ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Β' ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ## Μ ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΜΑΘΗΤΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ I W Β' ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ## Μ J ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΜΑΘΗΤΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ Γ I

2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τετράδιο Μαθητη

3 Με απόφαση της ελληνικής κυβερνήσεως τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού, του Γυμνασίου, του Λυκείου και των TEE τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων και διανε'μονται δωρεάν.

4 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ για τη Β' τάξη του Γενικού Λυκείου ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΑΙΩΝ

5 Συγγραφείς: Γκίβαλος Μενέλαος Λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Αθηνών Γρηγοροπούλου Βασιλική Διδάκτωρ Φιλοσοφίας - Καθηγήτρια Π.Σ.Π.Α. - Διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κοχρόγιαννος Δημήτρης Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Μανιάτης Γιώργος Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Επιστημονική επιμέλεια Κοτρόγιαννος Δημήτρης Εποπτεία στο πλαίσιο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Πετρόπουλος Νικόλαος, Σύμβουλος Κοινωνιολογίας Μέλη της Επιτροπής Κρίσης: Οικονόμου Θεόδωρος, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κονιόρδος Μιχάλης, Καθηγητής Οικονομικής Επιστήμης ΤΕΙ, Ηπείρου Μαυρίδης Ηρακλής, Κοινωνιολόγος - Επιστημολόγος, Επκπημονικός Συνεργάτης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Πετροπούλου Χριστίνα, Φιλόλογος - Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Καθηγήτρια Δευτοροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ψύλλα Μαριάννα, Πολιτικός Επιστήμονας, Λέκτορας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

6 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 10 ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ 10 Θέματα προς συζήτηση και γραπτές εργασίες 10 Τεστ αυτοαξιολάγησης 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 17 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 17 Θέματα προς συζήτηση 17 Κείμενα προς σχολιασμό και συζήτηση 17 Ψυχαγωγικές ενασχολήσεις 24 Τεστ αυτοαξιολόγηοης 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 27 ΘΕΜΕΛΙΩΤΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πολιτική 27 Θέματα προς συζήτηση 27 Κείμενα Οικονομία 30 Θέματα προς συζήτηση 30 Κείμενα Κοινωνιολογία 36 Κείμενα Ψυχολογία 38 Θέματα προς συζήτηση 38 Κείμενα Ανθρωπολογία :. ν. 41 Κείμενα 41 Δραστηριότητες-Συλλογικές Εργασίες 43 Τεστ αυτοαξιολόγησης 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 47 ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 47 Θέματα κατανόησης της ΰλης του μαθήματος 47 Θέματα προς συζήτηση 49 Θέματα για εργασίες και ασκήσεις 50 Τεστ αυτοαξιολόγησης 52

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 54 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ 54 Θέματα προς συζήτηση 54 Θέματα για εργασίες και ασκήσεις 64 Τεστ αυτοαξιολάγησης 66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 69 ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΗΜΕΡΑ: Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ 69 Θέματα προς συζήτηση 69 Δραστηριάτητες-Έρευνες 69 Τεστ αυτοαξιολόγηαης 70 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΤΕΣΤ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 71 Κεφάλαιο 1 - Επιστήμη και Κοινωνικές Επιστήμες 73 Κεφάλαιο 2 - Δημιουργία και Διαμόρφωση των Κοινωνικών Επιοτημών 74 Κεφάλαιο 3 - Θεμελιωτές των Κοινωνικών Επιστημών 75 Κεφάλαιο 4 - Μέθοδοι των Κοινωνικών Επιστημών 77 Κεφάλαιο 5 - Σύγχρονη Κοινωνική Οργάνωση και Συμπεριφορές 78 Κεφάλαιο 6 - Οι Κοινωνικές Επιστήμες Σήμερα:Η Συνεισφορά τους στην Ευρωπαϊκή'Ενωση και στη Σύγχρονη Ελλάδα 78

8 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το Τετράδιο Εργασίας γράφτηκε με σκοπό να συμβάλει σε μια ενεργητική στάση του μαθητή απέναντι στα εξεταζόμενα αντικείμενα του μαθήματος. Περιλαμβάνει: ερωτήσεις που βοηθούν το μαθητή να αντιληφθεί κατά πόσο έχει κατανοήσει τα αντικείμενα του μαθήματος, ερωτήσεις που αφυπνίζουν την κριτική ικανότητα και τροφοδοτούν συζητήσεις στην τάξη αλλά και εκτός αυτής, κείμενα για σχολιασμό και συζήτηση. Ας σημειωθεί ότι δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην παράθεση κειμένων, προκειμένου οι μαθητές να αντιληφθούν ότι μπορούν και οι ίδιοι να σκέφτονται πάνω στα πρωτότυπα κείμενα, χωρίς να ανατρέχουν αποκλειστικά και μόνο σε ό,τι έχει λεχθεί γι' αυτά από μελετητές τους, πρακτικές δραστηριότητες και μικροέρευνες, ατομικές και συλλογικές, προκειμένου για τη σύνδεση της θεωρίας με πρακτικά προβλήματα και την ενίσχυση της συλλογικής εργασίας, ψυχαγωγικές ενασχολήσεις ως αφορμή για τη σύνδεση της κοινωνικής θεωρίας με την πνευματική και την αισθητική καλλιέργεια. Ας σημειωθεί ότι θεωρούμε πως οι προτάσεις μας είναι ανοιχτές σε αξιοποίηση, αναμόρφωση και επεξεργασία εκ μέρους των μαθητών και των καθηγητών.

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Θέματα προς συζήτηση και γραπτές εργασίες Η φύση, ο κόσμος, το σύμπαν θα ήταν ένα χάος αν η γνώση μας βασιζόταν μόνο στις αισθήσεις και στις εμπειρικές εντυπώσεις. Ο νους, ο λόγος έχει την ικανότητα να επεξεργάζεται τις πρώτες εντυπώσεις, να κρίνει, να συγκρίνει, να βρίσκει ομοιότητες και διαφορές, να συνδέει και να συσχετίζει τα πράγματα μεταξύ τους και, τέλος, να αποδίδει ονόματα σε όλες αυτές τις καταστάσεις, για να τις ταξινομήσει και να τις συσχετίσει, ώστε να κατανοήσει τη μεταβολή τους. Με άλλα λόγια, ο νους του ανθρώπου προσπαθεί να διαπιστώσει τι προηγείται και πώς έ- πεται το ένα ή το άλλο πράγμα και σε τι μοιάζουν ή διαφέρουν μεταξύ τους. Σχολίασε προφορικά το κείμενο με βάση τις παρακάτω ερωτήσεις: α) Σε ποια βαθύτερη τάση του ανθρ(όπινου λόγου απαντά η ιδέα της επιστήμης; β) Ο ανθρώπινος νους δεν αποδέχεται τυφλά τις εμπειρικές γνώσεις, αλλά τις ε- πεξεργάζεται και συνεχώς βελτιώνει το σύστημα γνώσεων με βάση την κριτική θεώρηση. Πώς αντιλαμβάνεσαι την έννοια της κριτικής ως απαίτησης της λογικής για την απόκτηση πιο συστηματικής γνώσης; γ) Η αναζήτηση μιας βασικής αρχής, μιας καθοριστικής αιτίας για την κατανόηση των πραγμάτων, ποια απαίτηση της επιστημονικής γνώσης εκφράζει; Α. Η αντίληψη των Αρχαίων περί επιστήμης και η επίδρασή της «Υπάρχουν άφθονα τεκμήρια από την καθημερινή ζωή που μαρτυρούν την υ- ψηλή υπόληψη της οποίας χαίρει η επιστήμη, παρά την απογοήτευση που δημιουργούν καταστάσεις τις οποίες πολλοί εκλαμβάνουν ως συνέπειες της επιστήμης, όπως η βόμβα υδρογόνου ή η μόλυνση του περιβάλλοντος. Οι διαφημίσεις ισχυρίζονται συχνά πως έχει αποδειχτεί επιστημονικά ότι το τάδε συγκεκριμένο προϊόν λευκαίνει καλύτερα, ότι είναι ισχυρότερο, ελκυστικότερο ή, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, προτιμότερο από τα ανταγωνιστικά του προϊόντα. Με αυτό τον τρόπο θέλουν να υπαινιχθούν ότι οι ισχυρισμοί τους είναι τεκμηριωμένοι κατά ειδικό τρόπο και ίσως αδιαμφισβήτητοι. Στο ίδιο μήκος κύματος, μια πρόσφατη διαφημιστική καταχώριση εφημερίδας υπέρ της χριστιανικής επιστήμης είχε τον τίτλο "Η επιστήμη μιλάει και αποφαίνεται ότι η Βίβλος είναι αποδεδειγμένα α- ληθής" και κατέληγε λέγοντας: "Στις μέρες μας και οι ίδιοι οι επιστήμονες πι- 10

10 στεύουν. Πρόκειται για μια άμεση επίκληση στην αυθεντία της επιστήμης και των επιστημόνων". (Α. F. Chalmers, Τι Είναι Αυτό που το Λέμε Επιστήμη, Ηράκλειο 1994, Εισαγωγή, σσ. ΧΙΧ-ΧΧ). α) Μια τέτοια αυθεντία που βασίζεται, συμφωνά με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη; β) Ποια είναι η διαφορά μεταξύ επιστήμης και Θεολογίας; Όταν η Θεολογία επικαλείται την επιστήμη, δηλώνει κατ' ουσίαν τρία πράγματα: α) ότι η Θεολογία, όπως και οι υπόλοιπες επιστήμες, είναι μια προσπάθεια του ανθρώπου να συλλάβει ένα καθορισμένο αντικείμενο γνώσης, β) ότι η Θεολογία ακολουθεί, γι' αυτό το σκοπό, όπως και οι υπόλοιπες επιστήμες, ένα σταθερό, ακριβή και μεθοδικό συλλογισμό - και γ) ότι η Θεολογία είναι ικανή, όπως η επιστήμη, να αιτιολογήσει αυτό το μεθοδικό συλλογισμό στα μάτια του καθενός. Σχολίασε τις παραπάνω διαπιστώσεις, με βάση τις αντιλήψεις του Αυγουστίνου και τη θεωρία του Θωμά Ακινάτη. Η επιστήμη ανταποκρίνεται στη γνώση του πραγματικού, η οποία δεν είναι εκείνη του πιστού της Εκκλησίας, του εργάτη στο εργοστάσιο, του τεχνίτη στο εργαστήριο του ή των καθημερινών δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Ο σοφός αναζητά μια αντικειμενική, σφαιρική και ελεγχόμενη γνώση. Πώς αντιλαμβάνονταν μέχρι την Αναγέννηση αυτό τον τύπο του σοφού επιστήμονα και γιατί; 11

11 Β. Η νεότερη αντίληψη περί επιστήμης Ένας άνθρωπσς-παρατηρητής, κάτω από ένα ευρΰ φάσμα σταθεροόν συνθηκών, διαπιστώνει ότι όλα τα πράγματα Χ που παρατήρησε διαθέτουν, χωρίς εξαίρεση, την ιδιότητα Ψ και συμπεραίνει ότι όλα τα Χ έχουν την ιδιότητα Ψ. α) Πώς αντιλαμβάνεται ο Βάκων αυτή την αρχή της επαγωγής ως αρχή της επιστήμης; β) Για τον επαγωγικό συλλογισμό ποια είναι η πηγή της αλήθειας, η λογική ή η εμπειρία, και γιατί; γ) Ποια είναι η διαφορά του Βάκωνος σε σχέση με την προβληματική της σχολαστικής και της αρχαίας ελληνικής προβληματικής; Συζητήστε στην τάξη τα τέσσερα παραγγέλματα που απαρτίζουν τη λογική του Καρτέσιου. «22. Το πρώτο ήταν: να μην παραδέχομαι ποτέ τίποτα για αληθινό αν δεν το ξέρω ολοφάνερα αληθινό, δηλαδή να αποφεύγω προσεκτικά τη βιασύνη και την προκατάληψη, και να μην περιλαμβάνω στις κρίσεις μου τίποτα παραπάνω απ' ό,τι θα παρουσιάζεται στο νου μου τόσο καθαρά και τόσο ευδιάκριτα, ώστε να μη μου δίνεται ευκαιρία ν' αμφιβάλλω γι' αυτό.»23. Το δεύτερο: να διαιρώ την καθεμιά από τις δυσκολίες που θα εξετάζω σε ό- σα τεμάχια είναι δυνατό να χρειάζεται, για να τη λύσω καλύτερα.»24. Το τρίτο: να κατευθύνω τις σκέψεις μου με τάξη, αρχίζοντας από τα πιο α- πλά κι ευκολογνώριστα, για ν' ανέβω, σιγά σιγά, σαν από βαθμίδες, ως τη γνώση των συνθετότερων και υποθέτοντας πού υπάρχει κάποια τάξη ακόμη κι ανάμεσα σε εκείνα που δεν προπορεύονται, φυσικά, το ένα από το άλλο.»25. Και το τέταρτο: να κάνω παντού απαριθμήσεις τόσο πλήρεις και ανασκοπήσεις τόσο γενικές, ώστε να είμαι σίγουρος πως δεν παραλείπω τίποτα» (R. Descartes, Λόγος Περί της Μεθόδου). Η κοινή εμπειρία διαπιστώνει ότι όλα τα σώματα διέπονται από το νόμο της πτώσης των σωμάτων. Η υπόθεση του Γαλιλαίου όμως είναι διαφορετική, γιατί ο ίδιος παρατηρεί ότι υπάρχουν περιπτώσεις και φαινόμενα όπου η εφαρμογή του νόμου ποικίλλει ή δεν ισχύει έτσι ακριβώς. Διότι στον αέρα, όπως και στο νερό: α) Δεν πέφτουν όλα τα σώματα. β) Αυτά που πέφτουν δεν πέφτουν όλα με τον ίδιο τρόπο. γ) Η κίνηση αυτών των σωμάτων δεν είναι ομοιόμορφα επιταχυνόμενη. 12

12 Να περιγράψεις: α) τη διαφορά της κοινής εμπειρίας και της προσεκτικής παρατήρησης και να ορίσεις την έννοια της εμπειρίας, συμφωνά με τις απαιτήσεις του νέου επιστημονικού πνεύματος. β) τη μέθοδο του Γαλιλαίου για την ανάλυση της πραγματικότητας και τον τρόπο με τον οποίο ορίζει την έννοια της επιστήμης. Γ. Η εξέλιξη των κοινωνικών επιστημών μέχρι τον 16ο αιώνα Σχολίασε την παρακάτω φράση: Οι Φυσικές Επιστήμες γεννήθηκαν από την καθημερινή ανάγκη να βελτιώσουν οι άνθρωποι τις συνθήκες της ζωής τους και να αντιμετωπίσουν φυσικά φαινόμενα που την απειλούσαν (κατακλυσμός, υπερχείλιση ποταμών, κ.λπ.), ενώ οι Κοινωνικές Επιστήμες άρχισαν να αναπτύσσονται χάρη στην αντιμετώπιση και στην ε- πίλυση κοινωνικών κρίσεων. Δ. Οι κοινωνικές επιστήμες στην Αρχαιότητα Να συζητήσετε στην τάξη τα παρακάτω κείμενα του Αριστοτέλη: «Η κοινωνία τελικώς η συγκειμένη εξ αριθμού τίνος χωρών, είναι η πόλις αύτη κατορθώνει εις άκρον, συντόμως ειπείν, την αυτάρκειαν, συσταθείσα μεν προς διασφάλισιντου στοιχειώδους βίου, υπάρχουσα δε επί τω σκοπώ του ευδαίμονος» (Αριστοτέλη, Πολιτικά 1252). «Επειδή, όπως βλέπουμε, πάσα πόλις είναι είδος τι κοινωνίας και επειδή πάσα κοινωνία έχει συσταθεί προς επίτευξιν αγαθού τίνος -(και τούτο διότι χάριν εκείνου το οποίον θεωρούν αγαθόν πράττουν οι πάντες τα πάντα)-, είναι φανερόν ότι πάσαι μεν αι κοινωνίαι αποβλέπουν εις αγαθόν τι, κατ' εξοχήν όμως εις το σπουδαιότερον πάντων των αγαθών η σπουδαιοτέρα πασών των κοινωνιών και πάσας τας άλλας ως μέρη αυτής περιέχουσα αύτη δε είναι η καλουμένη πόλις, η πολιτειακώς οργανωμένη κοινωνία» (Αριστοτέλη, Πολιτικά 1252). Ε. Θεολογική σκέψη και Κοινωνικές Επιστήμες Σχολίασε το παρακάτω κείμενο του Απόστολου Παύλου: Προς Ρωμαίους επιστολή, κεφ. 1Γ': «1. Πάσα η ψυχή ας υποτάσσηται εις τας α- νωτέρας εξουσίας. Διότι δεν υπάρχει εξουσία ειμή από Θεού - αι δε ούσαι εξουσίαι υπό του Θεού είναι τεταγμέναι. 2. Ώστε ο εναντιούμενος εις την εξουσίαν ε- ναντιούται εις την διαταγήν του Θεού - οι δε εναντιούμενοι θέλουσι λάβει εις ε- αυτούς καταδίκην. 3.Διότι οι άρχοντες δεν είναι φόβος των αγαθών έργων, αλλά των κακών. Θέλει δε να μη φοβάσαι την εξουσίαν; Πράττε το καλόν και θέλεις έ- 13

13 χεις έπαινον παρ' αυτής. 4. Επειδή ο άρχων είναι του Θεοΰ υπηρέτης εις σε προς το καλόν. Εάν όμως πράττης το κακόν, φοβοΰ - διότι δεν φορεί ματαίως την μάχαιραν επειδή του Θεοΰ υπηρέτης είναι, εκδικητής διά να εκτελεί την οργήν κατά του πράττοντος το κακόν. 5. Διά τοΰτο είναι ανάγκη να υποτάσοηαθε ουχί μόνον διά την οργήν, αλλά και διά την συνείδησιν. 6. Επειδή διά τοΰτο πληρώνετε και φόρους- διότι υπηρέται του Θεοΰ είναι εις αυτό τοΰτο ενασχολοΰμενοι. 7. Απόδοτε λοιπόν εις πάντας τα οφειλόμενα, εις όντινα οφείλετε τον φόρον τον φόρον, εις όντινα τον δασμόν τον δασμόν, εις όντινα τον φόβον τον φόβον, εις ό- ντινα την τιμήν την τιμήν». Ο Σπινόζα λέει ότι «η απόλαυση της ατομικής ελευθερίας να κρίνει και να εκφράζεται (η οποία δεν απειλεί οΰτε την ειρήνη οΰτε το δίκιο της πολιτικής κοινότητας) είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της ειρήνης και του πολιτικού δικαίου» (Σπινόζα, Θεολογικοπολιτική Πραγματεία, κεφ. 20). Πώς αντιλαμβάνονται οι διαμαρτυρόμενοι αυτή την αρχή της ελευθερίας και σε τι ακριβώς συνίσταται η ρήξη με τους καθολικοΰς; ΣΤ. Επιστήμη και Κοινωνικές Επιστήμες «Προκειμένου να εξετάσω ό,τι αφορά την επιστήμη αυτή (την Πολιτική) με την ίδια ελευθερία πνεΰματος στην οποία μας έχουν συνηθίσει τα Μαθηματικά, αντί να περιγελάσω, να οικτίρω ή να καταραστώ τις ανθρώπινες πράξεις, μερίμνησα με ιδιαίτερη φροντίδα να τις κατανοήσω. Έτσι, θεώρησα τα ανθρώπινα πάθη -όπως είναι η αγάπη, το μίσος, η οργή, ο φθόνος, η έπαρση, η ευσπλαχνία και οι υπόλοιπες διακυμάνσεις της ψυχής- όχι ως διαστροφές της ανθρώπινης φΰσης αλλά ως ιδιότητες που της ανήκουν, όπως ακριβώς ανήκουν στη φΰση της ατμόσφαιρας η ζέστη, το κρΰο, η κακοκαιρία, ο κεραυνός και άλλα παρόμοια φαινόμενα. Ακόμη και αν είναι ενοχλητικά, ωστόσο είναι αναγκαία και έχουν καθορισμένες αιτίες, μέσω των οποίων προσπαθοΰμε να κατανοήσουμε τη φΰση τους» (Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, κεφ. 1). Σχολίασε το κείμενο με βασικό άξονα αναφοράς τη σχέση μεταξΰ επιστήμης και Κοινωνικών Επιστημών. Ζ. Οι Κοινωνικές Επιστήμες τον 16ο αιώνα Οι Κοινωνικές Επιστήμες τον 16ο αιώνα αναπτΰσσονται με βάση την αρχή του ουτοπικοΰ και ρεαλιστικοΰ λόγου. Αναπτΰξτε τα βασικά χαρακτηριστικά της και συγκρίνετε αυτές τις δΰο αντιλήψεις. 14

14 «Ανάμεσα στα καλώς διοργανωμένα και καλώς κυβερνώμενα βασίλεια, σιε'κει πρώτο το βασίλειο της Γαλλίας, γιατί έχει άριστη νομοθεσία, που ασφαλίζει την ελευθερία του λαοΰ και την ασφάλεια του βασιλιά. Από τους γαλλικούς θεσμούς, ο πιο αξιόλογος είναι εκείνος που καθιέρωσε τα τοπικά κοινοβούλια και τη δικαιοδοσία τους. Ο διοργανωτής των πραγμάτων του βασιλείου αυτοΰ, γνωρίζοντας τη φιλοδοξία των προυχόντων και την αλαζονεία τους, έκρινε ότι ήταν ανάγκη να τους χαλινώσει για να συγκρατούνται. Γνωρίζοντας εξάλλου το μίσος του λαοΰ ε- ναντίον των προυχόντων και θέλοντας να τους ασφαλίσει, δε νόμισε φρόνιμο να αναθέσει το έργο αυτό στο βασιλιά, για να μην υπάρχει βασιλική ευθΰνη έναντι τους, όταν ο βασιλιάς δείχνει ευμένεια στο λαό και έναντι του λαοΰ, όταν δείχνει προτίμηση στους προΰχοντες. Γι' αυτό έβαλε τρίτον για δικαστή, που, χωρίς ευθΰνη του βασιλιά, να χτυπά τους προΰχοντες και να υπερασπίζει το λαό. Καλύτερος και σοφότερος θεσμός δεν μποροΰσε να καθιερωθεί οΰτε πιο δυνατό μέσο για την ασφάλεια του ηγεμόνα να υπάρξει. Από αυτό βγαίνει κι άλλο σπουδαίο συμπέρασμα, ότι οι ηγεμόνες οφείλουν να διευθΰνουν διαμέσου άλλων τα δημόσια πράγματα που συνεπάγονται ευθΰνες και μόνο τις ευεργεσίες τους να τις κάνουν μόνοι τους» (Μακιαβέλλι, Ηγεμόνας, κεφ. 20). Να συζητήσετε το πέρασμα από το ένα καθεστώς στο άλλο που περιγράφεται στο κείμενο. Τεστ αυχοαξιολόγησης 1) Να αναγνωριστεί ο συγγραφέας του παρακάτω κειμένου: «Ως τότε όλα βρίσκονταν σε κατάσταση άλογη και άμετρη. Τον καιρό που ξεκινοΰσε η διακόσμηση του σΰμπαντος, η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας, αρχικά, παρουσίαζαν ίχνη μόνο της φΰσης τους, δίνοντας την εντΰπωση πραγμάτων που έχουν ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί από τον Θεό. Το πρώτο, λοιπόν, βήμα του Θεοΰ ήταν να τα παραλάβει όπως ήταν τότε και να τα ανασχηματίσει μέσω συγκεκριμένων μορφών και αριθμών. Ότι ο Θεός τα παρέλαβε ατελή και τα α- νασυγκρότησε, προσδίδοντάς τους την ΰψιστη δυνατή τελειότητα είναι κάτι που, όπως πάντοτε λέμε, πρέπει να το δεχτοΰμε ως πρωταρχικό δεδομένο». 2) Στον Μεσαίωνα ο όρος «επιστήμη» ταυτιζόταν: α. με την αναγκαία τάξη των πραγμάτων, β. με την εμπειρία, γ. με τον Θεό. 15

15 3) Ποιος ταύτιζε την επιστήμη με την αναγκαία και αιώνια τάξη των πραγμάτων; α. Ο Πλάτωνας, β. Ο Θωμάς Ακινάτης, γ. Ο Αριστοτε'λης. 4) Ποιος είναι ο ορισμός της νεότερης αντίληψης περί επιστήμης; 5) Ο Καρτέσιος πιστεύει ότι η επιστήμη στηρίζεται: α. στο μεθοδικό λόγο, β. στο λόγο της παράδοσης και της Ιστορίας, γ. στη συλλογή εμπειριών. 6) «Η αλήθεια είναι γέννημα της εποχής και όχι της αυθεντίας. Η άγνοιά μας δεν έχει όρια, ας τη μειώσουμε κατά ένα κυβικό χιλιοστό. Γιατί να θέλουμε να είμαστε σοφοί, όταν μπορούμε να γίνουμε κάπως λιγότερο βλάκες; Είχα την εξαιρετική τύχη να πάρω στα χέρια μου ένα όργανο (τηλεσκόπιο), που με αυτό μπορεί να εξετάσει κανείς πιο διεξοδικά ένα στίγμα του σύμπαντος, κάτι λίγο, όχι πολύ. Χρησιμοποιήστε το» (Μ. Μπρεχτ, 0 Βίος τον Γαλιλαίου). Ποιο τύπο σοφού περιγράφει εδώ ο Γαλιλαίος και ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του; 7) Σε ποια διαίρεση της φιλοσοφίας στηριζόταν ο Αριστοτέλης για να περιγράψει την ορθή διακυβέρνηση της Πολιτείας; α. Θεωρητική, β. Πρακτική, γ. Ποιητική. 8) Σε ποια αρχή στηρίχτηκε ο προτεσταντισμός, για να απελευθερώσει τον άνθρωπο και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την αυτόνομη κοινωνική έκφραση του ανθρώπου: α. στην πλήρη και απόλυτη γνώση του Θεού, β. στην πίστη των χριστιανικών αρχών, γ. στην ελευθερία της βούλησης. 9) Ποιες είναι οι βασικές έννοιες που οι Φυσικές Επιστήμες προσφέρουν στις Κοινωνικές Επιστήμες, ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν; 10) Ποια είναι η βασική διαφορά μεταξύ των ουτοπιστών και του Μακιαβέλλι; 16

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ Ε- ΠΙΣΤΗΜΩΝ Θέματα προς συζήτηση 1. Ποιες αντιθέσεις εντοπίζονται στην οργάνωση της μεσαιωνικής κοινωνίας; Πώς αυτές επηρεάζουν την ανατροπή της και προετοιμάζουν τη νέα αστική εποχή; 2. Σε ένα παιχνίδι με το χρόνο, μπορείς να εντοπίσεις τη συνέχεια της κοινωνικής ζωής ενός δουλοπάροικου από τότε που εγκαταλείπει το φέουδο, από τον 13ο περίπου αιώνα, μέχρι και τη Βιομηχανική Επανάσταση; 3. Αφοΰ διαβάσεις το διήγημα του Δ. Χατζή «Ο Σιοΰλας ο ταμπάκος», να εντοπίσεις ομοιότητες με τις συντεχνίες στη Δύση. Αν μεταφερόταν η ιστορία σε κάποια πόλη της Δύσης, σε ποια εποχή θα τοποθετούνταν; 4. Ο συντεχνιακός ή ο βιομηχανικός τρόπος παραγωγής ευνοεί στην ανάπτυξη της επιστήμης; Η απάντησή σου να δικαιολογηθεί και στις δύο περιπτώσεις. 5. Πώς εξηγείται η μεγάλη πληθυσμιακή συσσώρευση στα αστικά κέντρα; Γιατί την ευνόησε η πόλη κι όχι η ύπαιθρος; 6. Ανάμεσα στους δύο τύπους σχέσεων, τον παραδοσιακό-κοινοτικό και τον ουμβατικό-κοινωνικό, ποιον θα προτιμούσες και γιατί; 7. Ποιες επιστήμες κατεξοχήν ενεργοποίησε η νέα μορφή του κράτους, το εθνικό, απολυταρχικό κράτος; 8. Ποια προβλήματα έκαναν αναγκαία την Οικονομική Επιστήμη; 9. Ποια αντίληψη για τη γνώση εντοπίζεται στην Εγκυκλοπαίδεια-, Θεωρείς ότι αυτή η άποψη επιβιώνει σήμερα; Κείμενα προς σχολιασμό και συζήτηση Ο Α. Κοϋρέ, αναφερόμενος στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, γράφει μεταξύ άλλων τα εξής: «...Ο πραγματικός κόσμος δε θεωρείται ή δε συλλαμβάνεται πια ως μια πεπερασμένη και ιεραρχικά διατεταγμένη ολότητα, διαφοροποιημένη ποιοτικά και οντολογικά, αλλά ως ένα ανοιχτό, ακαθόριστο Σύμπαν, ενοποιημένο όχι από την εσωτερική δομή του αλλά μόνο από την ταυτότητα των νόμων και των θεμελιωδών στοιχείων του σε αντίθεση με την παραδοσιακή αντίληψη, που χωρίζει και αντιπαραθέτει τα δύο βασίλεια του γίγνε- 17

17 σθαι και του είναι, δηλαδή της Γης και των Ουρανών, με'οα στο νέο Σύμπαν όλα τα συστατικά τοποθετούνται στο ίδιο οντολογικό επίπεδο. Πρόκειται για ένα Σύμπαν μέσα στο οποίο ταυτίζονται και συνενώνονται η ουράνια και η γήινη Φυσική, μέσα στο οποίο η Φυσική και η Αστρονομία αλληλοεξαρτώνται και ενοποιούνται ως αποτέλεσμα της κοινής τους υποταγής στη Γεωμετρία... Είναι εύκολο να αντιληφθούμε τώρα γιατί, όπως συχνά λέγεται, η κλασική επιστήμη έθεσε ένα ποσοτικό σύμπαν στη θέση του ποιοτικού. Ακριβώς γιατί, όπως το ήξερε πολύ καλά και ο Αριστοτέλης, δεν υπάρχουν ποιότητες στο σύμπαν των αριθμών και των γεωμετρικών σχημάτων. Δεν υπάρχει θέση γι' αυτές στο βασίλειο της Μαθηματικής Οντολογίας» (Α. Κοϋρέ, «Σημασία και εμβέλεια της νευτώνειας σύνθεσης», στο βιβλίο Δυτικός Πολιτισμός, μτφ. Β. Κάλφας-Ζ. Σαρίκας, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1991, σο ). Ερωτήσεις 1. Ποια σημαντική μεταβολή εντοπίζει ο Κοϋρέ ανάμεσα στην παραδοσιακή α- ντίληψη για τον κόσμο και το νέο αντικείμενο της επιστήμης του 17ου αιώνα, τον πραγματικό κόσμο; Τι συνέβαλε σ' αυτή τη μεταβολή; 2. Η ενοποίηση της ουράνιας και της γήινης Φυσικής σε ποιες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές ανταποκρίνεται; 3. Ο Κοϋρέ αναφέρει ότι «η επιστήμη έθεσε ένα ποσοτικό σύμπαν στη θέση του ποιοτικού». Μπορούν να διαπιστωθούν ανάλογες μεταβολές στη νοοτροπία των ανθρώπων της εποχής αλλά και της δικής μας; ( ) Να σχολιάσεις το παρακάτω κείμενο, το οποίο αναφέρεται στη φοιτητική ζωή κατά τον Μεσαίωνα: «Στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, από τον 13ο αιώνα που άρχισαν να ανοίγουν όλο και περισσότερες σχολές, «Η διδασκαλία ήταν προφορική. Ο καθηγητής διάβαζε μεγαλοφώνως σχετικά χωρία από τα επίσημα κείμενα και μετά σχολίαζε. Οι συζητήσεις επικεντρώνονταν κυρίως στο μάθημα της Λογικής και διεξάγονταν με τη διαλεκτική μέθοδο, δηλαδή με την αντιπαράθεση q)αιvoμεvικά αντικρουόμενων πηγών, με τελικό σκοπό να επιτευχθεί μια σύνθεση. Συνήθως οι φοιτητές ανέθεταν σε ένα συμφοιτητή τους να κρατά σημειώσεις από την παράδοση, μετά την οποία κατέληγαν στην ταβέρνα, όπου τις απομνημόνευαν και επιδίδονταν και σε άλλες δημιουργικές δραστηριότητες. «Ύστερα από τέσσερα ή πέντε χρόνια, ο φοιτητής ένιωθε επαρκώς καταρτισμένος (όστε να δώσει τις πρώτες προαγωγικές εξετάσεις με τις οποίες θα αποκτού- 18

18 σε τον τίτλο του κάλφα. Στη συνέχεια περνούσε δύο χρόνια κάνοντας "έκτακτες" ή πρόχειρες παραδόσεις τα απογεύματα, στην πραγματικότητα βοηθώντας τον επιβλέποντα καθηγητή, ο οποίος έκανε την "τακτική" παράδοση το πρωί. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο φοιτητής όφειλε να παρακολουθεί και να συμμετέχει στις εβδομαδιαίες "αναλογίες" (disputatio) του καθηγητή του. Μετά από αυτό, ήταν έτοιμος να δώσει εξετάσεις για να γίνει "μάστορας" (master), οι οποίες κατέληγαν σε μια προφορική "αντιλογία"... Αν και στη διάρκεια του 13ου αιώνα υπήρχαν άφθονοι βιβλιοπώλες γΰρω από τα πανεπιστήμια και οι προχωρημένοι φοιτητές συνήθως κατείχαν τα βασικά κείμενα τα οποία μελετούσαν, η παράδοση και η εξέταση ήταν μόνο προφορικές, και ο φοιτητής έπρεπε να τεκμηριώνει τα επιχειρήματά του Παραθέτοντας μακροσκελή χωρία από τις πηγές» (D. Nicholas, Η Εξέλιξη τον Μεσαιωνικού Κόσμον, σσ ). (2.1.1.) Το παρακάτω κείμενο αναφέρεται σε αστικές αρετές που εμφανίζονται κατά την Αναγέννηση: «Αυτό ήταν το ανήκουστο, το καινούριο: ότι κάποιος διέθετε τα μέσα και, παρ' όλα αυτά, σκεφτόταν τι θα τα κάνει. Διότι στην αρχή "Μην ξοδεύεις περισσότερα από όσα κερδίζεις" ήρθε γρήγορα να προστεθεί και μια ανώτερήτης: "Ξόδευε λιγότερα από όσα κερδίζεις", κάνε οικονομία. Η ιδέα της αποταμίευσης ερχόταν στον κόσμο! Κι εδώ πρόκειται όχι για την καταναγκαστική, αλλά για την εθελούσια αποταμίευση, για την αποταμίευση όχι ως ανάγκη αλλά για την αποταμίευση ως αρετή. Ο οικονόμος νοικοκύρης, ο αποταμιευτής, γίνεται τώρα το ιδανικό ακόμη και των πλουσίων, στο βαθμό που έγιναν αστοί... Η φειδώ εκτιμάται πλέον τόσο πολύ, εξυψώνεται τόσο πολύ ως η κατεξοχήν οικονομική αρετή, ώστε η έννοια της massehzia, της αποδοτικότητας δηλαδή, ταυτίζεται συχνά μαζί της...»όμως για μια ολοκληρωμένη εφαρμογή της αρχής της εξοικονόμησης στην οικονομία (και στη ζωή) δεν απαιτείται μόνο η φειδώ (που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε "οικονομία του υλικού"), αλλά, επίσης, μια ωφέλιμη κατανομή των δραστηριοτήτων και μια προσανατολισμένη στο σκοπό χρήση του χρόνου, καθώς και αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "οικονομία των δυνάμεων". Διότι αυτή κηρύσσει τώρα ο δάσκαλος μας, και μάλιστα επιτακτικά και επίμονα. Η αληθινή αποδοτικότητα πρέπει να εκτείνεται στη διαχείριση τριών πραγμάτων που μας ανήκουν: 1. στην ψυχή μας, 2. στο σώμα μας, και κυρίως 3. στο χρόνο μας. 19

19 Κάνω οικονομία σημαίνει ότι ασκώ μια ωφέλιμη και αξιοπρεπή απασχόληση: "Όλη μου τη ζωή πασχίζω να κάνω χρήσιμα και έντιμα πράγματα". Όμως πάνω από όλα σημαίνει ότι εν γένει απασχολούμαι: "Δε χρησιμοποιώ το σώμα, την ψυχή και το χρόνο μου παρά μόνο με λογικό τρόπο. Προσπαθώ να διατηρώ από αυτά όσο γίνεται περισσότερα και ει δυνατό να μη χάνω τίποτα". Το βασικό ωστόσο είναι: "Μακριά από την αργία!"» (Β. Ζόμπαρτ, Ο Αστός, μτφ. Κ. Κουτσουρέλης, Νεφέλη, Αθήνα 1998, σσ ). Ερωτήσεις 1. Ποια διαφορά εντοπίζεις ως προς τη σχέση με το χρήμα και το χρόνο ανάμεσα στο φεουδαρχικό και στον αστικό τρόπο ζωής; 2. Πώς βλέπεις να συνδέεται η ηθική με την οικονομία; «Η μεγαλούπολη υπήρξε πάντα η έδρα της χρηματικής οικονομίας. Εδώ η πολλαπλότητα και η συγκέντρωση της οικονομικής συναλλαγής προσδίδει στα μέσα αυτής της συναλλαγής μια σπουδαιότητα που η πενιχρότητα του αγροτικού ε- μπορίου δε θα επέτρεπε. Η οικονομία του χρήματος και η κυριαρχία της νόησης συνδέονται εσωτερικά. Έχουν την ίδια ρεαλιστική στάση απέναντι στους ανθρώπους και στα πράγματα και στη στάση αυτή πολλές φορές μια τυποκρατική δικαιοσύνη συνδυάζεται με μια ψυχρή σκληρότητα... Το χρήμα έχει σχέση μόνο με ό,τι είναι κοινό σε όλους ερωτά για την ανταλλακτική αξία, ανάγει κάθε ποιότητα και ατομικότητα στο ερώτημα: πόσο κάνει; Όλες οι στενές, συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ προσώπων βασίζονται στην ατομικότητά τους, ενώ στις ορθολογικές σχέσεις ο άνθρωπος υπολογίζεται ως αριθμός, ως ένα στοιχείο το οποίο είναι αυτό καθεαυτό αδιάφορο. Μόνο το αντικειμενικό, μετρήσιμο επίτευγμα έχει ενδιαφέρον. Έτσι, ο άνθρωπος της μεγαλούπολης υπολογίζει τους ε- μπόρους του και τους πελάτες του, τους υπηρέτες του και πολλές φορές ακόμη και τα πρόσωπα με τα οποία είναι υποχρεωμένος να έχει κοινωνικές σχέσεις...»η σύγχρονη μεγαλούπολη εφοδιάζεται ολοκληρωτικά σχεδόν από την παραγωγή για αγορά, δηλαδή, από εντελώς άγνωστους αγοραστές, οι οποίοι πρακτικά δεν εισέρχονται ποτέ ως πρόσωπα στο οπτικό πεδίο του παραγωγού. Διαμέσου αυτής της ανωνυμίας τα συμφέροντα κάθε πλευράς αποκτούν μια αμείλικτη ρεαλιστικότητα...η χρηματική οικονομία κυριαρχεί στη μεγαλούπολη έχει εκτοπίσει τα τελευταία επιβιώματα της οικογενειακής παραγωγής και της άμεσης ανταλλαγής των αγαθών - ελαχιστοποιεί, από μέρα σε μέρα, το ποσοστό της εργασίας που γίνεται με απευθείας παραγγελία του πελάτη. 20

20 «Χρειάζεται μόνο να υπογραμμιστεί ότι η μεγαλούπολη είναι το αυθεντικό πεδίο αυτού του πολιτισμού, ο οποίος υπερβαίνει κάθε προσωπική ύπαρξη. Εδώ στα κτίρια και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στα θαύματα και στις ανέσεις της τεχνολογίας που κερδίζει έδαφος, στους σχηματισμούς της κοινοτικής ζωής και στους ορατούς θεσμούς του κράτους, εμφανίζεται τέτοια κατακλυσμική πληρότητα αποκρυσταλλωμένου και αποπροσωποποιημένου πνεύματος, ώστε η προσωπικότητα δεν μπορεί να διατηρηθεί κάτω από την πίεσή της. Από τη μια μεριά, η ζωή γίνεται απείρως εύκολη για την προσωπικότητα, υπό την έννοια ότι της παρέχονται ερεθίσματα, ενδιαφέροντα, χρήσεις του χρόνου και συνείδηση από ό- λες τις πλευρές. Μεταφέρουν το πρόσωπο σαν να βρίσκεται μέσα σε ένα ρεύμα και σχεδόν δε χρειάζεται να κολυμπήσει. Από την άλλη μεριά, όμως, η ζωή συγκροτείται όλο και περισσότερο από εκείνα τα απρόσωπα περιεχόμενα και τις α- πρόσωπες προσφορές που τείνουν να εκτοπίσουν τις αυθεντικές προσωπικές αποχρώσεις και μοναδικότητες. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο άνθρωπος επικαλείται στον ύψιστο βαθμό τη μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα προκειμένου να διασώσει τον πιο προσωπικό πυρήνα του. Είναι υποχρεωμένος να εξογκώνει αυτό το προσωπικό στοιχείο για να εξακολουθήσει να γίνεται ακουστός ακόμη και στον εαυτό του» (G. Simmel, Πόλη και Ψνχή, μτφ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Έρασμος, Αθήνα 1993). Ερωτήσεις 1. Το παραπάνω κείμενο, αν και κυκλοφόρησε στις αρχές του αιώνα, στο 1903, θεωρείς ότι εκφράζει το πνεύμα που επικρατεί στις σύγχρονες πόλεις; 2. Πώς διαμορφώνεται η ατομικότητα στις πόλεις και ποια προβλήματα συναντά; 3. Πώς η οργάνωση της ζωής στις πόλεις εκτόπισε τις παραδοσιακές σχέσεις; (2.1.6.) Μ. Βέμπερ: «Η στρατολόγηση των εργατικών δυνάμεων» «Η στρατολόγηση των εργατικών δυνάμεων για τη νέα μορφή της παραγωγής, ό- πως αναπτύχθηκε από τον 18ο αιώνα στην Αγγλία και στηριζόταν στη συγκέντρωση όλων των μέσων παραγωγής στα χέρια του επιχειρηματία, συντελέστηκε με πάρα πολύ αυστηρά μέσα εξαναγκασμού, και μάλιστα έμμεσα. Εδώ ανήκει προπάντων ο νόμος των φτωχών και ο νόμος των μαθητευομένων της βασίλισσας Ελισάβετ. Τα μέτρα αυτά ήταν αναγκαία λόγω του μεγάλου αριθμού των περιπλανώμενων ανθρώπων στη χώρα, τους οποίους η επανάσταση έκανε άπορους με το αγροτικό καθεστώς... Όποιος δεν αναλάμβανε εκούσια μια εργασία κλεινόταν στο αναμορφωτήριο με την αυστηρή πειθαρχία του και αυτόν ο οποίος άφηνε την 21

21 εργασία του δίχως την άδεια του μάστορα ή του επιχειρηματία τον μεταχειρίζονταν σαν αλήτη. Δεν υποστηριζόταν κανένας άνεργος, εκτός του αναγκαστικού εγκλεισμού του στο αναμορφωτήριο. Με τον τρόπο αυτό, στρατολογήθηκαν οι πρώτες εργατικές δυνάμεις για το εργοστάσιο» ( Μ. Βέμπερ, Η Γέννηση τον Σύγχρονον Καπιταλισμού, μτφ. Μ. Κυπραίος, εκδ. Παπαζήση, σο ). Οι εφευρέσεις «...Όλοι οι εφευρέτες τον 17ο αιώνα δοΰλευαν με σκοπό να μειώσουν το κόστος παραγωγής. Βέβαια, ο τΰπος του εφευρέτη ήταν παλαιότερος. Αλλά, αν κανείς ε- ξετάσει τις κατασκευές του μεγαλύτερου εφευρέτη της προκαπιταλιστικής εποχής Λεονάρντο Ντα Βίντσι -τότε το πείραμα έγινε στην περιοχή της τέχνης και όχι της επιστήμης-, θα παρατηρήσει ότι οι εφευρέσεις δεν έγιναν με σκοπό να επιτευχθεί η μείωση του κόστους της παραγωγής, αλλά η έλλογη υπερνίκηση των τεχνικών προβλημάτων καθεαυτό. Οι εφευρέτες της προκαπιταλιστικής εποχής δοΰλευαν εμπειρικά: οι εφευρέσεις τους είχαν ως επί το πλείστον το χαρακτήρα της σύμπτωσης. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα μεταλλεία, και τα προβλήματά τους αναπτύχθηκαν σε σχέση με εκείνα της τεχνικής εξέλιξης. Ένας θετικός νεωτερισμός για τη φΰση της εφεΰρεσης ήταν ο πρώτος έλλογος νόμος της πατέντας, ο αγγλικός νόμος του 1623, ο οποίος περιέχει όλους τους ουσιαστικούς ορισμούς ενός σύγχρονου νόμου. Ενώ μέχρι εκείνη την εποχή η εκμετάλλευση των εφευρέσεων ρυθμιζόταν με την πληρωμή ενός ποσού για ένα δεδομένο προϊόν, ο νόμος του 1623 περιορίζει την προστασία της εφεύρεσης σε δεκατέσσερα χρόνια και συνδέει τη μεταγενέστερη δυνατότητα εκμετάλλευσης από κάθε επιχειρηματία με επαρκή δικαιώματα για τον αρχικό εφευρέτη. Χωρίς αυτά τα κίνητρα του νόμου, δε θα ήταν δυνατές οι κρίσιμες εφευρέσεις του 18ου αιώνα στην περιοχή της υφαντουργικής βιομηχανίας» (Μ. Βέμπερ, Η Γέννηση τον Σύγχρονον Καπιταλισμού, μτφ. Μ. Κυπραίος, εκδ. Παπαζήση, σ. 264). Ερώχηση-Άσκηση Αφού σχολιάσεις τα παραπάνω κείμενα, να συζητήσετε στην τάξη το ρόλο της νομοθεσίας στην εκβιομηχάνιση. (2.2.) Πριν απαντήσεις στις ερωτήσεις, να διαβάσεις πρώτα και τα τέσσερα εδάφια που ακολουθούν. (I) Ντεκάρτ, , «...Το σχέδιο μου δεν ήταν να εξηγήσω τα Πάθη σαν ρήτορας ούτε και σαν ηθικός φιλόσοφος, αλλά μόνο ως φυσικός». (II) Σπινόζα, Ηθική, μέρος III, «...Η φύση είναι πάντοτε η ίδια και παντού ενι- 22

22 αια.,.οι νομοί και οι κανόνες της φύσης με τους οποίους τα παντα γεννιούνται και μεταβάλλονται είναι παντού και πάντοτε οι αυτοί...θα πραγματευτώ λοιπόν τη φΰση και τη δΰναμη των συναισθημάτων, αλλά και τη δΰναμη την οποία μπορεί να ασκήσει η ψυχή σε αυτά, αναλΰοντας τις πράξεις και τις ορέξεις των ανθρώπων σαν να επρόκειτο για γραμμές, επκράνειες και όγκους». Ερωτήσεις 1. Πώς αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος σε σχέση με τη φΰση, σΰμφωνα με τα παραπάνω κείμενα; 2. Διαπιστώνεις κάποια διαφορά ανάμεσα στους φυσικοΰς νόμους και σε εκείνους που διέπουν τον άνθρωπο; 3. Σΰμφωνα με ποιο υπόδειγμα εξετάζονται τα φυσικά φαινόμενα και η ανθρώπινη φΰση; (III) Μοντεσκιέ, Το Πνεύμα των Νόμων, I, i. «Οι νόμοι, στην πιο ευρεία τους σημασία, είναι αναγκαίες σχέσεις που απορρέουν από τη φΰση των πραγμάτων και, υπ' αυτή την έννοια, όλα τα όντα έχουν τους νόμους τους- η θεότητα έχει τους νόμους της, ο υλικός κόσμος έχει τους νόμους του, οι ανώτερες από τον άνθρωπο διάνοιες έχουν τους νόμους τους, τα ζώα έχουν τους νόμους τους, ο άνθρωπος έχει τους νόμους του...»τα επιμέρους νοήμονα όντα μπορεί να έχουν νόμους που τα ίδια έχουν φτιάξει έχουν όμως και νόμους που δεν έχουν φτιάξει... Προτοΰ ακόμη φτιαχτοΰν νόμοι, υπήρχαν δυνατές σχέσεις δικαιοσύνης. Το να ποΰμε ότι δίκαιο και άδικο είναι μόνο ό,τι επιτάσσουν ή απαγορεΰουν οι θετικοί νόμοι είναι σαν να λέμε ό- τι, προτοΰ χαραχτεί ένας κΰκλος, όλες οι ακτίνες δεν ήταν ισομήκεις... «Αλλά ο νοητός κόσμος πολΰ απέχει από το να κυβερνάται εξίσου καλά με το φυσικό κόσμο. Γιατί, μολονότι ο πρώτος έχει και αυτός νόμους, από τη φΰση τους αμετάβλητους, ωστόσο δεν τους ακολουθεί σταθερά όπως ο φυσικός κόσμος ακολουθεί τους δικοΰς του...» Ερωτήσεις 1. Ποιες διαφορές και ομοιότητες εντοπίζει ο Μοντεσκιέ στους φυσικοΰς και στους κοινωνικοΰς νόμους; 2. Διαπιστώνεται κάποια διαφορά ανάμεσα στους φυσικοΰς και τους ανθρώπινους νόμους; Διαπιστώνεται, επίσης, και μια τάση για τον περιορισμό της απόκλισής τους; 23

23 (IV) Καντ, Κριτική τον Καθαρού Λόγον, Α 125. «Άρα εμείς οι ίδιοι εισάγουμε την τάξη και την κανονικότητα στα φαινόμενα τα οποία ονομάζουμε φύση, και αυτά δε θα μπορούσαμε να τα βρούμε εκεί μέσα (στη φύση) αν δεν τα είχαμε πρωταρχικά θέσει εκεί εμείς οι ίδιοι ή η φύση του πνεύματος μας... Το τι είναι ο νους το εξηγήσαμε παραπάνω με διάφορους τρόπους... Τώρα μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε ως την ικανότητα για τους κανόνες... Οι κανόνες, εφόσον είναι αντικειμενικοί, ονομάζονται νόμοι... Ο νους δεν είναι α- πλώς μια ικανότητα για το σχηματισμό κανόνων με σύγκριοη των φαινομένων - ο ίδιος είναι η νομοθεσία για τη φύση, δηλαδή χωρίς νου δε θα υπήρχε πουθενά φύση, δηλαδή συνθετική ενότητα του πολλαπλού των φαινομένων σύμφωνα με κανόνες: πραγματικά, τα καθαυτό φαινόμενα δεν μπορούν να συμβαίνουν έξω από μας... Όλοι οι εμπειρικοί νόμοι είναι μόνο ιδιαίτεροι καθορισμοί των καθαρο^ν νόμων του νου, σε αυτούς υπάγονται και προς αυτούς ρυθμίζονται εκείνοι για να καταστούν δυνατοί και να προσλάβουν τα φαινόμενα τη νομοτελειακή popq)i] τους...» Ερωτήσεις 1. Ποιος είναι ο νομοθέτης, σύμφωνα με τον Καντ; 2. Ποια διαφορά εντοπίζεις ανάμεσα (πα δύο πρώτα εδάφια (Ι-ΙΙ) και σε αυτό; Ψυχαγωγικές ενασχολήσεις - Εφόσον παρακολουθήσετε τηνταινία «1900» του Μ.Μπερτολούτσι, στη συνέχεια συζητήστε τις συνθήκες στις οποίες ζούσαν την εποχή της φεουδαρχίας οι αγρότες και τη θέση τους την εποχή της εκβιομηχάνισης. - Εφόσον διαβάσετε το έργο του Ο. Έκο Το όνομα του Ρόδου και δείτε την ομώνυμη ταινία, μπορείτε να σκεφτείτε ή να συζητήσετε, μεταξύ άλλων, πώς εκφράζονται στον τρόπο ζωής και στις αντιλήψεις η επίσημη πολιτική και οι αντιδράσεις απέναντι σε αυτή. - Εφόσον παρακολουθήσετε την ταινία «Η έβδομη σφραγίδα» του Τ. Μπέργκμαν, που αναφέρεται στην πανούκλα κατά τον Μεσαίωνα, να συζητήσετε πώς περιγράφεται η ατμόσφαιρα του ηθικού και πνευματικού χάους και η υπαρξιακή α- γωνία των ανθρώπων της εποχής, τα συμπτώματα της παρακμής του Μεσαίωνα. - Αφού διαβάσετε το μυθιστόρημα του Ντ. Ντεφόου, Η Πανούκλα στο Λονδίνο, (μτφ. Τ. Συμεωνίδης, εκδ. Κριτική 1988) το οποίο αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στο Λονδίνο και σε άλλες πόλεις στην Αγγλία του Που αιώνα, να συζητήσετε τη νοσηρή εποχή που προηγείται της Βιομηχανικής Επανάστασης, τις συμπεριφορές και τους τρόπους αντίστασης των ανθρώπων απέναντι στους κινδύνους της ζωής τους. 24

24 - Αφού διαβάσετε το πασίγνωστο μυθιστόρημα του ίδιου συγγραφέα Ροβινσώνας Κροΰσος, να σχολιάσετε πώς δίνεται το πρότυπο του δυτικού ανθρώπου, ο οποίος κατορθώνει να υπαγάγει τη φΰση στους σκοποΰς του. - Αφοΰ διαβάσετε το μυθιστόρημα του Μ. Τουρνιέ, Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή, στο οποίο ο συγγραφέας ξαναγράφει το μυθιστόρημα του Ντ. Ντεφόου, Ροβινσώνας Κροΰσος, να συζητήσετε πώς και γιατί στο μυθιστόρημα του Τουρνιέ μεταβάλλονται ριζικά οι σχέσεις ανάμεσα στον Ροβινσώνα Κροΰσο και στον ιθαγενή Παρασκευά σε σχέση με το κλασικό μυθιστόρημα. - Μετά την ακρόαση του Ντον Τζοβάνι του Μότσαρτ, σκεφτείτε ή συζητήστε τη σχέση κριτικού λόγου και πάθους η οποία αναδύεται μέσα από το έργο. - Φτιάξτε έναν κατάλογο μουσικών έργων από την Αναγέννηση μέχρι τον 18ο αιώνα και, αφού βρείτε κάποια από αυτά, ζητήστε από τους καθηγητές να ακούγονται στο σχολείο για λίγες μέρες κατά τη διάρκεια του διαλείμματος. Τεστ αυτοαξιολόγησης 1) Οι άνθρωποι κατά τη μεσαιωνική εποχή α. κατανάλωναν περισσότερα από όσα παρήγαν, β. παρήγαν περισσότερα από όσα κατανάλωναν, γ. όσα κατανάλωναν τόσα και παρήγαν. 2) Να υπογραμμίσετε ποιες από τις παρακάτω πόλεις αναδεικνύονται σε μητροπόλεις του παγκόσμιου εμπορίου κατά τον 17ο αιώνα. Αθήνα, Άμστερνταμ, Μαδρίτη, Ρώμη, Λονδίνο, Πράγα 3) α. Πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση είχαν πέσει οι τιμές των προϊόντων (σωστό-λάθος). β. Με τη Βιομηχανική Επανάσταση ανεβαίνει το κόστος παραγωγής των προϊόντων (σωστό-λάθος). 4) Βρείτε τις αντιστοιχίες κοινότητα κοινωνία α. αυθόρμητες σχέσεις β. αλλοτριωμένες σχέσεις γ. δεσμοί συγγένειας δ. συμβατικές σχέσεις ε. σχέσεις φυσικής ισχύος στ. άμεσες σχεσεις 25

25 5) Οι νόμοι στην απόλυτη μοναρχία ορίζονται: α. από το λαό, β. το Σύνταγμα, γ. από το μονάρχη. 6) Ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα στο Θεϊκό και στο Φυσικό Δίκαιο; 7) Βρείτε τις αντιστοιχίες μερκαντιλισμός φυσιοκρατία α. πολιτική δασμών σε προϊόντα άλλων χωρών β. q)opoλoγία της γης γ. ελευθερία συναλλαγών δ. προνόμια στους εμπόρους ε. σκοπός η οικονομική ευημερία 8) Ποιοι θεωρητικοί ξεχωρίζουν τη φΰση από την ανθρώπινη σκέψη και από την κοινωνία; Ντεκάρτ Σπινόζα Χιουμ Μοντεσκιέ Καντ 9) Ποιοι από τους παρακάτω θεωρητικοΰς ανήκουν στην κίνηση για τη συγγρα- <ρή της Εγκυκλοπαίδειας; Ντεκάρτ, Βολταίρος Ρουσσώ Χιουμ Τυργκό Ντ' Αλαμπέρ Βάκων Ακινάτης Ντιντερό 10) Που βασίζεται η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα; α. στις αρχές της θρησκείας, β. στις μεθόδους των Μαθηματικών, γ. στους νόμους που συνάγονται από την εμπειρία. 26

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΘΕΜΕΛΙΩΤΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 3.1. Πολιτική Θέματα προς συζήτηση 1. Υπάρχουν περιστάσεις στην κοινωνική ζωή οι οποίες παρουσιάζουν κοινά με τη φυσική κατάσταση όπως την περιέγραψε ο Χομπς; Να δώσετε ορισμένα παραδείγματα. 2. Θα μπορούσες να περιγράψεις πράξεις, από την προσωπική, τη σχολική και την κοινωνική ζωή, οι οποίες παραπέμπουν στις θεωρίες του Κοινωνικού Συμβολαίου-, Βλέπεις να βασίζονται σε όρους ισότητας ή ανισότητας; Ποιες οι συνέπειες από την ύπαρξη του ενός ή του άλλου όρου; Θεωρείς ότι εξομαλύνεται η ανισότητα με την πράξη της σύμβασης; Κείμενα (I). Τ. Χομπς, Λεβιάθαν, XI: «Σκοπός της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια μοναδική και στιγμιαία απόλαυση είναι, αντίθετα η εξασφάλιση της ι- κανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών διά παντός. Συνεπώς, οι θεληματικές πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων τείνουν όχι μόνο στην κατάκτηση, αλλά και στην εξασφάλιση μιας ευτυχισμένης ζωής... Και πρώτο λόγο, λοιπόν, θεωρώ ως γενική διάθεση του ανθρώπινου είδους στο σύνολο του την αιώνια και ασίγαστη επιθυμία για ισχύ και ακόμη μεγαλύτερη ισχύ, που σταματά μόνο με το θάνατο. Η αιτία αυτής της διάθεσης δεν είναι πάντοτε ότι ο άνθρωπος προσδοκά απολαύσεις μεγαλύτερες από όσες έχει ήδη δοκιμάσει ή ότι δεν μπορεί να ικανοποιηθεί με μια μέτρια ισχύ. Είναι ότι δεν μπορεί να σιγουρέψει την ισχύ και τα μέσα για την ευζωία που επί του παρόντος διαθέτει, χωρίς να τα αυξήσει... Η επιθυμία για άνεση και σαρκική απόλαυση προδιαθέτει τον άνθρωπο στην υ- πακοή σε μια κοινή εξουσία. Η επιθυμία για γνώση και ειρηνικά επιτηδεύματα προδιαθέτει τους ανθρώπους να υπακούουν σε μια κοινή εξουσία πράγματι, στο βαθμό που αυτή η επιθυμία εμπεριέχει και μια επιθυμία ευμάρειας, συνεπάγεται την ανάθεση της προστασίας σε μια εξουσία διαφορετική από τη δική μας. XVII: «Ο τελικός λόγος, στόχος ή σκοπός για τον οποίο οι άνθρωποι (που εκ φύσεως αγαπούν την ελευθερία και την κυριαρχία επί των άλλων) επιβάλλουν περιορισμούς στον εαυτό τους (περιορισμούς που χαρακτηρίζουν τη ζωή σε μια 27

27 πολιτική κοινότητα) είναι η πρόνοια για την αυτοσυντήρησή τους και, κατ' επέκταση, για μια πιο ευχάριστη ζωή η απεμπλοκή τους, με άλλα λόγια, από την ά- θλια κατάσταση του πολέμου, που αναγκαστικά απορρέει από τα φυσικά πάθη, όσο δεν υφίσταται μια ορατή εξουσία που να τους προκαλεί δέος και να τους δεσμεύει, με το φόβο της τιμωρίας, να εκτελούν τις συμβάσεις τους...»υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος συγκρότησης κοινής εξουσίας, ικανής να προστατεύει τους ανθρώπους από τις έξωθεν εισβολές και τις μεταξύ τους α- δικοπραγίες, και να τους παρέχει ασφάλεια έτσι ώστε να ζουν ικανοποιημένοι, συντηρούμενοι από την εργασία τους και τους καρπούς της γης. Ο τρόπος είναι ο εξής: όλοι εκχωρούν ολόκληρη τη δύναμη και την ισχύ τους σε ένα άνθρωπο ή σε μια συνέλευση ανθρώπων, στο πλαίσιο της οποίας είναι δυνατή, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, η αναγωγή όλων των βουλήσεων σε μία... Ιδού λοιπόν η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο Θεό, την ειρήνη και τη διαφέντεψή μας». (Τ. Χομπς, Λεβιάθαν, μτφ. Α. Μεταξόπουλος-Γ. Πασχαλίδης, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1988). Ερωτήσεις 1. Η έμφαση στα πάθη του ανθρώπου εξυπηρετεί το χομπσιανό πολιτικό επιχείρημα; 2. Διακρίνεις να προβάλλεται στο παραπάνω κείμενο ένας τύπος πράξης ο οποίος πολύ αργότερα, σύμφωνα με τη βεμπεριανή ορολογία, αποκαλείται «ορθολογικός κατά το σκοπό»; (II). Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία Περί Διακυβερνήσεις, XIX, 211: «Όποιος επιθυμεί να μιλήσει με κάποια σαφήνεια για το ζήτημα της διάλυσης της κυβέρνησης πρέπει πρώτα από όλα να διακρίνει μεταξύ της διάλυσης της κοινωνίας και της διάλυσης της κυβέρνησης... (220) Όταν διαλύεται η κυβέρνηση, ο λαός είναι ε- λεύθερος να μεριμνήσει για τη σύμπυξη νέας νομοθετικής εξουσίας, διαφορετικής από την άλλη, με την αλλαγή των προσώπων ή της μορφής αμφοτέρων, ό- πως θα κρίνει καλύτερο για την ασφάλεια ή το συμφέρον του. Διότι η κοινωνία δεν μπορεί να χάσει, λόγω του λάθους κάποιου άλλου, το εγγενές και πρωτογενές δικαίωμα της αυτοσυντήρησής της, την οποία μόνο η καθιερωμένη νομοθετική εξουσία μπορεί να της εξασφαλίσει με τη δίκαιη και αδέκαστη εφαρμογή των νόμων που θεσπίζει». (Τζων Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία περί Διακυβερνήσεις, εισαγωγή - μτφ. - σχόλια: Π. Κιτρομηλίδης, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1990). 28

28 Ερωτήσεις 1. Με βάση το παραπάνω κείμενο, ποια είναι η προέλευση της κυβέρνησης και που οφείλει τη νομιμοποίηση της; 2. Ταυτίζεται η κυβέρνηση με την κοινωνία, σύμφωνα με τον Λοκ; 3. Ποιες διαφορές εντοπίζεις σε σχέση με τη θεωρία του Χομπς; 4. Μπορούν αυτές να συνδεθούν με τις ιστορικές συνθήκες της εποχής καθενός; (III): «... Αφού η δύναμη και η ελευθερία κάθε ανθρώπου είναι τα πρωταρχικά όργανα της συντήρησής του, πώς θα τα δεσμεύσει χωρίς να βλάψει τον εαυτό του και χωρίς να παραμελήσει τη φροντίδα που του οφείλει; Η δυσκολία αυτή που τίθεται εκ νέου στο θέμα μου μπορεί να διατυπωθεί με τους ακόλουθους όρους: "Να βρεθεί μια μορφή ένωσης που θα υπερασπίζει και θα προστατεύει με όλη την κοινή δύναμη το πρόσωπο και τα αγαθά κάθε μέλους και με την οποία ο καθένας, αν και ενωμένος με τους άλλους, δε θα υπακούει παρά μόνο στον εαυτό του και θα είναι εξίσου ελεύθερος όπως και προηγουμένως". Αυτό είναι το θεμελιώδες πρόβλημα στο οποίο και δίνει λύση το κοινωνικό συμβόλαιο. Οι όροι του συμβολαίου αυτού είναι έτσι προσδιορισμένοι από τη φύση της πράξης, ώστε και η παραμικρή τροποποίηση θα τους καθιστούσε άσκοπους και άκυρους και κατά τρόπο ώστε, αν και μπορεί να μη διατυπώθηκαν ποτέ ρητά, ωστόσο είναι παντού οι ίδιοι, παντού γίνονται υπόρρητα αποδεκτοί και αναγνωρίζονται, και μάλιστα σε τέτοιο σημείο ώστε, αν παραβιαστεί το κοινωνικό συμβόλαιο, ο καθένας ανακτά τα πρώτα του δικαιώματα και τη φυσική του ελευθερία, χάνοντας τη συμβατική ελευθερία χάρη της οποίας αρνήθηκε τη φυσική». (Ζ.-Ζ. Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, 1,6, μτφ. Ε. Αγγελίδης, Επίκουρος Καθηγητής Παντείου Παν/μίου). Ερωτήσεις 1. Σε ποιους όρους βασίζεται το Κοινωνικό Συμβόλαιο; 2. Ποιες οι συνέπειες από την παραβίαση κάποιου από τους όρους του; 3. Ποια είναι η προέλευση της πολιτικής εξουσίας; 4. Ποιες διαφορές εντοπίζεις ανάμεσα στο ρουσσωικό, στο χομπσιανό και στο λοκιανό κοινωνικό συμβόλαιο; (IV), i: «Άτομα που παράγουν μέσα στην κοινωνία - άρα η κοινωνικά καθορισμένη παραγωγή των ατόμων αποτελεί φυσικά την αφετηρία. Ο ατομικός και απομονωμένος κυνηγός και ψαράς, από όπου ξεκινούν οι Σμιθ και Ρικάρντο, α- νήκει στις κοινότοπες φαντασιώσεις των Ροβινσωνιάδων του 18ου αιώνα, που με κανέναν τρόπο δεν εκφράζουν, καθώς φαντάζονται οι ιστορικοί του πολιτισμού, απλώς μια αντίδραση απέναντι στην υπερεκλέπτυνση και μια επιστροφή σε 29

29 κάποια παρεξηγημένη φυσική ζωή. Άλλο τόσο δε βασίζεται σε τέτοιας λογής νατουραλισμό και το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσσώ, που σχετίζει και συνδέει με σύμβαση υποκείμενα από φυσικού τους ανεξάρτητα. Αυτή είναι η επίφαση, η αισθητική και μόνο επίφαση των μικρών και μεγάλων Ροβινσωνιάδων. Πρόκειται, αντίθετα, για το προανάκρουσμα της "αστικής κοινωνίας", που από τον 16ο αιώνα ετοιμαζόταν και τον 18ο έκανε τεράστια βήματα προς την ωριμότητά της. Σε αυτή την κοινωνία του ελεύθερου ανταγωνισμού, το άτομο εμφανίζεται αποσπασμένο από τους φυσικούς δεσμούς, κ.λπ., που σε προηγούμενες ιστορικές εποχές το έκαναν εξάρτημα ενός ορισμένου, περιορισμένου ανθρώπινου συγκροτήματος» (Κ. Μαρξ, Grundrisse. Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, μτφ. Δ. Διβάρης, εκδ. Στοχαστής, σ. 53). (IV), ίί: «Αν υποτεθεί η εξουσία ως βάση του Δικαίου, όπως το κάνει ο Χομπς και άλλοι, τότε το Δίκαιο, ο νόμος κ.ο.κ. είναι απλώς το σύμπτωμα, η έκφραση άλλων σχέσεων πάνω στις οποίες στηρίζεται η κρατική εξουσία. Η υλική ζωή των ατόμων, η οποία δεν εξαρτάται σε καμιά περίπτωση από την απλή θέλησή τους, και ο τρόπος παραγωγής είναι η πραγματική βάση του κράτους και παραμένει σε όλα τα στάδια, στα οποία είναι ακόμη αναγκαίος ο καταμερισμός της εργασίας και η ατομική ιδιοκτησία, εντελώς ανεξάρτητος από τη θέληση των ατόμων. Αυτές οι πραγματικές σχέσεις δε δημιουργήθηκαν σε καμιά περίπτωση από την κρατική εξουσία - μάλλον οι υλικοί όροι της ζωής τους είναι η δύναμη που δημιουργεί αυτή την εξουσία (Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, «Η Γερμανική Ιδεολογία», στο Κ. Μαρξ, Για το κράτος, μτφ. Τ. Κυπριανίδης, εκδ. Εξάντας 1989, σ. 38). Ερώτηση Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του Κοινωνικού Συμβολαίου, το κράτος προέρχεται από τις συμβάσεις ανάμεσα σε ελεύθερα και ίσα άτομα. Πού οφείλεται, κατά τον Μαρξ, η εξήγηση αυτή; Γιατί δεν τον βρίσκει σύμφωνο, πού τοποθετεί την εξήγηση σχετικά με την προέλευση του κράτους; Οικονομία Θέματα προς συζήτηση 1. Παρατηρείς να συμπεριφέρεσαι ως homo economicus, Σε ποιες εκδηλώσεις της συμπεριφοράς στον εαυτό σου και σε άλλους το βλέπεις; 2. Ποιο το επιχείρημα του Ρικάρντο για την ελευθερία του εμπορίου; Πρόκειται για μια ιδέα που έχει μόνο ιστορική αξία ή βλέπεις να υιοθετείται σήμερα; 30

30 S. Αν γινόταν μια συζήτηση για τη σχέση κράτους-οικονομίας ανάμεσα στον Σμιθ, στον Μαρξ και στον Κέυνς, σε ποια σημεία θα διαφωνούσαν; 4. Οι θεμελιωτές της Πολιτικής Οικονομίας δεν είχαν ασχοληθεί αποκλειστικά και μόνο με την Οικονομία. Χαρακτηριστικά, ο Σμιθ ήταν καθηγητής Λογικής και Ηθικής Φιλοσοφίας, ο Μαρξ ήταν φιλόσοφος και πολιτικός θεωρητικός, ο Κέυνς είχε μελετήσει Φιλοσοφία έχοντας καθηγητές τον Γουάιτχεντ και τον Ράσσελ. Ποια επίδραση άσκησε η ευρύτητα των πνευματικών τους ενασχολήσεων στο έργο τους; Κείμενα (I). Όπως γράφει ο Άνταμ Σμιθ στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων: «Και είναι καλό που η φύση μάς εξαπατά με τον τρόπο αυτό. Είναι αυτή η εξαπάτηση που μας διεγείρει και κρατά σε συνεχή κίνηση το ανθρώπινο γένος και τις δραστηριότητές του. Είναι αυτή που αρχικά ώθησε τους ανθρώπους να καλλιεργήσουν τη γη, να χτίσουν σπίτια, να ιδρύσουν πόλεις και πολιτείες, να εφεύρουν και να βελτιώσουν όλες τις επιστήμες και τις τέχνες που εξευγενίζουν και διανθίζουν την ανθρώπινη ζωή και που έχουν αλλάξει εντελώς ολόκληρη την όψη της υδρογείου, που έχουν μετατρέψει τα άγρια δάση της φύσης σε κοιλάδες καλλιεργήσιμες και εύφορες, που έκαναν τον αχανή και άκαρπο ωκεανό μια καινούρια πηγή διατροφής και το μεγάλο δρόμο επικοινωνίας μεταξύ των διαφορετικών εθνών της Γης... Είναι εντελώς ανώφελο που ο υπερήφανος και χωρίς αισθήματα γαιοκτήμονας κοιτάζει τα απέραντα χωράφια του και, χωρίς να σκέφτεται τις α- νάγκες των αδερφών του, μέσα στη φαντασία του καταναλίσκει μόνος του ολόκληρη τη σοδειά που φυτρώνει πάνω τους. Η γνωστή λαϊκή παροιμία ότι το μάτι είναι πιο μεγάλο από την κοιλιά ποτέ δεν επιβεβαιώθηκε περισσότερο από όσο στη δική του περίπτωση. Η χωρητικότητα του στομαχιού του είναι εντελώς δυσανάλογη προς την έκταση των επιθυμιών του και δε χωράει περισσότερα από όσα χωράνε στο στομάχι του πιο ταπεινού χωρικού. Τα υπόλοιπα είναι υποχρεωμένος να τα μοιράσει ανάμεσα σε αυτούς που παράγουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό το λίγο που καταναλώνει, ανάμεσα σε αυτούς που εφοδιάζουν το παλάτι στο οποίο το λίγο αυτό καταναλώνεται, ανάμεσα σε αυτούς που του παρέχουν και του κρατούν σε τάξη όλα εκείνα τα μικροπράγματα που η οικονομία των ι- σχυρών έχει στη δούλεψή της, σε όλους εκείνους που κατ' αυτό τον τρόπο αποκομίζουν από την πολυτέλεια και τις ιδιοτροπίες του εκείνο το μερίδιο των α- ναγκαίων για να επιβιώσουν και που μάταια θα το περίμεναν αν αφήνονταν στην ανθρωπιά του και στην αίσθησή του περί δικαιοσύνης. Το προϊόν της γης τρέφει πάντοτε σχεδόν αυτόν ακριβώς τον αριθμό κατοίκων που μπορεί να θρέψει. Οι πλούσιοι διαλέγουν από το σωρό μόνο ό,τι είναι πιο πολύτιμο και ευχάριστο. Κα- 31

31 ταναλώνουν ελάχιστα περισσότερο από τους φτωχούς και, παρά τη φυσική τους φιλαυτία και απληστία, αν και μόνο τη βολή τους έχουν σκοπό, αν και ο τελικός σκοπός για τον οποίο βάζουν χιλιάδες να δουλέψουν είναι η ικανοποίηση των ματαιόδοξων και ακόρεστων επιθυμιών τους, μοιράζονται με τους φτωχούς τους καρπούς όλων των βελτιώσεών τους. Καθοδηγούνται σαν από ένα αόρατο χέρι έ- τσι ώστε να διανέμουν τα αναγκαία προς το ζην κατά τον ίδιο σχεδόν τρόπο με τον οποίο θα γινόταν αυτή η διανομή αν η γη ήταν διαιρεμένη σε ίσα τμήματα μεταξύ των κατοίκων της και, κατ' αυτό τον τρόπο, χωρίς να το επιδιώκουν και χωρίς να το ξέρουν, προωθούν το συμφέρον της κοινωνίας και προσφέρουν τα μέσα για τον πολλαπλασιασμό των ειδών» (στα Κείμενα Πολιτικής Οικονομίας και Θεωρίας της Πολιτικής, μτφ. Δ. Πυλαρινός, θεώρηση μετάφρασης: Μ. Αγγελίδης, Δ. Γράβαρης, επιμ. Μ. Αγγελίδης-Κ Ψυχοπαίδης, Αξιολογικά/Κείμενα 1, εκδ. Εξάντας 1992, σο ). Ερωτήσεις-Ασκησεις 1. Ποια η σχέση ανάμεσα στις επιθυμίες των ανθρώπων και στο «νόμο του αόρατου χεριού», κατά τον Άνταμ Σμιθ; 2. Περιγράψτε ανάλογα παραδείγματα αυτής της σχέσης από τη σύγχρονη ζωή. 3. Η τάξη μπορεί να χωριστεί σε δύο ομάδες και η μία να φέρει επιχειρήματα υ- πέρ του «αότατου χεριού», ενώ η άλλη θα υποστηρίζει ότι υπάρχουν προβλήματα που απαιτούν προσχεδιασμένη, κεντρική ρύθμιση. (II). Όπως γράφει ο Ντέιβιντ Ρικάρντο, στο πρώτο κεφάλαιο «Περί Αξίας», του βασικού έργου του Αρχές της Πολιτικής Οικονομίας και της Φορολογίας: «Έχει παρατηρηθεί από τον Άνταμ Σμιθ ότι η λέξη "αξία» έχει δύο διαφορετικές σημασίες άλλοτε μεν εκφράζει τη χρησιμότητα κάποιου αντικειμένου, άλλοτε την ικανότητα την οποία παρέχει η κατοχή του αντικειμένου αυτού για αγορά άλλο>ν αγαθών μέσω αυτού. Τη μία μπορούμε να την ονομάσουμε "αξία χρήσεως", την άλλη ανταλλακτική αξία. Η πραγματική τιμή κάθε πράγματος, σύμφωνα με τον Άνταμ Σμιθ, δηλαδή ό,τι πράγματι στοιχίζει κάθε αντικείμενο για όποιον επιθυμεί να το αποκτήσει, είναι η επιβάρυνση και ο κόπος που έχει καταβληθεί για την απόκτησή του... Η εργασία ήταν το πρώτο τίμημα το οποίο πληρωνόταν για όλα τα πράγματα». Ο Ρικάρντο συνεχίζει γράφοντας: «Το ότι πράγματι η εργασία είναι η βάση της ανταλλακτικής αξίας όλων των αγαθών, με εξαίρεση εκείνα που δεν μπορούν να αυξηθούν κατά βούληση μέσω της ανθρώπινης εργασίας, αποτελεί διδασκαλία πολύ σημαντική για την Πολιτική Οικονομία, διότι από καμιά άλλη πηγή δεν προέρχονται τόσες πλάνες και αμφισβητήσεις σε αυτή την επιστήμη, όσο από τις μη προσδιορισμένες ιδέες που αποδίδονται στη λέξη "αξία". 32

32 »Αν η ποσότητα εργασίας που ενσωματώνεται στα αγαθά καθορίζει την α- νταλλακτική τους αξία, τότε κάθε αύξηση του ποσού της εργασίας πρέπει να α- νεβάζει την αξία του αγαθού, όπως και οποιαδήποτε μείωση θα πρέπει να την περιορίζει... Αν η αμοιβή του εργάτη ήταν πάντοτε ανάλογη προς ό,τι παρήγε, τότε έπρεπε η ποσότητα εργασίας που έχει καταβληθεί για κάποιο αγαθό να είναι ίση με την ποσότητα της εργασίας η οποία χρειάζεται για να αγοραστεί το αγαθό αυτό... Το προϊόν του εργάτη ή ένα ισοδύναμο αυτού του προϊόντος δεν είναι ίσο με την αμοιβή του εργάτη. Ώστε μέτρο των αξιών δεν είναι η αξία της εργασίας, η ποσότητα της εργασίας που δαπανήθηκε για τα αγαθά. Ο Άνταμ Σμιθ, αφού έδειξε με ευχέρεια την ανεπάρκεια μεταβλητού μέσου, όπως είναι ο χρυσός ή ο άργυρος, για τον καθορισμό της μεταβαλλόμενης αξίας άλλων αγαθών, επέλεξε ως μέσο το σιτάρι ή την εργασία, που όμως δεν είναι λιγότερο μεταβλητά μέσα». Ερωτήσεις 1. Ποια κοινά προβλήματα απασχολούν τον Σμιθ και τον Ρικάρντο; 2. Ποιο είναι το αντεπιχείρημα του Ρικάρντο για τη θέση του Σμιθ ότι η εργασία αποτελεί σταθερή αξία; 3. Μπορείς να φέρεις παραδείγματα τα οποία μπορούν να ενισχύσουν το αντεπιχείρημα του Ρικάρντο; (III). Ο Μαρξ στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (1859), που έ- γραψε στην ώριμη περίοδο της ζωής του, αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής: «Στην κοινωνική παραγωγή της ύπαρξής τους, οι άνθρωποι συνάπτουν καθορισμένες, αναγκαίες και ανεξάρτητες από τη θέλησή τους σχέσεις οι σχέσεις αυτές παραγωγής αντιστοιχούν σε ένα δεδομένο βαθμό ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. Το σύνολο των σχέσεων αυτών σχηματίζει την οικονομική δομή της κοινωνίας, το πραγματικό βάθρο πάνω στο οποίο υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό οικοδόμημα και στο οποίο αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής εξουσιάζει εν γένει την εξέλιξη της κοινωνικής, της πολιτικής και της πνευματικής ζωής. Δεν καθορίζει η συνείδηση των ανθρώπων την ύπαρξή τους, αλλά, αντίθετα, η κοινωνική τους ύπαρξη καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε έναν ορισμένο βαθμό της ανάπτυξής τους οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή με τις σχέσεις ιδιοκτησίας στο πλαίσιο των οποίων κινήθηκαν μέχρι τώρα και οι οποίες δεν αποτελούν παρά τη νομική τους έκφραση. Χτεσινές μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι συνθήκες αυτές μετατρέπονται σε βαριά δεσμά. Τότε αρχίζει μια περίοδος κοι- 33

33 ν(ονικής επανάστασης. Η αλλαγή στο οικοδομικό θεμέλιο συνοδεύεται από μια περισσότερο ή λιγότερο ταχεία ανατροπή από το τεράστιο τοΰτο οικοδόμημα. Ό- ταν ερευνούμε τις ανατροπές αυτές, πάντοτε πρέπει να διακρίνουμε δύο τάξεις πραγμάτων. Υπάρχει η υλική ανατροπή των συνθηκών οικονομικής παραγωγής. Αυτή διαπιστώνεται με το πνεύμα ακρίβειας των Φυσικών Επιστημών. Όμως υ- πάρχουν ακόμη οι νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, φιλοσοφικές, κοντολογίς οι ιδεολογικές μορφές μέσω των οποίων οι άνθρωποι συνειδητοποιούν τη σύγκρουση αυτή και την ωθούν ως τα άκρα... Ποτέ μια κοινωνία δεν εκπνέει πριν αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις τις οποίες μπορεί να συμπεριλάβει ποτέ δεν εγκαθιδρύονται οι ανώτερες σχέσεις παραγωγής πριν εμφανιστούν οι υλικοί όροι της ύπαρξής τους μέσα στους κόλπους της παλιάς κοινωνίας. Γι' αυτό και η ανθρωπότητα δε βάζει ποτέ στόχους τους οποίους να μην μπορεί να πραγματώσει αν ερευνήσουμε προσεκτικότερα, βλέπουμε πάντοτε ό- τι ο στόχος ξεπροβάλλει εκεί όπου οι υλικοί όροι της πραγμάτωσής του είναι ή- δη σχηματισμένοι ή βρίσκονται σε διάπλαση. Αν ο ασιατικός, αρχαίος, φεουδαλικός και σύγχρονος αστικός τρόπος παραγωγής αναχθούν στις γενικές τους γραμμές, εμφανίζονται σαν εποχές προοδευτικής οικονομικής διαμόρφωσης της κοινωνίας. Οι αστικές σχέσεις παραγωγής είναι η τελευταία ανταγωνιστική μορφή της κοινωνικής διαδικασίας της παραγωγής. Δε μιλούμε εδώ για ανταγωνισμό α- τόμων τον εννοούμε, αντίθετα, ως το προϊόν των κοινωνικών όρων της ύπαρξης των ατόμων όμως οι παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στους κόλπους της αστικής κοινωνίας δημιουργούν ταυτόχρονα τους υλικούς όρους άρσης του ανταγωνισμού αυτού. Με το κοινωνικό τούτο σύστημα κλείνει λοιπόν η προϊστορία της ανθρώπινης κοινωνίας» («Εισαγωγή» στο βιβλίο Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας τον Κράτονς και τον Δικαίον, μτφ. Μ. Αυκούδη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1978). Ερωτήσεις 1. Με βάση ποιες έννοιες ο Μαρξ μελετά την Πολιτική Οικονομία; 2. Ποια διαφορά εντοπίζετε ανάμεσα στη μέθοδο του Μαρξ και του Σμιθ; 3. Να δώσετε ένα παράδειγμα αλλαγής του οικονομικού θεμελίου στην κοινωνική Ιστορία, στο οποίο να q)aiv8tai μαζί με την ανατροπή των οικονομικών σχέσεων και η μεταβολή στις επιστήμες του Δικαίου, στη θρησκεία, στην πολιτική. (IV). «Στο φιλοσοφικό σχήμα ότι η κυβέρνηση δεν έχει κανένα δικαίωμα να α- ναμιγνύεται, και στο θεϊκό δόγμα ότι δε χρειάζεται να αναμιγνύεται, προστίθεται η επιστημονική απόδειξη ότι η παρέμβασή της είναι ανώφελη. Αυτό είναι το 34

34 τρίτο ρεύμα σκέψης, το οποίο ήδη υπάρχει στον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος αποδεχόταν σε γενικές γραμμές ότι το δημόσιο αγαθό θεμελιώνεται στη "φυσική προσπάθεια κάθε ατόμου να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του". Η αρχή αυτή αναπτύχθηκε πλήρως και συνειδητά μόνο τον 19ο αιώνα. Ωστόσο έλειπαν μερικά υ- λικά για να είναι πλήρης η συνταγή. Πρώτον, η διαφθορά και η ανικανότητα των κυβερνήσεων του 18ου αιώνα, πλευρές των οποίων κληροδοτήθηκαν στον 19ο αιώνα... Όλα όσα αναλάμβανε να κάνει το κράτος κατά τον 18ο αιώνα καθ' υ- πέρβαση των ελαχίστων λειτουργιών του ήταν ή φαίνονταν επιζήμια και δίχως ε- πιτυχία...»0 Άνταμ Σμιθ ήταν βέβαια υπέρ του ελεύθερου εμπορίου και αντίθετος προς πολλούς περιορισμούς που είχαν επιβληθεί τον 18ο αιώνα στο εμπόριο. Η στάση του ωστόσο απέναντι στους νόμους για τη ναυσιπλοΐα και στη νομοθεσία για την τοκογλυφία δείχνει ότι δεν ήταν δογματικός... Η προάσπιση από τον Άνταμ Σμιθ του "αυτονόητου και απλού συστήματος της φυσικής ελευθερίας" απορρέει περισσότερο από τη θεϊστική και οπτιμιστική κοσμοαντίληψή του, όπως αυτή εκτίθεται στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων, παρά από κάποια πρόταση της καθαρά Πολιτικής Οικονομίας.»0ι οικονομολόγοι, όπως και άλλοι επιστήμονες, έχουν επιλέξει την υπόθεση από την οποία εκκινούν και την οποία παρουσιάζουν στους αρχάριους, επειδή είναι η απλούστερη και όχι η εγγύτερη στα δεδομένα. Για το λόγο αυτό εν μέρει... έθεσαν ως αφετηρία τους την υπόθεση μιας κατάστασης πραγμάτων όπου η ιδεώδης διανομή των παραγωγικών πόρων είναι δυνατό να επιτευχθεί μέσω ατόμων που δρουν ανεξάρτητα με τη μέθοδο της δοκιμής και του σφάλματος, κατά τρόπο ώστε εκείνα τα άτομα που κινούνται στην ορθή κατεύθυνση να καταστρέψουν με τον ανταγωνισμό εκείνα που κινούνται στην εσφαλμένη κατεύθυνση... Πρόκειται για μια μέθοδο με την οποία οι πιο επιτυχείς κερδοσκόποι ανέρχονται στην κορυφή με έναν ανελέητο αγώνα για την επιβίωση, ο οποίος ξεχωρίζει τους πιο ι- κανούς και οδηγεί στη χρεοκοπία τους λιγότερο ικανούς...»πολλά από τα μεγαλύτερα οικονομικά δεινά της εποχής μας είναι προϊόντα του κινδύνου, της αβεβαιότητας και της άγνοιας. Οι μεγάλες ανισότητες του πλούτου προέρχονται ακριβώς από το ότι ορισμένα άτομα, είτε λόγω της τύχης είτε εξαιτίας των ικανοτήτων τους, κατορθώνουν να επωφεληθούν από την αβεβαιότητα και από την άγνοια, κι επειδή, επίσης, για τον ίδιο λόγο, οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι συχνά ζήτημα τύχης. Οι ίδιοι ακριβώς παράγοντες αποτελούν την αιτία της ανεργίας, της διάψευσης των εύλογων επιχειρηματικών προσδοκιών και της μείωσης της αποτελεσματικότητας της παραγωγής. Η θεραπεία ωστόσο βρίσκεται εκτός της δράσεως των ατόμων και ίσως να είναι προς το συμφέρον των ατόμων να επιδεινωθεί η ασθένεια. Πιστεύω ότι η θεραπεία των πραγμάτων αυτών πρέ- 35

35 πει εν μέρει να αναζητηθεί στον έλεγχο του νομίσματος και της πίστης σε έναν κεντρικό θεσμό... Τα μέτρα αυτά θα επέτρεπαν στην κοινωνία να ασκήσει, μέσω κάποιου αρμόδιου οργάνου δράσης, πνευματική καθοδήγηση στην εσωτερική περιπλοκότητα της ιδιωτικής επιχείρησης, χωρίς ταυτόχρονα να εμποδίζει την ατομική πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα. Ακόμη κι αν τα μέτρα αυτά αποδειχτούν ανεπαρκή, ωστόσο θα μας προσφέρουν καλύτερη γνώση από αυτή που έχουμε τώρα για το επόμενο βήμα» (Τζ. Κέυνς, «Essays in Persuasion», στα Collected Works of John Mayard Keynes, τόμ. IX., Λονδίνο Στα ελληνικά, βλ. στο βιβλίο Κείμενα Πολιτικής Οικονομίας και Θεωρίας της Πολιτικής, επιμ. Μ. Αγγελίδης-Κ. Ψυχοπαίδης, εκδ. Εξάντας 1992, σσ. 315 κ.ε.). Ερωτήσεις 1. Σε ποιες υποθέσεις του φιλελευθερισμού στρέφει την κριτική του ο Κέυνς και πώς τεκμηριώνει την κριτική του προς τους προηγούμενους φιλελεύθερους οικονομολόγους; 2. Γιατί διαφοροποιείται η στάση του προς τον Σμιθ; 3. Σε ποιες υποθέσεις βασίζεται η θέση του και πού αποσκοπεί; 3.3. Κοινωνιολογία Κείμενα (I) Σύμφωνα με τον Κοντ: «Έχουμε ήδη μια ουράνια Φυσική και μια μηχανική ή χημική Φυσική, μια Φυσική των φυτών και των ζώων. Για να συμπληρώσουμε το σύστημα των γνώσεών μας για τη φύση, χρειαζόμαστε μία ακόμη, την τελευταία, την Κοινωνική Φυσική. Με τον όρο "Κοινωνική Φυσική" εννοώ την επιστήμη που ως αντικείμενο της έχει τη σπουδή των κοινωνικών φαινομένων, τα οποία μελετά με το ίδιο πνεύμα με το οποίο μελετά και τα αστρονομικά, τα φυσικά, τα χημικά ή τα φυσιολογικά φαινόμενα, φαινόμενα δηλαδή που υπόκεινται σε φυσικούς αμετάβλητους νόμους, η ανακάλυψη των οποίων είναι το ιδιαίτερο αντικείμενο της έρευνάς της» (Ν. S. Timasheff-G.A. Theodorson, Ιστορία Κοινωνιολογικών Θεωριών, μτφ. Δ. Γ. Τσαούση, εκδ. Gutengerg, Αθήνα 1983, σσ ). (II) Για τον Ντυρκέμ, η Κοινωνιολογία είναι η επιστήμη των κοινωνικών γεγονότων, τα οποία προσδιορίζει ως εξής: «...Συνίστανται σε τρόπους του πράττειν, του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι, εξωτερικούς σε σχέση με το άτομο και προικισμένους με μια δύναμη καταναγκασμού, χάρη στην οποία του επιβάλλονται. Ώ- στε τα γεγονότα αυτά δεν μπορούν να συγχέονται ούτε με τα οργανικά φαινόμε- 36

36 να, εφόσον συνίστανται σε παραστάσεις και σε πράξεις οΰτε με τα ψυχικά φαινόμενα, που δεν υπάρχουν παρά μέσα στη συνείδηση και μέσω αυτής. Συνιστοΰν λοιπόν ένα άλλο είδος γεγονότων, στα οποία πρέπει να αποδοθεί και να περιοριστεί ο χαρακτηρισμός κοινωνικά. Τους ταιριάζει γιατί, εφόσον είναι φανερό ότι δεν πηγάζουν από το άτομο, δεν μποροΰν να έχουν ως υπόβαθρο παρά την κοινωνία... Οι τρόποι αυτοί του πράττειν, του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι αποτελοΰν, λοιπόν, τον ιδιαίτερο χώρο της Κοινωνιολογίας» (Ε. Ντυρκέμ, Οι Κανόνες της Κοινωνιολογικής Μεθόδου, μτφ. A.M. Μουσοΰρου, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1994). Ερωτήσεις 1. Τι εννοεί ο Κοντ με τον όρο «κοινωνική Φυσική» και πώς θα πρέπει να μελετάται το αντικείμενο της; 2. Πώς ορίζει το αντικείμενο της Κοινωνιολογίας ο Ντυρκέμ; Σε ποια σημεία φαίνεται η διαφοροποίησή του από τον Κοντ; (III). Σΰμφωνα με τον Βέμπερ. «"Κοινωνιολογία" (με την έννοια που κατανοούμε εδώ αυτή την πολυσήμαντα χρησιμοποιούμενη λέξη) σημαίνει μια επιστήμη η οποία επιθυμεί να κατανοεί ερμηνευτικά την κοινωνική πράξη και με αυτό τον τρόπο να την εξηγεί αιτιακά στην πορεία και στις επιδράσεις της. Ο όρος "πράξη" σημαίνει εδώ μια ανθρώπινη συμπεριφορά... αν και εφόσον ο πράττων ή οι πράττοντες συνδέουν με αυτή ένα υποκειμενικό νόημα. "Κοινωνική" πράξη σημαίνει όμως μια τέτοιου τΰπου πράξη, της οποίας το νόημα που αποδίδεται από τον ή τους πράττοντες αναφέρεται στη συμπεριφορά άλλων και προσανατολίζεται στην πορεία του σε αυτή» (Μ. Βέμπερ, «Βασικές έννοιες Κοινωνιολογίας», στο βιβλίο Τρόποι Σκέψης και Βασικές Έννοιες της Κοινωνιολογίας, μτφ. Τ. Κυπριανίδης, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1991). Ερωτήσεις 1. Ποιες διαφορές εντοπίζεις ως προς τον ορισμό της Κοινωνιολογίας και του α- ντικειμένου της ανάμεσα στον Βέμπερ και στον Ντυρκέμ (βλ. κείμενο II); Διαπιστώνεις κάτι κοινό ανάμεσα στον Κοντ και στον Ντυρκέμ, το οποίο τους διαφοροποιεί σε σχέση με τον Βέμπερ; 2. Σΰμφωνα με τον Βέμπερ, «κοινωνική πράξη» αποτελεί η σΰγκρουση δΰο ποδηλατών σε έναν ολισθηρό δρόμο ή η προσπάθειά τους να την αποφΰγουν με κάθε τρόπο (με τη λογομαχία ή τη φιλική συζήτηση που μπορεί να ακολουθήσουν τη σΰγκρουση); Να δικαιολογήσεις την απάντησή σου. 37

37 (IV). Ο Μαρξ, στα Οικονομικά και Φιλοσοψικά Χεψόγραψα, αναφερόμενος στην αλλοτρίωση, γράφει τα εξής: «Εξετάσαμε την πράξη της αλλοτρίωσης της πρακτικής δραστηριότητας, της εργασίας, από δυο όψεις: (1) τη σχέση του εργάτη προς το προϊόν της εργασίας ως ένα ξένο αντικείμενο που έχει εξουσία επάνω του. Η σχέση αυτή είναι ταυτόχρονα η σχέση προς τον αισθητό εξωτερικό κόσμο, προς τα φυσικά αντικείμενα, σαν κόσμος ξένος και σε εχθρική αντίθεση μαζί του, (2) τη σχέση της εργασίας προς την πράξη της παραγωγής μέσα στη διαδικασία της εργασίας. Η σχέση αυτή είναι η σχέση του εργάτη προς τη δική του δραστηριότητα σαν κάτι ξένο που δεν του ανήκει, μια δραστηριότητα που μοιάζει με παθητικότητα, μια ικανότητα που φαίνεται ως ανικανότητα... Η δική του φυσική και πνευματική δραστηριότητα, η προσωπική του ζωή εμφανίζεται ως δραστηριότητα που στρέφεται εναντίον του, που είναι ανεξάρτητη από αυτή και δεν του ανήκει... (3) Μια άμεση συνέπεια της αποξένωσης του ανθρώπου από το προϊόν της εργασίας του, από τη ζωτική του δραστηριότητα... είναι η αποξένωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Όταν ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του, βρίσκεται, επίσης, αντιμέτωπος με άλλους ανθρώπους. Εκείνο που ισχύει για τη σχέση του ανθρώπου με την εργασία του, με το προϊόν της εργασίας του και τον ίδιο, ισχύει, επίσης, και για τη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους και με την εργασία και το αντικείμενο της εργασίας άλλων ανθρώπων». Ερώτηση Για τον Χέγκελ, το δάσκαλο του Μαρξ, η ανθρώπινη Ιστορία συλλαμβάνεται ως μια διαδικασία αλλοτρίωσης και εξάλειψης της αλλοτρίωσης αυτής. Η διαδικασία όμως αυτή, για τον Χέγκελ, συλλαμβάνεται στο πεδίο των ιδεών και λύνεται από αυτό. Τι εννοεί όμως ο Μαρξ, με βάση το παραπάνω κείμενο, ως αλλοτρίωση, με τι τη συνδέει και πώς την εξετάζει; Ψυχολογία Θέματα προς συζήτηση 1. Ένας υπάλληλος αντιπαθεί τον προϊστάμενο του. Με ποιους τρόπους, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ, μπορεί να αμυνθεί απέναντι σε αυτό το συναίσθημα; 2. Ένας μαθητής είναι άτακτος. Με ποια κριτήρια θα μελετούσε τη συμπεριφορά του ένας συμπεριφοριστής ψυχολόγος; Πού θα κατευθυνόταν για τη διερεύνηση της συμπερκροράς του μαθητή ένας ψυχαναλυτής; Πού θα προσανατολιζόταν 38

38 η έρευνα ενός Κοινωνικού Ψυχολόγου; Ποια είναι η κοινωνική σημασία της ψυχολογικής μελέτης της συμπεριφοράς του; 3. Ποια η σχέση της Κοινωνικής Ψυχολογίας με την Κοινωνιολογία και την Ψυχολογία και τι τη διακρίνει από καθεμιά από αυτές τις δυο επιστήμες; Κείμενα (I). «Το πείραμα έχει γίνει η πηγή της αποφασιστικής προόδου στη Φυσική Ε- πιστήμη και επέφερε τόσο μεγάλες επαναστάσεις στις επιστημονικές απόψεις. Ας εφαρμόσουμε τώρα το πείραμα στην επιστήμη του νου. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι σε κάθε τομέα της έρευνας η πειραματική μέθοδος παίρνει μια ειδική μορφή, ανάλογα με τη φΰση των ερευνώμενων γεγονότων. Στην Ψυχολογία θεωρούμε ότι μόνο εκείνα τα νοητικά φαινόμενα τα οποία προσεγγίζουν άμεσα φυσικές επιδράσεις μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο πειράματος. Δεν μπορούμε να πειραματιστούμε πάνω στον ίδιο το νου, αλλά μόνο στις εξωτερικές του λειτουργίες, οι οποίες συνδέονται λειτουργικά με νοητικές διαδικασίες» (Β. Βουντ, Lectures on Human and Animal Psychology, σ. 10). (II) Σύμφωνα όμως με τη μορφολογική σχολή της Ψυχολογίας: «Κατά μία άποψη, μια σαπουνόφουσκα έχει μέρη' είναι ένα σύνολο αντιπαρατιθέμενων σφαιρικο')ν τριγώνων. Αλλά αυτά τα τρίγωνα δεν είναι ξεχωριστά αναμεταξύ τους. Άγγιξε τη σαπουνόφουσκα και τα τρίγωνα θα εξαφανιστούν. Αν διώξεις τη σκέψη, εξαφανίστηκαν και τα μέρη της. Δεν μπορείς να κάνεις μια νέα σκέψη από ιδέες που σου χρησίμευσαν κάποτε, όπως δεν μπορείς να φτιάξεις μια νέα σαπουνόφουσκα από παλιά τρίγωνα. Το καθένα τους είναι μια νέα οργανική και μοναδική ενότητα» (Μ. Marx-W. Cronan-Hillix, Systems and Theories in Psychology, o. 195). Ερωτήσεις 1. Για ποιους σκοπούς εισήχθηκε το πείραμα στην Ψυχολογία, σύμφωνα με το πρώτο κείμενο; Ποια αντίληψη για την επιστήμη επισημαίνεται; 2. Αφού διαβάσεις και τα δύο κείμενα, να περιγράψεις τις διαφορές ως προς την προσέγγιση του νου ανάμεσα στην Πειραματική Ψυχολογία και στη μορφολογική σχολή. 3. Όταν ακούς μουσική, αντιλαμβάνεσαι τους τόνους ξεχωριστά ή συνολικά τη μελωδική μορφή; Η απάντησή σου με το επιχείρημα ποιας σχολής, της πειραματικής ή της μορφολογικής, συμφωνεί; (III). «Η Ψυχολογία, σύμφωνα με το συμπεριφορισμό, είναι ένας καθαρά αντικειμενικός πειραματικός κλάδος της Φυσικής Επιστήμης. Ο θεωρητικός της 39

39 σκοπός είναι η πρόβλεψη και ο έλεγχος της συμπεριφοράς. Η ενδοσκόπηση δεν αποτελεί ουσιώδες μέρος των μεθόδων της οΰτε η επιστημονική αξία των δεδομένων της εξαρτάται από την ικανότητα ερμηνείας με όρους συνείδησης» (J. Watson, «Psychology as a Behaviorist Views it» στο περιοδικό Psychological Review, XX, σσ ). Ερώτηση Στο παραπάνω εδάφιο από το κείμενο του Γουότσον, το οποίο θεωρήθηκε και το μανιφέστο μιας νέας Ψυχολογίας, ποιες διαφορές εντοπίζεις από τις δυο προηγούμενες σχολές αλλά και τι μπορεί να θεωρηθεί ότι έχουν κοινό; (IV). i: «Μας αμφισβητούν από όλες τις πλευρές το δικαίωμα να δεχτούμε την ύ- παρξη ενός ψυχικοΰ ασυνείδητου και να εργαστούμε επιστημονικά με βάση αυτή την υπόθεση. Μπορούμε να απαντήσουμε σε όλα αυτά ότι η υπόθεση του α- συνείδητου είναι αναγκαία και νόμιμη και ότι διαθέτουμε πολλαπλές αποδείξεις για την ΰπαρξή του. Είναι αναγκαία, γιατί τα δεδομένα της συνείδησης παρουσιάζουν πάρα πολλά κενά...»τα πλέον προσωπικά καθημερινά βιώματά μας μας φέρνουν αντιμέτωπους με ιδέες που η προέλευσή τους μάς είναι άγνωστη και με προϊόντα σκέψης που η επεξεργασία τους μας διαφεύγει... Αλλά η υπόθεση για την ύπαρξη του ασυνείδητου είναι και νόμιμη στο βαθμό που, θέτοντάς τη, δεν εγκαταλείπουμε καθόλου αυτό που θεωρούμε συνήθως ορθό τρόπο σκέψης... Το τρίτο και σοβαρότερο επιχείρημα είναι ότι -όπως μας διδάσκει η ψυχαναλυτική έρευνα- ένα μέρος από αυτές τις λανθάνουσες διαδικασίες έχει ορισμένα χαρακτηριστικά και ι- διομορφίες που μας φαίνονται παράξενες, μάλιστα απίστευτες, και έρχονται σε αντίθεση προς τις ιδιότητες της γνωστής μας συνείδησης...»όπως ο Καντ μάς προειδοποιεί να μη λησμονούμε τους υποκειμενικούς όρους της αντίληψής μας και να μην την ταυτίζουμε με το καθαυτό πράγμα, που παραμένει άγνωστο, έτσι και η Ψυχανάλυση μάς προτρέπει να μην τοποθετούμε την αντίληψη της συνείδησης στη θέση της ασυνείδητης ψυχικής διαδικασίας, που αποτελείτο αντικείμενο της. Το ψυχικό φαινόμενο, όπως άλλωστε το φυσικό, δεν είναι οποιοδήποτε στην πραγματικότητα όπως μας φαίνεται» (Σ. Φρόυντ, Δοκίμια Μεταψνχολογίας, μτφ. Θ. Παραδέλλης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1980, σσ. 52 κ.ε.). ii: «...Διότι οι νευρώσεις καθαυτές αποκαλύπτονται ότι είναι προσπάθειες προς α- νεύρεση ατομικής λΰσης στα προβλήματα της μη εκπλήρωσης των επιθυμιών, προβλήματα τα οποία οφείλουν να επιλυθοΰν κοινωνικά από τους θεσμούς. Το πέρασμα σε δεύτερη μοίρα του κοινωνικού παράγοντα και η επικράτηση του σεξουα- 40

40 λικοΰ μετατρέπουν τις νευρωτικές αυτές λύσεις των ψυχολογικών προβλημάτων σε καρικατούρες, οι οποίες δε μας είναι χρήσιμες παρά μόνο για την εξήγηση των σημαντικών αυτών προβλημάτων» (S. Freud, «Das Interesse an der Rsychoanalyse», στο βιβλίο του Ο. Μαννόνι, Φρόνντ, μτφ. Α. Βουδοΰρη, εκδ. Εστία, Αθήνα 1993, σ. 139). Ερωτήσεις 1. Πώς επιχειρεί ο Φρόυντ να νομιμοποιήσει τη θεωρία του ασυνείδητου ως επιστημονική θεωρία; 2. Ποιες διαφορές εντοπίζεις ανάμεσα στην ψυχαναλυτική θεωρία και στον συμπεριφορισμό; 3. Ποια σχέση εντοπίζει ο Φρόυντ ανάμεσα στην Ψυχανάλυση και στις Κοινωνικές Επιστήμες; (IV). Σΰμφωνα με τον ορισμό του Άλπορτ, η Κοινωνική Ψυχολογία είναι «μια προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας του πώς επηρεάζεται η σκέψη, το συναίσθημα και η συμπεριφορά των ατόμων από την ενεργό, φανταστική ή πραγματική παρουσία των άλλων ανθρώπων». Ερωτήσεις 1. Πώς μελετάται η συμπεριφορά των ατόμων από την Κοινωνική Ψυχολογία, με βάση τον παραπάνω ορισμό; 2. Με τη βοήθεια ποιων άλλων επιστημών ευνοείται η έρευνά της; 3. Θα μποροΰσε μόνο με μία εξ αυτών να διερευνηθεί το αντικείμενο της; Ανθρωπολογία Κείμενα (I). ί: Ο Μαλινόφσκι, σε μια επιστολή του προς το διευθυντή της Οικονομικής Σχολής, γράφει τα εξής: «Προτείνω τον τίτλο "Κοινωνική Ανθρωπολογία", έτσι ώστε να ξεχωρίσουμε από τους ανθρώπους του University College, οι οποίοι, χωρίς αμφιβολία, θα επιμείνουν στον όρο "Πολιτισμική", που είναι γι' αυτοΰς η πρέπουσα λέξη. Η λέξη "κοινωνική" θα δείξει, επίσης, ότι το ενδιαφέρον μας είναι κυρίως κοινωνικό και ότι η σχολή είναι το κέντρο για την Κοινωνιολογία και για όλα όσα προσιδιάζουν σε αυτή... Για τη σχολή, είναι αναγκαίο η Ανθρωπολογία ή Εθνολογία να εντάσσεται στη γενική διδασκαλία της Κοινωνικής Επιστήμης και ίσως να τη διευρΰνει, να παρέχει τη μετριοπαθή συγκριτική βάση του σΰγχρονου ανθρωπισμοΰ, τον οποίο υπερασπίζεται με το θεωρητικό της ρόλο η σχολή, αν το καταλαβαίνω σωστά». 41

41 ii: Όπως σημείωνε ο Μαλινόφσκι, «Καθώς διαπιστώνουμε τους κανόνες και τις κανονικότητες των τοπικών εθίμων και καθώς συνάγουμε έναν ακριβή τύπο γι' αυτά από τη συλλογή των δεδομένων και τις δηλώσεις των ιθαγενών, βρίσκουμε ό- τι αυτή η ίδια η ακρίβεια είναι ξένη προς την πραγματική ζωή, η οποία ποτέ δεν προσκολλάται άκαμπτα σε κανέναν κανόνα. Πρέπει να συμπληρώνεται από την παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο ένα δεδομένο έθιμο προαγματοποιείται, της συμπεριφοράς των ιθαγενών καθώς υπακούουν στους κανόνες που με τόση ακρίβεια έχει διατυπώσει ο εθνογράφος και των ίδιων εξαιρέσεων που σχεδόν πάντα απαντούν στα κοινωνιολογικά φαινόμενα...» Ερωτήσεις 1. Για ποιους λόγους ο Μαλινόφσκι υποστηρίζει τον όρο «Κοινωνική Ανθρωπολογία»; 2.Τι παρατηρεί ο Μαλινόφσκι για τη σχέση ανάμεσα στον κανόνα και στην πραγματική ζωή; 3. Με ποιο τρόπο επιχειρεί η Ανθρωπολογία να είναι ακριβής επιστήμη; 4. Πώς εμφανίζεται η σχέση Ανθρωπολογίας και Κοινωνιολογίας, σύμφ(ονα με τα παραπάνω εδάφια; (II): Ο Ράντκλιφ-Μπράουν, σε μια επιστολή του προς τον Λεβί-Στρως, γράφει τα εξής: «Ενώ για σας η κοινωνική δομή δεν έχει καθόλου να κάνει με την πραγματικότητα αλλά με τα μοντέλα που συγκροτούνται, εγώ θεωρώ την κοινωνική δομή μια πραγματικότητα. Όταν μαζεύω ένα συγκεκριμένο κοχύλι από την ακρογιαλιά, αναγνωρίζω ότι έχει μια συγκεκριμένη δομή. Μπορεί να βρω και άλλα κοχύλια του ίδιου είδους που να έχουν παρόμοια δομή, έτσι ώστε να μπορώ να πω ό- τι υπάρχει ένας τύπος δομής χαρακτηριστικός για το είδος. Εξετάζοντας ένα πλήθος διάφορων ειδών, ίσως καταφέρω να αναγνωρίσω έναν ορισμένο γενικό δομικό τύπο ή αρχή, μια έλικα, για παράδειγμα, που να μπορεί να εκφραστεί με μια λογαριθμική εξίσωση. Θεωρώ ότι αυτή η εξίσωση είναι αυτό που εννοείτε ε- σείς με το "μοντέλο". Εξετάζω μια τοπική ομάδα Αυστραλών ιθαγενών και βρίσκω μια διάταξη προσώπων σε έναν ορισμένο αριθμό οικογενειών. Αυτό το ονομάζω κοινωνική δομή αυτής της συγκεκριμένης ομάδας εκείνη τη χρονική στιγμή. Μια άλλη τοπική ομάδα έχει μια δομή που, κατά σημαντικούς τρόπους, είναι όμοια με εκείνη της πρώτης. Εξετάζοντας ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα τοπικ(ί)ν ομάδων σε μια περιοχή, μπορώ να περιγράψω έναν ορισμένο τύπο δομής. «Δεν είμαι σίγουρος αν με το "μοντέλο" εσείς εννοείτε το δομικό τύπο καθεαυτόν ή την περιγραφή του, όπως την κάνω εγώ. Το δομικό τύπο καθεαυτόν 42

42 μπορεί να τον ανακαλύψουμε με την παρατήρηση, συμπεριλαμβανομένης και της στατιστικής παρατήρησης, αλλά δεν μπορούμε να πειραματιστούμε με αυτόν» (Ά. Κούπερ, Ανθρωπολογία και Ανθρωπολόγοι, σ. 110). Ερωτήσεις 1. Ποιες μεθόδους εισάγει ο Ράντκλιφ-Μπράουν, με βάση το παραπάνω κείμενο; 2. Ποια διαφοροποίηση διαφαίνεται ως προς τις μεθόδους του Μαλινόφσκι και τι κοινό όμως διατηρείται; 3. Πώς δικαιολογεί ο ο Ράντκλιφ-Μπράουν τη διαφοροποίησή του από τον Λεβί- Στρως ως προς το χειρισμό του δομισμού; (III): Ο Λεβί-Στρως, σε μια διάλεξή του, διατύπωσε μεταξύ άλλων και τα εξής: «Η σύγχρονη ανθρωπότητα, στο σΰνολό της, μήπως τείνει να ξεσπιτώσει τον ίδιο της τον εαυτό και, πάνω σε έναν πλανήτη που έχει καταντήσει πολΰ μικρός, μήπως τείνει να δημιουργήσει σε βάρος της μια κατάσταση ανάλογη με εκείνη που ορισμένοι εκπρόσωποι' της επέβαλαν στις δυστυχές φυλές της Αμερικής και της Ωκεανίας;» (Κλωντ Λεβί-Στρως - Ντιντιέ Εριμπόν, Μνήμες Μακρινές και Πρόσψατες, μτφ. Κατρίν Κολλέ, εκδ. Ολκός/Μικρή Άρκτος, Αθήνα 1998, σ. 278). Ερωτήσεις 1. Είναι διακριτό ότι η παραπάνω άποψη έχει διατυπωθεί από έναν ανθρωπολόγο; Να δικαιολογήσεις την απάντησή σας. 2. Αυτή την ανησυχία για την ανθρωπότητα θα μπορούσε να τη διατυπώσει και ένας άλλος κοινωνικός επιστήμονας; Δραστηριότητες-Συλλογικές Εργασίες 1. Σΰμφωνα με τον όρο «Ανθρωπολογία», τον 18ο αιώνα, ο Καντ εννοούσε το πεδίο μιας επιστήμης του ανθρώπου, η οποία θα είχε ως αντικείμενο της όλες τις εμπειρικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Στη θέση αυτοΰ του σχεδίου, της Ανθρωπολογίας, ή μιας ενιαίας επιστήμης του ανθρώπου, άρχισαν να εμφανίζονται από τον 19ο αιώνα οι Κοινωνικές Επιστήμες. Θεωρείς ότι επιβιώνει σήμερα αυτή η ιδέα του Καντ; Γιατί δεν πραγματοποιήθηκε το ιδεώδες μιας ενιαίας επιστήμης του ανθρώπου; 2. Αφοΰ διαβάσεις τη βιογραφία του Μαρξ, να εξετάσεις αν υπάρχει συνάφεια α- νάμεσα στη ζωή και στο θεωρητικό του έργο. 3. Διαβάζοντας τον ημερήσιο Τΰπο, να υπογραμμίσετε τις λέξεις που παρατηρείτε να χρησιμοποιούνται από την ορολογία των Κοινωνικών Επιστημών και να τις κατατάξετε ανάλογα με τον κλάδο και τον θεωρητικό που την εισήγαγε. 43

43 4. Αφοΰ εντοπίσεις ε'να πρόβλημα το οποίο για να αντιμετωπιστεί χρειάζεται τη συμβολή όλων των Κοινωνικών Επιστημών (για παράδειγμα ανεργία, οικογένεια), η τάξη μπορεί να χωριστεί σε τόσες ομάδες όσες και οι διδασκόμενες Κοινωνικές Επιστήμες, και κάθε ομάδα θα φέρει επιχειρήματα για τη συμβολή ενός ορισμένου κλάδου. Καλό είναι να υπάρχει και μια έκτη, η οποία με τη βοήθεια του καθηγητή θα σημειώνει τις διαφορές, τα σημεία σύγκλισης των Κοινωνικών Ε- πιστημών και την ανάγκη όλων προκειμένου για τη συζήτηση του εν λόγω προβλήματος. 5. Σε ξεχωριστά κομμάτια από χαρτόνι, όσα και οι Κοινωνικές Επιστήμες, μπορούν οι μαθητές να σημειώσουν σε στήλες τα ονόματα των θεμελιωτών, πότε έζησε καθένας, τη χώρα προέλευσής του και ορισμένα (δυο - τρία) διακριτικά της θεωρίας του, τη μέθοδο και έννοιες. Τεστ αυτοαξιολόγησης 1) Ποιοι από τους παρακάτω θεωρητικούς θέτουν το ερώτημα (α) «Πώς λειτουργεί και διατηρεί τη συνοχή της η κοινωνία;» Και ποιοι το ερώτημα (β) «Πώς αλλάζει η κοινωνία;» Κοντ Ντυρκέμ Μαρξ Μαλινόφσκι Μαρξ Ράντκλιφ-Μπράουν 2) Σε ποιον θεωρητικό ανταποκρίνεται καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις; α. Το δικαίωμα της αυτοσυντήρησης δικαιώνει μια απόλυτη εξουσία. β. Το δικαίωμα της αυτοσυντήρησης απαιτεί μια περιορισμένη εξουσία, γ. Η πλειοψηφία τοποθετεί την ανώτατη Αρχή. δ. Η πλειοψηφία τοποθετεί την ανώτατη Αρχή, αλλά έχει και το δικαίωμα να την απομακρύνει ή να τη μεταβάλλει. ε. Η υλική ζωή των ατόμων, η οποία δεν εξαρτάται σε καμιά περίπτωση από την απλή θέλησή τους, και ο τρόπος παραγωγής είναι η πραγματική βάση του κράτους και παραμένει σε όλα τα στάδια. 44

44 3) α. Ποιος εγγυάται την κατοχύρωση της ατομικής ιδιοκτησίας, σΰμφωνα με τον Τόμας Χομπς; β. Ποΰ θεμελιώνεται το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας, σΰμφωνα με τον Τζων Λοκ; 4) α. Πώς υποστηρίζει ο Άνταμ Σμιθ την επιδίωξη του ατομικοΰ συμφέροντος; β. Ποιος αναλαμβάνει, σΰμφωνα με τον Άνταμ Σμιθ, τις δαπάνες για την άμυνα, την απονομή της δικαιοσΰνης, τα δημόσια ε'ργα; 5) «Στο φιλοσοφικό σχήμα ότι η κυβέρνηση δεν έχει κανένα δικαίωμα να αναμειγνύεται, και στο θεϊκό δόγμα όχι δε χρειάζεται να αναμειγνΰεται, προστίθεται η επιστημονική απόδειξη ότι η παρέμβασή της είναι ανώφελη». Ποιον θεωρητικό υπονοεί ο.κ ε 'ϋνς αναφερόμενος στο τρίτο ρεΰμα σκέψης; Γιατί διαφωνεί μαζί του; 6) Σε ποια σημεία συμφωνοΰν οι Άνταμ Σμιθ, Ρικάρντο, Μαρξ και Κέυνς; 7) «...Η ανάγκη αναγκάζει (τον Ροβινσώνα) να κατανέμει με ακρίβεια το χρόνο του ανάμεσα στις διάφορες λειτουργίες του. Αν η μια απαιτεί ένα μεγαλΰτερο ή μικρότερο μέρος της συνολικής δραστηριότητάς του, αυτό εξαρτάται από τη μεγαλΰτερη ή μικρότερη δυσκολία που έχει για να πετΰχει το επιδιωκόμενο ωφέλιμο αποτέλεσμα. Όλα αυτά του τα διδάσκει η πείρα και ο Ροβινσώνας μας, που από το ναυάγιο διέσωσε ένα ρολόι, ένα κατάστιχο, λίγο μελάνι και μια πένα, αρχίζει σε λίγο, σαν καλός Εγγλέζος που είναι, να κρατάει ημερολόγιο για το τι κάνει». Αν διαβάσεις το παραπάνω κείμενο από το Κεφάλαιο του Κ. Μαρξ, χρησιμοποιώντας έννοιες από τον Βέμπερ, σΰμφωνα με ποιο τΰπο πράξης θα μποροΰσες να κατανοήσεις τις πράξεις του και γιατί; 8) Βρες τις αντιστοιχίες: α. ψυχανάλυση β. ερέθισμα-αντίδραση Φρόυντ γ. ανταμοιβή-τιμωρία Βουντ δ. ασυνείδητο, id, εγώ, υπερεγώ Γουότσον ε. ενδοσκόπηση Βερτχάιμερ στ. το όλον της μορφής Κοινωνική Ψυχολογία ζ. κοινωνικές αναπαραστάσεις 45

45 9) Να αναφέρεις τις κυρίες προϋποθέσεις της συμμετοχικής παρατήρησης. 10) Τη συμβολή ποιών επιστημονικών θεωριών συναντάμε στο έργο του Λεβί- Στρως; 46

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Θέματα κατανόησης της ΰλης του μαθήματος 1. - Ποιο είναι το αντικείμενο των Κοινωνικών Επιστημών; - Πώς αυτονομούνται και αποκτούν την ιδιαιτερότητα τους; - Τι τις καθιστά αλληλε'γγυες; - Γιατί αναπτύχθηκαν ραγδαία τον 20ό αιώνα; - Ποιο είναι το περιεχόμενο της αντικειμενικότητας στις Κοινωνικές Επιστήμες; - Τι είναι και πώς εκφράζεται η διεπιστημονικότητά τους; - Τι είναι τεχνική στις Κοινωνικές Επιστήμες; -Τι είναι μέθοδος; Πώς καθορίζονται οι μέθοδοι των Κοινωνικών Επιστημών; 2. - Πώς ορίζεται η συγκριτική μέθοδος; - Πώς εφαρμόζεται στη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων; - Ποια στάδια έρευνας ακολουθεί; - Ποια είναι τα όριά της; 3. - Ποιο είναι το έργο της Ιστορίας; - Ποια είναι η σχέση Ιστορίας και Κοινωνικών Επιστημών; - Τι είναι ιστορισμός και τι ιστορικισμός; 4. - Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του θετικισμού ως φιλοσοφικής στάσης; - Πώς κατανοεί ο θετικισμός τη σχέση μεταξύ προτάσεων που περιγράφουν το είναι και προτάσεων που αναφέρονται στο δέον; - Πώς διαμορφώνεται ιστορικά ο θετικισμός; - Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του λογικού εμπειρισμού; - Πώς ορίζεται και πώς λειτουργεί η αρχή της επαληθευσιμότητας; - Σε τι διαφοροποιείται ο Πόππερ με την εισαγωγή της αρχής της διαψευσιμότητας; - Ποια είναι η βασική αρχή του μεθοδολογικού ατομισμού; - Πώς αναλύεται και κατανοείται ένα κοινωνικό φαινόμενο, πώς εμφανίζεται ως όλον, με βάση το μεθοδολογικό ατομισμό; 47

47 - Με ποιο κύριο επιχείρημα αμφισβητείται η αρχή του μεθοδολογικού ατομισμού; 5. - Ποια είναι η βασικότερη θέση της διαλεκτικής; - Ποιο είναι το περιεχόμενο της υλιστικής διαλεκτικής; - Ποιοι είναι οι νόμοι της διαλεκτικής; - Τι είναι ιστορικός υλισμός και πώς εξετάζει τα κοινωνικά φαινόμενα; - Πώς κατανοείτε τη σχε'ση βάσης-εποικοδομήματος; 6. - Τι σημαίνει ο όρος «λειτουργία» και τι νοηματοδοτεί στις Κοινωνικε'ς Επιστήμες; - Ποιος υπήρξε ο θεμελιωτής του κλασικού λειτουργισμού και ποια τα βασικά α- ξιώματα της θεωρίας του; - Ποια είναι τα βασικά σημεία της κριτικής του Μέρτον στα αξιώματα του κλασικού λειτουργισμού; - Πώς πιστοποιείται, για τον Μέρτον, η ουδετερότητα της λειτουργικής ανάλυσης; - Τι ονομάζονται ρητές και τι άδηλες λειτουργίες και πού στοχεύει η διάκρισή τους; 7. - Τι είναι δομή και δομική μέθοδος; - Τι σημαίνει η υιοθέτηση της δομικής μεθόδου από τις Κοινωνικές Επιστήμες; - Πώς εφαρμόζεται η δομική μέθοδος σε επιμέρους κοινωνικές επιστήμες (Γλωσσολογία, Ανθρωπολογία, Ψυχολογία, Οικονομία, Κοινωνιολογία); 8. - Ποιος είναι ο σκοπός της συστηματικής ανάλυσης στις Κοινωνικές Επιστήμες; - Σε ποια υποσυστήματα διαιρεί ο Πάρσονς τη συστηματική ανάλυση της δράσης του ανθρώπινου υποκειμένου; - Τι εκφράζουν τα υποσυστήματα αυτά και πί>ιες είναι οι μεταξύ τους σχέσεις; - Τι συγκροτεί, κατά τον Πάρσονς, τη δομή του συστήματος; - Τι εκφράζει η έννοια της λειτουργίας εντός του συστήματος και ποιες είναι οι βασικές λειτουργίες; - Τι εννοεί ο Πάρσονς με την έννοια «ισορροπία του συστήματος»; - Πώς αντιμετωπίζει ο Πάρσονς την έννοια της αλλαγής; Τι σημαίνει μακροπρόθεσμη και τι βραχυπρόθεσμη εξέλιξη; - Πώς θεωρεί ο Ήστον το πολιτικό σύστημα; - Τι είναι οι εισροές για τον Ήστον και ποιοι οι τύποι τους; 48

48 - Τι είναι οι εκροές και πώς λειτουργούν στο πολιτικό σύστημα; - Ποια είναι τα όρια της συστηματικής ανάλυσης; Θέματα προς συζήτηση 1) Να εξετάσετε το ζήτημα της αντικειμενικότητας στις Κοινωνικές Επιστήμες σε συνάρτηση με τις επιστήμες της φΰσης. Να λάβετε υπόψη σας: τη φΰση του αντικειμένου των επιστημών, το ρόλο και τη θέση του ερευνητή-επιστήμονα, τη λειτουργία των Επιστημών, Κοινωνικών και Φυσικών, στην κοινωνική ζωή. 2) Πιστεΰετε ότι ευσταθοΰν επιστημονικά οι θεωρίες που υποστηρίζουν ότι «η Ι- στορία έχει νόημα», «η ιστορική εξέλιξη διέπεται από νόμους», «η Ιστορία έ- χει κάποιο τελικό σκοπό»; Ή μήπως η Ιστορία, ως ιστοριογραφία, είναι μια όσο το δυνατό πιο αντικειμενική καταγραφή των γεγονότων του παρελθόντος; 3) Να εξετάσετε την αρχή της επαληθευσιμότητας και την αρχή της διαψευσιμότητας στο χώρο της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής. Πώς, για παράδειγμα, εφαρμόζονται στην αντιμετώπιση ενός κοινωνικού θεσμοΰ; 4) Συζητήστε αν ο μεθοδολογικός ατομικισμός μπορεί να αποτελέσει αποκλειστική μέθοδο ανάλυσης των κοινωνικών φαινομένων. Λάβετε υπόψη σας τις ε- ξής απόψεις: Έννοιες που αναφέρονται στο όλον (κοινωνία, κοινωνικές τάξεις, κράτος, κ.ά.) δεν είναι παρά αφαιρέσεις. Οι μόνες εμπειρικά διαπιστώσιμες παρατηρήσεις είναι αυτές που αναφέρονται στα άτομα, στις πράξεις τους και στις μεταξΰ τους σχέσεις. Το όλον προηγείται του μέρους. 5) Συζητήστε τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος στη μελέτη των κοινωνικών και πολιτισμικών φαινομένων, όπως είναι, για παράδειγμα, η λειτουργία ενός θεσμοΰ ή η ανάλυση ενός καλλιτεχνικού έργου. 6) Συζητήστε την έννοια του πολιτικού συστήματος, συγκρίνοντας τη σχετική οπτική του λειτουργισμού, του δομισμού, της συστηματικής ανάλυσης. 49

49 Θέματα για εργασίες και ασκήσεις - Να συγκρίνεις τον αριθμό των εισιτήριων των τριών σημαντικότερων αγώνων της αγαπημένης σου ποδοσφαιρικής ομάδας, κατά τα Πρωταθλήματα και Τι συμπεράσματα μπορείς να βγάλεις από την προσέλευση των φιλάθλων; - Αφοΰ εντοπίσεις το κυριότερο πρόβλημα παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς των νέων (για παράδειγμα, τοξικομανία, βία, κ.ά.), να εξετάσεις τη συχνότητα των φαινομένων που εμπίπτουν στην περιοχή του, κατά τις περιόδους Φεβρουαρίου-Απριλίου 1990 και Να αξιοποιήσεις στοιχεία από αρμόδιες υπηρεσίες (για παράδειγμα, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς) και από τον Τΰπο. - Να εξετάσεις το φαινόμενο της μετανάστευσης (το χαρακτήρα και τις διαστάσεις της) στη σύγχρονη Ελλάδα, αναζητώντας τις κατάλληλες ιστορικές αντιστοιχίες και αναλογίες. - Οι έννοιες αυθεντία, κΰρος, εξουσία συχνά συγχέονται ή θεωρούνται ταυτόσημες. Να επισημάνεις τις εννοιολογικές τους διαφορές έχοντας ως πεδίο αναφοράς για τα παραδείγματά σου τη σχολική εμπειρία. Αφοΰ συζητήσεις με τους γονείς σου, να εξετάσεις αν το περιεχόμενο αυτών των εννοιών αντιστοιχεί στα ίδια παραδείγματα. Για παράδειγμα, ο ρόλος του δασκάλου, του λυκειάρχη, του υπουργοΰ Παιδείας, κ.ά. - Να αναλΰσεις το φαινόμενο του καταναλωτισμοΰ, παρατηρώντας, εξετάζοντας και περιγράφοντας την αγοραστική συμπεριφορά πέντε προσώπων του φιλικοΰ ή του ευρΰτερου περιβάλλοντος σου. - Να ερευνήσεις τις επιλογές δέκα συνομηλίκων σου, όσο αφορά τις μεταλυκειακές τους σπουδές, με κριτήρια: το βαθμό δυσκολίας εισαγωγής στα ΑΕΙ, την αγορά εργασίας, το προσδοκώμενο κοινωνικό κΰρος, τις οικονομικές επιλογές του αντίστοιχου επαγγέλματος και τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα ή κλίσεις. Μετά την έρευνά σου, α4)οΰ ιεραρχήσεις και ταξινομήσεις τα στοιχεία που συνέλεξες, να εξετάσεις ποιο ή ποια κριτήρια είναι ισχυρότερα. - Να εξετάσεις και να ταξινομήσεις τις λειτουργίες του σχολείου. Ποιοι άλλοι φορείς και θεσμοί προσφέρουν τις αντίστοιχες λειτουργίες (για παράδειγμα: εκπαίδευση, σχολείο και MME); 50

50 Να ερευνήσεις, κατασκευάζοντας το κατάλληλο ερωτηματολόγιο, το μορφωτικό επίπεδο και το επάγγελμα των γονέων και κηδεμόνων των συμμαθητών σου. Εξέτασε ποιο ρόλο παίζει αυτό στις επιλογές τους μετά το λύκειο. Να καταγράψεις και να αναλύσεις συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται από προλήψεις, δεισιδαιμονίες και πίστη στην τΰχη. Τι λειτουργίες επιτελούν αυτές στην κοινωνική ζωή; Εξέτασε τη λειτουργία του ρουσφετιοΰ στη διαμόρφωση συγκεκριμένης πολιτικής συμπεριφοράς. Ποια είναι τα βασικά της χαρακτηριστικά; Να ερευνήσεις τη δομή και την επίδραση της σύγχρονης νεοελληνικής οικογένειας στη συμπεριφορά των εφήβων. Να αξιοποιήσεις τη σχολική τάξη ως πεδίο αναφοράς της έρευνάς σου. Να αναλύσεις τα δομικά χαρακτηριστικά μιας ποδοσφαιρικής ομάδας σε σύγκριση με μια ομάδα μπάσκετ. Υπάρχουν ομοιότητες ή διαφορές; - Ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα κοινωνικοποίησης και πολιτικοποίησης του μαθητή; Να αναλύσεις: τη διάρθρωσή του, τις αρχές λειτουργίας του, τους διάφορους ρόλους στο εσωτερικό του, την ιεράρχησή τους, τη σχέση του με το γενικότερο θεσμό του σχολείου. Ποιοι άλλοι παράγοντες συντελούν στην κοινωνικοποίηση και πολιτικοποίηση του εφήβου; Να καταγράψεις όλες τις κοινοβουλευτικές και εξωβουλευτικές πολιτικές δυνάμεις της σημερινής Ελλάδας και να ερευνήσεις τον τρόπο διάρθρωσης και λειτουργίας τους (για παράδειγμα, πρόεδρος ή γραμματέας κόμματος, Κεντρική Επιτροπή, Συνέδριο, κ.ά). - Να εξετάσεις, σύμφωνα με την τυπολογία του Ήστον, ορισμένες βασικές εισροές (απαιτήσεις και στηρίγματα) και τις αντίστοιχες εκροές στη σημερινή νεοελληνική πολιτική πραγματικότητα (για παράδειγμα, μαθητικές διεκδικήσεις και τρόπος κυβερνητικής αντιμετώπισής τους). 51

51 Τεστ αυχοαξιολόγησης f) Τι καθιστά αλληλέγγυες τις Κοινωνικές Επιστήμες: α. το κοινό αντικείμενο που ερευνούν, β. τα κοινά εννοιολογικά τους εργαλεία, γ. οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις τους. 2) Η τέλεια αντικειμενικότητα στις Κοινωνικές Επιστήμες είναι δύσκολο να επιτευχθεί επειδή: α. αυτές αποτελούν καθαρά υποκειμενικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας, β. ο βαθμός αντικειμενικότητάς τους ποικίλλει και εξαρτάται από τον τομέα έ- ρευνας και από τον τύπο παρατήρησης. 3) Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να διασφαλιστεί διάλογος μεταξύ των Κοινωνικών Επιστημών; α. Η αντιπαράθεση των αξιωμάτων καθεμιάς με την πραγματικότητα. β. Το σημείο τομής τους για τη συνδυασμένη μελέτη του εκάστοτε κοινωνικού φαινομένου. γ. Η χρήση κοινών μεταξύ τους όρων. 4) Ο θετικισμός: α. ταυτίζει τις προτάσεις που περιγράφουν γεγονότα με αυτές που εκφράζουν α- ξιολογικές κρίσεις, β. θεωρεί ότι αυτές αποτελούν δύο διαφορετικές πλευρές της πραγματικότητας και τις προσεγγίζει με την ίδια μεθοδολογική στρατηγική, γ. υποστηρίζει ότι οι δεύτερες δεν εμπίπτουν στην περιοχή της επιστημονικής έ- ρευνας. 5) Τι σημαίνει η αξιολογική ουδετερότητα της επιστήμης και πώς είναι δυνατή; 6) Ο διαλεκτικός τρόπος σκέψης συνδέθηκε: α. με τον ιδεαλισμό, β. με τον υλισμό, γ. και με τις δύο αυτές φιλοσοφικές κατευθύνσεις. 7) Ο θεσμός του σχολείου έχει μία ή πολλές λειτουργίες; 8) Πως πιστοποιείται η ουδετερότητα της λειτουργικής ανάλυσης, σύμφωνα με τον Μέρτον; 52

52 9) Η ψηφοφορία των μαθητών για την εκλογή 15μελών Συμβουλίων είναι ρητή ή άδηλη λειτουργία; 10) Πως αιτιολογείται η άποψη ότι η ουοτημική ανάλυση του Πάρσονς είναι συντηρητική; 11) Η κυβερνητική είναι: α. η λειτουργία της διακυβέρνησης ενός κράτους, β. ο επιστημονικός κλάδος που μελετά την κοινωνία και τη συμπεριφορά α- νάγοντάς τες σε συστήματα και μηχανισμούς επικοινωνίας. 53

53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕ- ΡΙΦΟΡΕΣ Θέματα προς συζήτηση Το κράτος - έθνος - Με βάση το κείμενο του διδακτικού βιβλίου, (LE MONDE Diplomatique, τχ. 3), να συζητήσετε πώς διαμορφώνεται η σχε'ση πολιτικής εξουσίας και οικονομίας στο σύγχρονο κράτος-έθνος. Ποιες συνέπειες προκύπτουν για τη δημοκρατία; - Μέσα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οικονομικές και πολιτικές αρμοδιότητες των κρατών-μελών μεταβιβάζονται στα θεσμικά όργανα της Ένωσης. Ποιες συνέπειες (θετικές ή αρνητικές) προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία; Οικογένεια - ρόλοι, δομή της σύγχρονης οικογένειας - Με βάση το κείμενο στο διδακτικό βιβλίο (Δ. Στασινοπούλου, «Διαστάσεις της κοινωνικής πολιτικής σήμερα»), να αναλύσεις τη διαφορά μεταξύ οικογένειας και νοικοκυριού. - Πώς συνδέεται η κοινωνική πολιτική με τη δομή και λειτουργία της οικογένειας; - Ποιοι λόγοι οδηγούν, κατά τη γνώμη σας, στην αύξηση των διαζυγίων και στην κρίση του θεσμού του γάμου; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει η μονογονεϊκή οικογένεια; Πολυπολιτισμικότητα - διαπολιτισμικές σχέσεις - Με βάση το κείμενο του Μ. Ουόλτερ «Περί ανεκτικότητας», να συζητήσετε αν επαρκούν κάποιες νομοθετικές διατάξεις για να κατοχυρωθούν τα δικαιώματα των πολιτισμικών μειονοτήτων. Ποια πρέπει να είναι η στάση των πολιτών και των κοινωνικών φορέων στο πρόβλημα αυτό; - Να αναλύσεις τα προβλήματα που προκύπτουν σε μια τάξη του δημοτικού από την παρουσία ενός ικανού αριθμού παιδιών μεταναστών. Πώς πρέπει να λειτουργήσει ο δάσκαλος; Ποια πρέπει να είναι η στάση των υπόλοιπων μαθητών; - Κινδυνεύει ο εθνικός μας πολιτισμός από την παρουσία άλλων πολιτισμικών μειονοτήτων; Να αναπτύξεις τα επιχειρήματά σου. 54

54 Παγκοσμιοποίηση «Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι το "να επιθυμούμε να θριαμβεύσει ο ουμανισμός μέσα από την πληροφορική επανάσταση", αυτό δεν το επιτυγχάνουμε ούτε με το να προωθούμε τα πληροφορικά δίκτυα ούτε με το να τα εκδιώκουμε. Για να επωφεληθούμε πραγματικά από αυτά πρέπει, πριν από όλα, να προφυλαχθούμε από τους κινδύνους του εικονικού, ενθαρρύνοντας την ιδιοποίηση του πραγματικού σε κάθε κοινωνία. Να αγωνιζόμαστε κατά της περιθωριοποίησης, να ευνοούμε την κινητικότητα μέσα στο πραγματικό, να προωθούμε την πρόσβαση όλων στην ικανοποίηση όλων των αισθήσεων και όλων των ιδεών. Εξίσου αναγκαίο είναι να αποφύγουμε την εικονική παγκοσμιοποίηση, ενθαρρύνοντας την προσέγγιση και την πραγματική διαπολιτισμιακή διακίνηση, αγωνιζόμενοι κατά του ρατσισμού και του κλεισίματος των συνόρων. Αλλά προσοχή: αν η πληροφορική επανάσταση ξεπεραστεί από μια βιογενετική επανάσταση, αν, ανάγοντας τη ζωή σ' ένα γενετικό κώδικα και ανάγοντας τον κώδικα σε έναν αλγόριθμο, η ανθρωπότητα κυριευτεί από την πλάνη ότι μπορεί να διασκελίσει την άβυσσο που χωρίζει τη χειραγώγηση των εικονικών παραστάσεων από την πραγματική χειραγώγηση των σωμάτων, τότε ναι, θα υπήρχε "αλλαγή εποχής". Θα έχει τότε δραματική επικαιρότητα η προφητεία του Σοφοκλή: " Έτσι, κάτοχος μιας γνώσης που ο πλούτος της ξεπερνά κάθε προσμονή, ο άνθρωπος μπορεί, στη συνέχεια, να ακολουθήσει το δρόμο του κακού ή του καλού". [Απόσπασμα από το κείμενο του Α. Lipietz (οικονομολόγος, διευθυντής ερευνών στο Γαλλικό Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (CNRS), «Το μέλλον των πολιτισμών». Από το περιοδικό LE MONDE diplomatique, τχ (αφιέρωμα στο Internet), ο. 88] Να σχολιάσεις το κείμενο και να συζητήσετε πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σωστά τα τεχνολογικά-πληροφοριακά δίκτυα για να προωθήσουμε τη γνώση. Ποια η διαφορά μεταξύ πληροφορίας και γνώσης; Να σχολιάσεις τη φράση: «Πρέπει να κατανοούμε για να υπολογίζουμε κι όχι να υπολογίζουμε για να κατανοήσουμε» (Γκ. Μπασελάρ). 55

55 Κοινωνικός αποκλεισμός «Όλα εξαρτώνται από τι εννοούμε όταν λέμε "οικονομική ανάπτυξη": πρόκειται για το κατά κεφαλήν εισόδημα ή για την κατά κεφαλήν κατανάλωση;»0 ορισμός της "κατά κεφαλήν κατανάλωσης" δε λαμβάνει υπόψη του την ί- δια την ουσία της διαδικασίας της ανάπτυξης. Για μένα, αυτό που ενδιαφέρει είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής για το 50% (ή το 25%) του πληθυσμού, το οποίο ευνοείται λιγότερο από την οικονομική κατάσταση. «Πρόκειται ακριβώς για τη διαφορά μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και α- νάπτυξης. Οι άνθρωποι, για τους οποίους οι δύο λέξεις είναι συνώνυμες ή ουσιαστικά συνδεδεμένες μεταξύ τους, πιστεύουν πως τα κοινωνικά στρώματα συνενώνονται, όπως τα σιδηροδρομικά βαγόνια. Αν η ατμομηχανή του τρένου προχωρεί, τότε όλα τα βαγόνια ακολουθούν με την ίδια ταχύτητα. Η πεποίθηση όμως αυτή κάθε άλλο παρά σωστή είναι. Όχι μόνο τα διάφορα κοινωνικά στρώματα δεν προοδεύουν με τον ίδιο ρυθμό, αλλά, επιπλέον, αν δεν ε- παγρυπνούμε, δεν παίρνουν καν την ίδια κατεύθυνση. Φυσικά, αν δεν υπάρχει οικονομική μεγέθυνση, δεν υπάρχει πρόοδος. Αλλά η σύγκριση ανάμεσα σ' ένα τρένο και στα διάφορα στρώματα της κοινωνίας σταματά εκεί. Διότι, στην περίπτωση των ανθρώπινων κοινωνιών, το κάθε στρώμα διαθέτει τη δική του ατμομηχανή. Κι αυτό που κάνει την οικονομία να προοδεύει είναι ο συνδυασμός των διαφορετικών ατμομηχανών των κοινωνικών στρωμάτων. Αν η κοινωνία ξεχάσει να θέσει σε κίνηση κάποιες απ' αυτές τις δυνάμεις, τότε η συνδυασμένη ισχύς της οικονομίας θα μειωθεί σημαντικά. Κι ακόμη χειρότερα, μάλιστα: Αν δεν τεθούν σε κίνηση τα τελευταία βαγόνια, τότε κινδυνεύουν να ολισθήσουν προς τα πίσω». (Απόσπασμα από το βιβλίο του Μ. Vunus: Για έναν Κόσμο χωρίς Φτώχεια, σο ) Να σχολιάσεις το απόσπασμα. Πώς αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας την έννοια της κοινωνικής και της οικονομικής προόδου; Ποιες συνέπειες έχει για τη συνολική κοινωνική αναπαραγωγή ο κοινωνικός αποκλεισμός ομάδων του πληθυσμού; Τι εννοούμε με τη φράση «κινδυνεύουμε να μεταβούμε σε κοινωνίες των 2/3»; 56

56 Ανεργία [Παρατίθενται διαγράμματα της ΕΣΥΕ για την ανεργία (κατά ηλικίες, μόρφωση, ευρωπαϊκε'ς χώρες, κ.λπ.)] Άνεργοι ανά φύλο 300 & 200 ι/> S 150 Χ 100 I Άνδρες IΓ υναίκες Απασχόληση και εκπαίδευση 2500 Pw Ss Μ >- UJ UJ χ II ' ' ϊ 111 Ο ο SS 1000 s Ε χ 2 Μ < < ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΛΥΚΕΙΟ - ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΔΕΝ ΠΗΓΑΝ ΣΧΟΛΕΙΟ

57 Απασχόληση και εργατικό δυναμικό (σε χιλιάδες άτομα) ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ 3350 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Ποσοστό ανεργίας Ε Θ Θ » Θ7 Να σχολιάσεις τα διαγράμματα που φανερώνουν το μέγεθος της ανεργίας. Ποια συμπεράσματα προκύπτουν; Ποια επαγγέλματα διαπιστώνεις ότι φθίνουν; Ποιες νέες δραστηριότητες για εργασία εμφανίζονται; Ποια μέτρα λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της ανεργίας; Τα κρίνεις ε- παρκή; Ποιες άλλες παρεμβάσεις θεωρείς αναγκαίες; 58

58 Μεταναστευτικά ρεύματα-ρατσισμός «Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια, οι εθνικισμοί που αναβιώνουν, η αναζωπύρωση του προβλήματος των μειονοτήτων, τα ύποπτα παρασκήνια της Ευρώπης και της Αμερικής γύρω από το γιουγκοσλαβικό πρόβλημα και το μελλοντικό χάρτη των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης δείχνουν ότι δεν τείνουμε προς την "Ευρώπη των δύο, αλλά των πολλών ταχυτήτων". Ο χαρακτήρας της ευρωπαϊκής μετανάστευσης αλλάζει, όμως τα βασικά πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά προβλήματα παραμένουν. Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός κινδυνεύουν να γίνουν μόνιμη βαλβίδα εκτόνωσης της επιθετικότητας και της δυσαρέσκειας στις χώρες της Ευρώπης. Οι ξένοι μετανάστες και πρόσφυγες είναι εκείνοι που θα δεχτούν πρώτοι τις συνέπειες της ανεργίας και της απέλασης, που θα αποτελεί την πιο εύκολη λύση. Η ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων που είναι πολίτες κάποιου κράτους-μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα είναι ευκολότερη, όμως η ενσωμάτωσή τους δεν πρόκειται να γίνει ευκολότερη. Θα περάσουν γενιές μεταναστών μέχρι να λειτουργήσει στοιχειωδώς το "ευρωπαϊκό σπίτι". Τα σύνορα της Κοινότητας θα μετακινηθούν πολλές φορές ακόμη. Το ίδιο θα γίνει και με τις μεταναστευτικές πολιτικές και πρακτικές. Όση ανεργία και να έχει η Ευρώπη, πάντα θα χρειάζεται πεινασμένους και πρόθυμους μετανάστες για να αναλάβουν τις υποβαθμισμένες εργασίες. Όμως η ε- λεύθερη διακίνηση εργατών σημαίνει συγκέντρωση και των οικογενειών τους, συνοδεύεται από νέα προβλήματα ένταξης και ενσωμάτωσης, εκπαίδευσης και πολιτισμικής ταυτότητας για τα παιδιά της πρώτης και της δεύτερης γενιάς. Τεράστια και δυσεπίλυτα κοινωνικά και πολιτιστικά προβλήματα, που δεν αγγίζουν ιδιαίτερα τους καλοζωισμένους τεχνοκράτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη μεριά, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, εξόριστοι δύο κόσμων -της πατρίδας τους και της χώρας υποδοχής-, αναλφάβητοι σε δύο γλώσσες... ούτε να ενσωματωθούν θα μπορούν ούτε να αφομοιωθούν. Η μετανάστευση θα αποτελεί για πολλά χρόνια ακόμη ένα εκρηκτικό, άλυτο κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό πρόβλημα για την αυριανή Ευρώπη. Οι εκρήξεις εθνικισμού, τα φαινόμενα ρατσισμού θα είναι σπινθήρες προειδοποιητικοί, για να μας θυμίζουν πόσο δύσκολη είναι η συνάντηση διαφορετικών πολιτισμών, γλωσσών, θρησκευμάτων, νοοτροπιών και τρόπων ζωής. Τα πιο δυσκολομετακίνητα σύνορα της Ευρώπης θα είναι τα πολιτισμικά. Σ' αυτά θα προσκρούουν για δεκαετίες οι μεταναστευτικές πολιτικές και πρακτικές στην Ευρώπη. Καθήκον όλων μας η εγρήγορση και η αντίσταση στην ξενοφοβία και στο ρατσισμό και η πάλη για ένα καλύτερο αύριο για τους απόκληρους αυτού του κόσμου». (Ε. Παπαδημητρίου: «Μεταναστεύσεις και ρατσισμός στην Ευρώπη», από το βιβλίο Διαστάσεις της Κοινωνικής Πολιτικής Σήμερα, σ. 455) 59

59 - Να συζητήσετε και να επιχειρηματολογήσεις πάνω στις απόψεις του συγγραφέα. Γιατί ο συγγραφέας θεωρεί ότι τα πολιτισμικά σύνορα της Ευρώπης είναι τα πιο «δυσκολομετακίνητα»; Να συνδέσεις την επιχειρηματολογία αυτή με τον προβληματισμό που αναπτύσσεται στο μάθημα για το φαινόμενο της πολυπολιτισμικότητας. - Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει η περιοχή σου από τους μετανάστες (εργασιακά, κοινωνικά, πολιτισμικά, εγκληματικότητα); - Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσουν οι τοπικές κοινωνίες αυτά τα προβλήματα; - Πώς θα αποφευχθούν οι εκδηλώσεις ξενοφοβίας και ρατσισμού, που δε συμβιβάζονται, άλλωστε, με τον πολιτισμό μας; Βία στην κοινωνία «Ένας κατάλογος της εξαθλίωσης δε θα μπορούσε να είναι εξαντλητικός. Η εξαθλίωση γεννιέται, πρώτα πρώτα, στα πολεοδομικά συγκροτήματα των υποβαθμισμένων προαστίων, συχνά απομακρυσμένων από το κέντρο των πόλεων, και ως επί το πλείστον με δύσκολη πρόσβαση. Προάστια που μοιάζουν να περικλείονται από αυτοκινητόδρομους, χώροι όπου επιβάλλεται μια μορφή κατοικίας κάθετη και συλλογική. Εκεί συγκεντρώνονται σε μεγάλα ποσοστά μετανάστες, πολυμελείς οικογένειες, ανειδίκευτοι νέοι, άνεργοι. Αλγερινοί, Μαροκινοί, Τυνήσιοι, Πορτογάλοι... Εδώ υπάρχει μεγάλος πληθυσμός μεταναστών. Ε, και όλοι στο εργοστάσιο. Δηλαδή ήταν... Γιατί τους πέταξαν στο δρόμο στα πενήντα τους. Σε έναν που είχε μπει στο εργοστάσιο στα δεκατέσσερα του είπαν: "Φεύγεις. Δε ο' έχουμε ανάγκη, χρειαζόμαστε νέους".»η συγκέντρωση όλων αυτών των παραγόντων γεννά τη μικροεγκληματικότητα. Που αρχίζει από ενόχληση των γειτόνων και φασαρία τη νύχτα και καταλήγει σε βανδαλισμούς, αρπαγές, εμπόριο ναρκωτικών. Αυτές οι πολλαπλές τακτικές και καθημερινές μορφές βίας, τις οποίες θα υφίστανται όλοι οι κάτοικοι της συνοικίας, χρεώνονται σε ομάδες νέων, παιδιών μεταναστών κατά προτίμηση, επειδή αυτούς "εντοπίζουν" οι φήμες. Πεδίο γόνιμο για την ανάπτυξη ενός φυσικού ρατσισμού, που τον ασπάζεται μεγάλος αριθμός "φτωχών λευκών" που δεν έχουν καμιά προοπτική ν' αλλάξουν γειτονιά. "Δε δουλεύει ετούτος. Ζει μονάχα από... τις ληστείες, τι άλλο; Δεν μπορούν να ενταχθούν ε- δ(ό, γιατί είναι... τέλος πάντων, τι να σου πω;" Υπάρχει πολλή χαλαρότητα. Ανισότητες που ενισχύουν την απομόνωση. "Εγώ δε βγαίνω πια, ελάχιστα μόνο... Μένω στο σπίτι, μια καλημέρα καλησπέρα έχω μαζί τους, αλλά αυτό είναι όλο". "Δεν έχουμε πια γείτονες, δε μιλάμε μεταξύ μας". Καταστάσεις που 60

60 προσπαθούν να προλάβουν και να διαχειριστούν επιτόπου κοινωνικοί λειτουργοί, αστυνομικοί, δικαστές. Απομονωμένοι κι οι ίδιοι μέσα στους θεσμούς τους, έχοντας συχνά υποστεί την απόρριψη και την υποβάθμιση, είναι υποχρεωμένοι να διαπραγματεύονται χωρίς τέλος με την κεντρική εξουσία ή τις τοπικές Αρχές, που ευχαρίστως χρησιμοποιούν διπλή γλώσσα. Τριτοκοσμικό γκέτο»αργά ή γρήγορα, η διαδικασία αυτή αποκλεισμού οδηγεί στη δημιουργία τριτοκοσμικών γκέτο κατά το πρότυπο των αμερικανικών μεγαλουπόλεων. Σε αυτό ακριβώς αναφέρονται στη συλλογή αυτή οι προσωπικές μαρτυρίες νέων, μαύρων και τσιγγάνων. Δημιουργούνται ζούγκλες μέσα στις οποίες όλες οι μορφές αλληλεγγύης, συμπεριλαμβανομένης και της οικογενειακής, καταρρέουν, παραδομένες στις συμμορίες των ληστών του δρόμου. Οι κάτοικοι τους όλοι, ξεκινώντας από τους πιο νέους, θύτες και θύματα ταυτόχρονα, δεν έχουν άλλη επιλογή επιβίωσης από το να δουλέψουν στην παραοικονομία, και μάλιστα στον πιο δραστήριο τομέα της, το εμπόριο ναρκωτικών.»όμως η κοινωνική απομόνωση δεν περιορίζεται στο προλεταριάτο των προβληματικών προαστίων. Χτυπάει, επίσης, και τον αγκιστρωμένο στις καλλιέργειές του αγρότη, όμηρο των επενδύσεων και των χρεών του, που επιβιώνει εξαρτώμενος από τις κυβερνητικές επιδοτήσεις και τους συνεταιρισμούς αγοράς των προϊόντων που του επιβάλλουν τιμές στις οποίες δεν έχει καμιά επιρροή. Χτυπάει, επίσης, και κάποια ελεύθερα επαγγέλματα από τον τριτογενή τομέα, ιδιαίτερα τους μεσάζοντες του μικροεμπορίου, που καταστρέφονται από τον έλεγχο που ασκεί το μεγάλο κεφάλαιο στη χονδρική διανομή. Αυτές οι νέες "αποικιακές επιχειρήσεις", όπως ονομάστηκαν από κάποιο μάρτυρα οι υπεραγορές, επωφελούνται από τις τεράστιες χρηματοπιστωτικές δυνατότητές τους και εκμεταλλεύονται ευχαρίστως τους παραγωγούς μέσω των κέντρων αγορών τους, με το πρόσχημα μάλιστα της προστασίας του καταναλωτή, θαρρείς και μπορεί να υπάρξει καταναλωτής χωρίς τον παραγωγό. Τέλος, η απομόνωση και ο εξοστρακισμός χτυπούν σήμερα και τα επιχειρηματικά στελέχη, ανθρώπους που είχαν ταυτιστεί με την επιχείρηση, που την υπηρέτησαν με ζήλο και νομιμοφροσύνη μια ζωή, με αντάλλαγμα οικονομικά και συμβολικά πλεονεκτήματα, τα οποία απέκτησαν στη διάρκεια μιας "καριέρας" που διακόπηκε απότομα. "Όταν εξαγοράστηκε η επιχείρηση Κ, τα καινούρια α- φεντικά μάς έδιωξαν. Δεν ξέρω τι να σκεφτώ για το μέλλον", λέει σήμερα έ- νας από αυτούς.»το να ζεις χωρίς να σκέφτεσαι το μέλλον, στον αστερισμό της αβεβαιότητας, 61

61 της αστάθειας, των συνεχών αλλαγών εργασίας, κατοικίας, σχολείου και των οικογενειακών αλλαγών, χωρίς μεγαλύτερη δυνατότητα να αλλάξεις το παρόν κι ακόμη χειρότερα το μέλλον, σε ασταθή ισορροπία, στο έλεος μιας απόλυσης, μιας έξωσης, ενός ατυχήματος, μιας ρήξης, μετά από τα οποία όλα θα καταρρεύσουν, αυτό λέγεται συνθήκες εξαθλίωσης». (Ch. De Brie: «Η εξαθλίωση του περιθωρίου», από το περιοδικό "LE MONDE diplomatique", ελλ. έκδοση του Maniere de voir, τχ. 6, σ. 20) - Να αναλύσεις και να σχολιάσεις το κείμενο αυτό και να συνδέσεις τα φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού και της βίας. Ποια κοινή βάση τα παράγει; - Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να ικανοποιεί μια κοινωνία ώστε να αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά τα φαινόμενα της βίας και της εγκληματικότητας; - Να κάνεις τη διάκριση -παραθέτοντας παραδείγματα- μεταξύ φαινομένων βίας που έχουν κοινωνικά αιτία και φαινομένων οργανωμένου/σύγχρονου εγκλήματος. - Πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται κάθε τύπος βίας από την πολιτική εξουσία και την κοινωνία; Περιβάλλον «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο διάλογος για το περιεχόμενο των εννοιών της ανάπτυξης και της προόδου έχει πολιτικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα στην εποχή της "παγκοσμιοποίησης", δηλαδή της σχεδόν απόλυτης ελευθερίας στη διακίνηση των κεφαλαίων και της περιορισμένης ελευθερίας στη διακίνηση της εργασίας, ο προαναφερθείς διάλογος επιχειρεί να συμβιβάσει τη σύγκρουση εθνικών και υπερεθνικών οικονομικών συμφερόντων με τις απαιτήσεις κοιν(ονικών ομάδων ή και γενικότερα της κοινής γνώμης για τη διασφάλιση της ειρήνης, της απασχόλησης, της δημόσιας υγείας, της προστασίας των φυσικών πόρων, της πολιτισμικής κληρονομιάς. Αν, όπως διατυπώθηκε ήδη στην εισαγωγή αυτού του κειμένου, η επιστήμη αποτελεί, στα τέλη του 20ού αιώνα, την κύρια παραγωγική δύναμη της "ανάπτυξης" ή της "βιώσιμης ανάπτυξης", είναι φυσικό τα ζητήματα των κατευθύνσεων της επιστημονικής έρευνας, της στρατηγικής επιλογής εκείνων ή των άλλων τεχνολογικών εφαρμογών, όπως και των συναφών με αυτές ηθικών, οικονομικοί, κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων, να αποτελούν κομβικά σημεία του διαλόγου για το περιεχόμενο της ανάπτυξης και της προόδου. Κορυφαία γεγονότα, όπως το ατύχημα 62

62 του Τσερνομπίλ, "η ασθένεια των τρελών αγελάδων", το "φαινόμενο του θερμοκηπίου", η απειλή της αλλαγής του κλίματος, κ.λπ., έχουν δείξει την ανεπάρκεια -όχι μόνο για λόγους δικής της ευθΰνης- της επιστημονικής κοινότητας ως αποκλειστικού παράγοντα εγγύησης της ασφάλειας του πλανήτη και του κοινωνικού οφέλους που αναμένονται από τα προϊόντα της επιστημονικής έρευνας και των εφαρμογών της. Τα επανειλημμένα τεχνολογικά ατυχήματα, οι απειλές για τη δημόσια υγεία, η υποβάθμιση των οικοσυστημάτων και οι συνακόλουθες ανησυχίες της κοινής γνώμης οδήγησαν σε προβληματισμούς οι οποίοι, χωρίς πάντα να αρνούνται τη χρησιμότητα της επιστημονικής και τεχνολογικής καινοτομίας, θέτουν ως προϋπόθεση της κοινωνικής αποδοχής της την εκτίμηση του ρίσκου και του οφέλους από την υιοθέτησή της. Στις λεγόμενες "κοινωνίες κινδύνου", οι οποίες, κατά ορισμένους θεωρητικούς των Ανθρωπιστικών Επιστημών (για παράδειγμα, το Γερμανό κοινωνιολόγο Ούρλιχ Μπεκ, που εισήγαγε το σχετικό όρο), διαδέχτηκαν τις βιομηχανικές κοινωνίες, η προληπτική εκτίμηση του ρίσκου ή/και του οφέλους που συνοδεύουν την υιοθέτηση μιας τεχνολογικής καινοτομίας αποτελεί κρίσιμης σημασίας δείκτη της δημοκρατικής λειτουργίας τους. Είναι αυτονόητο, από τη φύση του ζητήματος, ότι η εκτίμηση αυτή αποτελεί έργο της επιστημονικής κοινότητας.»η επιστημονική κοινότητα που έχει επίγνωση του εαυτού της δε δικαιούται πλέον να καταφεύγει στην ουδετερότητα και στην αποδοχή, διαπερνάται από την υπευθυνότητα που βαρύνει στους ώμους της σε ό,τι αφορά το μέλλον που η ίδια γεννά και από τη σπουδαιότητα των καθηκόντων που εκπληρώνει. Όμως, όπως η εμπειρία διδάσκει, ακόμη και όταν αυτή η υπευθυνότητα α- ναλαμβάνεται από τους επιστήμονες, ο παρεμβατικός λόγος των θεσμικών ή και των άτυπων εκπροσωπήσεων της λογικής κοινωνίας είναι αναγκαίος. Αν μη τι άλλο, διότι αφορά ούτε λίγο ούτε πολύ την ίδια τη φύση της δημοκρατίας στις σημερινές συνθήκες ραγδαίας εξέλιξης του επιστημονικοτεχνολογικού συνόλου. Η επινόηση και η ανάπτυξη των μηχανισμών κοινωνικής παρέμβασης, η άτυπη έκφραση ή η θεσμική επένδυση αυτής της πολιτικής διαδικασίας προς όφελος του κοινωνικού συνόλου αποτελούν, εύλογα, ύψιστο καθήκον και συγχρόνως δείκτη δημοκρατικής ευαισθησίας μιας ευνομούμενης πολιτείας». (Λ. Λουλούδης: «Τεχνολογία, κοινωνία και φύση», από το βιβλίο Οικολογία και Επιστήμες τον Περιβάλλοντος, σο ) 63