Η ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (300 Μ. Χ.) ΩΣ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΙΛΛΥΡΙΚΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ ΤΩΝ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (300 Μ. Χ.) ΩΣ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΙΛΛΥΡΙΚΟΥ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Σκούρα Ειρήνη Επιβλέπων: Μέντζος Αριστοτέλης Καθηγητής Θεσσαλονίκη

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 ΜΕΡΟΣ Α: 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ...9 Α. Ελλαδικός Χώρος: ΑΡΓΟΣ i. Οικία του Γερακάρη...9 ii. Οικία της οδού Τριπόλεως 7β...10 ΑΘΗΝΑ i. Οικία στον Εθνικό Κήπο και τη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας...12 ii. Οικία Βόρεια της Λεωφόρου Όλγας...14 iii. Οικία της οδού Κέκροπος iv. Οικία Α στην Αγορά...16 v. Οικία Β στην Αγορά...19 vi. vii. viii. Οικία C στην Αγορά (ή Οικία Ω ή Οικία Γ)...20 Οικία στα ανατολικά της Βιβλιοθήκης του Πανταίνου...22 Ανάκτορο των Γιγάντων (ή Οικία νότια του Θόλου)...24 ΕΡΕΤΡΙΑ i. Οικία

3 ΦΙΛΙΠΠΟΙ i. Οικία στην 4 η Πολεοδομική Νησίδα (ή Οικία βορειοδυτικά του Ωκταγώνου)...28 ii. iii. Οικία στην 5 η Πολεοδομική Νησίδα...34 Οικία των Άγριων Ζώων...34 ΓΟΡΤΥΝΑ i. Οικία...37 ΜΑΝΤΙΝΕΙΑ i. Οικία...38 ΜΕΓΑΡΑ i. Οικία...39 ΝΕΜΕΑ i. Οικία στον Τομέα Κ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ i. Ανάκτορο του Γαλερίου...41 ii. Οικία στην οδό Ιουλιανού iii. Οικία της οδού Σοφοκλέους 18 και Αγίας Σοφίας iv. Οικία της οδού Ολυμπιάδος v. Οικία της οδού Ιασονίδου vi. vii. Οικία της οδού Γλαύκου...55 Αγρέπαυλη στο Παλαιόκαστρο Ωραιοκάστρου στην οδό Στανίση και Ζακύνθου.56 3

4 ΒΟΙΩΤΙΚΕΣ ΘΗΒΕΣ i. Οικία της οδού Πινδάρου ΘΑΣΟΣ i. Οικία στο οικόπεδο Τοκατλή-Διβανάκη...62 ii. iii. iv. Οικία Α...62 Οικία Β...64 Οικία του DOM Β. Γιουγκοσλαβία: ΣΤΟΒΟΙ i. Θεοδοσιανό Ανάκτορο...69 ii. iii. iv. Οικία του Παρθενίου...70 Οικία της Περιστερίας...73 Οικία των Ψαλμών...75 Γ. Αλβανία: ΒΟΥΘΡΩΤΟ i. Ανάκτορο του Τρικόγχου...79 ΜΕΡΟΣ Β: 1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 3 Ο ΩΣ ΤΟ 10 Ο ΑΙΩΝΑ Μ.Χ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΙΛΛΥΡΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΟΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΥΛΗ

5 4. ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...98 ΜΕΡΟΣ Γ: 1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

6 1. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Agora XIV: The Athenian Agora. Vol XIV Agora XXIV: The Athenian Agora, Vol XXIV ARep: Archaeological Report DOP: Dumbarton Oaks Papers ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη ΑΕφημ: Αρχαιολογική Εφημερίδα ΑΔ: Αρχαιολογικό Δελτίο ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας 6

7 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιδιωτική αρχιτεκτονική της Βυζαντινής περιόδου είναι ένας τομέας που δεν έχει ερευνηθεί τόσο συστηματικά όσο η αντίστοιχη μνημειακή αρχιτεκτονική. Λαμβάνοντάς την απλά ως εξέλιξη της ρωμαϊκής οικίας, η βυζαντινή δεν έχει ερμηνευτεί εκτενώς. Μοναδικός χώρος που έχει προσελκύσει σε μεγαλύτερο βαθμό το ενδιαφέρον των ερευνητών είναι το τρικλίνιο και οι λοιποί χώροι συνεστιάσεων όπου αυτοί υπάρχουν. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως, το τρικλίνιο μελετάται ως μονάδα και όχι ως τμήμα ενός συνόλου. Με την εργασία αυτή επιχειρείται η παρουσίαση και η μελέτη της αυλής ως μεμονωμένο αρχιτεκτονικό στοιχείο αλλά και ως τμήμα του οικιστικού συγκροτήματος. Η ερμηνεία της λοιπόν θα προκύψει από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περίπτωσης αλλά και από τη σχέση της με τους λοιπούς χώρους της οικίας. Ποιοί τύποι προτιμούνται και γιατί; Ποιά είναι η χρήση τους; Σε ποιές περιοχές υπάρχει μεγαλύτερη συγκέντρωση οικιών με αυλές; Σε ποιούς ανήκαν; Είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα προσπαθήσει η μελέτη αυτή να απαντήσει. Για την εκπόνηση της εργασίας αυτής χρησιμοποιήθηκε δείγμα 40 οικιών εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου. Για τη σύνταξη του καταλόγου και την περιγραφή των αυλών χρησιμοποιήθηκαν αρχαιολογικά δεδομένα από ποικίλες μελέτες. Μέσω της επιλογής των συγκεκριμένων οικιών έγινε μια προσπάθεια να συμπεριληφθούν διάφορες περιπτώσεις έτσι ώστε να σχηματιστεί μια περιεκτική εικόνα της αρχιτεκτονικής των οικιών της περιόδου. Έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις όπου οι οικίες παρεκκλίνουν από ένα τυπικό σχέδιο λόγω των ιδιομορφιών του εδάφους ή της προσπάθειας ένταξής τους στον πολεοδομικό ιστό. Ακόμα, επιλέχθηκαν οικίες διαφόρων περιοχών έτσι ώστε να μελετηθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που υιοθετούνται για την κάθε περίπτωση. Για την καλύτερη κατανόηση των αλλαγών αυτών κρίθηκε απαραίτητη η μελέτη του ιστορικού πλαισίου της περιόδου αρχικά για το σύνολο της αυτοκρατορίας και στη συνέχεια, ειδικότερα, για το Ανατολικό Ιλλυρικό. Η ιστορική έρευνα στοχεύει επίσης στην καλύτερη κατανόηση των αλλαγών που έλαβαν χώρα στις οικίες κατά τη διάρκεια ζωής τους αλλά και για να καταλάβουμε τι αντίκτυπο είχαν οι αλλαγές αυτές στην καθημερινή ζωή. Ένας ακόμα στόχος είναι να εντοπιστούν οι κοινωνικές τάξεις και οι καθημερινές τους συνήθειες. Οι μέχρι τώρα έρευνες καθιστούν τον εντοπισμό των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων πολύ δύσκολο με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα και βασίζονται στις ιστορικές πηγές για το διαχωρισμό τους. Ωστόσο, θα γίνει μια προσσπάθεια εύρεσης των ιχνών τους όπου είναι δυνατό και 7

8 της ερμηνείας τους. Μέσω της μελέτης του χώρου της καθημερινότητάς τους κατανοούμε καλύτερα τους πολίτες που απάρτιζαν την κοινωνία του Ανατολικού Ιλλυρικού. 8

9 ΜΕΡΟΣ Α 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Εικόνα 1 Άργος, Οικία του Γερακάρη ΑΡΓΟΣ i. Οικία του Γερακάρη Πρόκειται για έπαυλη της οποίας έχει αποκαλυφθεί η δυτική πλευρά. Στην οικία έχουν ανασκαφεί πέντε χώροι. Ο κεντρικός χώρος στα δυτικά (II) αποτελεί το τρικλίνιο της οικίας ενώ οι χώροι εκατέρωθέν του (III και IV) έχουν ερμηνευτεί ως κουζίνες. Οι χώροι αυτοί ειναι στρωμένοι με πλίνθους ενώ το τρικλίνιο φέρει ψηφιδωτό δάπεδο. Στην ανατολική πλευρά του οικοπέδου σώζεται ένα ακόμα δωμάτιο (V), στο τέλος της νότιας στοάς. Ανατολικότερα στο οικόπεδο, σώζονται δύο στοές, η δυτική και η νότια, οιοποίες περιέβαλλαν αίθριο (I). Στις στοές σώζεται πλούσιος ψηφιδωτός διάκοσμος ο οποίος 9

10 εξελίσσεται έτσι ώστε οι σκηνές του να ακολουθούν πορεία από το Βορρά προς το Νότο. 1 Η δυτική στοά, διαστάσεων 13x3μ, κοσμείται με σκηνές από κυνήγι γερακιού. Στα πρώτα δύο πλαίσια απεικονίζεται η προετοιμασία του κυνηγιού, σε δύο από τα επόμενα το κυνήγι και στο έβδομο η επιστροφή του κυνηγού. Αν και οι σκηνές είναι μοναδικές ανήκουν στην παραδοσιακή θεματολογία διακόσμησης της οικίας. Στη νότια στοά, με διαστάσεις 13,90x3μ, αποτυπώνονται αναπαραστάσεις μηνών και εποχών, θέμα που απαντάται συχνά στα ψηφιδωτά της περιόδου. Αν και σώζεται μόνο το πλαίσιο της σκηνής είμαστε σε θέση να την αναπαραστήσουμε. Η παράσταση ξεκινά από τα δυτικά και στο δεύτερο πλαίσο, το οποίο σώζεται, απεικονίζονται οι μήνες Ιανουάριος και Φεβρουάριος και ολοκληρώνεται με τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο στα ανατολικά. Από τη μελέτη της νότιας στοάς γνωρίζουμε ότι το δάπεδο χρονολογείται στα τέλη του 5 ου με αρχές 6 ου αι. Αν και σώζονται μόνο οι δύο αυτές στοές μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη δύο ακόμα στα ανατολικά και τα βόρεια. Η υπόθεση αυτή προκύπτει από την ύπαρξη σπαράγματος ψηφιδωτού δαπέδου, με διαστάσεις 3,70x2,50μ, που απεικονίζει ένα λιοντάρι που επιτίθεται σε έναν άντρα ενώ ένας άλλος του επιτίθεται με ακόντιο. Η αυλή μας είναι γνωστή μόνο από τη δυτική της πλευρά, δε γνωρίζουμε τι υπήρχε στο κέντρο. 2 ii. Οικία, οδός Τριπόλεως 7β Στην οικία της οδού Τριπόλεως 7β μπορούν να εντοπιστούν δύο φάσεις κατοίκησης. Κατά την πρώτη φάση, η οποία ανάγεται στην υστερορωμαϊκή περίοδο, κατασκευάζεται μία έπαυλη με ψηφιδωτό δάπεδο. Στη βορειοδυτική γωνία του οικοπέδου βρέθηκε δωμάτιο με υπόστρωμα κατεστραμμένου ψηφιδωτού δαπέδου κάτω από το οποίο υπήρχε οχετός που κατευθυνόταν νότια προς το φρεάτιο. Στο δωμάτιο αυτό υπάρχει θύρα στο νότιο τοίχο που οδηγούσε σε επιμήκη χώρο, ίσως τμήμα στοάς, που αναγνωρίζεται ως προθάλαμος. Ο χώρος αυτός φέρει ψηφιδωτό δάπεδο και κατά μήκος των τοίχων του θρανίο, ενώ δύο πεσσοί του νοτίου τοίχου διασπώνται σε τρία ανοίγματα τα οποία επικοινωνούν με επιμήκη χώρο που καταλαμβάνει το μισό νότιο τμήμα του οικοπέδου. Η στοά αυτή φαίνεται ότι ήταν στεγασμένη και περιέβαλλε πιθανώς αίθριο. Στη νοτιοδυτική γωνία της εισόδου, η οποία βρίσκεται στο κέντρο του οικοπέδου, στο δάπεδο της στοάς, υπάρχει χτιστό φρεάτιο για την αποχέτευση, από τις τρεις 1 SPIRO 1978, σελ SODINI 1982, σελ

11 Εικόνα 2 Άργος, Οικία της οδού Τριπόλεως 7β 11

12 πλευρές του οποίου, εκτός από την ανατολική, ξεκινούν κτιστοί οχετοί οι οποίοι διέρχονται του ψηφιδωτού. Ο φερόμενος ως στοά χώρος κοσμείται από ψηφιδωτό. 3 Στις αρχές του 4 ου αι μ. Χ. κατασκευάζεται ένα impluvium που εδράζεται πάνω σε ψηφιδωτό δάπεδο. Είναι κτισμένο με πλίνθους και το δάπεδό του αποτελείται από πήλινες πλάκες που ενώνονται με υδραυλικό κονίαμα. Στο μέσον του ανατολικού τοιχίου του υπάρχει οπή εκροής που συνδέεται με οχετό. ΑΘΗΝΑ i. Οικία στον Εθνικό Κήπο και τη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας Στο κτίριο αυτό, διαστάσεων 30x35μ 4, εντοπίζονται τρεις οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη φάση, η οποία τοποθετείται στο 2ο αι μ.χ, ανήκουν τοίχοι που φέρουν τοιχογραφίες με ταινίες με φυτικά κοσμήματα 5. Κατά τον 3ο αι το πρώτο κτίριο καταστρέφεται για να χτιστεί στα τέλη του 3ου με αρχές 4ου αι η νέα οικία με προσανατολισμό Α-Δ. Στο δυτικό της άκρο υπήρχε αψιδωτό δωμάτιο, του οποίου η αψίδα έβλεπε στην Ανατολή ενώ έφερε μαρμάρινο στυλοβάτη στη χορδή, από τον οποίο σώζονται στη θέση τους οι δύο από τις τρεις μαρμάρινες βάσεις κιονίσκων. Το δωμάτιο έφερε ακόμα μαρμάρινα αγάλματα της Υγείας και της Κυβέλης. 6 Στο κέντρο της οικίας υπήρχε υπαίθρια ορθογώνια αυλή, διαστάσεων 9,85x10,10μ 7, με κινστέρνα, η οποία διέθετε μαρμάρινο περιστόμιο, διαστάσεων 3,10x2,80μ. Γύρω από την κινστέρνα υπήρχε μικρός αψιδωτός χώρος με πήλινη πλακόστρωση. Σε όλο το μήκος της βόρειας πλευράς του κτιρίου υπήρχε διάδρομος πλάτους 3,80μ. Ανατολικά από την κεντρική αυλή ανοίγονταν δωμάτια ποικίλλων διαστάσεων. Σε δύο από αυτά σώζονται ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα καθώς και αλληγορικές ανθρώπινες μορφές, τις τέσσερις εποχές. Οι τοίχοι της οικίας σώζονται σε ύψος 1μ 3 ΧΑΡΙΤΩΝΙΔΗΣ 1966, σελ FRENCH , σελ. 9 5 KARIVIERI 1994, σελ FRENCH , σελ SPIRO 1978, σελ

13 περίπου από το ύψος των δαπέδων, ενώ ανασκάφηκαν σε βάθος 1,60 έως 2,20μ περίπου από Εικόνα 3 Αθήνα, Οικία στον Εθνικό Κήπο και τη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας την επιφάνεια του εδάφους. Στο νοτιοανατολικό άκρο του κτιρίου υπάρχει ακόμα μία αυλή με αψιδωτή δεξαμενή. Η δεύτερη αυτή φάση του κτιρίου τερματίστηκε στα τέλη του 4ου αι με αρχές 5ου αι εξαιτίας πυρκαγιάς. Με την καταστροφή αυτή αχρηστεύτηκαν και οι δύο δεξαμενές οι οποίες μπαζώθηκαν. Η τρίτη φάση της οικίας ξεκινά με το τέλος της προηγούμενης φάσης, ενώ εγκαταλείφθηκε οριστικά στα μέσα του 6ου αι. Κατά την τελευταία κατοίκηση χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιοι χώροι με αυτούς της προηγούμενης φάσης αφού υπέστησαν επιδιορθώσεις. Ωστόσο, οι δεξαμενές και το αψιδωτό δωμάτιο δεν ξαναχρησιμοποιήθηκαν 8. 8 ΣΠΑΘΑΡΗ 1983, σελ

14 ii. Οικία βόρεια της λεωφόρου Όλγας Εικόνα 4 Αθήνα, Οικία Βόρεια της Λεωφόρου Όλγας Η οικία τοποθετείται στους ρωμαϊκούς χρόνους χρονολογούμενη από ψηφιδωτό. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αποκαλύφθηκε περίστυλη αυλή η οποία πλαισιωνόταν από στοές και δωμάτια και της οποίας το νότιο τμήμα κοσμούνταν από πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο. Η νότια στοά οδηγούσε σε μεγάλο ημικυκλικό νυμφαίο με ορθογώνια λεκάνη κοντά στην ημικυκλική στοά. Από την οικία διακρίνονται δύο τμήματα. Το βόρειο τμήμα είναι το μεγαλύτερο. Αποτελείτο από μια μεγάλη σχεδόν τετράγωνη αυλή, διαστάσεων 40x35μ, η οποία ήταν άστρωτη και περιβαλλόταν από κιονοστήρικτη στοά. Στη βόρεια γωνία της βρέθηκε ψηφιδωτό ένω υπάρχει η υπόθεση ότι οι άλλες τρεις πλευρές ήταν εξαρχής άστρωτες. Γύρω από τη στοά βρίσκονταν δωμάτια, τα περισσότερα στα ανατολικά τα οποία, ακολουθώντας τη γραμμή του εδάφους, διέφεραν σε ύψος. Οι αγωγοί κάτω από το αίθριο ήταν είτε κεραμικοί είτε λίθινοι. 9 9 ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ 1889, σελ

15 Το νότιο τμήμα αποτελείτο από έναν υπαίθριο ημικυκλικό χώρο, στρωμένο με πλάκες, ενώ γύρω υπήρχε στοά με ψηφιδωτό. Μέσα στο αίθριο υπάρχει η κρήνη του νυμφαίου και ένας αγωγός στενός και αβαθής. Στην πίσω όψη της στοάς διαμορφωνόταν σειρά δωματίων. Αν ληφθούν υπόψιν οι τεράστιες διαστάσεις του αιθρίου σε σχέση με το υπόλοιπο οίκημα είναι πιθανό το κτήριο να είχε δημόσια χρήση. Εικόνα 5 Αθήνα, Οικία στην οδό Κέκροπος 7-9 iii. Οικία στην οδό Κέκροπος 7-9 Στο οικόπεδο διακρίνονται τρεις φάσεις κατοίκησης. Η παλαιότερη ανάγεται στους ελληνιστικούς χρόνους, από την οποία σώζεται η νοτιοανατολική γωνία ενός δωματίου. Κατά την υστερορωμαϊκή φάση ο αρχικός πυρήνας της οικίας, διαστάσεων 21x15μ, αποτελούνταν από μια κεντρική αυλή (Δ) γύρω από την οποία αναπτύσσεται το κτίριο. Ανατολικά ανασκάφηκαν τρία δωμάτια (Α, Β, Γ) τα οποία λειτουργούσαν ως κατοικήσιμα διαμερίσματα, ενώ στα δυτικά βρίσκονταν οι βοηθητικοί χώροι. Οι τοίχοι της οικίας αποτελούνταν από λίθους, πλίνθους και κονίαμα και είχαν πάχος 0,80μ με 0,60μ, και έδραζαν στο έδαφος, 4μ κάτω από την επιφάνεια του σημερινού εδάφους. Τα δάπεδα δύο δωματίων 15

16 καλύπτονταν με ψηφιδωτό δάπεδο από λευκά χαλίκια ενώ η στάθμη του εδάφους βρέθηκε σε βάθος 3,60μ. Η αυλή ήταν στρωμένη με πήλινες πλάκες, όπως μαρτυρούν λείψανα του δαπέδου. Σε περίοδο μετασκευής, η αυλή επαναδιαμορφώθηκε με την κατασκευή διμερούς δεξαμενής με φρεάτιο στο κέντρο της. Το δάπεδο και οι τοίχοι της δεξαμενής ήταν επενδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες. Στη νότια πλευρά της κατασκευάστηκε έδρανο με οπτόπλινθους. Οι παλιοί τοίχοι της οικίας επισκευάστηκαν και μετατοπίστηκαν ελαφρά. Αργότερα, προστέθηκε δωμάτιο στα δυτικά με τοίχους πάχους 0,40μ ενώ η στάθμη του δαπέδου του βρέθηκε σε βάθος 4,25μ. Η ανέγερση της οικίας ανάγεται στις αρχές του 4ου αι, γεγονός που βασίζεται στη χρονολόγηση θραυσμάτων αρχιτεκτονικών τμημάτων, κεραμεικών και λυχναριών. 10 Η οικία εγκαταλείφθηκε κατά τον 11ο-12ο αι οπότε και εγκαταστάθηκαν οι πίθοι που βρέθηκαν στην οικία. Αριθμός αγγείων με εφυάλωση αποδεικνύει τη χρήση του χώρου σε αυτήν την περίοδο. Εικόνα 6 Αθήνα, Οικία Α στην Αγορά iv. Οικία Α στην Αγορά 10 BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ

17 Εικόνα 7 Αθήνα, Αρχαία Αγορά 17

18 Η οικία Α, με διαστάσεις 27x35μ, είναι η μικρότερη και απλούστερη από μια σειρά μεγάλων οικιών στον Άρειο Πάγο. Έχει τετράγωνη κάτοψη και ο βασικός πυρήνας της αποτελείται από ένα περιστύλιο, ένα αψιδωτό τμήμα και τα δωμάτια που αναπτύσσονται γύρω. Η δυτική πλευρά έχει υποστεί μεγάλες καταστροφές με την απώλεια ολόκληρου του εξωτερικού της τοίχου. Η αψιδωτή αίθουσα είναι το μόνο τμήμα της οικίας που σώζεται πάνω από το έδαφος. Ο τοίχος της αψίδας έχει πάχος 0,90-1μ ενδεχομένως για να στηρίξει ημιθόλιο, ενώ ενισχύετο ακόμη περισσότερο από το βραχώδες υπόστρωμα πάνω στο οποίο χτίστηκε. Ο τοίχος αυτός έφερε τρεις κόγχες, σε ύψος περίπου 1μ από το δάπεδο. Έχει πέντε πλευρές και είναι κατασκευασμένη από προσεκτικά τοποθετημένα οριζόντια τούβλα. Οι δύο πλευρικές κόγχες, από τις οποίες σώζεται μόνο το δάπεδο, ήταν ημικυκλικές και είχαν περίπου το ίδιο μέγεθος με την κεντρική. Στο σημείο σύνδεσης της αψίδας με τους ευθείς πλάγιους τοίχους το πάχος τους μειώνεται σε 0,65μ. Στη βόρεια πλευρά του περιστυλίου υπήρχε προθάλαμος με πλατύ κατώφλι ο οποίος εξασφάλιζε πρόσβαση στην οικία. Από το στυλοβάτη του περιστυλίου σώζεται μόνο ένα μέρος, θα μπορούσε όμως να αναστηλωθεί σε ορθογώνιο σχήμα, η ανατολική πλευρά του οποίου δε θα ήταν απολύτως συμμετρική. Έχει διαστάσεις περίπου 8-9x9,50μ, με τέσσερις κίονες βόρεια και νότια και πέντε στην ανατολική και δυτική πλευρά. Το βάθος της στοάς ήταν 2,50μ στις τρεις πλευρές ενώ στη νότια διευρυνόταν στα 3μ. Στη νότια πλευρά της δινόταν είσοδος, μέσω προθαλάμου, στην αψιδωτή αίθουσα. 11 Γύρω από το περιστύλιο και το βόρειο τμήμα της αψιδωτής αίθουσας υπήρχε μια σειρά μικρών δωματίων. Η νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος είχε κλειστεί από δωμάτια υστερότερης φάσης(4, 5 και 6), αδέξια τοποθετημένα στο καινούριο σχέδιο. Το μεγαλύτερο από αυτά (6) είχε δάπεδο με ψηφιδωτό από βότσαλα. Στην ανατολική πτέρυγα ανοίγονταν τέσσερα δωμάτια άνισου μεγέθους (11, 12, 13 και 14), όπως φαίνεται από τα θεμέλια που σώζονται. Ωστόσο, λόγω της καταστροφής της, η ανατολική πτέρυγα μας είναι άγνωστη εκτός από ένα εσωτερικό χώρισμα, στο δωμάτιο 12, το οποίο φέρει σχισμή, προσεκτικά φτιαγμένη με άνοιγμα 0,20μ που ίσως χρησίμευε για το πέρασμα αγωγού 11 BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ

19 νερού. Στοιχεία για την ύπαρξη δεύτερου ορόφου δεν υπάρχουν αλλά αν συγρίνουμε την οικία Α με την οικία C η ύπαρξή του είναι πολύ πιθανή. 12 Εικόνα 8 Αθήνα, Οικία Β στην Αγορά v. Oικία Β στην Αγορά Η οικία Β, διαστάσεων 30x60μ, είναι μεγαλύτερη και πιο περίπλοκη από την οικία Α. Ο νότιος τοίχος του ανατολικού τμήματος του συγκροτήματος ορίζει και την άκρη της νότιας πλευράς. Ο τοίχος αυτός αποτελούσε και τμήμα του δρόμου. Τον προσανατολισμό της οικίας ανατολικά προς δυτικά υπαγορεύει η απότομη πλαγιά του λόφου, έτσι ώστε η περίστυλη αυλή να ενώνεται με το αψιδωτό δωμάτιο στην ανατολική της πευρά αντί της βόρειας, αφήνοντας έτσι χώρο για έναν πρόσθετο προθάλαμο ή προαύλιο στα βόρεια. Η πρόσβαση από το περιστύλιο στο κύριο συγκρότημα δινόταν από μια στενή πόρτα στην άκρη του μικρότερου προθαλάμου. Στην ανατολική πλευρά του περιστυλίου υπήρχε μικρότερο αίθριο, με διαστάσεις 7x10,5μ, το οποίο περιβαλλόταν από κιονοστοιχία που πατούσε σε μαρμάρινο στυλοβάτη. Στο κέντρο 12 AGORA XXIV 1988, σελ

20 σχεδόν του αιθρίου υπήρχε πηγάδι. Και οι δύο αυλές περιβάλλονταν από μια σειρά μικρών δωματίων. Η κύρια είσοδος της οικίας βρισκόταν μέσω ενός κεντρικού διαδρόμου ανάμεσα σε δύο προθαλάμους, ενώ τα δύο αίθρια επικοινωνούν μέσω ενός δωματίου. Το δωμάτιο αυτό είχε θύρες και στις τέσσερις πλευρές του, και ίσως λειτουργούσε ως διάδρομος. Το μικρότερο αίθριο και τα γύρω από αυτό δωμάτια είναι πιθανό να λειτουργούσαν ως ξεχωριστή μονάδα. Στη γωνία του δωματίου χτίστηκε αργότερα ένας φούρνος και μια κυκλική εστία στη νοτιοανατολική γωνία του κτιρίου, λίγα σκαλιά χαμηλότερα και μέσω ενός στενού διαδρόμου που οδηγούσε στο δρόμο. Λόγω της διάβρωσης του δυτικού τμήματος της οικίας το σχέδιο δε μπορεί να αποτυπωθεί ακριβώς. Ωστόσο, τα δωμάτια μπορούν να αναπαρασταθούν. Δύο από αυτά ήταν προσκολλημένα στον αψιδωτό διάδρομο και χωρίζονταν μεταξύ τους με έναν τοίχο με κατεύθυνση ανατολικά-δυτικά ενώ επικοινωνούσαν με μια θύρα. Στο νότιο και δυτικό τοίχο του νοτιότερου δωματίου υπήρχαν διαγώνια κανάλια, προφανώς για τη μεταφορά του νερού από τα δύο πηγάδια ή κινστέρνες ακριβώς έξω. Το κανάλι του δυτικού τοίχου συνεχιζόταν στην απέναντι γωνία του δωματίου και γυρνούσε βόρεια περνώντας μέσα από το διαχωριστικό τοίχο. Πέντε μέτρα περίπου στα δυτικά υπάρχει ένα τρίτο δωμάτιο δομικά ανεξάρτητο, αλλά είναι εμφανές ότι ανήκει στο συγκρότημα. Η υπόλοιπη πτέρυγα φαίνεται ότι αποτελούνταν από ένα μακρύ ορθογώνιο αίθριο, διαστάσεων 16x4μ, το οποίο εκτεινόταν από ανατολικά στα δυτικά. Δεν είχε περιστύλιο, αλλά ένα θεμέλιο κατά μήκος της νότιας πλευράς μπορεί να έφερε κιονοστοιχία για στοά βάθους τεσσάρων μέτρων, η οποία βρισκόταν μπροστά από τα νότια δωμάτια, ή μπορεί να ήταν για ένα τοίχο ενός στενού δωματίου ή διάδρομο. Τρία δωμάτια ανοίγονταν στο αίθριο στη βόρεια πλευρά. Η έμφαση στον ανεφοδιασμό του νερού και η πιο ανεπίσημη εμφάνιση της δυτικής πτέρυγας οδηγούν στην αναγνώρισή της ως χώρου υπηρεσίας, ίσως αποθήκες τροφίμων ή ως κουζίνες. 13 vi. Οικία C (ή οικία Γ ή οικία Ω) 13 AGORA XXIV 1988, σελ

21 Εικόνα 9 Αθήνα, Οικία C στην Αγορά Η οικία C είναι η πιο περίπλοκη από τις οικίες του Αρείου Πάγου. Παρουσιάζει ομοιότητες με την οικία Β στις διαστάσεις, 60x30μ, και στο σχέδιο, διαφέρει όμως στο γεγονός ότι διαθέτει τρίτο περιστύλιο στη δυτική της πτέρυγα ενώ η οικία Β έχει βοηθητική αυλή. 14 Το συγκρότημα οργανώνεται γύρω από τρία περιστύλια δημιουργώντας τρεις πυρήνες. Στο κέντρο βρίσκεται το μεγαλύτερο αίθριο, ορθογωνίου σχήματος, το οποίο έχει δώδεκα κίονες ιωνικού ρυθμού και στη βόρεια πλευρά του βρίσκεται η είσοδος της οικίας (30). Από τη νοτιοανατολική γωνία του έφθανε κανείς σε ένα νυμφαίο (3, 2) μέσω δύο μαρμάρινων σκαλοπατιών ενώ στις άκρες του υψηλότερου υπήρχαν δύο μαρμάρινοι κίονες. Στην ανατολική του πλευρά υπήρχε μια αψιδωτή αίθουσα (2) με δεξαμενή με δύο σκαλοπάτια, τα οποία ήταν επενδυμένα με κονίαμα καλής ποιότητας και στις άκρες τους έφεραν κόκκινη ταινία 15. Στα ανατολικά του νυμφαίου υπήρχε κινστέρνα (1) με την οποία επικοινωνούσε. 14 AGORA XIV 1972, σελ JONES-ROCCOS 1991, σελ

22 Στην ανατολική πλευρά της οικίας υπήρχε μια ακόμη σειρά δωματίων που οργανώνονταν γυρω από ένα μικρότερο περιστύλιο με οκτώ κίονες. Τα δωμάτια 21, 22, 23, 24, 25 και 26 ανήκαν στο συγκρότημα αυτό ενώ έφθανε κανείς εκεί μέσω του δωματίου 15 το οποίο είχε άμεση πρόσβαση με το κεντρικό περιστύλιο. Η δυτική πλευρά της οικίας αποτελούνταν από ένα ακόμα σύμπλεγμα δωματίων στου οποίου τη βορειότερη πλευρά υπήρχε το τρίτο περιστύλιο (28). Πρόσβαση σε αυτό δινόταν μέσω του δωματίου 18 το οποίο βρισκόταν στη βορειοδυτική γωνία του περιστυλίου (29) και επικοινωνούσε με αυτό με σκαλοπάτια. 16 Το συγκρότημα χρονολογείται στον 4 ο αι μ.χ. αν και τα κτίρια μεταποιήθηκαν στο πρώτο τέταρτο του 6 ου αιώνα, οπότε πέρασε στα χέρια εξέχοντος μέλους της χριστιανικής κοινωνίας. Προσθήκη του 6 ου αιώνα αποτελεί μια ομάδα δωματίων τα οποία έφεραν τα χαρακτηριστικά των δημοσίων λουτρών. 17 vii. Οικία στα ανατολικά της βιβλιοθήκης του Πανταίνου Το 267 μ. Χ. η Αθήνα άλλαξε δραματικά και πολλά από τα κλασικά της κτίρια και μνημεία δέχτηκαν ανεπανόρθωτες ζημιές ή καταστράφηκαν ολοσχερώς. Κατά την ανασκαφή σε μια εκτεταμένη περιοχή εντός των υστερορωμαϊκών τειχών αποκαλύφθηκε τμήμα της πόλης. Φαίνεται λοιπόν ότι το τμήμα αυτό της πόλης, μεταξύ των νέων τειχών και γύρω από τη δυτική πύλη απείχε πολύ από το κέντρο της Αγοράς και παρέμεινε έρημη για έναν ολόκληρο αιώνα μετά τη λεηλασία του 267 μ. Χ. Στη νεοανασκαφείσα περιοχή, δεν υπάρχουν στοιχεία ανακατασκευής πριν από τον 5 ο αι. Στο πρώτο μισό του 5 ου αι. ξεκινά η ανακατασκευή της περιοχής με την κατασκευή της κιονοστοιχίας της στοάς στο νότιο τμήμα του δρόμου από τη νέα δυτική είσοδο μέχρι την παλιά Ρωμαϊκή Αγορά. Στη μέση περίπου της στοάς, βρέθηκε ένα νέο μεγάλο κτίριο, το οποίο χρησιμοποίησε την ανακαινισμένη κιονοστοιχία ως την πρόσοψή του στο δρόμο BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ CATLING 1971, σελ SHEAR 1973, σελ

23 Εικόνα 10 Αθήνα, Οικία στα ανατολικά της Βιβλιοθήκης του Πανταίνου Το βασικό τμήμα του κτιρίου ήταν σχεδόν συμμετρικό όσο επέτρεπε η παλιά στοά, η οποία συγκροτούσε τη βόρεια κιονοστοιχία. Το στοιχείο που κυριαρχούσε στα ανατολικά ήταν μια τετράγωνη περίστυλη αυλή, διαστάσεων 10 με 10,6 μ. Μέσα σε αυτήν, απόκεντρα προς βορρά, υπήρχε θεμέλιο για ένα τετράγωνο στυλοβάτη 5μ. ανά πλευρά, ο οποίος υπήρχε εκεί προφανώς για να φέρει τους τρεις κίονες στην κάθε πλευρά του τετραγώνου. Το ανοιχτό τετράγωνο του περιστυλίου ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες από τις οποίες μερικές παραμένουν στη θέση τους. Ένα πήλινο κανάλι στη νοτιοανατολική γωνία μετέφερε το νερό της βροχής από το περιστύλιο και το μετέφερε δυτικά κάτω από τα δάπεδα των δωματίων μέσα σε έναν οχετό. Στην ανατολική πλευρά της αυλής βρισκόταν ένα πηγάδι με ορθομαρμάρωση. Αν και αχρηστεύτηκε και ξαναχρησιμοποιήθηκε το 10 ο αι, φαίνεται ότι προηγούνταν του περιστυλίου. Στα δυτικά του περιστυλίου υπήρχαν τα βασικά δωμάτια του ορόφου. Το κεντρικό τμήμα του διαμερίσματος είναι μια μεγάλη τετράγωνη αίθουσα, διαστάσεων 6,15μ. η κάθε πλευρά, η οποία καταλήγει στα δυτικά σε μια αψίδα η οποία δημιουργούνταν από δύο παραστάδες. Στα βόρεια και νότια της αψιδωτής αίθουσας υπήρχαν δύο υπάρχουν δύο στενότερες αίθουσες οι 23

24 οποίες αποτελούνταν από μια κάμαρα ίσου μήκους με την τετράγωνη αίθουσα και ένα μικρότερο δωμάτιο ίσο με το βάθος της αψίδας. 19 Τα δωμάτια στα νότια είχαν καλύτερη τύχη καθώς εδώ ο εξωτερικός τοίχος του κτιρίου σώζεται σε ύψος 0,70μ. στο ανατολικό άκρο του δωματίου μισό από το αρχικό μαρμάρινο κατώφλι παραμένει στη θέση του, μαρτυρώντας έτσι τη θέση της πόρτας από την οποία υπήρχε πρόσβαση στο περιστύλιο και το πιθανό ύψος του δαπέδου του άνω ορόφου. Κάτω από το κατώφλι περνά ο αγωγός από το περιστύλιο ο οποίος συνεχίζεται δυτικά ακολουθώντας κυκλική πορεία η οποία εντοπίζεται στην άκρη του υψώματος πίσω από το κτίριο. Σχετικά με την αναλογία της ανατολικής πόρτας του δωματίου, οι άλλες πόρτες έχουν ανακατασκευαστεί στα σημεία όπου περνούσε ο αγωγός μέσα από τα θεμέλια. Είναι πιθανό ότι υπήρχε μία ακόμα είσοδος στο περιστύλιο από έναν υψηλότερο δρόμο που εκτεινόταν κατά μήκος της νότιας πλευράς του κτιρίου. Ο δρόμος συνεχίζεται στα δυτικά δίπλα από τη βιβλιοθήκη του Πανταίνου. Η στοά στην ανατολική πλευρά της βιβλιοθήκης ξαναχτίστηκε ενώ προστέθηκε και δεύτερος όροφος, λειτουργώντας ως πρόσοψη ενός καινούριου μεγάλου διώροφου συμπλέγματος. Τα δωμάτια στο ισόγειο πίσω από την κιονοστοιχία ανακαινίστηκαν έτσι ώστε να χρησιμεύσουν ως βάση για τα κύρια δωμάτια στον όροφο, ο οποίος είχε μια μικρή περίστυλη αυλή, ένα αψιδωτό δωμάτιο και υπόβαθρο για λουτρό. 20 viii. Το ανάκτορο των Γιγάντων (ή οικία νότια του Θόλου) Το κτίριο τοποθετείται χρονολογικά στην ύστερη αρχαιότητα. Το 1848 αποκαλύφθηκε επιγραφή που με αναγραμμένη τη λέξη «Γυμνάσιον» συνοδευόμενη από ένα σταυρό. Η επιγραφή βρέθηκε σε επανάχρηση σε ένα ταφικό βάθρο ενώ το μάρμαρο βρέθηκε κοντά σε ένα από τα τεράστια αγάλματα, τους γίγαντες. Μία ακόμα επιγραφή που βρέθηκε ήταν αφιέρωση αγάλματος στην αυτοκράτειρα Ευδοκία, σύζυγο του Θεοδοσίου Β, προτείνοντας έτσι τη σύδεση του κτιρίου με την αυτοκρατορική οικογένεια. Στα τέλη του 5 ου αιώνα η κατοικία θα αποκτήσει αγροτικό χαρακτήρα. 19 SHEAR 1975, σελ CAMP 1986, σελ

25 Το συγκρότημα περιλαμβάνει τρεις βασικούς τομείς οι οποίοι οργανώνονται γύρω από τρία περιστύλια. Στα βόρεια βρίσκεται η πρόσοψη του κτιριακού συγκροτήματος η οποία φέρει τρεις αψιδωτές εισόδους και ήταν προσβάσιμη από την οδό των Παναθηναίων 21, ενώ πλαισιώνεται από δύο αγάλματα τεραστίων διαστάσεων, τους Γίγαντες. Από την είσοδο δίνεται πρόσβαση σε ένα αίθριο (1) με διαστάσεις 29,40x37,80μ το οποίο περιβάλλεται από στοά στα δυτικά, ανατολικά και νότιά του. Σήμερα δε σώζεται τίποτα από το στυλοβάτη ή τους κίονές του. Στα δυτικά του βρίσκεται ένα ημικυκλικό δωμάτιο το οποίο έχει άμεση πρόσβαση στο περιστύλιο με άνοιγμα με τέσσερις κίονες. Ο χώρος αυτός σώζεται στο επίπεδο των θεμελίων του, μπορούμε όμως να υποθέσουμε τη στέγασή του με ξύλινη σκεπή λόγω του μικρού πάχους του τοίχου του. Στα βόρεια άκρα της δυτικής και ανατολικής στοάς (3 και 4) υπάρχουν κλιμακοστάσια, γεγονός που υποδεικνύει ότι η στοές ήταν διώροφες. 22 Στα νότια υπάρχουν δύο διαδοχικά δωμάτια (9 και 10) τα οποία ενώνουν το βόρειο τμήμα με το υπόλοιπο συγκρότημα μέσω ενός ημικυκλικού χώρου (11). Ο χώρος αυτός, με ακτίνα 22,60μ, ήταν στρωμένος με μαρμάρινες πλάκες. Νότια του χώρου αυτού υπάρχει ένας διάδρομος (12), διαστάσεων 38,8x5μ, ο οποίος οδηγεί στο δεύτερο τομέα του κτιρίου, στο κέντρο του οποίου ανοίγεται ένα δεύτερο περιστύλιο (13). Οι διαστάσεις του είναι 30,60x33,20μ και φέρει 8x9 πεσσούς ορθογώνιας κάτοψης ενώ στα βορειοανατολικά και βορειοδυτικά φέρει πυλώνες για ενίσχυση στη στήριξη. Στα νότια του περιστυλίου 13 ανοίγεται δωμάτιο (14) με το οποίο επικοινωνεί με τριπλό αψιδωτό άνοιγμα. Το δωμάτιο αυτό φαίντεται πως ήταν χώρος ακροάσεων ενώ στα ανατολικά και δυτικά του υπήρχαν σχεδόν συμμετρικά χτισμένα δωμάτια. Τα 15 και 16 στα δυτικά και 17 και 18 στα ανατολικά τα οποία ανοίγονταν στην αίθουσα ακροάσεων και τα δωμάτια 19 δυτικά και 20 ανατολικά που είχαν πρόσβαση στο περιστύλιο. Στα δυτικά του περιστυλίου 13 ανοίγονταν πολυάριθμα δωμάτια ποικίλλων μεγεθών και στα βορειοδυτικά υπήρχαν θέρμες (42, 43, 44 και 45). Από ένα μικρό διάδρομο στα νοτιοανατολικά του περιστυλίου (31) έφθανε κανείς στον τρίτο τομέα του κτιρίου. Ο τομέας αυτός οργανωνόταν γύρω από μία περίστυλη αυλή (22) με τετράγωνη κάτοψη, πλευράς 6,85μ, η οποία ήταν στρωμένη με πήλινες πλάκες. Στη βόρεια πλευρά του περιστυλίου ανοίγονταν πέντε δωμάτια (24, 25, 26, 27 και 28) ίσου μεγέθους. Στα ανατολικά υπήρχε διάδρομος (37) ο οποίος όμως δεν είχε άμεση πρόσβαση στο περιστύλιο 22, αλλά μέσω μιας σειράς δωματίων (35 και 34). Στο κέντρο του διαδρόμου υπήρχε δωμάτιο (39) με τριπλό άνοιγμα με πεσσούς. Στα νοτιοανατολικά του τμήματος αυτού υπήρχε εξαγωνικός 21 THOMPSON 1966, σελ THOMPSON 1950, σελ

26 χώρος ο οποίος έχει ερμηνευτεί ως οχυρωματικός πύργος λόγω των ισχυρών τοίχων του. Δύο δωμάτια, 33 και 32, λειτουργούσαν ως δευτερεύουσες είσοδοι. Εικόνα 11 Αθήνα, Ανάκτορο των Γιγάνων (ή Οικία νότια του Θόλου) Το κτίριο αυτό λόγω της κάτοψής του αλλά και της επιγραφής με τη λέξη «Γυμνάσιον» αναγραμμένη θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως γυμνάσιο. Ο βόρειος τομέας με το μεγάλων διαστάσεων περιστύλιο ενδεχομένως ήταν η παλαίστρα με τον συνοδευτικό ημικυκλικό χώρο (8) να χρησιμεύει είτε για τη φιλοξενία των κριτών ή αθλητών. Στην συνέχεια, ο κεντρικός 26

27 τομέας στα νότια είχε δημόσια χρήση με το δυσανάλογα μεγάλο περιστύλιο 13 με τα γύρω δωμάτια και τις θέρμες στα δυτικά. Τέλος, ο ανατολικός τομέας ήταν η οικία καθεαυτή με τους χώρους 24, 25, 26, 27 και 28 να λειτουργούν ως δωμάτια των αθλητών. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την ύπαρξη της επιγραφής με αναγραμμένη τη λέξη «Γυμνάσιον». 23 ΕΡΕΤΡΙΑ Εικόνα 12 Ερέτρια, Οικία i. Οικία Το κτίριο της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου έχει ανασκαφεί μόνο από τη δυτική του πλευρά. Στα ανατολικά του ανασκαμμένου τμήματος βρίσκεται το αίθριο (Χ), η δυτική πλευρά του οποίου είναι πλήρως ανεσκαμμένη. Στα δυτικά σώζεται στρώση από μικρούς ακανόνιστους 23 BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ

28 λίθους και ασβεστοκονίαμα, γεγονός που υποδεικνύει ότι η πλευρά αυτή ήταν στεγασμένη και είχε τη μορφή εσωτερικής στοάς. 24 Βόρεια και δυτικά του αιθρίου σώζεται σειρά επτά δωματίων. Στα βόρεια τα δωμάτια ΧΙ και ΧΙΙ, τα οποία έχουν πρόσβαση στο αίθριο, και δυτικά πέντε ακόμα από τα οποία μόνο το Via έχει πρόσβαση απευθείας στο αίθριο και επικοινωνεί με τα δωμάτια II και IV στα βόρεια. Στα νότια υπάρχουν δύο ακόμη χώροι, VII και IX, οι οποίοι επικοινωνούν μεταξύ τους. 25 Με μεσοτοιχία ενώνεται στα δυτικά μαι ακόμα σειρά πέντε δωματίων, I, III, V, VII και VIII η οποία είναι προσιτή από τη στοά που ανοίγεται προς τον κεντρικό άξονα της πόλης. Τα ευρύχωρα αυτά δωμάτια φαίνεται πως λειτουργούσαν ως καταστήματα. Το δωμάτιο VII φέρει κεραμεικό κλίβανο που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 4 ου αι οπότε και τοποθετείται η τελευταία φάση του οικοδομήματος. 26 ΦΙΛΙΠΠΟΙ i. Οικία στην 4η πολεοδομική νησίδα (ή Οικία βορειοδυτικά του Οκταγώνου) Με την ανασκαφή αποκαλύφθηκε μεγάλη οικία που χρησιμοποιούνταν από τα αυτοκρατορικά χρόνια μέχρι και τον 8 ο αι. Τα στοιχεία που ήρθαν στο φώς αφορούν το θρησκευτικό και ιδιωτικό βίο καθώς το κτίριο χρησιμοποιούνταν συνέχεια από τον 4 ο ως τον 8 ο αι. 27 Κατά την πρωτοχριστιανική φάση, που τοποθετείται από νομίσματα του Λικινίου και του Μ. Κωνσταντίνου στο πρώτο μισό του 4ου αι, η οικία ήταν οργανωμένη σε τρεις ενότητες. Η κύρια είσοδος που ανοιγόταν από τη λεγόμενη Εγνατία έφερε ένα τετρακιόνιο impluvium ανατολικά από το οποίο υπήρχε η κλίμακα ανόδου προς τον όροφο και βοηθητικοί χώροι με πλακοστρωμένα δάπεδα και τοίχους βαμμένους με υδρόχρωμα. Δυτικά της εισόδου υπήρχαν δύο ανεξάρτητα μεταξύ τους καταστήματα, απομονωμένα από το υπόλοιπο σπίτι, και δύο δωμάτια νοτιότερα που αποτελούσαν ένα είδος διπλού χώρου υποδοχής με πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα. 24 ΘΕΜΕΛΗΣ 1979, σελ BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ SODINI 1982, σελ ΓΟΥΝΑΡΗΣ-ΒΕΛΕΝΗΣ 1996, σελ

29 Θύρα οδηγούσε από το μικρό impluvium 28 στη μεσαία ενότητα της οικίας η οποία αποτελείται από μεγάλο τετράστοο αίθριο συνολικού εμβαδού 280τμ και τους χώρους που το περιβάλλουν από νότια και ανατολικά. Τα δάπεδα των στοών ήταν στρωμένα με γεωμετρικά θέματα. Στην ανατολική στοά υπάρχουν δύο σημαντικοί χώροι της οικίας που προορίζονταν για την ψυχαγωγία των ενοίκων. Πρόκειται για το μεγάλο τρικλίνιο και για δύο μικρότερα βοηθητικά δωμάτια στα βόρεια. Εικόνα 14 Φίλιπποι, Οικία στην 4η πολεοδομική νησίδα (5ος μ.χ.) Εικόνα 13 Φίλιπποι, Οικία στην 4η πολεοδομική νησίδα (6ος αι μ.χ.) Το δωμάτιο που είναι βόρεια από το τρικλίνιο και επικοινωνεί με τη στοά του αιθρίου, φέρει άνοιγμα με μαρμάρινο κατώφλι πάνω στο οποίο υπάρχουν υποδοχές και ενιαίο συρταρωτό διάφραγμα. Ο ιδιάζων αυτός χώρος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και είναι πολύ πιθανόν να φιλοξενούσε εξωτικά ζώα ή παραδείσια πουλιά, πράγμα που συνήθιζαν πλούσιοι Ρωμαίοι και Βυζαντινοί. Στη βόρεια παραστάδα της θύρας δημιουργείται ειδικό άνοιγμα κατάλληλο για το πότισμα και το τάισμα των ζώων. 28 ΓΟΥΝΑΡΗΣ-ΒΕΛΕΝΗΣ 1989, σελ

30 Στη νότια πλευρά του αιθρίου διαμορφώνεται πτέρυγα τριών δωματίων τα οποία χρησίμευαν ως χώροι προσωπικού ή βοηθητικοί και αργότερα ως αποθηκευτικοί. Μέσα από τον ακραίο προς τα ανατολικά χώρο γινόταν η μετάβαση προς την επόμενη ζώνη. Στην τρίτη ζώνη της οικίας, που αναπτύσσεται παράλληλα με τη Διαγώνια οδό, δεν πρέπει κατά τη φάση αυτή να υπήρχαν κτίσματα. Ήταν μια υπαίθρια μάλλον αυλή, ίσως ένας κήπος με πηγάδι στο ανατολικό τμήμα, το οποίο στη συνέχεια ενσωματώθηκε στο ιδιωτικό λουτρό της κατοικίας. Ολόκληρη η οικία, εκτός από τη ζώνη των αυλών, ήταν διώροφη. Αυτό βεβαιώνεται από την ανεύρεση στα ερείπια του αιθρίου δύο μεγεθών κιόνων, βάσεων και κιονοκράνων, καθώς και από τον ενσωματωμένο στο πάχος του ανατολικού τοίχου πήλινο αγωγό που αποχέτευε τα λύματα του χώρου πάνω από την κουζίνα, όπου θα υπήρχαν χώροι υγειινής για το γυνικωνίτη και τους χώρους διανυκτέρευσης. Οι τρεις ζώνες συνδέονταν με εισόδους που κλείνονταν με θυρόφυλλα, έτσι ώστε να μπορεί η καθεμιά να λειτουργεί ανεξάρτητα εξυπηρετώντας συγκεκριμένες λειτουργίες. Μετά τα μέσα του 5ου αι έγιναν μεγάλες αλλαγές στη βόρεια ζώνη της οικίας, ώστε να δημιουργηθεί μια δεύτερη ξεχωριστή κατοικία. Η στοά στη βόρεια πλευρά καταργήθηκε και ενσωματώθηκε στην οικία. Τα καταστήματα ενοποιήθηκαν με σκοπό να δημιουργηθεί ένας μεγάλος χώρος υποδοχής όμοιος με εκείνον της νότιας κατοικίας και τα δάπεδά του στρώθηκαν με γεωμετρικά ψηφιδωτά. Παράλληλα επισκευάστηκαν τα περισσότερα δωμάτια που βρίσκονται ανατολικά από τη θύρα. Δημιουργήθηκε ένα καθημερινό δωμάτιο, δίπλα στην είσοδο, το οποίο επικοινωνούσε με την κουζίνα και το στενόμακρο χώρο με το αποχωρητήριο στη βορειοανατολική γωνία. Διευρύνθηκε το μικρό impluvium και απέκτησε εξακιόνιο περιστύλιο. Οι δύο χώροι του ανδρώνα δυτικά από το impluvium παρέμειναν όπως και στην πρώτη περίοδο. Μικρής σχετικά κλίμακας επεμβάσεις έγιναν και στη νότια κατοικία, όπου κτίστηκαν δευτερεύοντες βοηθητικοί χώροι: ο σταύλος με ανεξάρτητη είσοδο προς την Πάροδο Β, το μαγειρείο με ειδική θέση για την εστία και σκάμμα γεμάτο με άμμο για την τοποθέτηση μικρών αποθηκευτικών πίθων, και στη συνέχεια ένα μικρό λουτρό με δύο χώρους με το οποίο επικοινωνούσε άμεσα. Βόρεια από την κουζίνα και το σταύλο δημιουργήθηκε ημιστεγασμένη τριγωνική αυλή που έφερε θύρα πλάτους 3μ. Για την άνετη είσοδο των φορτωμένων ζώων από τη δυτική πάροδο. Από τις δύο θύρες του ανατολικού τοίχου της κουζίνας η μια οδηγούσε στο λουτρό και η άλλη σε ημιυπαίθριο χώρο στον οποίο υπάρχει κτιστή δεξαμενή (διαστάσεων 30

31 1,60x1,20μ ενώ το ύψος μας είναι άγνωστο), αποχωρητήριο και αποθήκη ξύλων. Μια μικρότερη αυλή, σχήματος τραπεζίου, ανάμεσα στη νότια και την κεντρική ζώνη, που θα ήταν καλυμμένη με υπόστεγο, αποτελούσε χώρο μετάβασης από την Πάροδο Γ ανατολικά στο περιστύλιο του αιθρίου. Οι δύο οικογένειες που κατοικούσαν στα δύο σπίτια πρέπει να ανήκαν στη χριστιανική κοινότητα. Μας το βεβαιώνουν αρκετοί λύχνοι και πινάκια με σταυρούς ή χρίσμα και άλλα χριστιανικά σύμβολα. Αργότερα, στο β μσό του 6ου αι μεγάλα τμήματα της οικίας αλλάζουν χρήση και καταλαμβάνονται από εργαστηριακούς και αποθηκευτικούς χώρους. Έτσι στο μεγάλο χώρο υποδοχής στη βόρεια πλευρά, το τρικλίνιο και τον προθάλαμό του νοτιότερα, που τώρα ενώνονται με τρίβηλο, τοποθετούνται πάνω από 80 πίθοι διαφόρων μεγεθών διαφόρων μεγεθών για την αποθήκευση κρασιού. Για τη στερέωσή τους στο δάπεδο καταστράφηκαν τοπικά τα ψηφιδωτά δάπεδα και δημιουργούνται κοίτες. Για την επικοινωνία των τριών αποθηκευτικών πλέον χώρων ανοίγονται θύρες στον ενδιάμεσο τοίχο και κατασκευάζονται λίθινες κλίμακες, τα μετακιόνια του μεγάλου περιστυλίου τοιχίζονται, το δάπεδο των στοών και το κεντρικού χώρου ανυψώνεται και δημιουργείται κατοικία στον όροφο και ληνός στη νότια πλευρά του αιθρίου, το μεγάλο τρικλίνιο στην ανατολική πλευρά της μεσαίας ζώνης γίνεται υπαίθριος χώρος με αναβρυτήριο και κτιστό πεζούλι στη νότια πλευρά. Όλες οι παραπάνω αλλαγές έγιναν χωρίς να μεσολαβήσει κάποια καταστροφή. Κατά τον 7ο αι οι Φίλιπποι επλήγησαν από ισχυρό σεισμό. Οι κατοικίες της πεδινής περιοχής φαίνεται πως εγκαταλήφθηκαν προσωρινά. Η επιχείρηση οινοποίας είχε διαλυθεί μάλλον νωρίτερα από το σεισμό. Το συμπεραίνουμε από την απουσία πιθαριών έστω και κατεστραμμένων. Η ανασκαφή του κυρίως χώρου του αιθρίου αποκάλυψε άφθονη κεραμική, η οποία ήταν διαφωτιστική για τις διάφορες φάσεις του. Κατά την πρώτη περίοδό του πρέπει στο κέντρο του αιθρίου να υπήρχε ένα περιρραντήριο, το οποίο πριν από τους μεγάλους σεισμούς των αρχών του 7 ου αι παραχώρησε τη θέση του σε μια μεγάλη δεξαμενή, η οποία κατασκευάστηκε στη νότια πλευρά του και εκτεινόταν προς τα βόρεια μέχρι τον πρώτο κίονα. Για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκαν χοντρά θωράκια σε δεύτερη χρήση για το νότιο της δυτικής και όλα τα μετακιόνια της νότιας στοάς, ενώ στην ανατολική και τη βόρεια πλευρά πιθανόν υπήρχε τοίχος. Για τη στερέωση και τη συγκράτηση των θωρακίων στους κίονες υπάρχουν στις άνω επιφάνειές τους δύο στρογγυλοί τόρμοι και αύλακες μολυβδοχόησης, ενώ στους κίονες γόμφοι για να 31

32 Εικόνα 15 Φίλιπποι, Οικία στην 4η πολεοδομική νησίδα (8ος-9ος αι μ.χ.) πιάσουν οι σύνδεσμοι. Για τη στεγανοποίηση της δεξαμενής χρησιμοποιήθηκε παχύ και ισχυρό κεραμικό κονίαμα και με το ίδιο υλικό ήταν στρωμένος και ο πυθμένας. Κοντά στους δύο δυτικούς πεσσούς της μεταγενέστερης κλίμακας βρέθηκαν δύο ακέραιοι κίονες, οι οποίοι στο μέσον περίπου του μήκους τους φέρουν δύο λαξεύματα σχήματος Γ και Τ για τη στερέωση ξύλινων ή σιδερένιων προστατευτικών στοιχείων. Ίδιων διαστάσεων κίονες έχουν βρεθεί στη βόρεια αλλά και στη ανατολική στοά του αιθρίου, ενώ άλλος ένας έχει χρησιμοποιηθεί για το χτίσιμο του μεταγενεστέρου, της τελευταίας φάσης, τοίχου Α από τη δυτική στοά του αιθρίου. Με τη μορφή αυτή πρέπει το αίθριο να λειτούργησε μέχρι την καταστροφή της οικίας από το σεισμό. 29 Κατά το δεύτερο μισό του 7ου αι, μερικά τμήματα της οικίας που οι τοίχοι τους ήταν ισχυρότεροι χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου αφού ισοπεδώθηκαν τα ερείπιά τους. Έτσι δημιουργήθηκαν στη δυτική πλευρά δύο διώροφες ανεξάρτητες μεταξύ τους κατοικίες, η μία στην περιοχή του μεγάλου περιστυλίου και η άλλη στη βόρεια πλευρά πάνω στα ερείπια των αποθηκών, με τους βοηθητικούς τοίχους στο ισόγειο γύρω από ένα μικρό αίθριο και τα δωμάτια διαμονής και διανυκτέρευσης στον όροφο. Το αποχωρητήριο της βόρειας κατοικίας κατασκευάστηκε στη βορειοδυτική γωνία και η κουζίνα στη νότια πλευρά. Η κατοικία στο 29 ΓΟΥΝΑΡΗΣ-ΒΕΛΕΝΗΣ 1990, σελ

33 περιστύλιο είναι μακρόστενη και μικρότερη. Μεταγενέστερες επεμβάσεις και κατασκευές εμποδίζουν την ταύτιση των χώρων. Τα υπόλοιπα τμήματα της 4ης νησίδας έμειναν ελεύθερα. Στο τέλος πιθανόν του 8 ου αι η αυλή του αιθρίου μετατράπηκε σε κατοικία. Για τη δημιουργία της εντοιχίστηκαν τα μετακιόνια και κατασκευάστηκαν τρεις ισχυροί χτιστοί πεσσοί και πλατύσκαλο χαμηλά για τη στήριξη ξύλινης υψηλότερα κλίμακας που οδηγούσε στον όροφο. Κατά τη φάση αυτή το δάπεδο του αιθρίου, των στοών και του κεντρικού χώρου, είχε ανέλθει πάνω από 0,50μ. Έτσι ο αγωγός χτιστός στη συνέχεια και καλυμμένος με σχιστολιθικές πλάκες, πατούσε στο αρχικό δάπεδο της δυτικής στοάς και κατευθυνόταν λοξά προς το δυτικό τοίχο της οικίας και από εκεί στον κεντρικό αγωγό της παρόδου Β. 30 Η ανασκαφή του υπόλοιπου κεντρικού χώρου και της δυτικής στοάς του μεγάλου αιθρίου έδωσε τη δυνατότητα να ερευνήσουμε τι τρεις τουλάχιστον μεταγενέστερες φάσεις του χώρου. Μετά το σεισμό του 7 ου, ο χώρος εγκαταλείφθηκε και μετατράπηκε σε χώρο απόρριψης σκουπιδιών. Μια ακόμα μεταγενέστερη οικοδομική φάση που τοποθετείται στον 8ο-9ο αι εντοπίζεται στην περιοχή του περιστυλίου και σε άλλα σημεία της ανασκαμμένης οικίας. Η κατοικία της 4ης Εικόνα 16 Φίλιπποι, Οικία στην 5η πολεοδομική νησίδα 33

34 πολεοδομικής νησίδας αποτελεί μια από τις πιο ολοκληρωμένες παλαιοχριστιανικές οικίες που ανασκάφηκαν στη Μακεδονία με συνεχή ζωή από τον 4ο μέχρι τον 9ο αι. Ο γλυπτός διάκοσμος, οι κίονες και τα κιονόκρανα, κατασκευάστηκαν σύγχρονα με τις δύο φάσεις και αποτελούν προϊόντα του 4ου και 5ου αι. Η ποιότητά τους, καθώς πρόκειται για ιδιωτικό σπίτι, δεν είναι άριστη. Καταδεικνύει όμως ότι και στις δύο περιόδους λειτουργούσαν στην πόλη εργαστήρια που παρήγαγαν και καλά και μέτρια έργα. 31 ii. Οικία στην 5η πολεοδομική νησίδα Η οικία που οικοδομήθηκε στην 5η πολεοδομική νησίδα γύρω στα μέσα του 5ου αι εντάχθηκε σε μια επιφάνεια τριγωνική ή τραπεζοειδή. Έχει διαφορετική οργάνωση και αποτελείται από τρεις ενότητες. Οι δύο κατέχουν τη δυτική πλευρά. Την ενότητα προς την Εγνατία αποτελούν δύο εργαστήρια-καταστήματα, με δύο χώρους το καθένα ανεξάρτητη είσοδο με προστώο στη βόρεια πλευρά. Στο βάθος του διαδρόμου πρέπει να βρισκόταν η κλίμακα για τον όροφο. Μεταγενέστερες επισκευές επέφεραν την κατάργηση του προστώου, το κλείσιμο της θύρας και την κατασκευή στην ίδια θέση ενός αποχωρητηρίου όπου κατέληγαν τα λύματα του ορόφου. Η δεύτερη ενότητα προς τη Διαγώνια οδό καταλαμβάνεται από μικρή σχετικά κατοικία με χώρους διαμονής στον όροφο, που έζησε στον 5ο και 6ο αι. Η είσοδός της βρίσκεται στη Διαγώνια οδό και οδηγεί κατευθείαν σε ένα μικρό impluvium. Η ταύτιση των χώρων είναι δύσκολη. Δυτικά του impluvium πρέπει να υπήρχε ένα μικρό σχετικά τρικλίνιο, νότια από το τελευταίο στον τριγωνικό χώρο θα μπορούσε να τοποθετηθεί μια μικρή κουζίνα και βόρεια οι αποθηκευτικοί χώροι. Χώροι υγιεινής και πιθανόν μαγειρίου πρέπει να υπήρχε και στη δυτική πλευρά του ορόφου. Κατά τον 6ο αι οι αποθηκευτικοί και λοιποί χώροι μετατράπηκαν σε εργαστηριακούς και τοποθετήθηκαν πιθάρια και μέσα στο τρικλίνιο και δημιουργήθηκε κάποια κατασκευή μέσα στο impluvium. 32 iii. Οικία των Άγριων Ζώων 31 ΓΟΥΝΑΡΗΣ-ΒΕΛΕΝΗΣ 1996, σελ ΓΟΥΝΑΡΗΣ-ΒΕΛΕΝΗΣ 1996, σελ

35 Εικόνα 17 Φίλιπποι, Οικία των Άγριων Ζώων Η οικία βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία του πολεοδομικού ιστού των Φιλίππων. Έχει σχήμα ορθογώνιο με διαστάσεις 55x42μ. Αποτελείται από δύο πτέρυγες, η μία στα δυτικά, Α, και η άλλη στα ανατολικά, C, οι οποίες είναι οργανωμένες γύρω από μία αυλή με περιστύλιο και έναν μνημειακό προθάλαμο με δίστυλη στοά σχεδόν συμμετρικά χτισμένα. Το νότιο άκρο της οικίας ορίζεται από μια σειρά μικρών ορθογωνίων δωματίων των οποίων τα όρια δεν έχουνβρεθει. Η δυτική πτέρυγα περιλαμβάνει βαλανεία με σημαντικότερο το frigidarium το οποίο διέθετε ορθογώνια δεξαμενή. Το βόρειο τμήμα της ανατολικής πτέρυγας αποτελείται από μία σειρά επτά δωματίων σχεδόν ιδίου μεγέθους, τα οποία είναι οργανωμένα γύρω από αίθουσα με δεξαμενή, Γ3. Στην οικία έχουν εντοπιστεί τρία διαδοχικά δάπεδα κατοίκησης. Το νεότερο, δάπεδο 1, είναι φτιαγμένο από πατημένο χώμα και είναι σύγχρονο με την τοποθέτηση ενός μολύβδινου αγωγού που κατευθύνεται από το κατώφλι μεταξύ των χώρων C3 και C4 προς τη 35

36 νοτιοανατολική γωνία της δεξαμενής. Το δάπεδο 2, επίσης από πατημένο χώμα, βρίσκεται αμέσως από κάτω και έχει δημιουργηθεί πάνω από ένα παχύ στρώμα καταστροφής. Αντιστοιχεί και αυτό με την κατασκευή ενός κτιστού αγωγού που συνεχίζεται μετά τη δεξαμενή προς τον ανατολικό δρόμο. Οι δύο φάσεις κατοίκησης χρονολογούνται μεταξύ του τέλους του 4ου αι και των μέσων του 5ου αι μ.χ. Το δάπεδο του δωματίου C3 αποτελείτο από πήλινες πλάκες από τις οποίες ένα μικρό τμήμα μόνο σώζεται στη βορειοανατολική γωνία της πτέρυγας. Το δάπεδο με τις πλάκες αποτελούσε μια μικρή εξέδρα, που καταλάμβανε όλο το ανατολικό τμήμα του C3, πράγμα που εξηγεί την παράκεντρη, προς τα δυτικά, τοποθέτηση της δεξαμενής μέσα στο δωμάτιο. Η απουσία στέγης στο C3, τουλάχιστον στη δεύτερη φάση του, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι πάνω από τη δεξαμενή, μετά την επίχωσή της, χτίστηκαν τοιχία που ένωναν τις γωνίες της, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μικρού δωματίου στο εσωτερικό του Γ3, του οποίου η είσοδος πρέπει να ήταν στα δυτικά. Αρχικά ίσως υπήρχε μια ξύλινη σκάλα στη δυτική πλευρά, της οποίας βρέθηκε η θεμελίωση και τα καμένα υπολείμματα. Ο ανατολικός τοίχος του C10 σώζεται σε ύψος 2,10μ και αποτελεί το ανατολικό όριο του κτιρίου. Η κύρια φάση κατοίκησης του C10 αντιστοιχεί σε ένα ψηφιδωτό δάπεδο από opus sectile με γεωμετρικά θέματα. Το κύριο θέμα είναι πολύ συνηθισμένο και ήδη γνωστό και από την ανασκαφή της Οικίας των Άγριων Ζώων, σε ψηφιδωτό δάπεδο της αυλής Β4. Αποτελείται από λευκούς διασταυρούμενους κύκλους που σχηματίζουν μπλε τετράφυλλα στις συντμήσεις τους. Το τέλος της φάσης της κύριας κατοίκησης σημειώνεται από τα κατάλοιπα μιας λεκάνης για την προετοιμασία του κονιάματος, που τοποθετήθηκε πάνω στο ίδιο το ψηφιδωτό, κατά μήκος του ανατολικού τοίχου. Ακολουθεί μια πρώτη φάση εγκατάλειψης πριν το κλείσιμο της εισόδου C3-C10. Τα επενδυμένα δάπεδα στο C5 στο βορειοανατολικό τμήμα, στο C6 και C3, φαίνεται ότι ανήκουν στην πρώτη περίοδο του κτιρίου στα μέσα του 3ου αι μ.χ. Το ψηφιδωτό του C10 χρονολογείται στο πρώτο μισό του 5ου αι, με βάση την τεχνική του και τα νομίσματα, που βρέθηκαν στο στρώμα εγκατάλειψης ακριβώς από κάτω. Πρέπει να ανήκει στην επόμενη περίοδο του κτιρίου, μάλλον στην ανοικοδόμησή του παρά στην πρώτη φάση του. Σε αυτήν τη δεύτερη φάση αντιστοιχεί μια γενική ανύψωση του εδάφους και των δαπέδων στην πτέρυγα Γ, μετά την ισπέδωση ενός στρώματος καταστροφής. Μια τρίτη φάση, στα μέσα 5ου αι, εντοπίζεται από επισκευές στο σύνολο των δωματίων και από κλείσιμο πολλών θυρών. 36

37 Ακολουθεί πιθανώς μια πυρκαϊά, διαπιστωμένη από ένα στρώμα με στάχτες που είναι ορατό στα δωμάτια C3, C32 και C ΓΟΡΤΥΝΑ Εικόνα 18 Γόρτυνα, Οικία i. Οικία Η οικία αυτή προσεγγίζει τον επίσημο χαρακτήρα του ανακτόρου του Γαλερίου. Πρόκειται πιθανώς για το πραιτώριο της Γόρτυνας το οποίο, μετά από μια αυγούστεια φάση και μια πρώτη ανακατασκευή, πιθανώς κατά το πρώτο μισό του 2ου αιώνα, επανακατασκευάστηκε εντελώς το 381, ίσως λόγω του σεισμού του 375, από τον κυβερνήτη της Κρήτης, Oemenius Dositheus Asclepiodotus, ο οποίος τοποθέτησε στην είσοδο τα αγάλματα των αυτοκρατόρων Γρατιανού, Βαλεντιανού και Θεοδοσίου Α'. Στη βόρεια και δυτική πλευρά υπήρχε μια στοά η οποία έκλεινε στα ανατολικά με διπλή κιονοστοιχία με 16 κίονες. Βορειοδυτικά χτίστηκε μια μεγάλη βασιλική 27x12μ. Στα ανατολικά 33 PROVOST-FOSCHIA 2002, σελ

38 Εικόνα 19 Μαντινεία, Οικία τοποθετήθηκαν τα ιδιωτικά διαμερίσματα, οι θέρμες με μια μεγάλη αψίδα, το caldarium και οι τουαλέτες. Δυτικά υπάρχει μια μεγάλη αυλή με σιντριβάνια. Η μνημειακότητα του συνόλου ενισχύθηκε από την ύπαρξη μπροστά από τη βόρεια στοά ενός μικρού νυμφαίου μπροστά από την παλιά είσοδο του πραιτωρίου. Η ακριβής θέση των δωματίων, τα όρια και η χρονολόγησή τους δεν είναι ξεκάθαρα όπως και η χρονολογία της εγκατάλειψης του συγκροτήματος. 34 MANTINEIA i. Οικία: Η ανασκαφή του συγκροτήματος δεν έχει ολοκληρωθεί, μέχρι στιγμής έχουν ανασκεφεί δώδεκα χώροι. Στα νοτιοανατολικά η οικία διέθετε θέρμη (12) η οποία έφερε κόγχη στα δυτικά και αποτελούνταν από ένα caldarium και η οποία ενσωματώθηκε στο συγκρότημα τον 6 ο αι. Δυτικά του χώρου αυτού βρίσκεται ένα δωμάτιο ορθογωνίου σχήματος (11) το οποίο έχει ερμηνευτεί ως αυλή και έχει δύο εισόδους βόρεια και νότια. Το υπόλοιπο ανασκαμμένο τμήμα 34 SODINI 1982, σελ

39 αναπτύσσεται βορειότερα. Οι χώροι 4, 5 και 9 λειτουργούν ως διάδρομοι ενώ δε γνωρίζουμε τη χρήση των υπόλοιπων χώρων. 35 Είμαστε ωστόσο σε θέση να γνωρίζουμε ότι το συγκρότημα χτίστηκε το 2 ο αιώνα και ότι ήταν σε χρήση μέχρι και τον 6 ο. 36 ΜΕΓΑΡΑ i. Οικία Εικόνα 20 Μέγαρα, Οικία Αν και η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί, το σχέδιο είναι αρκετά ξεκάθαρο και αποτελεί δείγμα πρωτοβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Η μερική έρευνα όμως δεν επιτρέπει μια σαφή ανάγνωση του σχεδίου, ειδικά όσων αφορά το βορειοανατολικό τομέα δίπλα σε περιοχή που δεν έχει ανασκαφεί, αλλά και στην αποκάλυψη της επικοινωνίας μεταξύ των δωματίων 3-4 και 35 BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ STEINHAUER 1973, σελ

40 8-9. Στο κέντρο του συγκροτήματος υπάρχει μια ορθογώνια αυλή (1), διαστάσεων 7,65x10,20μ, η οποία περιβάλλεται από από δώδεκα δωμάτια. Ο χώρος 2 λειτουργούσε ως διάδρομος και είχε άνοιγμα στην αυλή (1) αλλά και σε δωμάτιο στα ανατολικά (13) που δεν έχει ως τώρα ανασκαφεί. Ακόμα ένας διάδρομος υπήρχε στα νότια (12) ο οποίος επίσης δεν έχει ανασκαφεί. Στα νοτιοδυτικά του συγκροτήματος υπάρχει ορθογώνιο δωμάτιο (6), με διαστάσεις 6,50x4,35μ, με είσοδο με δύο κίονες, το οποίο ήταν πιθανώς αίθουσα ακροάσεων. 37 Η οικία χρονολογείται μεταξύ 4 ου και 5 ου αιώνα 38 και έχει θεωρηθεί ως η επισκοπική κατοικία της περιοχής, υπόθεση που όμως δεν είναι εξακριβωμένη. Εικόνα 21 Νεμέα, Οικία του Τομέα Κ19 ΝΕΜΕΑ i. Οικία του «Τομέα Κ19»: 37 BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ SODINI 1982, σελ

41 Η οικία αποκαλύφθηκε στα νοτιοδυτικά της βασιλικής. Είναι ανασκαμμένη μόνο εν μέρει και αποτελείται από επτά δωμάτια. Δεν έχει όμως ακόμα αποσαφηνιστεί πώς αυτά επικοινωνούσαν μεταξύ τους είναι όμως σαφής η σχέση του συγκροτήματος με την παρακείμενη βασιλική. 39 Είναι πιθανή η χρήση της ως κατοικίας κληρικών. Στους τοίχους του συγκροτήματος έχουν τοποθετηθεί μάρμαρα σε επανάχρηση από το ναό του Δία. Η οικία χρονολογείται στο 2 ο μισό του 6 ου αιώνα, ο χρόνος εγκατάλειψής της δεν είναι σαφής. Στα βορειοδυτικά του συγκροτήματος υπάρχουν τρία ορθογώνια δωμάτια (1, 2 και 3) με πίθους και ίχνη δαπέδου. Το 4 ο δωμάτιο στα βορειοανατολικά φέρει και αυτό ίχνη δαπέδου και είναι πιθανό να ήταν χωρισμένο σε δύο μέρη, λόγω ύπαρξης τοιχείου. Το δωμάτιο στα νοτιοανατολικά (7) λειτουργούσε ως αυλή και είχε διαστάσεις 5,30x6,50μ ενώ γειτνίαζε με τη νοτιοδυτική γωνία της βασιλικής. 40 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ i. Ανάκτορο του Γαλερίου: Το συγκρότημα αποτελεί αυτοκρατορική κατοικία η οποία βρίσκεται στον ανατολικό τομέα της πόλης. Καταλαμβάνει ένα βόρειο τμήμα της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου ενώ βρίσκεται στα νότια της αψίδας του Γαλερίουκαι στα δυτικά του ιπποδρόμου. Οι δομές του ανάγονται στα ελληνιστικά χρόνια. Η έρευνα που έχει διεξαχθεί παραμένει μερική λόγω της αδυναμίας περαιτέρω ανασκαφής εξαιτίας της σύγχρονης πόλης. Η οικία χτίστηκε στις αρχές του 4 ου αιώνα, πιθανώς κατά τη δεύτερη περίοδο διαμονής του αυτοκράτορα Γαλερίου στην πόλη, μεταξύ μ.χ. Δεν είναι γνωστό πότε σταμάτησε να χρησιμοποιείται το σύμπλεγμα, γνωρίζουμε όμως ότι ήταν σε χρήση μέχρι το 483 μ.χ. τουλάχιστον, οπωσδήποτε και αργότερα. Η πιο συστηματική ανασκαφή έγινε μεταξύ της τωρινής Πλατείας Ναυαρίνου και της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το βόρειο τμήμα του συμπλέγματος, στην οδό Γούναρη, έχει αποκαλύψει πολυάριθμα θραύσματα ψηφιδωτών δαπέδων. Ο τομέας που απευθύνεται στο 39 MILLER 1988, σελ BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ

42 κοινό φαίνεται πως αποτελούνταν από μια περίστυλη αυλή (5) η οποία ανοίγεται σε πλούσια διακοσμημένα δωμάτια. Το βόρειοανατολικό τμήμα του συγκροτήματος οργανώνεται γύρω από μια ορθογώνια αυλή (5) με περιστύλιο. Η αυλή, διαστάσεων 23x22,50μ, περιβάλλεται από τέσσερις στοές, από τις οποίες η βόρεια και η ανατολική είναι στρωμένες με ψηφιδωτό δάπεδο, με γεωμετρικά μοτίβα που χρονολογούνται στον 4 ο αι μ.χ., ενώ η νότια και η δυτική είναι στρωμένες με μαρμάρινες πλάκες. Γύρω από το περιστύλιο οργανώνεται μια σειρά δωματίων (11-21) τα οποία περιβάλλονται από διάδρομο (2). Στη νότια γωνία του διαδρόμου διαμορφώνεται χώρος με αψίδα (4) ο οποίος ενδεχομένως επικοινωνεί με το χώρο 10 στα βορειοανατολικά του. Δυτικά του χώρου 4 τοποθετήθηκε λουτρό, από το οποίο σώζεται ο ψυχρός χώρος. Εικόνα 22 Θεσσαλονίκη, Ανάκτορο του Γαλερίου 42

43 Στα νοτιοδυτικά υπάρχει οκταγωνικός χώρος (8), διαμέτρου 30μ., ο οποίος νοτιότερα ανοίγεται σε ορθογώνιο προθάλαμο με αψιδωτές απολήξεις (9). Ο χώρος 8 έχει κόγχες σε επτά από τις οκτώ πλευρές του και ήταν στρωμένος με μάρμαρο τεχνικής opus sectile, ενώ η αρχιτεκτονική του διακόσμηση ήταν πλούσια συμπεριλαμβανομένων κιονοκράνων με παγανιστική θεότητα. Στα βόρεια έφερε δύο πύργους, στους οποίους είχε κανείς πρόσβαση από δύο κόγχες και από τους οποίου σώζεται μόνο ο ανατολικός. Ο πύργος μέσα έφερε δωμάτιο σταυροειδούς κάτοψης. Έρευνες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι το τμήμα αυτό του συγκροτήματος ήταν βραχύβιο εξαιτίας σεισμού (?) μετά τον οποίο η αίθουσα 9 μετατράπηκε σε δεξαμενή ως και το 14 ο αι μ.χ BALDINI LIPPOLIS 2001, σελ

44 Εικόνα 23 Θεσσαλονίκη, Τοπογραφικό σχέδιο 44

45 Εικόνα 24 Θεσσαλονίκη, Οικία της οδού Ιουλιανού 18 ii. Οικία επί της οδού Ιουλιανού 18: Το συγκρότημα αποτελεί πρωτοβυζαντινό κτίσμα το οποίο ερμηνεύτηκε ως κοσμικό κτίριο. Οι χώροι του διατάσσονται γύρω από μία μεγάλη εσωτερική αυλή που ήταν στρωμένη με μάρμαρο. Στην ανατολική και δυτική πλευρά της αυλής υπάρχουν από τρία δωμάτια και είναι βέβαιο ότι κάποια από αυτά επικοινωνούσαν με το αυτήν. Από αυτά τα δωμάτια το ένα έχει μαρμαροθετημένο δάπεδο, ενώ ένα άλλο καλύπτεται με πλίνθινες πλάκες και ένας τρίτος χώρος σώζει ακέραιο το δάπεδό του με μαρμαροθέτημα από ρόμβους. Δυτικότερα τα δωμάτια Ζ και Ε επικοινωνούσαν με το χώρο Η με θυραίο άνοιγμα που φράχθηκε σε μεταγενέστερη εποχή. Το άνοιγμα αυτό εξασφάλισε την επικοινωνία του δυτικού τμήματος του κτιρίου με την εσωτερική αυλή μέσω του δωματίου Θ. Η σύνδεση συνεχιζόταν ως τα δωμάτια Α και Β. Τα δωμάτια Ζ, Ε, Δ και Β έχουν επίσης μαρμαροθετημένα δάπεδα. Τα δωμάτια Α και Γ δεν επικοινωνούν με τον υπόλοιπο χώρο. Στο δωμάτιο Α που έχει δάπεδο με πλίνθους βρέθηκαν 45

46 σπαράγματα τοιχογραφιών και γύψινης διακόσμησης που μιμείται κίονες, κιονόκρανα και επιστύλια. Νότια από την αυλή αποκαλύφθηκε επιμήκης χώρος που βαίνει παράλληλα με τη νότια πλευρά της αυλής και σώζει στο κάτω τμήμα του βόρειου τοίχου τοιχογραφίες. Η τοιχογράφηση μιμείται κιονοστοιχία. Τα μετακιόνια διαστήματα κοσμούνται με φολιδωτά και γεωμετρικά μοτίβα. Τα στοιχεία που έχουμε στο χώρο, τοιχογραφίες, μαρμαροθετήματα κλπ επιτρέπουν τη χρονολόγηση του κτίσματος στην παλαιοχριστιανική περίοδο (5 ος αι). Η αποκάλυψη του συγκροτήματος αυτού, που σώζεται σε μεγάλη έκταση και δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί η ανασκαφή του, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη μνημειακή τοπογραφία της πόλης, για την κοσμική αρχιτεκτονική της οποίας ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε. 42 Δεν υπάρχει συνέχεια του κοσμικού κτιρίου. Από τη στρωματογραφική έρευνα προέκυψε ότι στην αρχαιότητα ο χώρος αυτός ήταν ακάλυπτος, υπαίθρια αυλή. 43 Με την ολοκλήρωση της ανασκαφής το 1982, αποκαλύφθηκε και η χρήση του κτιρίου. Πρόκειται για σπάνιο δείγμα αστικής οικίας της πρωτοβυζαντινής Θεσσαλονίκης που αποτελείται από τρικλίνιο, μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα με αψίδα προς βόρεια, ανατολικά και δυτικά του οποίου είναι χτισμένα τα δωμάτια και προς Νότο ο διάδρομος. Ο προς Βορρά του τρικλινίου χώρος ήταν ακάλυπτος και πρέπει να ανήκε στον κήπο ή την αυλή του κτιρίου. Τα τέσσερα δωμάτια της βορειοδυτικής πλευράς του όλου συγκροτήματος ανήκουν σε ρωμαϊκό σπίτι που εντάχθηκε στο πρωτοχριστιανικό. Όλα έχουν είσοδο από Νότο και επικοινωνούν μεταξύ τους εκτός από το βορειοανατολικό που είχε θυραίο άνοιγμα στο δυτικό τοίχο. Ο χώρος Ζ επικοινωνούσε με τα δωμάτια Δ, Η και Ε. Ο χώρος Η χρησίμευε ως προθάλαμος, γεγονός που προκύπτει από τις τέσσερις θύρες που υπάρχουν στις τέσσερις αντίστοιχες πλευρές, που εξασφαλίζουν επικοινωνία με τους χώρους Ζ,Θ και Ι και την εξωτερική αυλή. Δεξιά και αριστερά της εξωτερικής θύρας υπάρχουν δύο παραστάδες, που δημιουργούσαν ενδιαφέρουσα εξωτερική πρόσοψη. Τον κεντρικό χώρο του σπιτιού καταλαμβάνει το τρικλίνιο, μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα, 12,40x11μ. με αψίδα προς Βορρά, ακτίνας 4,70μ. Το δάπεδο του τρικλινίου που επικοινωνεί με όλους τους παρακείμενους χώρους και το διάδρομο ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες των οποίων σώζεται το υπόστρωμα. 42 ΚΟΥΡΚΟΥΤΙΔΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ 1980, σελ ΚΟΥΡΚΟΥΤΙΔΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ 1981, σελ

47 Νότια από το τρικλίνιο βρίσκεται διάδρομος, που καλύπτει όλο το μήκος και τα δωμάτια Κ και Ο. σε μια πρώτη φάση αποτελούσε τη βόρεια πλευρά του αιθρίου. Η διάρθρωση αυτή αποδεικνύεται από την εντοιχισμένη βάση ενός κίονα, που επιτρέπει να φανταστούμε το διάδρομο σε πρώτη φάση σαν ανοιχτή στοά, της οποίας αργότερα καταστράφηκε η κιονοστοιχία και φράχτηκαν τα μετακιόνια διαστήματα. Το δωμάτιο Π και Ρ πρέπει να χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος, καθώς βρέθηκαν σωροί πολυάριθμων θραυσμάτων αμφορέων πρωτοβυζαντινών χρόνων. 44 Πρόκειται για μεγάλη αστική έπαυλη του 5 ου αι, που περιέχει μια κεντρική αίθουσα τρικλινίου, διαστάσεων 11x12,40μ. με κόγχη στο Βορρά, χορδής τόξου 8,70μ. Το δάπεδο της κόγχης, στρωμένο με χονδρό ψηφιδωτό, είναι υπερυψωμένο κατά μία βαθμίδα από την υπόλοιπη αίθουσα. 45 Η κεντρική αυτή αίθουσα, όπως διασώθηκε, πλαισιώνεται εκατέρωθεν με σειρές δωματίων. Η δυτική σειρά των δωματίων είναι διπλή (έξι δωμάτια), ενώ η ανατολική δεν έχει πλήρως ανασκαφεί. Η αίθουσα τρικλινίου ανοίγεται μπροστά σε διάδρομο, ο οποίος στην αρχική του μορφή αποτελούσε τη βόρεια στοά αιθρίου, ενώ σε μεταγενέστερη φάση τα μετακιόνια διαστήματα κτίστηκαν ώστε το αίθριο να απομονωθεί από τη στοά. Ο υπαίθριος χώρος βόρεια του τρικλινίου αποτελούσε προφανώς τον κήπο του σπιτιού. Στο βορειοδυτικό σημείο του συγκροτήματος έχουν ενσωματωθεί τέσσερα δωμάτια, τα οποία ανήκαν σε αρχαιότερο κτίσμα. Η χρήση των χώρων δεν ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί εκτός από τα ανατολικά δωμάτια που πρέπει να χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι. Η οικία ήταν κοσμημένη με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δάπεδα από τα οποία λίγα μόνο τμήματα διασώθηκαν κατά χώραν. Το δάπεδο της κεντρικής αίθουσας ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, ενώ κάτω από αυτό εντοπίστηκε άλλο προγενέστερο. Η έπαυλη με το τρικλίνιο παρουσιάζει μερική απόκλιση από τον πολεοδομικό ιστό της πόλης. 46 iii. Οικία επί της οδού Αγίας Σοφίας 75- Σοφοκλέους 18 Το συγκρότημα καταλαμβάνει όλο το πλάτος του σημερινού οικοδομικού τετραγώνου και αποτελείται από δύο οικίες, ανατολική και δυτική που επικοινωνούν μεταξύ τους. Στο τέλος του 44 ΚΟΥΡΚΟΥΤΙΔΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ 1982, σελ ΑΣΙΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΑΤΖΑΚΑ 1998, σελ ΚΑΡΥΔΑΣ 1997, σελ

48 Εικόνα 25 Θεσσαλονίκη, Οικία των οδών Αγίας Σοφίας 75 και Σοφοκλέους 18 4 ου με αρχές 5 ου αι κτίζεται στο χώρο μια αστική έπαυλη, η δυτική οκία, η οποία περιλαμβάνει αίθουσα τρικλινίου, με πλάτος 8,70μ, με κόγχη προς το βορρά που διαφοροποιείται από την υπόλοιπη αίθουσα με μια βαθμίδα. Βόρεια της κόγχης διαμορφώνονται δύο χώροι οι οποίοι πρέπει να ήταν υπαίθριοι αν κρίνουμε και από το φαρδύ παράθυρο που υπάρχει στον ανατολικό τοίχο του ανατολικού χώρου. 47 Ανατολικά της αίθουσας του τρικλινίου υπάρχουν τρεις χώροι οργανωμένοι γύρω από μία στοά με δεξαμενή στο κέντρο, η οποία αποτελεί προφανώς το impluvium του σπιτιού. Βόρεια της στοάς ανοίγεται αίθουσα διαστάσεων 8,50x5,50μ. με τρίβηλο άνοιγμα με στήριξη από δύο ιωνικούς κίονες. Ανατολικά της βόρειας στοάς υπάρχει επιμήκης αίθουσα με δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες. Στο βόρειο τμήμα του οικοπέδου υπάρχουν δύο ημιυπόγειοι χώροι που προφανώς λειτουργούσαν ως αποθήκες. Στο πρώτο μισό του 5 ου αι, η κατοικία επεκτείνεται προς ανατολικά, ενώ οι χώροι των εργαστηρίων καταστρέφονται αφού είχαν ήδη εγκαταλειφθεί. Δημιουργείται τότε αίθριο με περίστυλη αυλή, στη βόρεια στοά της οποίας ενσωματώνεται το αρχαίο πηγάδι. Τα υπολείμματα των υποστρωμάτων δαπέδου, που έφεραν η αυλή και η στοά, υποδηλώνουν την ύπαρξη δαπέδου από μαρμάρινες πλάκες. Συγχρόνως ανακαινίζεται και το δυτικό τμήμα του συγκροτήματος. Το impluvium μπαζώνεται και πλακοστρώνεται η αυλή και οι στοές. Δημιουργείται πηγάδι στη δυτική στοά και 47 ΚΑΡΥΔΑΣ 1997, σελ

49 επενδύονται με ορθομαρμάρωση τα στηθαία της στοάς έως το ύψος του 0,50μ. ενώ το πάνω μέρος τοιχογραφείται. Όπως συμπεραίνει κανείς από μικρό τμήμα, που σώζεται στον ανατολικό τοίχο της αυλής, η διακόσμηση σχηματίζει ορθογώνιο διάχωρο με εγγεγραμμένους κύκλους στις γωνίες και ρόμβο στη μέση, ενώ τρίγωνα καλύπτουν τα ενδιάμεσα τμήματα. Η αίθουσα ανατολικά της στοάς μπαζώνεται και αυτή κατά 0,50μ. με σκοπό να μειώσει την υψομετρική διαφορά που δημιουργήθηκε ανάμεσα στα δάπεδα των δύο οικιών. Συγχρόνως, δημιουργείται κλιμακωτό άνοιγμα εισόδου στο ανατολικό της τμήμα, το οποίο επικοινωνεί με το αίθριο της νέας κατοικίας. Το δάπεδό της αποτελείται από πλίνθους ενώ στο πρώτο μισό του 6 ου αι στρώνεται με μαρμάρινες πλάκες. Κατά τα μέσα του πρώτου μισού του 7 ου αι τα κτίρια καταστρέφονται προφανώς από τους σεισμούς που έπληξαν την πόλη και οι οποίοι κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος των κτιρίων της. Κατά τον 8 ο αι το κτίριο εγκαταλείπεται ενώ στον 9 ο και κυρίως το 10 ο αι η κόγχη του τρικλινίου φράζεται αφήνοντας μικρό άνοιγμα επικοινωνίας με την αίθουσα νότιά της. Το παλαιοχριστιανικό πηγάδι του συνεχίζει να λειτουργεί ενώ στο χώρο ανατολικά του πρώην αιθρίου, φράζεται η βόρεια είσοδός του με λασπότοιχο, ενώ στη συνέχεια μπαζώνεται κατά 0,50μ. και δημιουργείται δάπεδο από σκέτο χώμα. Στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου οι χώροι κατοικούνται με μικρές τροποποιήσεις και διαιρέσεις σε μικρότερους χώρους. 48 Σε μια προσπάθεια αποκατάστασης της δυτική οικίας μέσα στον πολεοδομικό ιστό, προτείναμε την προσθήκη μιας σειράς δωματίων δυτικά τη αίθουσας του τρικλινίου. Δημιουργείται έτσι μια έπαυλη τουλάχιστον 850μ (τετραγωνικά) και μια insula 53-54μ. 49 Με την ολοκλήρωση της κάτοψης της νότιας οικίας προκύπτει ότι αυτή αποτελούσε μια αστική έπαυλη ενταγμένη κανονικά στον ιπποδάμειο κάναβο της περιοχής. Καταλαμβάνει το ήμισυ του πλάτους του αρχαίου οικοδομικού τετραγώνου, ενώ το μήκος της δεν έχει προσδιοριστεί. Το εμβαδόν της με βάση το ερευνηθέν τμήμα της φτάνει τα 450μ 2 ενώ το συνολικό της θα μπορούσε να κυμαίνεται από 750 ως 1000μ 2. Είναι κτισμένη σε άνδηρο, το επικλινές έδαφος του οποίου επιπεδοποιήθηκε με λάξευση του βράχου στο βόρειο τμήμα και επίχωσή του στο νότιο. Το σχέδιό της αναπτύχθηκε γύρω από ένα κεντρικό αίθριο με περιστύλιο, δια μέσου των στοών του οποίου εξασφαλιζόταν η επικοινωνία, ο φωτισμός και ο 48 ΚΑΡΥΔΑΣ 1995, σελ ΚΑΡΥΔΑΣ 1997, σελ

50 εξαερισμός των γύρω χώρων. Τη μνημειακότητα της οικίας τονίζει η παρουσία δύο χώρων υποδοχής, τόσο της αίθουσας του τρικλινίου, η οποία προορίζετο κυρίως για τα δείπνα όσο και της αίθουσας του οίκου η οποία προϋπήρχε του τρικλινίου, και ήταν ο χώρος της υποδοχής ήδη από τον 4ο αι όταν λειτουργούσε και το λουτρό στο χώρο που κατέλαβε αργότερα η αψίδα. Ο πλούσιος και περίτεχνος διάκοσμός της μαρτυρείται από το πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο στο οποίο αναφερθήκαμε αλλά και από πλήθος πολύχρωμων σπαραγμάτων τοιχογραφιών που περισυλλέγησαν με ποικίλο διάκοσμο μεταξύ των οποίων και με ανθρώπινες μορφές. 50 iv. Οικία επί της οδού Ολυμπιάδος Σε οικόπεδο της οδού Ολυμπιάδος 74 στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής λείψανα κτισμάτων που χρονολογούνται από τους πρώιμους ρωμαϊκούς μέχρι τους νεότερους χρόνους. Πρόκειται για μια μεγάλη έπαυλη με αίθριο με περίστωο, του οποίου αποκαλύφθηκαν η βόρεια και δυτική στοά, καλυμμένες με ψηφιδωτά δάπεδα. Στη βόρεια στοά ανοίγεται μεγάλη αίθουσα πλάτους 8μ. και σωζόμενου μήκους 9μ., που κατέληγε στο νότιο τμήμα της σε τρίβηλο άνοιγμα. Η αίθουσα ήταν διακοσμημένη με ψηφιδωτό δάπεδο που σχημάτιζε διάχωρα. Δυτικά της αίθουσας διατάσσονται τέσσερα τουλάχιστον δωμάτια, ενώ δυτικά της στοάς άλλα δύο. Η αίθουσα ταυτίζεται με το τρικλίνιο της έπαυλης, λόγω των διαστάσεών της και του προσανατολισμού της. Η αψιδωτή κόγχη πρέπει να αναζητηθεί κάτω από το οδόστρωμα της οδού Ολυμπιάδος. Η έπαυλη χρονολογείται στο τέλος 4 ου με αρχές του 5 ου αι. 51 Στην πρώτη και αρχαιότερη φάση (αυτοκρατορικοί χρόνοι) ανήκει πηγάδι λαξευμένο σε βράχο, διαμέτρου 1,10μ. το οποίο περιέχει νερό σε βάθος 4μ. Στην ίδια φάση ανήκει τμήμα κτιστού αγωγού, διαστάσεων 0,20x0,15μ., που αποκαλύφθηκε δυτικά του πηγαδιού καθώς και ο τοίχος που διασχίζει το ανατολικό τμήμα του οικοπέδου. Σε μια β φάση, που τοποθετείται στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους, ανεβαίνει το επίπεδο του πηγαδιού, ενώ ο πήλινος αγωγός εξακολουθεί να χρησιμοποιείται. 50 ΚΑΡΥΔΑΣ 2000, σελ ΚΑΡΥΔΑΣ 1997, σελ

51 Εικόνα 26 Θεσσαλονίκη, Οικία της οδού Ολυμπιάδος

52 Στη γ φάση (4 ος αι) το πηγάδι καλύπτεται με μαρμάρινο προστομιαίο, που δεν ταιριάζει με τη διάμετρό του και έχει μεταφερθεί από αλλού. Την ίδια περίοδο χτίζεται ο μήκους 2,80μ. και πλάτους 0,50μ. τοίχος που ξεκινά από το ανατολικό πέρας του πηγαδιού και είναι κατασκευασμένος από αργολιθοδομή και σποραδικές πλίνθους. Επίσης άλλοι δύο τοίχοι που ορίζουν μαζί με τον προηγούμενο έναν ορθογώνιο χώρο βόρεια του πηγαδιού, χωρίς δάπεδο. Στην ίδια φάση ανήκει ένας ακόμη λασπόκτιστος τοίχος, ενώ ο κτιστός αγωγός καταστρέφεται. Στη δ' φάση, στις αρχές του 5ου αι, κατασκευάζεται στον ίδιο χώρο μια οικία, από την οποία σώζεται στο μέσον του ανατολικού τμήματος του οικοπέδου επιμήκης χώρος μήκους 10, 50μ. και πλάτος 3,15μ. καλυμμένος με ψηφιδωτό, που αποτελούσε ίσως το διάδρομό της. Η οικία εκτεινόταν προς την ανατολή κάτω από το παρακείμενο οικόπεδο, αλλά και προς βορρά, όπου σώζονται τέσσερις αποθηκευτικοί χώροι. Τον διάδρομο καλύπτει ψηφιδωτό που δημιουργεί διάδρομο σωζόμενων διαστάσεων 10,30x3,40μ. που έχει ως θέμα συμπλεκόμενα οκτάγωνα, στο κέντρο των οποίων σχηματίζονται τετράγωνα και πλαίσιο από ορθογώνια παραλληλόγραμμα και τετράγωνα εναλλάξ, στα οποία εγγράφονται ρόμβοι, τετράφυλλα και ρόδακες. Στη φάση αυτή το πηγάδι και ο βόθρος πρέπει να μπαζώθηκαν. 52 Σε μια ε φάση ανήκουν ανήκουν οι τοίχοι που ορίζουν την αίθουσα από ανατολικά, δυτικά και νότια. Σε μια έκτη φάση, που τοποθετείται μεταξύ 7ου-8ου αιώνα, ανήκουν οι λασπόκτιστοι τοίχοι που πλαισιώνουν από τα δυτικά το ψηφιδωτό ή εδράζονται πάνω σε αυτό. Σε μια έβδομη φάση, που ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους, κατασκευάστηκε στα λείψανα της οικίας μία άλλη οικία, η οποία χρησιμοποιήθηκε με πολλές μετασκευές μέχρι τα νεότερα χρόνια. 53 v. Οικία οδού Ιασονίδου 6 52 ΜΑΡΚΗ 1994, σελ ΜΑΡΚΗ 1992, σελ

53 Εικόνα 27 Θεσσαλονίκη, Οικία της οδού Ιασονίδου 6 Το συγκρότημα του οικοπέδου έχει τουλάχιστον έξι φάσεις κατοίκησης. Στην πρώτη, που τοποθετείται στους χρόνους της τετραρχίας, ανήκει οικία με λουτρό στο νότιο τμήμα του οικοπέδου, στην οποία ανήκουν οι δύο πλευρές, βόρεια και δυτική, ενός impluvium, μήκους 5,50 μ. που είναι στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Στο νότιο τμήμα ανασκάφηκαν τμήματα του λουτρού. Η είσοδος της οικίας πρέπει να ανοιγόταν προς βορρά. Στη δεύτερη οικοδομική φάση κατασκευάστηκε στο δυτικό τμήμα του οικοπέδου μια οικία με εναλλασσόμενη τοιχοδομία από αργολιθοδομή και τρεις σειρές πλίνθων, η οποία κατέλαβε το 53

54 δυτικό τμήμα της οικίας και είχε είσοδο από δρόμο στα δυτικά. Στο βόρειο τομέα του οικοπέδου ανασκάφηκε τμήμα της δυτικής στοάς του περιστυλίου, όπου διατηρούνται δύο μαρμάρινες πλίνθοι για την έδραση κιόνων, η νότια στοά, με πλάτος 4,60 μ και μήκος 18μ, και τμήμα της εσωτερικής αυλής με δάπεδο από χώμα. Η ανατολική στοά του περιστυλίου δε σώζεται, εκτός από κάποια τμήματα τοίχων. Ανασκάφηκαν ακόμα τρία δωμάτια δυτικά της δυτικής στοάς μαζί με τμήμα μιας μεγάλης επίσημης αίθουσας. Νοτιότερα ανασκάφηκε μια μεγάλη αίθουσα σωζόμενων διαστάσεων 10,40x10,40μ με ψηφιδωτό δάπεδο. Η αίθουσα αυτή είχε δύο εισόδους, μία από το περιστύλιο, το κατώφλι της οποίας σώζεται μερικώς και η οποία φέρει εγχάρακτο σταυρό, και μία στενότερη από το δυτικό δωμάτιο. Οι μεγάλες διαστάσεις της σε συνδυασμό με την παρουσία ενός πακτωμένου στο νότιο άκρο κίονα, συνηγορούν στην ταύτισή της με το τρικλίνιο της οικίας, το οποίο πρέπει να διαμόρφωνε την κόγχη προς νότο. Η οικία αυτή πρέπει να κατασκευάστηκε τον 4ο αι λόγω της μορφής του τρικλινίου της και του είδους των ψηφιδωτών δαπέδων. Σε άλλη φάση, πιθανόν τον 6ο αι, ιδρύθηκε στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου μια οικία, από την οποία ανασκάφηκε τμήμα της αυλής, του τρικλινίου, της νότιας στοάς και όλη η δυτική στοά του περιστυλίου της. Η είσοδος της οικίας αυτής πρέπει να ανοιγόταν στην ανατολική στοά του περιστυλίου, μέσω της οποίας γινόταν και η πρόσβαση προς το τρικλίνιο, το οποίο διαμόρφωνε την κόγχη προς τη δύση. Στο ανατολικό άκρο της νότιας στοάς ανασκάφηκε φρεάτιο στο οποίο καταλήγει αποχετευτικός αγωγός, για την παραλαβή των υδάτων. Τα δάπεδα του περιστυλίου, του τρικλινίου και των δωματίων της ανατολικής οικίας καλύπτονταν με μαρμαροθέτημα. Διασώζονται σε χώρους κατα κορυφήν τοποθετημένα λευκά και γκρίζα εναλλάξ τετράγωνα πλακίδια από μάρμαρο και σχιστόλιθο μέσα σε πλαίσιο μαρμάρινης ταινίας ή μαρμάρινες πλάκες, που χρονολογούν τη φάση των δαπέδων της στον 6ο αι. Στο συγκρότημα της ανατολικής έπαυλης ανήκουν επίσης δύο δωμάτια δυτικά της δυτικής στοάς του περιστυλίου, που καλύπτονται το ένα με δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες και το δεύτερο με μαρμαροθέτημα από λευκά και κόκκινα τετράγωνα πλακίδια μαρμάρου. Ακολουθεί ένας διάδρομος μήκους 8μ και πλάτους 3μ που περιβάλλει το impluvium της οικίας της πρώτης φάσης. Τα δωμάτια αυτά δημιουργήθηκαν πιθανόν από μετασκευή του πλάτους 4,20μ περιστυλίου της νότιας οικίας που μετασκευάσθηκε, που ήταν στρωμένο με μαρμάρινες 54

55 πλάκες, ίχνη των οποίων διακρίνονται χαμηλότερα από τον ανατολικό τοίχο του τρικλινίου της δυτικής οικίας. 54 Εικόνα 28 Θεσσαλονίκη, Οικία της οδού Γλαύκου vi. Οδός Γλαύκου Το κτίσμα του οικοπέδου αποτελεί την ανατολική στοά και τμήμα του αιθρίου μιας πολυτελούς κατοικίας που κατασκευάστηκε στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο της έντονης ανοικοδόμησης που παρατηρείται από τα τέλη του 4ου και κατά τον 5ο αι μ.χ. 54 ΜΑΡΚΗ-ΚΟΜΜΑΤΑΣ 2002, σελ

56 Η στοά ανακσάφηκε στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου. Έχει ορατό μήκος 9μ, και πλάτος 2,20 μ. ενώ φέρει δάπεδο από πολύχρωμο ψηφιδωτό. Ο ανατολικός της τοίχος διατηρείται σε όλο του σχεδόν το ύψος, έως τα 3,75μ, επάνω από το δάπεδο και σώζει τμήμα της τοιχογραφίας που έφερε. Από την κιονοστοιχία της στοάς σώζονται τέσσερις βάσεις, ενώ στην τρίτη από το νότο βάση σώζεται τμήμα κίονα ύψους 1μ. Το κύριο θέμα του ψηφιδωτού δαπέδου της στοάς είναι μια σύνθεση συνεχόμενων φολίδων σε τέσσερα διαδοχικά χρώματα, τα οποία επαναλαμβάνονται με τάξη: γκρι, ρόδινο, κίτρινο και βαθύ κόκκινο, για το οποίο χρησιμοποιήθηκε κεραμίδι. Στο χώρο του αιθρίου το θέμα του ψηφιδωτού διαφοροποιείται, εικονίζοντας σύνθεση συνεχόμενων ροδάκων, οι οποίοι σχηματίζονται από τέσσερις πέλτες, που περιέχουν τετράφυλλα και πλέγμα εναλλάξ. Τόσο τα ψηφιδωτά της στοάς όσο και εκείνα του αιθρίου ανήκουν στο ίδιο κτήριο, κατασκευάσθηκαν ταυτόχρονα και χρονολογούνται στον 5ο αι μ.χ. Στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους τοποθετείται και η γραπτή διακόσμηση στον ανατολικού τοίχου της στοάς, που είναι κατασκευασμένος με εναλλασσόμενη τοιχοποιία από αργολιθοδομή και τρεις σειρές πλίνθων και έφερε διακόσμηση παραλληλόγραμμων διαχώρων. Το διακοσμητικό θέμα που παρουσιάζει ομοιότητες με ανάλογες διακοσμήσεις επαύλεων και βασιλικών του 5ου και 6ου αι, αντικατέστησε παλαιότερη γραπτή διακόσμηση δαχώρων, της οποίας διακρίνονται μόνον τα πλαίσια που ορίζονται από μαύρες γραμμές. Στο νοτιοανατολικό τμήμα του οικοπέδου εντοπίσθηκε τμήμα άλλου χώρου, ο οποίος ανήκει πιθανότατα σε διαφορετικό κτίσμα, αν κρίνουμε από τους ισχυρούς τοίχους. Ο χώρος έχει μικρές διαστάσεις και έφερε δάπεδο από χοντρό ψηφιδωτό με μεγάλες ακανόνιστες μαρμάρινες ψηφίδες. Το διακοσμητικό θέμα του είναι τετράκτινο αστέρι δημιουργούμενο από τέσσερις ρόμβους, στο κέντρο των οποίων σχηματίζονται ορθογώνια τετράγωνα, μέσα σε τετράγωνο πλαίσιο. Μετα το τέλος της πρωτοβυζαντινής περιόδου, η έπαυλη εγκαταλείπεται. 55 vii. Παλαιόκαστρο Ωραιοκάστρου. Οδός Στανίση και Ζακύνθου 55 ΚΑΡΥΔΑΣ 1999, σελ

57 Εικόνα 29 Θεσσαλονίκη, Αγρέπαυλη στο Παλαιόκαστρο Ωραιοκάστρου 57

58 Στο οικόπεδο ανασκάφηκε αγρέπαυλη με οχύρωση η οποία ανασκάφηκε σε τρία συνεχόμενα οικόπεδα. Το συγκρότημα οργανώνεται γύρω από περίστυλο αίθριο με στηθαίο, στη βόρεια στοά του οποίου διαμορφώνεται αίθουσα τρικλινίου με αψίδα στο βορρά. Ανατολικά του αιθρίου υπάρχει μεγάλος αποθηκευτικός χώρος, ενώ στα νοτιοανατολικά αναπτύσσονται οι χώροι του λουτρού. Η οικία περιστοιχίζεται από ισχυρό περίβολο του οποίου εντοπίστηκε ο νοτιοανατολικός πύργος, δίπλα στην κύρια είσοδο. Πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα με πλούσιο γεωμετρικό, φυτικό και ζωικό διάκοσμο κάλυπταν όλους τους χώρους της οικίας, ενώ η κεντρική αυλή του αιθρίου, στο κέντρο της οποίας υπήρχε κυκλικό πηγάδι. Η αψίδα του τρικλινίου είχε δάπεδο υπερυψωμένο κατά μία βαθμίδα από την κυρίως αίθουσα. Η οικία παρουσιάζει τρεις οικοδομικές και επισκευαστικές φάσεις και χρονολογείται από τους ανασκαφείς της στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, 5ος-7ος αι. 56 Ο περίβολος της έπαυλης έχει πλάτος 1,60-1,80μ και σωζόμενο ύψος 2μ, και είναι κατασκευασμένος από αργολιθοδομή, σποραδικούς πλίνθους και ασβεστοκονίαμα. Στο νοτιοανατολικό άκρο του υψωνόταν τετράγωνος πύργος εσωτερικών διαστάσεων 5x5μ και σωζόμενου ύψους 2μ, χρησίμευε ως θυρωρείο και ως πύργος υπεράσπισης της εισόδου σε περίπτωση εφόδου. Στα νοτιοανατολικά υπήρχε το λουτρό της έπαυλης. Βορειότερα οδηγείται κανείς στη νότια στοά του περιστυλίου, στο κέντρο του οποίου διαμορφωνόταν η αυλή διαστάσεων 12,50x14,50μ. Η αυλή αυτή δε σώζει αρχικό της δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες, αλλά καλύπτεται με ενισχυμένο υπόστρωμα από κροκάλες τοποθετημένες σε πυκνή διάταξη. Στο κέντρο της σώζεται κτιστό πηγάδι διαμέτρου 1,10μ. Από τις τέσσερις στοές του περιστυλίου της έπαυλης ανασκάφηκαν μόνον η ανατολική και η βόρεια. Η ανατολική στοά έχει διαστάσεις 13,40x2,50μ και επικοινωνεί με θύρα με τη βόρεια στοά και με δύο άλλες θύρες με την αποθήκη που βρίσκεται στα ανατολικά της και καλύπτεται με ψηφιδωτό δάπεδο που φέρει γεωμετρικό διάκοσμο. Στη βόρεια πλευρά της αυλής ανοίγεται θυραίο άνοιγμα πλάτους 2μ, το οποίο οδηγούσε στη βόρεια πλευρά του περιστυλίου, οι σωζόμενες διαστάσεις της οποίας είναι, 15,30x3,20μ. Η στοά αυτή απολήγει στο ανατολικό της άκρο σε αψίδα που εγγράφεται σε ορθογώνιο, ανάλογη της οποίας θα υπήρχε και στο δυτικό άκρο. Η αψίδα είναι κτισμένη από αργολιθοδομή στο κάτω τμήμα και πλινθοδομή στο άνω, όπου ανοίγονται τρία μικρά τυφλά αψιδώματα, επάνω από τα οποία υπάρχει ζώνη τριών σειρών πλίνθων και στη συνέχεια πλίνθοι τοποθετημένοι 56 ΚΑΡΥΔΑΣ 2009, σελ

59 διαγώνια, οι οποίοι διαμορφώνουν το τεταρτοσφαίριο. Το δάπεδό της καλύπτεται με ψηφιδωτό δάπεδο. Ο νότιος τοίχος του βόρειου περιστυλίου σωζεται σε ύψος 1μ και δεν ανήκει στον αρχικό σχεδιασμό του κτίσματος. Είναι κτισμένος από αργολιθοδομή και ασβεστοκονίαμα, με χρήση στενών πλίνθων στις παρειές των θυρών. Έχουν βρεθεί βάσεις τεσσάρων κιόνων, οι οποίοι απέκλειαν κατά τη δεύτερη φάση του κτιρίου την ελεύθερη πρόσβαση προς την αυλή, με εξαίρεση ένα θυραίο άνοιγμα στο κέντρο. Από τη βόρεια στοά του περιστυλίου γινόταν η είσοδος προς το τρικλίνιο μέσω τριβήλου. Το τρικλίνιο, η κεντρική αίθουσα συμποσίων της έπαυλης έχει διαστάσεις 12,30x7μ και διαμορφώνει στο βόρειο άκρο του αψίδα που σχηματίζει αναβαθμό, η άκρη του οποίου καλύπτεται με δύο σειρές μαρμάρινων πλακών. Εκατέρωθεν του τρικλινίου υπάρχουν δύο ζεύγη δωματίων, που επικοινωνούν τόσο με αυτό όσο και με το βόρειο περιστύλιο. Τα ανατολικά από αυτά, διαστάσεων 3,60x2,50μ και 3,40x4,30μ αντίστοιχα, οι τοίχοι των οποίων σώζονται σε ύψος 3μ, επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτό θυραίο άνοιγμα με τη βόρεια στοά του περιστυλίου. Το ψηφιδωτό δάπεδο του βορειοανατολικού δωματίου βρίσκεται κατά 0,20μ υψηλότερα από το επίπεδο του δαπέδου του τρικλινίου και εικονίζει όπως και το αντίστοιχο νοτιοδυτικό, ανθρώπινες μορφές σε συνδυασμό με γεωματρικά θέματα. Η ανθρώπινη μορφή τοποθετείται έκκεντρα προς το θυραίο άνοιγμα, προφανώς για να είναι ορατή από το τρικλίνιο. Στην αρχική φάση της έπαυλης ανήκει επίσης μεγάλη αποθήκη, που κατασκευάστηκε σε επαφή με την ανατολική στοά του περιστυλίου. Οι τοίχοι της είναι κτισμένοι από αργολιθοδομή, διάσπαρτους πλίνθους και κονίαμα και στεγαζόταν αρχικά με διπλή καμάρα, όπως δείχνουν τα τμήματα των δύο κάθετων προς τον άξονά της, οι οποίοι διαμόρφωναν αρχικά δύο χώρους: ο βόρειος από αυτούς έχει διαστάσεις 6,50x7μ και επικοινωνεί με θύρα με την ανατολική στοά του περιστυλίου, όπως και ο αντίστοιχος νότιος. Τον 6ο αι η έπαυλη υπέστη πολλές επισκευές, που υπαγορεύθηκαν από τις νέες κοινωνικές συνθήκες και τις ανάγκες της οικογένειας. Κατά τη φάση αυτή περιορίσθηκαν τα ανοίγματα των θυρών των εκατέρωθεν του τρικλινίου δωματίων με την προσθήκη κτιστών πεσσών στις παραστάδες τους. Στην ίδια φάση αντιστοιχούν και τα σωζόμενα κατά χώραν κατώφλια του νοτιοδυτικού και βορειοανατολικού δωματίου προς το τρικλίνιο, όπως και το εκείνο που βρίσκεται στην κοινή θύρα που συνδέει τα ανατολικά δωμάτια. Επίσης, ο εξωτερικός 59

60 περιμετρικός τοίχος της αψίδας του τρικλινίου, οι πλινθόκτιστοι πεσσοί που ενσωματώθηκαν στους σύνθετους πεσσούς του βόρειου τοίχου της αυλής, όπως και οι κατασκευές στο νότιο άκρο της ανατολικής στοάς του περιστυλίου και του δυτικού τμήματος του νότιου τοίχου της αυλής, όπως και οι κατασκευές στο νότιο άκρο της ανατολικής στοάς του περιστυλίου και του δυτικού τμήματος του νότιου τοίχου της αποθήκης. Σε τρίτη φάση που τοποθετείται στο τέλος του 6ου-αρχές 7ου αιώνα κλείνει η στοά του βόρειου περιστυλίου της αυλής και πιθανότατα λόγω πτώσης των καμαρών της αποθήκης κτίζεται στο κέντρο της ισχυρή κατασκευή από αργολιθοδομή και ασβεστοκονίαμα διαστάσεων 1,05x1,50μ, που χρησίμευε πιθανότατα για την υποστήριξη της νέας στέγασής της. Σε μια τέταρτη και τελευταία φάση που τοποθετείται στον 7ο-8ο αι κατασκευάστηκαν τα νεότερα κτήρια στο νότιο άκρο της αυλής, όπου κτίστηκε απευθείας επάνω στο υπόστρωμα του δαπέδου μεταγενέστερο κτίσμα Στην ίδια φάση ανάγονται επίσης οι πρόχειρες κατασκευές στο νοτιοανατολικό δωμάτιο, το κλείσιμο των παραθύρων του αψιδωτού διαδρόμου της βόρειας στοάς του περιστυλίου και η αποθηκευτική χρήση του οικοδομήματος, όπως μαρτυρούν οι πίθοι που βρέθηκαν στο τρικλίνιο και τα δωμάτια. Το εύρημα αποτελεί μια οχυρωμένη villa rustica με λουτρό και ανήκε σε έναν πλούσιο γαιοκτήμονα της Θεσσαλονίκης και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 5ου αι. Στην εποχή αυτή μας οδηγούν η αρχιτεκτονική της μορφή με τις ελληνιστικές καταβολές στο σχεδιασμό και τη βαθιά αψίδα, η τοιχοποιία της. Επίσης κάποια από τα γλυπτά της ανασκαφής ανήκουν σε δύο περιόδους. Αρχαιότερα είναι τα ιωνικά κιονόκρανα με τα τρία ωά, που χρονολογούνται στις αρχές του 5ου αι, όπως και οι μαρμάρινοι δόμοι, τα βάθρα και οι βάσεις των κιόνων του τριβήλου. Τον 6ο αι χρονολογούνται οι πεσσίσκοι, τα θωράκια, τα επιθήματα με τους ανάγλυφους σταυρούς και το ένσταυρο βάθρο κίονα που βρέθηκαν στις επιχώσεις του κτιρίου και προέρχονται ίσως από κάποια γειτονική βασιλική, η ακριβής θέση της οποίας δεν έχει ακόμη εντοπιστεί. Η έπαυλη, που πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά κατά τη διάρκεια επιδρομών τον 7ο αι, επισκευάστηκε και πρέπει να χρησιμοποιήθηκε μέχρι τους σκοτεινούς αιώνες, οπότε εγκαταλήφθηκε οριστικά. 57 ΒΟΙΩΤΙΚΕΣ ΘΗΒΕΣ 57 ΜΑΡΚΗ-ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ 2003, σελ

61 Εικόνα 30 Βοιωτικές Θήβες, Οικία της οδού Πινδάρου 29 i. Οικία επί της οδού Πινδάρου 29 Η ανασκαφή στη περιοχή αποκάλυψε τα ερείπια αρχαίου κτιρίου με ψηφιδωτό δάπεδο. Ήρθαν στο φως δύο παράλληλοι τοίχοι, με κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτικά που όριζαν από βόρεια και νότια ένα στενόμακρο χώρο, ο οποίος χωριζόταν σε τρία μέρη με ένα στυλοβάτη και έναν τοίχο. Ο τρόπος κατασκευής και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην τοιχοποιία διαφέρουν. Στυλοβάτης, πλάτους 0,60μ., χώριζε τον στενόμακρο χώρο σε δύο δωμάτια, τα οποία για ευκολία της περιγραφής, ονομάζουμε ανατολικό και δυτικό. Η δυτική πλευρά του στυλοβάτη, που ήταν ορατή, είχε ύψος 0,15μ., ενώ η ανατολική δεν φαινόταν γιατί την κάλυπτε το ψηφιδωτό δάπεδο του ανατολικού δωματίου. Με δύο κίονες που πατούσαν πάνω στο στυλοβάτη σχηματιζόταν τρίλοβο άνοιγμα μεταξύ των δύο δωματίων. Αν ο τρίλοβο αυτό έφερε τόξα ή ευθύ επιστύλιο δεν είναι δυνατό να καθοριστεί, γιατί ούτε επιθήματα βρέθηκαν που να 61

62 δικαιολογούν την ύπαρξη τόξων, αλλά ούτε και κομμάτια από ευθεία επιστύλια. Βρέθηκε όμως η μία βάση, η βόρεια, στη θέση της. 58 Συνολικά έχουν ανασκαφεί τέσσερις αίθουσες. Οι τρεις εχουν τετράπλευρο σχήμα και οι δύο από αυτές διαθέτουν ψηφιδωτά με γεωμετρικά θέματα. Η τέταρτη είναι η αυλή της οικίας η οποία είναι πλακόστρωτη. Από τα ψηφιδωτά η οικία χρονολογείται στα τέλη του 4ου με 5ο αιώνα. 59 ΘΑΣΟΣ i. Οικία στο οικόπεδο Τοκατλή-Διβανάκη Η οικία έχει ανασκαφεί ελλιπώς, ωστόσο από την ύπαρξη ψηφιδωτών, η πρώτη φάση της μπορεί να τοποθετηθεί στον 3ο αιώνα. Κατά το δεύτερο μισό του 5ου αι ή αρχές του 6ου, το περιστύλιο ανασχεδιάζεται και δημιουργείται στο δάπεδο μια εξέδρα η οποία χωρίζεται με πλάκες από τα στηθαία. Γύρω από την αυλή με το περιστύλιο οργανώνεται η οικία. Λίγο αργότερα, το δυτικό πρώστοο αποκλείεται και εγκαθίσταται ένα νυμφαίο στο πρωτοβυζαντινό κτίριο με μεγάλη δεξαμενή το οποίο έχει ανακατασκευαστεί με μεγάλη λεπτομέρεια. Η σχέση του με το νυμφαίο της βασιλικής Α των Φιλίππων, όπως επίσης και με τις οικίες στους Στόβους, είναι εντυπωσιακή. 60 Στην ανατολική πτέρυγα, από την οποία έχει ανασκαφεί μόνο το βόρειο άκρο, έχουν αποκαλυφθει τρεις χώροι, ενώ στη δυτική πτέρυγα δύο άνισα δωμάτια ορθογώνιας κάτοψης. Τα ψηφιδωτά χρονολογούνται μεταξύ 2ου και 3ου αιώνα ενώ οι πλάκες της αυλής στα τέλη του 5ου ίσως και αρχές του 6ου αιώνα. 61 ii. Οικία Α 58 ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ , σελ BALDINI-LIPPOLIS 2001, σελ SODINI 1997, σελ SODINI 1982, σελ

63 Εικόνα 31 Θάσος, Οικία Α και Οικία Β Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αποκαλύφθηκαν τμήματα δύο οικιών, ανάμεσα στις οποίες διέρχεται δρόμος. Οι δύο οικίες έχουν κατεύθυνση βορειοδυτικά προς νοτιοδυτικά. Η οικία προς τα ανατολικά ονομάστηκε συμβατικά οικία Α και η οικία προς τα δυτικά ονομάστηκε οικία Β. Ο πυρήνας της οικίας Α αποτελείται από μια τετράγωνη αυλή, πλευράς 4μ. περίπου, η οποία ορίζεται περιμετρικά από στυλοβάτη. Ο στυλοβάτης είναι κατασκευασμένος στο μεγαλύτερο μέρος του από κατεργασμένα μάρμαρα τα οποία είναι σε δεύτερη χρήση και συμπληρώνεται με 63

64 τοιχοποιία από πέτρες και κονίαμα. Το δάπεδο της αυλής σώζει κατά τόπους το κονίαμα του υποστρώματος και, όπως φαίνεται από τα αποτυπώματα, ήταν πλακόστρωτο. Τις τέσσερις πλευρές της αυλής περιέβαλλε στοά μικρού πλάτους, υπερυψωμένη κατά 0,15μ. από το δάπεδο, απ όπου δινόταν πρόσβαση στα δωμάτια της οικίας που ανοίγονταν στις τρεις πλευρές της. Το μικρό πλάτος της στοάς και η απουσία αποτυπωμάτων κιονοστοιχίας στο στυλοβάτη προϋποθέτει ελαφριά μονόκλιτη στέγη, που στηριζόταν προς την πλευρά της αυλής σε ξύλινους στύλους. Μαρμάρινο κατώφλι εξασφάλιζε την πρόσβαση από την αυλή στη νοτιοανατολική πτέρυγα της οικίας. Στη δυτική γωνία της στοάς βρέθηκε εστία, κατασκευασμένη με κομμάτια από τοιχώματα πιθαριού ενισχυμένα εξωτερικά με χοντρό κονίαμα και με πυθμένα από κεραμίδια στέγης. Στην ανατολική γωνία αποκαλύφθηκε πηγάδι που επιδιορθώθηκε και επαναλειτούργησε. Το κτιστό τοίχωμα του κυλινδρικού φρεατίου απολήγει σε μονόλιθο στόμιο, διαμέτρου 0,50-0,40μ., επάνω στο οποίο χτίστηκε εκ νέου τοίχωμα, όταν ανυψώθηκε η στάθμη του εδάφους. Η επιδιόρθωση του πηγαδιού συμπίπτει χρονικά με την κατασκευή μαρμάρων στο στυλοβάτη με λίθινες πλάκες ή με τμήματα τοιχοποιίας, όπως αναφέραμε παραπάνω, που όμως δεν άλλαξαν την αρχική κάτοψη της οικίας. 62 iii. Οικία Β Στην οικία Β ανασκάφηκαν συνολικά τέσσερα ορθογώνια δωμάτια και τμήματα δύο ακόμα, που διατάσσονται γύρω από μία εσωτερική αυλή. Η αυλή αυτή περιβαλλόταν πιθανότατα από στοά, από την οποία δινόταν η πρόσβαση στα δωμάτια. Από τις εισόδους διατηρήθηκαν όλα σχεδόν τα κατώφλια. Στο δωμάτιο 1 αποκαλύφθηκε δάπεδο, πάνω στο οποίο βρέθηκε στρώμα καταστροφής από πεσμένα κεραμίδια στέγης με έντονα ίχνη πυρκαγιάς. Πολλά νομίσματα που βρέθηκαν πάνω στο δάπεδο βοηθούν στην κατά προσέγγιση χρονολόγηση της φάσης αυτής της οικίας, αλλά κυρίως αποτελούν σημαντική ένδειξη για το χρόνο καταστροφής της. Πρόκειται στο σύνολό τους για χάλκινα νομίσματα των αυτοκρατόρων Γαλερίου ( μ.Χ.), Λικινίου ( μ.Χ.) και Μεγάλου Κωνσταντίνου ( μ.Χ.), που τοποθετούν την καταστροφή της οικίας στα μέσα περίπου του 4 ου αι μ. Χ. 62 ΔΟΥΚΑΤΑ-ΖΗΚΟΣ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ 1989, σελ

65 Κάτω από αυτό το δάπεδο και σε βάθος μόλις 0,20μ. αποκαλύφθηκε και δεύτερο, προγενέστερης εποχής, από κονίαμα, πάχους 0,10μ., πάνω σε ισχυρό από πέτρες υπόστρωμα. Η μικρή υψομετρική διαφορά μεταξύ των δύο δαπέδων αποτελεί ένδειξη ότι οι δύο οικοδομικές φάσεις της οικίας δεν απείχαν πολύ χρονικά. Η καταστροφή του συγκροτήματος στα μέσα του 4 ου αι που προαναφέρθηκε, δε φαίνεται να οδήγησε στην εγκατάλειψη του χώρου που εξακολούθησε να χρησιμοποιείται στο δεύτερο μισό του 4 ου μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 5 ου αι, όπως φαίνεται από την εύρεση νομισμάτων στα ανώτερα στρώματα, αν και η υστερορωμαϊκή φάση δεν έγινε δυνατόν να προσδιοριστεί κτιριακά. Αντίθετα, στα δωμάτια που κατείχαν τη βόρεια και βορειοδυτική πτέρυγα της οικίας, εκτός από τις δύο φάσεις λειτουργίας του 3 ου -πρώτο μισό του 4 ου αι- επισημάνθηκε και τρίτη φάση αρχαιότερη. Στη φάση αυτή ανήκει ο πίσω κοινός τοίχος των τεσσάρων συνεχόμενων δωματίων και ενός ακόμη. Στην ίδια εποχή ανήκει και δεύτερος τοίχος παράλληλος προς τον προηγούμενο, που βρέθηκε στο εσωτερικό των δωματίων της βόρειας και βορειοδυτικής πτέρυγας, γωνιάζει προς τα νοτιοανατολικά καθώς και κτιστό πηγάδι και αγωγός αποχέτευσης σε ένα από τα δωμάτια. Ανάμεσα στους δύο τοίχους βρέθηκε λιθόστρωτο δάπεδο και πακτωμένη σε αυτό αβαθής μαρμάρινη λεκανίδα. Τα ευρήματα αυτά ανήκουν σε στοά αρχαιότερης οικίας. Άφθονη μελαμβαφής κεραμική των ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκε πάνω σε αυτό το δάπεδο, και χάλκινα νομίσματα ΘΑΣΙΩΝ του πρώτου μισού του 4 ου αι π. Χ. επιτρέπουν να χρονολογήσουμε τη λειτουργία της οικίας στον 4 ο -2 ο αι π. Χ. 63 iv. Οικία DOM 5 Οι μέγιστες διαστάσεις της οικίας ξεπερνούν τα 26μ. στον Α-Δ άξονα και 45μ. στο Β-Ν άξονα. Η συνολική επιφάνειά της ξεπερνά τα 1000 τμ. Στην ανατολική πτέρυγα βρέθηκε μια επιμήκης αίθουσα, με είσοδο στα δυτικά, που κατέληγε σε αψίδα λίγο μεγαλύτερη από ημικύκλιο. Η αψίδα, το ανατολικό άκρο της οποίας δεν έχει ακόμη αποκαλυφθεί, ήταν εγγεγραμμένη σε ορθογώνιο και έφερε δύο κόγχες στη βόρεια και νότια πλευρά. 63 ΔΟΥΚΑΤΑ-ΖΗΚΟΣ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ 1989, σελ

66 Εικόνα 32 Θάσος, ΟΙκία DOM 5 Η αίθουσα πλαισιωνόταν συμμετρικά από δύο επιμήκη δωμάτια. Το βόρειο δωμάτιο, διαστάσεων περίπου 7x4μ, έφερε άνοιγμα στον ανατολικό τοίχο του. Φαίνεται πως επικοινωνούσε μέσω ενός θυραίου ανοίγματος με έναν ακόμη χώρο προς βορρά, του οποίο το βόρειο όριο δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί. Αργότερα, η αίθουσα αυτή διαιρέθηκε σε δύο μικρότερους χώρους με ένα μεσότοιχο που έφερε θύρα. Όλα τα ανοίγματα καταργήθηκαν κατά την τελική φάση της κατοίκησης των χώρων. Στη νότια πλευρά του συγκροτήματος αποκαλύφθηκε εγκατάσταση λουτρών με ένα caldarium, μια ατομική μάλλον λεκάνη με κρύο νερό, και ένα μικρό λουτήρα. Το λουτρό προστέθηκε στη νότια πτέρυγα του συγκροτήματος μέσα στον 6ο αι μ.χ. Νοτιοδυτικά της εγκατάστασης εκτεινόταν μια αυλή, όπου ανοίγονταν οι δύο εστίες των υπόκαυστων. Η αυλή 66

67 περιείχε ένα τετράγωνο πηγάδι και διάφορους αποχετευτικούς αγωγούς για τα νερά του λουτρού. Στη βορειοδυτική γωνία του συγκροτήματος έχουν αποκαλυφθεί τρία δωμάτια: μια αίθουσα με περίτεχνο ψηφιδωτό δάπεδο, η οποία επικοινωνούσε στα ανατολικά με δωμάτιο που έφερε δάπεδο από βότσαλα και ένας ακόμη χώρος στα βόρεια, που αποτελούσε μεταγενέστερη προσθήκη, ταυτίστηκε με βάση τα κινητά ευρήματα ως αποθήκη αμφορέων. Υπάρχουν και ενδείξεις για την ύπαρξη ορόφου. Σε ένα από τα δωμάτια της βορειοδυτικής γωνίας θεμέλιο βάσης μιας ξύλινης σκάλας. Μια διερευνητική τομή στη βορειδυτική γωνία της αψιδωτής αίθουσας αποκάλυψε στο κάτω μέρος του στρώματος καταστροφής την ύπαρξη ενός κατεστραμμένου βοτσαλωτού δαπέδου, προφανώς πεσμένου από τον όροφο. Παρόλο που δεν εχουν ακόμη αποσαφηνιστεί τα όριά του προς το Βορρά και η ακριβής διαρρύθμιση και λειτουργία των χώρων του κτιρίου, μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια, βασιζόμενοι σε πλήθος ανάλογων παραδειγμάτων, ότι πρόκειται για μια μεγάλη παλαιοχριστιανική οικία. Η αψιδωτή αίθουσα μπορεί να ταυτιστεί με το τρικλίνιο. Είναι πιθανό τα δωμάτια να περιέβαλλαν την κεντρική περίστυλη αυλή. Προς το παρόν, η μόνη ένδειξη που έχουμε γι'αυτό είναι τα άφθονα θραύσματα κιόνων που βρέθηκαν εντοιχισμένα στους σύγχρονους αναλημματικούς περιβόλους ή συλλέχθηκαν στο στρώμα της καταστροφής. Η γενική εικόνα θυμίζει έτσι γνωστές οικίες της παλαιοχριστιανικής περιόδου ΣΓΟΥΡΟΥ 2004, σελ

68 Εικόνα 33 Στόβοι, Τοπογραφικό σχέδιο 68

69 Β. Βαλκάνια ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΣΤΟΒΟΙ i. Θεοδοσιανό ανάκτορο Οι συνολικές διαστάσεις του συγκροτήματος είναι περίπου 57x Η οικία, που συχνά χαρακτηρίζεται και ανάκτορο, είναι οργανωμένη γύρω από μία αυλή, η οποία καταλαμβάνει το 40% των συνολικών διαστάσεών της. Άλλα μεγάλα δωμάτια είναι το τρικλίνιο, τα πολυτελώς διακοσμημένα δωμάτια στη δυτική πλευρά του περιστυλίου και το δωμάτιο που έχει οριστεί ως αίθριο από το Nestorovic στη βορειοανατολική γωνία του συγκροτήματος. Το συγκρότημα χτίστηκε στα τέλη του 4ου αι και επέζησε για δύο τουλάχιστον αιώνες. Στη βορειοανατολική γωνία της οικίας βρίσκεται το αίθριο. Το σχέδιο του δωματίου είναι ορθογώνιο, διαστάσεων 5,86x7,85μ, και περικυκλώνεται από ένα διάδρομο του οποίου το πλάτος ποικίλλει σε σημεία από 1,79 ως 2,54μ. Η κεντρική είσοδος στα βόρεια διατηρεί ένα κατώφλι από ασβεστόλιθο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το πάχος των τοίχων το οποίο είναι το μεγαλύτερο όλων των υπολοίπων της οικίας. Οι εσωτερικοί τοίχοι έχουν πάχος 1,12μ ενώ οι εξωτερικοί έχουν ως εξής: νότιος 0,97μ, δυτικός 0,94, βόρειος 1,14μ και ανατολικός 1,24μ. Αναλογικά, αν υπολογίσουμε ότι τοίχοι 0,65μ στηρίζουν δεύτερο όροφο και τοίχοι πάχους 0,96μ στηρίζουν και τρίτο τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι το αίθριο είχε τουλάχιστον τρεις ορόφους. Είναι λοιπόν πιθανό το αίθριο, λόγω της μνημειακότητάς του, να ήταν η κεντρική είσοδος της οικίας. Η αυλή, διαστάσεων 13,63x21,40μ, διέθετε περιστύλιο από τις τρεις πλευρές της με έναν ψηλό στυλοβάτη που έφτανε τα 0,70-0,90μ από το ύψος του δαπέδου. Η μόνη είσοδος στην αυλή βρίσκεται μεταξύ του 4ου και του 5ου κίονα της δυτικής πλευράς. Το περιστύλιο αρχικά διέθετε κιονοστοιχίες στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά, αλλά στην τελική του φάση είναι πιθανό η νότια κιονοστοιχία να αντικαταστάθηκε με έναν αδέξια κατασκευασμένο τοίχο. 65 KITZINGER 1946, σελ

70 Γύρω από το περιστύλιο υπήρχαν διάδρομοι ποικίλλων μεγεθών με ψηφιδωτά δάπεδα που διατηρούνται μόνο στο βόρειο και στον ανατολικό. Το σχέδιο που περιελάμβανε την περίστυλη αυλή και τους διαδρόμους τοποθετείται χρονικά στην πρώτη φάση του κτιρίου. Τα δύο τρίτα της αυλής στα δυτικά ήταν στρωμένα με ψηφιδωτό. Στη βόρεια και νότια πλευρά υπάρχουν παρτέρια, διαστάσεων 12,70x2,60μ, χτισμένα με πλάκες από αμμόλιθο. Το ανατολικό ένα τρίτο της αυλής ήταν κατειλημμένο από ένα περίτεχνο νυμφαίο με μια μεγάλη κεντρική δεξαμενή, διαστάσεων 4x9,20μ, και δύο μικρότερες βόρεια και νότια. Το στηθαίο του είναι ένας λίθινος τοίχος, ο οποίος είχε αρχικά ένα επίχρισμα το οποίο όμως διατηρείται μόνο στο δάπεδο. Οι πλευρικές δεξαμενές, διαστάσεων 1,5x6,5μ, δημιουργήθηκαν από την κατασκευή ενός στενού ημικυκλικού πλίνθινου τοίχου μεταξύ των δυτικήν γωνιών της κεντρικής δεξαμενής και των τοίχων του στυλοβάτη. Ωστόσο, δεν είναι σίγουρο ότι λειτουργούσαν ως δεξαμενές, είναι πιθανό να ήταν παρτέρια όπως εκείνα της δυτικής πλευράς. Η δεξαμενή έφερε τέσσερα ημικυκλικά πλίνθινα πεζούλια κατά μήκος της ανατολικής της πλευράς και δύο στη βόρεια και στη νότια πλευρά της. Το πλαίσιο του νυμφαίου είναι ένας τοίχος με επτά κόγχες, η κάθε μία από τις οποίες έχει διάμετρο 0,96μ και απέχει από τη διπλανή της 0,96μ. Καμία από αυτές δε σώζεται στο αρχικό της ύψος, το οποίο υπολογίζεται σε 1,12μ. Πάνω από τις κόγχες υπήρχε ένα μαρμάρινο γείσο. Η αλληλουχία των κατασκευών μεταξύ των δύο πιο σημαντικών φάσεων και των στοιχείων της κάθε φάσης φαίνονται ξεκάθαρα σε τοίχους και χαρακτηριστικά σε διάφορα σημεία του συγκροτήματος. Η χρονολόγηση των φάσεων διαμορφώνεται ως εξής: κατά την πρώτη φάση, μέσα ως τέλη του 4ου αι, χτίστηκαν οι τοίχοι των δωματίων δυτικά του αιθρίου καθώς και η περίστυλη αυλή σε υψηλότερο επίπεδο εδάφους. Κατά τη δεύτερη φάση, τρίτο τέταρτο του 5ου αι, προστέθηκε το αίθριο, οι διάδρομοι με τα ψηφιδωτά γύρω από το περιστύλιο και το νυμφαίο, καθώς και άλλες προσθήκες διακοσμητικού περιεχομένου. 66 ii. Οικία του Παρθενίου Η οικία του Παρθενίου είναι η μικρότερη, με διαστάσεις περίπου 29x26,1μ 67, αν και η καλύτερα διατηρημένη, από τις οικίες που ανασκάφηκαν στους Στόβους. Το συγκρότημα, 66 HEMANS 1986, σελ KOLARIC 1982, σελ

71 Εικόνα 34 Στόβοι, Θεοδοσιανό ανάκτορο και οικία του Παρθενίου 71

72 σχήματος Γ, μοιράζεται τοίχους με το Θεοδοσιανό ανάκτορο αλλά τα δύο κτήρια δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Η οικία του Παρθενίου αποτελείται από έξι δωμάτια και μια περίστυλη αυλή την οποία ορίζουν οι οδοί στην ανατολική και νότια πλευρά. Κάθε μια από τις εισόδους ακολουθείται από ένα διάδρομο σχήματος Γ που οδηγεί στο περιστύλιο. Η νότια είσοδος ήταν πιθανώς πιο επίσημη λόγω του ότι ανοίγεται σε μεγαλύτερο δρόμο και οδηγεί κατευθείαν στην αυλή. Το περιστύλιο βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της οκίας και περικλείει μια αυλή μεγέθους 48τμ η οποία ήταν στρωμένη με αμμόλιθο. Στο δυτικό της άκρο υπάρχει νυμφαίο, με διαστάσεις 2,40x5,86μ. Στη βόρεια και ανατολική πλευρά υπάρχει στυλοβάτης από γκριζοπράσινο αμμόλιθο, όπου ενώ ο ανατολικός στυλοβάτης είναι ολοκληρωμένος, από το βόρειο σώζονται μόνο τρεις πλίνθοι. Δυτικότερα διατηρείται στηθαίο το οποίο αποτελεί τμήμα της κατασκευής της δεξαμενής. Κατά μήκος της νότιας πλευράς υπάρχει ακόμα ένα στηθαίο. Μέσα σε αυτό υπάρχουν δύο πλίνθοι από αμμόλιθο οι οποίοι στηρίζουν βάσεις μαρμάρινων κιόνων. Από πολλές απόψεις το νυμφαίο και η περίστυλη αυλή μιμούνται τα αντίστοιχα του Θεοδοσιανού ανακτόρου, το τρίπλευρο περιστύλιο, η βυθισμένη δεξαμενή και η διακόσμηση της όψης πίσω από το νυμφαίο με το γείσο και τις κόγχες. Κατά μήκος του γείσου υπάρχει κανάλι, διαστάσεων 6,5εκ πλάτος και 5εκ βάθος. Το κανάλι επέτρεπε στο νερό να τρέξει έξω από την άκρη του γείσου και κατέληγε σε έναν μικρό καταρράκτη. Πάνω από το γείσο βρίσκονται πλίνθοι από αμμόλιθο που σχημάτιχαν κόγχες. Τρεις από αυτές βρίσκονται στην αρχική τους θέση, ενώ στο σύνολό τους ήταν εφτά, ίσως και εννιά, τοποθετημένες σε απόσταση 0,70μ μεταξύ τους. Το πίσω μέρος του νυμφαίου είναι κτισμένο σε δύο ξεχωριστούς τοίχους. Ο εσωτερικός ανατολικός τοίχος, πάχους 0,85μ, στηρίζει το γείσο και είναι συνδεδεμένο με τους άλλους τοίχους της δεξαμενής. Ο νότιος τοίχος είναι συνδεδεμένος με το δυτικότερο τμήμα του δυτικού τοίχου. Στο κέντρο της ανατολικής πλεράς της δεξαμενής υπάρχει μια εξέδρα (ή σκαλοπάτι), πλάτους 1,5μ. Το δάπεδο του νυμφαίου ήταν στρωμένο με πλάκες από αμμόλιθο. Ένα εντυπωσιακά διακοσμημένο αψιδωτό δωμάτιο, με το δάπεδό του διακοσμημένο με opus sectile, ανοίγεται από το βόρειο διάδρομο μέσω μιας διπλής θύρας με κίονα στο κέντρο. Η είσοδος έχει σχέδιο με λευκό και μαύρο μάρμαρο τοποθετημένα διαγώνια. Στα ανατολικά η περίστυλη αυλή ανοίγεται σε ένα μεγάλο τετράγωνο δωμάτιο με πέτρινο περβάζι. Το δάπεδο είναι διακοσμημένο με ψηφιδωτό δάπεδο με γεωμετρικά σχέδια. Ένα ακόμη μεγάλο τετράγωνο 72

73 δωμάτιο είναι προσβάσιμο από τη βόρεια πλευρά. Τρία δωμάτια υπηρεσίας, δύο από τα οποία έχουν κεραμικό δάπεδο, βρίσκονται απέναντι από την είσοδο του διαδρόμου. Ένα από αυτά έχει εφτά τεράστιους πλίνθους στο πάτωμα και προφανώς χρησίμευε ως αποθήκη. Σε αυτό το δωμάτιο βρέθηκε και η σφραγίδα του Παρθενίου. Το κτίριο χρονολογείται γύρω στο τρίτο τέταρτο του 5ου αι γεγονός που προκύπτει από την ομοιότητά του με το ανακατασκευασμένο Θεοδοσιανό ανάκτορο του 450μ.Χ. 68 iii. Οικία της Περιστερίας Εικόνα 35 Στόβοι, Οικία της Περιστερίας 68 HEMANS 1986, σελ

74 Το κεντρικό τμήμα του συγκροτήματος απτελείται από δύο αψιδωτά δωμάτια που βρίσκονται δίπλα στην περίστυλη αυλή η οποία πλαισιώνεται από διαδρόμους σε όλες τις πλευρές της. Στη μία άκρη της υπάρχει ένα μεγάλο τετράπλευρο σιντριβάνι. Η ανατολική πλευρά της οικίας περιλαμβάνει ένα μικρό συγκρότημα λουτρών. Στη βορειοδυτική γωνία του συγκροτήματος υπάρχουν αποθηκευτικοί χώροι με πίθους και μια κουζίνα. Σε τρία δωμάτια υπάρχουν βάσεις από κλίμακες γεγονός που υπαγορεύει την ύπαρξη δεύτερου ορόφου. Κοντά στο περιστύλιο υπάρχουν δύο ακόμα αυλές. 69 Το ανατολικό τμήμα της οικίας είναι οργανωμένο γύρω από μία ανοιχτή αυλή η οποία είναι περικυκλωμένη από διαδρόμους. Η είσοδος στον κεντρικό χώρο βρίσκεται στα βόρεια με μια θύρα και στα νότια υπό τη μορφή κιονοστήρικτης εισόδου. Μία μεγάλη ορθογώνια λεκάνη στα δυτικά οριοθετείται από τις τρεις πλευρές της από λίθινες πλάκες περικλείοντας ένα ρωμαϊκό ανάγλυφο. Ένα μικρό, μάλλον ιδιωτικό, λουτρό εντοπίστηκε στα βόρεια της αυλής. Ολοκληρώνεται με ένα ορθογώνιο αποδυτήριο με μια κόγχη με πάγκο. Το αψιδωτό δωμάτιο έχει στο κέντρο σιντριβάνι και χρησιμοποιούνταν προφανώς ως τρικλίνιο. Ο τοίχος της αψίδας βρίσκεται λίγο πιο πίσω από τους πλάγιους τοίχους ενώ είναι ισχυρός και χτισμένος με εξαιρετική λιθοδομία διάσπαρτη με πλίνθους που τον διαφοροποιεί από τους άλλους τοίχους του συγκροτήματος. Η αψίδα ήταν προφανώς θολωτή. Πέντε καλοχτισμένα ορθογώνια δωμάτια αγνώστου χρήσεως βρίσκονται στο δρόμο από την ανατολική πλευρά του συγκροτήματος. Τρία από αυτά ήταν αρχικά προσβάσιμα από τον ανατολικό διάδρομο του περιστυλίου και ένα από το τρικλίνιο, δύο όμως από τις θύρες αργότερα κλείστηκαν. Ίσως αρχικά να ήταν αποτελούσαν δωμάτια και αργότερα να μετατράπηκαν σε καταστήματα. Εκείνο που βρισκόταν νοτιοανατολικά έδινε πρόσβαση από το τρικλίνιο σε μια ασύμμετρη αυλή. Υπάρχουν ακόμα τρία ορθογώνια δωμάτια στη νοτιοανατολική γωνία της αυλής. Τα δωμάτια του δυτικού μισού του συγκροτήματος είναι πιο κακοχτισμένα και δεν έχουν πλήρως ανασκαφεί και μελετηθεί. Μια αυλή με ευρύ άνοιγμα στο δρόμο στα βόρεια δίνει πρόσβαση σε αρκετά από τα μικρά ορθογώνια δωμάτια, κάποια με αγωγούς που προφανώς χρησίμευαν ως καταστήματα και εργαστήρια. Λόγω απουσίας άλλων στοιχείων η οικία χρονολογείται από τα ψηφιδωτά της δάπεδα, τα οποία φαίνεται ότι έχουν δύο φάσεις. Στην οικία εντοπίζονται περισσότερες φάσεις. Η αρχική κατασκευή της οικίας της Περιστερίας είναι μάλλον σύγχρονη του θεοδοσιανού ανακτόρου και 69 BEOGRAD 1975, σελ

75 της οικίας του Παρθενίου στον απέναντι δρόμο. Από αυτά προκύπτει χρονολόγηση στο πρώτο μισό του 5 ου αι. 70 Εικόνα 36 Στόβοι, Οικία των Ψαλμών iv. Οικία των Ψαλμών Η οικία των ψαλμών ήταν χτισμένη ως μέρος μιας συναγωγής και χρησιμοποιούνταν από δύο θρησκευτικές κοινότητες. Όταν οι χριστιανοί έχτισαν την Κεντρική Βασιλική πάνω από τη δεύτερη Συναγωγή στο β' μισό του 5 ου αι, η οικία μετατράπηκε σε πολυτελή κατοικία. Πρόκειται για μια αυστηρώς ορθογώνια κατασκευή, της οποίας ο βόρειος τοίχος ήταν συνεχόμενος με αυτόν της συναγωγής στα βόρεια. Ένα κατώφλι στα βόρεια οδηγούσε από το περιστύλιο της οικίας μέσω του νοτιοδυτικού δωματίου της συναγωγής στην αίθουσα συνεδριάσεών της. Ο ανατολικός τοίχος της οικίας ήταν η προέκταση του ανατολικού τοίχου της συναγωγής. Ο νότιος και ο δυτικός τοίχος βρίσκονταν στις πλευρές των δρόμων. Η κύρια είσοδος βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία, προστατευμένη από τετρακιόνια στοά. Η στοά οδηγούσε μέσω ενός κατωφλιού σε ένα διάδρομο που παρείχε πρόσβαση σε δύο τετράγωνα 70 KOLARIC 1981, σελ

76 δωμάτια στα δυτικά. Ο διάδρομος συνέχιζε διαμέσου της δυτική πλευράς του περιστυλίου πίσω από μια μεγάλη λεκάνη με κόγχες στους τοίχους στη βόρεια και ανατολική πλευρά. Η λεκάνη, διαστάσεων 6,47x3,25μ., έχει περίτεχνο υδραυλικό σύστημα. Ένα πηγάδι με φρεάτιο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της αυλής. Ο βόρειος διάδρομος που οδηγεί στη συναγωγή είναι ελαφρώς στενότερος από τους άλλους τρεις. Αν και η αρχική δομή του περιστυλίου μας είναι άγνωστη, υποθέτουμε ότι θα ήταν παρόμοια της σημερινής. Οι κίονες και τα κιονόκρανα που βρέθηκαν στα συντρίμμια ίσως ανήκουν σε μεταγενέστερη φάση. Οι διάδρομοι στα νότια και ανατολικά επέτρεπαν την επικοινωνία μεταξύ του περιστυλίου και μιας σειράς ορθογώνιων δωματίων, δύο μεγάλου μεγέθους στα νότια, ένα από τα οποία περιείχε αποχωρητήρια, και ένα στα βόρεια. Δύο μικρότερα δωμάτια ανοίγονταν από το βόρειο δωμάτιο και ίσως να επικοινωνούσαν με τη συναγωγή. Η χρήση των δωματίων μας είναι άγνωστη. Το περιστύλιο προφανώς ήταν μια είσοδος για τη συναγωγή. Τα δωμάτια οποιονδήποτε σκοπό και να ικανοποιούσαν είναι σίγουρο ότι ήταν στενά συνδεδεμένα με τις κοινωνικές και θρησκευτικές ανάγκες της εβραϊκής κοινότητας της περιοχής. Η χρονολόγηση της κατασκευής της οικίας τοποθετείται σύγχρονα με τη συναγωγή δύο, δηλαδή στο δεύτερο μισό του 4 ου αι. Όταν χτίστηκε η Κεντρική βασιλική η συναγωγή καταστράφηκε και τα συντρίμμια της ενσωματώθηκαν στο χριστιανικό σύμπλεγμα. Η πρόσβαση στην οικία των ψαλμών δινόταν από το δυτικό διάδρομο του αιθρίου του ναού. Η πρωιμότερη είσοδος της συναγωγής φράχθηκε από το νότιο τοίχο της εκκλησίας αν και το κατώφλι παρέμεινε στη θέση του μέσα στον τοίχο. Ένα υπερυψωμένο δάπεδο προστέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία της οικίας έτσι ώστε να ισοσταθμίσει με την ανύψωση του εδάφους. Ένα κλιμακοστάσιο οδηγούσε κάτω από αυτό από τα ανατολικά μέσα στο βόρειο διάδρομο του περιστυλίου και στα νότια μέσα σε δωμάτια που χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι σε μεταγενέστερη φάση. Το περιστύλιο ανακατασκευάστηκε μεμονωμένα. Άτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα προστέθηκαν στο νότιο και ανατολικό διάδρομο. Ο κογχωτός τοίχος στη νότια πλευρά της λεκάνης προστέθηκε τότε. Το ορθογώνιο δωμάτιο στα νότια διαχωρίστηκε και το μικρότερο δυτικό μέρος στρώθηκε με ψηφιδωτό δάπεδο. Ίσως να χρησιμοποιούνταν ως μικρός χώρος υποδοχής. Μια αψίδα προστέθηκε στο κεντρικό ορθογώνιο δωμάτιο όπου δημιουργήθηκε ένα σιντριβάνι στο κέντρο και ένα περίτεχνο ψηφιδωτό δάπεδο. Το πλούσια διακοσμημένο δωμάτιο ήταν ίσως αίθουσα υποδοχής και τρικλίνιο. Το αψιδωτό δωμάτιο με τη θέα του απέναντι στο σιντριβάνι του περιστυλίου δημιουργούσε μια πιο επίσημη ατμόσφαιρα από τα υπόλοιπα δωμάτια της 76

77 πρωιμότερης φάσης. Το σιντριβάνι βρισκόταν εκεί για τον εξαγνισμό των μελών της συναγωγής και είχε επενδυθεί με μάρμαρο και έγινε το κέντρο της ανακτορικής κατοικίας. Η χρονολόγηση της μετατροπής της συναγωγής σε οικία είναι σύγχρονη, ή λίγο μεταγενέστερη, της κατασκευής της Κεντρικής Βασιλικής, η οποία έχει χρονικό όριο μ. Χ. Τα ψηφιδωτά του τρικλινίου είναι πολύ κοντά σε αυτά του Βαπτιστηρίου της Επισκοπικής Βασιλικής οπότε δε μπορεί να βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση χρονικά. Η ανασκαφή κάτω από το δάπεδο δωματίου απεκάλυψε νομίσματα του 5 ου αι. Η οικία άρα τοποθετείται χρονικά στο δεύτερο μισό του 5 ου αι. Η οικία υπέστη πολλές αλλαγές στη μετέπειτα ιστορία της. Κακής κατασκευής τοίχοι κατασκευάστηκαν πάνω στο ψηφιδωτό μέσα στο τρικλίνιο και χώρισαν το περιστύλιο σε μικρότερα δωμάτια KOLARIC 1981, σελ

78 Εικόνα 37 Βουθρωτό, Τοπογραφικό σχέδιο 78