναι πιθανό, σύμφωνα με το νέο τρόπο κατανομής των ενισχύσεων το ποσοστό μείωσης των εισροών στη χώρα μας να ανέλθει σε μονοψήφιο ποσοστό. Σύμφωνα επίσης με την ίδια έκθεση η μετάβαση από το σημερινό ιστορικό μοντέλο στο νέο μοντέλο κατανομής των ενισχύσεων μετά το 2013 δεν αποκλείεται να γίνει σταδιακά μέχρι το Σημεία κλειδιά της νέας ΚΑΠ μετά το 2013 είναι οι έννοιες-ορισμοί του ενεργού αγρότη, του μικρού παραγωγού και της γεωργικής δραστηριότητας, δεδομένου ότι μετά το 2013 η στήριξη θα κατευθύνεται στους ενεργούς αγρότες και στη δυνατότητα που θα έχουν τα κράτη-μέλη να στηρίξουν τους μικρούς παραγωγούς (στα πλαίσια των εθνικών φακέλων). Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι το Ελεγκτικό Συνέδριο σε παρουσίαση της έκθεσής του για την αποσυνδεδεμένη ενίσχυση που έγινε τον Ιούλιο στις Βρυξέλλες, κάλεσε την Επιτροπή να προσδιορίσει με απόλυτη σαφήνεια τις παραπάνω έννοιες. Σημαντικά θα είναι, επίσης, τα νέα κριτήρια που θα προσδιορίζουν τις μειονεκτικές περιοχές, γιατί δεν αποκλείεται να υπάρξουν αλλαγές και στην καταβολή της εξισωτικής αποζημίωσης στο μέλλον. Η διαβούλευση πάντως και οι διαπραγματεύσεις για τη νέα ΚΑΠ αναμένεται να διαρκέσουν για διάστημα ενός έτους και πλέον και η απόφαση αναμένεται προς το τέλος του 2012 έως τις αρχές του 2013, για την εφαρμογή της από την

50 6. Προτεραιότητες πολιτικής Με βάση τις επισημάνσεις και τις προτεραιότητες που αναπτύχθηκαν προηγούμενα, είναι σαφές ότι απαιτείται να υιοθετηθούν ορισμένες κρίσιμης προτεραιότητας πολιτικές στον αγροτικό τομέα, οι οποίες έχουν επανειλημμένα τεθεί από την ΠΑΣΕΓΕΣ, όπως και πρόσφατα, κατά τη διάρκεια της διαβούλευσης με την πολιτική ηγεσία της χώρας στο τέλος Αυγούστου Οι πολιτικές αυτές συνοψίζονται στις ακόλουθες προτεραιότητες. α) Πολιτική νερού Είναι απόλυτα αναγκαίο να αντιμετωπιστεί το έλλειμμα των επενδύσεων για την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού και την αποτελεσματική διαχείριση των υδάτινων πόρων. Η πρόταση της ΠΑ- ΣΕΓΕΣ για την εφαρμογή ενός ενιαίου μοντέλου διαχείρισης των υδατικών πόρων, που αντιμετωπίζεται με την εκπόνηση ολοκληρωμένης μελέτης και έχει υποβληθεί εδώ και αρκετό χρονικό διάστημα στα αρμόδια Υπουργεία Περιβάλλοντος και Αγροτικής Ανάπτυξης, πρέπει επιτέλους, να αξιοποιηθεί. β) Πολιτική γης Δεν έχει μέχρι σήμερα αναπτυχθεί στοχευμένη πολιτική γης έτσι ώστε να αρθούν όλα τα εμπόδια, οι στρεβλώσεις και οι αγκυλώσεις, όχι μόνο για την άσκηση της αγροτικής δραστηριότητας, αλλά κυρίως για την απρόσκοπτη υλοποίηση των επενδύσεων. Η οργάνωση και η ανάπτυξη του αγροτικού τομέα απαιτεί πολιτικές που στοχεύουν στη διατήρηση της αγροτικής γης και στη χωροθέτησή της με την καθιέρωση των χρήσεων γης, αλλά και την προστασία της ώστε να σταματήσει ο έντονος και συχνά αλόγιστος ανταγωνισμός από τις άλλες χρήσεις γης (τουρισμός, βιομηχανία, οικιστική αξιοποίηση, αλλά και να ληφθούν μέτρα - ένα μικρό τέλος, στις εγκαταλειμμένες γεωργικές γαίες). Στο πλαίσιο αυτό, αποκτά προτεραιότητα η δημιουργία ενός εθνικού αγροτικού κτηματολογίου με στόχο την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας των εκτάσεων που έχουν, εδώ και πολλά χρόνια, παραχωρηθεί στους αγρότες και καλλιεργούνται. Η βάση δεδομένων των καλλιεργούμενων εκτάσεων που έχει αναπτυχθεί στο ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης των ενισχύσεων, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για τη δημιουργία του αγροτικού κτηματολογίου. γ) Κτηνοτροφία Οι συνέπειες της ανόδου του κόστους των εισροών στην κτηνοτροφία (ζωοτροφές) το τελευταίο διάστημα έθεσαν - και συνεχίζουν να θέτουν σε κρίση τον κλάδο. Από την άλλη πλευρά οι εισαγωγές κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων πλησιάζουν αθροιστικά στο ύψος των 2 δις ευρώ περίπου, καλύπτοντας σταθερά το 30% των εισαγωγών του αγροτικού τομέα, αποτελώντας τη βασική αιτία δημιουργίας ελλείμματος στο εμπορικό αγροτικό ισοζύγιο. Είναι σαφές ότι απαιτείται η διαμόρφωση πολιτικής για την κτηνοτροφία, για τη στήριξη και την ανάπτυξή της. δ) Δασοπονία Κρίνεται αναγκαία η ανάπτυξη της δασοπονίας και κυρίως η καλλιέργεια των δασών για τον καθαρισμό τους με την απομάκρυνση της πλεονάζουσας εύφλεκτης βιομάζας. Η αναγκαιότητα αυτή οφείλεται να συνδυαστεί με την προστασία και τη φύλαξη των δασικών εκτάσεων της χώρας, αξιοποιώ- 48

51 ντας το παραγωγικό δυναμικό του πληθυσμού των ορεινών περιοχών της χώρας, παραχωρώντας τη χρήση και κυρίως την καλλιέργεια των δασών στους αγροτικούς δασικούς συνεταιρισμούς. ε) Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Κρίνεται αναγκαίο να γίνει κατανοητή και αποδεκτή από τα συναρμόδια Υπουργεία η ανάγκη δημιουργίας συμπληρωματικού εισοδήματος στις αγροτικές περιοχές για την αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας από τους αγρότες, όχι πλέον μεμονωμένα, αλλά με συλλογικά σχήματα (συνεταιρισμοί) που εγγυώνται την επίτευξη οικονομίας κλίμακας. Κρίνεται επίσης απαραίτητη η στήριξη επενδύσεων με συλλογικά σχήματα για την αξιοποίηση γεωργικής βιομάζας από υπολείμματα φυτικής και ζωικής παραγωγής, για την παραγωγή πράσινης ενέργειας, με προτεραιότητα στις περιβαλλοντικά υποβαθμισμένες περιοχές. στ) Προβολή και προώθηση αγροτικών προϊόντων Αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική προτεραιότητα ο εκ νέου σχεδιασμός των μέτρων, αλλά και η ενίσχυση των πόρων για την προώθηση των αγροτικών προϊόντων στη διεθνή, την ευρωπαϊκή και την εγχώρια αγορά. Η βάση της πολιτικής για την προώθηση θα πρέπει να αναφέρεται στα σημαντικά αγροτικά προϊόντα (ελαιόλαδο, ελιές, φέτα, μέλι, κρασί, οπωροκηπευτικά, ιχθυοκαλλιέργειες κ.α.) και αν είναι δυνατό να συνδυάζεται με το τουριστικό μας προϊόν. ζ) Έλεγχος και εποπτεία της αγοράς Καμία από τις προτάσεις της ΠΑΣΕΓΕΣ για την αντιμετώπιση της παντελούς έλλειψης κανόνων λειτουργίας στην αγορά, της αδιαφάνειας των συναλλαγών και της κερδοσκοπίας δεν έχει μέχρι σήμερα ληφθεί υπόψη. Το ζήτημα έχει αφεθεί στη λογική των άτυπων συμφωνιών κυρίων. Η υιοθέτηση ενός καθολικού συστήματος ιχνηλασιμότητας των αγροτικών-διατροφικών προϊόντων, αποτελεί ζήτημα μέγιστης προτεραιότητας και έχει επανειλημμένα τεθεί, ώστε οι αγρότες και οι επιχειρήσεις τους να προστατεύονται από τον αθέμιτο ανταγωνισμό, βρίσκεται ακόμα σε επίπεδο σχεδιασμού. Δεν έχει, επίσης, υιοθετηθεί η καθιέρωση ενός και μοναδικού τιμολογίου από τις αλυσίδες λιανικής πώλησης, στο οποίο πρέπει να ενσωματώνεται η αρχική τιμή και οι εκπτώσεις, ούτε, βέβαια, έχει αντιμετωπιστεί η καθυστέρηση των πληρωμών των προμηθευτών από τις μεγάλες αλυσίδες λιανικής πώλησης τροφίμων, κατά παράβαση της σχετικής Κοινοτικής Οδηγίας και του υφιστάμενου εθνικού πλαισίου. Οι προμηθευτές, οι αγρότες και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις τους, παραμένουν κυριολεκτικά έρμαια του ασκούμενου οικονομικού εκβιασμού, της νόθευσης του ανταγωνισμού, των συνεπειών της οικονομικής κρίσης και της πολύμηνης καθυστέρησης των πληρωμών. Παράλληλα διατηρείται και μεγεθύνεται το καθεστώς της ελληνοποίησης των προϊόντων, που υπονομεύει την εγχώρια παραγωγή. Έχει εξάλλου εκφραστεί η διαφωνία της ΠΑΣΕΓΕΣ για τη μεταφορά του ΕΦΕΤ από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, μια και οι αρμοδιότητες του φορέα αυτού οφείλεται να συνδεθούν, όχι απλά με τον έλεγχο της υγιεινής και της ασφάλειας των τροφίμων, αλλά κυρίως με τον έλεγχο της ελληνοποίησης των αγροτικών προϊόντων και με τη νοθεία στα τρόφιμα, σε όλα τα στάδια, από την πρωτογενή αγροτική παραγωγή μέχρι το τελικό προϊόν. Έχει επίσης εκφραστεί η διαφωνία της ΠΑΣΕΓΕΣ για τη συγχώνευση του ΕΛΟΓΑΚ γιατί ο ορ- 49

52 γανισμός αυτός είναι αυτοχρηματοδοτούμενος, λειτουργώντας αποκλειστικά με τις εισφορές των επαγγελματιών παραγωγών του γάλακτος και του κρέατος, χωρίς να επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό οργανισμό του οποίου η παρέμβαση στην αγορά συνδέεται με την προστασία από την ελληνοποίηση, με τον έλεγχο της προέλευσης της πρώτης ύλης (ισοζύγια) σε κρίσιμα προϊόντα της εγχώριας κτηνοτροφίας. η) Αναπτυξιακά εργαλεία Απαιτείται η ριζική αλλαγή στο σχεδιασμό, στη δομή και τη λειτουργία του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης , έτσι ώστε να αξιοποιηθούν άμεσα οι πόροι που διαθέτει, κυρίως για την στήριξη των επενδύσεων στην πρωτογενή αγροτική παραγωγή. Κρίνεται επίσης απόλυτα αναγκαία η αξιοποίηση όλων των διατιθέμενων χρηματοδοτικών εργαλείων των συναρμόδιων υπουργείων για τη στήριξη και την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα της οικονομίας στο πλαίσιο των προτάσεων που επισημάνθηκαν προηγούμενα. 50

53 Παράρτημα 51

54 α/α 1 Μεταβολή κύκλου εργασιών των 100 μεγαλύτερων αγροτικών συνεταιριστικών επιχειρήσεων Επωνυμία αγροτικής συνεταιριστικής επιχείρησης Αγροτ. Πτηνοτρ. Συν/σμός Ιωαννίνων η ΠΙΝΔΟΣ (Όμιλος) Κύκλος εργασιών 2009 (σε χιλ. f) Κύκλος εργασιών 2010 (σε χιλ. f) Μεταβολή 2010/2009 (%) ,36% 2 ΔΩΔΩΝΗ Α.Ε Αγροτική Βιομηχανία Γάλακτος Ηπείρου ,41% 3 Πτηνοτροφικός Συν/σμός Άρτας ,50% 4 ΕΑΣ Λάρισας - Τυρνάβου - Αγιάς * ,99% 5 ΣΕΚΑΠ ΑΕ - Συντ/κή Καπνοβιομηχανία Ελλάδος ,21% 6 ΕΑΣ Ηρακλείου ,42% 7 Αγροτικός Συν/σμός Venus Growers Βέροιας ,91% 8 ΣΕΚΕ ΑΕ - Συν/κή Ένωση Καπνοπαραγωγών Ελλάδας ,34% 9 ΕΑΣ Τρικάλων ,29% 10 ΕΑΣ Καβάλας ,05% 11 ΕΑΣ Λαμίας ,58% 12 ΕΑΣ Αιγιαλείας (Παναιγιάλειος) ,89% 13 Κ.Α.Σ.Ο. «ΑΛ.Μ.ΜΕ.» - Kοινοπραξία Αγροτ.Συν/σμών ,25% 14 ΕΑΣ Ορεστιάδας * ,06% 15 ΕΑΣ Ροδόπης ,55% 16 ΕΑΣ Πεζών ,74% 17 ΕΑΣ Πρέβεζας ,87% 18 ΕΑΣ Μεσσηνίας ,87% 19 ΕΑΣ Καλαβρύτων ,77% 20 ΝΕΟΓΑΛ ΑΕ ,45% 21 ΑΓΡΟΖΩΗ ΑΒΕΕ ,58% 22 ΣΚΟΣ - Συνεταιριστική Κορινθιακής Σταφίδας ,53% 23 Αγροτικός Συν/σμός Ζαγοράς ,62% 24 ΕΑΣ Νάξου ,23% 25 ΕΑΣ Μεσσαράς ,71% 26 ΑΣΕΑΡ ΑΕ - Αγροτική Συν/κή Εταιρία Ανάπτυξης Ρεθύμνης ,84% 27 Ένωση Οινοποιητ. Συν/σμών Σητείας ,50% 28 ΕΒΟΛ - Εργοστάσιο Γάλακτος (ΕΑΣ Βόλου) ,29% 52

55 29 Αγροτικός Συν/σμός Τυμπακίου ,30% 30 ΤΡΙΚΚΗ (Κοινοπραξία) - Εργοστάσιο Γάλακτος Τρικάλων ,13% 31 ΕΑΣ Αργολίδας - ΡΕΑ ,33% 32 ΕΑΣ Γιαννιτσών ,03% 33 ΕΑΣ Μαστιχοπαραγωγών Χίου ,19% 34 ΕΑΣ Δράμας ,29% 35 ΕΑΣ Μεσολογγίου-Ναυπακτίας ,79% 36 ΕΑΣ Ρεθύμνης ,08% 37 ΕΑΣ Αγρινίου ,78% 38 ΕΑΣ Λακωνίας ,04% 39 ΕΑΣ Θεσπρωτίας ,16% 40 ΕΟΣ Σάμου ,56% 41 ΕΑΣ Λέσβου ,68% 42 ΕΑΣ Βέροιας * ,08% 43 ΕΑΣ Σερρών ,47% 44 ΕΑΣ Ηλείας - Ολυμπίας ,74% 45 Αγροτικός Οινοποιητικός Συν/σμός Τυρνάβου * ,43% 46 ΕΑΣ Μυλοποτάμου ,22% 47 ΚΑΣΟ Αργολίδας ΔΑΝΑΟΣ ,30% 48 ΕΑΣ Πατρών * ,62% 49 ΑΣΕΕ Αμυκλών-Λακωνίας Λακωνία ,50% 50 ΕΑΣ Δωδεκανήσου ,43% 51 ΕΑΣ Ιεράπετρας * ,66% 52 ΕΑΣ Πιερίας ,40% 53 ΕΑΣ Θηραϊκών Προϊόντων ,66% 54 ΕΑΣ Αρκαδίας ,36% 55 ΕΑΣ Χαλκιδικής ,43% 56 ΕΑΣ Καστοριάς ,84% 57 ΕΑΣ Μονοφατσίου ,09% 58 ΕΑΣ Λασιθίου ,36% 59 Αγροτικός Μελισσοκομικός Συν/σμός Νικήτης ,16% 60 ΕΑΣ Διδυμοτείχου * ,25% 53

56 61 ΑΒΕΑ-Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία ΑΝΑΤΟΛΗ ,65% 62 «ΚΑΣΟ ΚΥΡΡΟΥ» - Κοινοπρ. Αγροτ. Συν/σμών Δήμου Κύρρου * ,01% 63 ΕΑΣ Κιλκίς ,48% 64 Κεντρική Ένωση Χανίων ΣΥΝΠΕ ,77% 65 ΑΣΕΠΟΠ Βελβενδού * ,49% 66 AGRΩ - Συνεταιριστική Παρέμβαση Γεωργικών Εφοδίων ΑΕ ,08% 67 ΕΑΣ Εύβοιας ,22% 68 ΕΑΣ Καλαμπάκας ,04% 69 ΕΑΣ Κιάτου ,95% 70 Αγροτικός Συν/σμός Παραγωγών Ο ΑΧΕΛΩΟΣ ,62% 71 ΕΑΣ Αμυνταίου ,19% ΣΥΚΙΚΗ - Κεντρική Ένωση Σύκων & Ξηρών Καρπών ΣΥΝ. Π.Ε. Αγροτικός Παραγωγικός Συν/σμός Ν. Αγχιάλου Η ΔΗΜΗΤΡΑ ,48% ,35% 74 ΕΑΣ Γρεβενών ,75% 75 ΚΕΣΠΥ Κεντρ. Ένωση Σπόρων & Πολλαπλασιαστικού Υλικού ,04% 76 ΕΑΣ Ξάνθης ,81% 77 ΕΑΣ Ζακύνθου ,55% 78 Ένωση Ελαιουργικών Συνεταιρισμών Στυλίδας ΣΥΝ.Π.Ε ,98% 79 Οιν. Συν/σμός Νεμέας ,59% 80 ΕΑΣ Λήμνου ,32% 81 ΕΑΣ Λεχαινών ,95% 82 ΕΑΣ Αμαλιάδας ,66% 83 Αγροτικός Συν/σμός Γαργαλιάνων ,95% 84 ΕΑΣ Φλώρινας ,97% 85 ΓΕΣΠΟΒ -Γεωργ. Ένωση Οπωροκηπ. Βερμίου ,63% 86 Συνεταιριστική Οινοποιΐα Ηπείρου ΖΟΙΝΟΣ ΑΕ ,63% 87 Αναγκαστικός Συνεταιρισμός Κροκοπαραγωγών Κοζάνης ,37% 88 ΕΑΣ Χίου ,46% 89 ΕΑΣ Νάουσας ,78% 90 ΕΑΣ Γαστούνης ,24% 91 ΕΑΣ Σελίνου * ,42% 92 Συνεταιριστικά Εκκοκιστήρια Έβρος ΑΒΕΕ ,98% 54

57 93 ΕΑΣ Κορινθίας ,53% 94 ΕΑΣ Κυνουρίας ,15% 95 ΕΑΣ Εορδαίας ,54% 96 ΕΑΣ Ιωαννίνων ,93% 97 ΕΑΣ Σύρου * ,62% 98 Ένωση Γεωργικών & Δασικών Συν/σμών Αρναίας * ,31% 99 ΕΑΣ Βισαλτίας * ,55% 100 ΒΙΟΧΥΜ - Βιομηχανία Χυμών & Οίνων Α.Ε. * ,42% Σύνολο ,87% * Εκτίμηση 55

58

59

60