ΕΚΤΡΟΠΗ ΑΧΕΛΩΟΥ. Τεχνολογικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές του έργου ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΠΜΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΚΤΡΟΠΗ ΑΧΕΛΩΟΥ Τεχνολογικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές του έργου Αποστολόπουλος Ιωάννης & Κοτσιφάκης Κωνσταντίνος Αθήνα, Ιούνιος 2015

2 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή Ο Αχελώος Ποταμός Περιγραφή του έργου εκτροπής του Αχελώου Το Θεσσαλικό πρόβλημα Υλοποιημένα έργα στη Θεσσαλία Έργα εκτροπής Αχελώου Στόχοι του έργου εκτροπής του Αχελώου Οι μικροί ταμιευτήρες στη Θεσσαλία Ενεργειακή αξιοποίηση νερού από τον Αχελώο προς τη Θεσσαλία Περιβαλλοντικές πτυχές έργου εκτροπής Αχελώου Φυσικό περιβάλλον Ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον Συμπεράσματα Μ.Π.Ε. έργου Κοινωνικές και πολιτικές πτυχές του έργου Το χρονικό της εκτροπής Επισκόπηση των κυριότερων αποφάσεων του ΣτΕ Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας Γενικά στοιχεία Στοιχεία αγροτικής παραγωγής Ευρύτερη περιοχή λεκάνης απορροής Αχελώου ποταμού Γενικά στοιχεία Η υστέρηση της Αιτωλοακαρνανίας

3 4.5 Αγροτική παραγωγή και εκτροπή Γενικά Αγροτικό (αρνητικό) ισοζύγιο Η αγροτική παραγωγή στην Θεσσαλία Ευρωπαικό πλαίσιο Γενικά Η Οδηγία 2000/60 για τα νερά Κ.Α.Π Κοινωνικές αντιδράσεις Γενικά Διαβούλευση Γενικά Βιβλιογραφία

4 1. Εισαγωγή 1.1 Ο Αχελώος Ποταμός Ο Αχελώος Ποταμός ήταν για τους αρχαίους Έλληνες ο πατέρας όλων των ρεόντων υδάτων. Λατρευόταν ως θεός, ιδιαίτερα από του Αιτωλούς και τους Ακαρνάνες που κατοικούσαν στην Παραχελωίτιδα γη. Στην αρχαία Ακαρνανία γίνονταν αγώνες προς τιμήν του ενώ οι παλιότερες σωζόμενες παραστάσεις του θεού Αχελώου φθάνουν μέχρι και τον 6 ο αι. π.χ.. Με την μορφή ανθρωπόμορφου ταύρου παρίσταναν την ορμητικότητά του και με τη μορφή δράκου τον ελικοειδή ρου των νερών του. Κατά τη μυθολογία ο Αχελώος θεωρούνταν ο σπουδαιότερος ποτάμιος θεός, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος, πατέρας των Νυμφών και των Σειρηνών, γεννήτορας όλων των ρεόντων υδάτων και των πηγών. Στην ομηρική Ιλιάδα, ανώτερος σε δύναμη του θεϊκού Αχελώου θεωρούνταν μόνον ο Δίας. Ο Αχελώος (ή Ασπροπόταμος όπως αλλιώς ονομάζεται) είναι ο δεύτερος σε μήκος ποταμός της χώρας. Έχει τις πηγές του στην περιοχή του όρους Λάκμος (1800 m) της Πίνδου, κοντά στο Μέτσοβο και εκβάλει στο Ιόνιο Πέλαγος, απέναντι από τα νησιά Εχινάδες. Θεωρείται ο πλουσιότερος σε νερά γηγενής ποταμός της Ελλάδας με μέση ετήσια απορροή που εκτιμάται σε ~ hm 3. Από τα νερά του ποταμού αρδεύονται περί τα στρέμματα γεωργικής γης. Η κατεύθυνση που ακολουθεί είναι από τα βόρεια προς τα νότια, διατρέχοντας σχεδόν ολόκληρη την Δυτική Ελλάδα κατά μήκος σχεδόν της οροσειράς της Πίνδου, μια συνολική διαδρομή μήκους περίπου 220 km. Κατά την διαδρομή του διασχίζει το νομό Τρικάλων και διέρχεται από τα όρια των νομών Καρδίτσας και Άρτας, τα όρια των νομών Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας και στη συνέχεια, αφού διασχίσει στην πεδιάδα του Αγρινίου, στρέφεται προς τα Δ.-ΝΔ. και εκβάλει στο Ιόνιο κοντά στο Μεσολόγγι. Οι σημαντικότεροι παραπόταμοι του Αχελώου από τα ανάντη προς τα κατάντη είναι ο Σκληνιασώτικος, ο Καμιναΐτικος, ο Κουμπουργιαννίτικος και ο Αγραφιώτης, ο Ταυρωπός (ή Μέγδοβας), ο Τρικεριώτης. Η λεκάνη απορροής του Αχελώου έχει συνολική έκταση 4860 km 2. Συνορεύει βόρεια και δυτικά με τις λεκάνες του Αράχθου και της λίμνης Αμβρακίας και ανατολικά με τις λεκάνες του Πηνειού, του Σπερχειού και του Ευήνου. Βρίσκεται εξ ολοκλήρου σε ελληνικό έδαφος. 3

5 Σχήμα 1.1.1: Η λεκάνη απορροής του Αχελώου [Πηγή: Σχέδιο διαχείρισης των λεκανών απορροής των ποταμών Αχελώου και Πηνειού Θεσσαλίας] 4

6 Κατά μήκος του ποταμού έχουν κατασκευασθεί από την ΔΕΗ και είναι σε λειτουργία τα υδροηλεκτρικά έργα των Κρεμαστών (ωφέλιμη χωρητικότητα x 10 6 m 3 ) του Καστρακίου με (ωφέλιμη χωρητικότητα 220 x 10 6 m 3 ) και του Στράτου (ωφέλιμη χωρητικότητα 11 x 10 6 m 3 ). Έχει επίσης ολοκληρωθεί η κατασκευή του φράγματος της Μεσοχώρας (ωφέλιμη χωρητικότητα 228 x 10 6 m 3 ), ενώ έχει ξεκινήσει η κατασκευή του φράγματος της Συκιάς (ωφέλιμη χωρητικότητα 440 x 10 6 m 3 ). Το φράγμα της Μεσοχώρας και της Συκιάς εντάσσονται στο συνολικό εγχείρημα της εκτροπής (600 x 10 6 m 3 ) ποσότητας νερού μέσω σήραγγας προς τη θεσσαλική πεδιάδα. Στον Ταυρωπό έχει ήδη κατασκευασθεί το ομώνυμο φράγμα με ωφέλιμη χωρητικότητα 300 x 10 6 m 3. Η κοιλάδα του Αχελώου (κωδικός GR ) εντάσσεται στο δίκτυο «NATURA 2000» και το σύμπλεγμα των εκβολών του, μαζί με τις λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού, ως περιοχές μεγάλης οικολογικής και αισθητικής αξίας (μεταβατικά νερά), προστατεύονται από τη διεθνή σύμβαση RAMSAR (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2006). 5

7 2. Περιγραφή του έργου εκτροπής του Αχελώου 2.1 Το Θεσσαλικό πρόβλημα Αφότου η Θεσσαλία προσαρτήθηκε στο Ελληνικό Κράτος το 1881, προέκυψε το θέμα της μελέτης και εκτέλεσης αντιπλημμυρικών έργων για την αποξήρανση των ελών. Οι κατά καιρούς Κυβερνήσεις και ιδιαίτερα η Κυβέρνηση Χαρ. Τρικούπη ανέθεσε σχετική μελέτη σε Γαλλική αποστολή η οποία περατώθηκε το Όπως, όμως, περιγράφει ο Ιταλός Μηχ/κός Nobile στη σχετική μελέτη των Υδραυλικών έργων Θεσσαλίας (1913) η μελέτη της Γαλλικής αποστολής βασίστηκε σε ατελή τοπογραφικά διαγράμματα και δεν συνοδευόταν από υδρομετρικές και βροχομετρικές παρατηρήσεις. Το 1901 έως 1910 έγιναν νέα τοπογραφικά διαγράμματα και πραγματοποιήθηκε η εγκατάσταση 32 σταθμών βροχομετρικών και υδρομετρικών παρατηρήσεων. Είναι φανερό ότι το πρωτεύον πρόβλημα της Θεσσαλίας τότε ήταν η αντιπλημμυρική προστασία των περιοχών και η αποξήρανση των ελών για την εξάλειψη της ελονοσίας. Υπήρχε βέβαια και σοβαρό πρόβλημα αρδευτικών και υδρευτικών αναγκών, το οποίο όμως δεν ήταν δυνατόν να επιλυθεί την περίοδο εκείνη με κατάλληλα έργα. Στη συνέχεια, στη μεταπολεμική περίοδο έγινε η μελέτη αποξήρανσης της λίμνης Κάρλας (1962) και η αποστράγγιση αποχέτευση των νερών της προς τον Παγασητικό κόλπο. Την περίοδο αυτή άρχισε παράλληλα και η ανάπτυξη των αρδεύσεων με την κατασκευή εγγειοβελτιωτικών έργων, τα οποία τροφοδοτούνταν κυρίως από υπόγεια νερά, αλλά και από επιφανειακά. Από την εποχή εκείνη είχε διαφανεί το ζήτημα της μελλοντικής κάλυψης των αρδευτικών αναγκών, οι οποίες αυξάνονταν ραγδαία. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της εύκολης ανόρυξης γεωτρήσεων, άρχισε η εκμετάλλευση των υπογείων υδάτων, η οποία αυξανόταν με ταχύτατο ρυθμό, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία σοβαρών προβλημάτων με τον υποβιβασμό και την ποιοτική υποβάθμιση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. Για το λόγο αυτό, πολλοί μελετητές είχαν διατυπώσει απόψεις για συμπληρωματική εκμετάλλευση επιφανειακών νερών, όπως για παράδειγμα η Ελβετική εταιρεία Electrowatt (1966), η οποία πρότεινε την κατασκευή των ταμιευτήρων της Κρύας Βρύσης, της Πύλης, του Μουζακίου, του Σμοκόβου, του Παλιοδερλί, του Νεοχωρίου, της Θεόπετρας, του Παλαιομοναστήρου και της Καλούδας. 6

8 Σχήμα 2.1.1: Προτεινόμενες θέσεις κατασκευής φραγμάτων από την Electrowatt (1966) [Πηγή: Δ. Κουτσογιάννης ( ) Το εκπονήθηκε μελέτη από την Καναδική εταιρεία SNC σχετικά με τους ταμιευτήρες της Μεσοχώρας του άνω ρου του ποταμού Αχελώου τέθηκε για πρώτη φορά σε σχετική έρευνα και το θέμα εκτροπής του ποταμού από τις εταιρίες αυτές. Για ιστορικούς λόγους θα πρέπει να αναφερθεί ότι η ιδέα της εκτροπής του Αχελώου εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1925 από τον καθηγητή ΕΜΠ Κουτσοκώστα. Ταυτόχρονα με την εκτροπή του Μέγδοβα, παραποτάμου του Αχελώου για τη δημιουργία του έργου Ν. Πλαστήρα το 1953, ο καθηγητής Κουτσοκώστας, σε έκθεση του προς τη ΔΕΗ, έθεσε τις ιδέες αυτές για εφαρμογή, αλλά με εκτροπή του Αχελώου από τη Μεσοχώρα. 2.2 Υλοποιημένα έργα στη Θεσσαλία Με στόχο την αντιμετώπιση του οξέος προβλήματος της λειψυδρίας, αλλά της κάλυψης των υδρευτικών αναγκών της Θεσσαλίας, μέχρι σήμερα έχουν εκτελεσθεί μια σειρά από μεγάλα έργα στο γεωγραφικό διαμέρισμα. 7

9 Στη Δυτική Θεσσαλία έχουν εκτελεσθεί το έργο του Ν. Πλαστήρα και το έργο του Σμοκόβου, και τα δύο στο Ν. Καρδίτσας. Στην Ανατολική Θεσσαλία έχει επαναδημιουργηθεί η λίμνη Κάρλας και κατασκευάζεται ο ταμιευτήρας Γυρτώνης επί του ποταμού Πηνειού. Αναφέρονται παρακάτω τα βασικά χαρακτηριστικά των έργων αυτών. Ταμιευτήρας Ν. Πλαστήρα Ο ταμιευτήρας Πλαστήρα δέχεται τα νερά λεκάνης απορροής 167 km 2, με τη μέση ετήσια εισροή σε αυτόν να κυμαίνεται ~ 153 x 10 6 m 3. Το ύψος του κατασκευασμένου τοξωτού φράγματος είναι 83 m, με το υψόμετρο της στέψης να ανέρχεται στα m. H λίμνη, στην οποία εισρέει και ο ποταμός Κερασιώτης (7,3 km 2, μέσες ετήσιες εισροές 7,5 hm 3 ) μέσω εκτροπής, διαθέτει ωφέλιμο όγκο 300 hm 3, εκ των οποίων τα 20 hm 3 καλύπτουν τις υδρευτικές ανάγκες της Καρδίτσας και των γύρω περιοχών ενώ παράλληλα εξυπηρετεί και τις αρδευτικές ανάγκες περίπου στρεμμάτων. Για τη διατήρηση της προδιαγραφείσας οικολογικής στάθμης της λίμνης, η μέση ετήσια απόληψη υπολογίζεται πως δε θα πρέπει να ξεπερνά τα ~ 120 hm 3. Ταμιευτήρας Σμοκόβου Ο ταμιευτήρας του Σμοκόβου δέχεται τα νερά λεκάνης απορροής συνολικής έκτασης 376,5 km 2. Το ύψος του φράγματος ανέρχεται σε 104 m (με τη στέψη να βρίσκεται στα m) και ο ωφέλιμος όγκος του ταμιευτήρα σε 191 hm 3. Σύμφωνα με μελέτη του 1990, το έργο καλύπτει αρδευτικές ανάγκες στρ. Ενώ είχε αρχικά σχεδιαστεί για συνολική καθαρή απόληψη ~ 145 hm 3, αυτή εκτιμάται πλέον ~ 105 hm 3, εκ των οποίων τα ~ 85 hm 3 αφορούν αρδευόμενες εκτάσεις. Ταμιευτήρας Κάρλας Ο ταμιευτήρας Κάρλας βρίσκεται εντός λεκάνης απορροής έκτασης 1050 km 2. Η επιφάνεια της λίμνης ανέρχεται σε στρ και ο μέσος όγκος νερού σε 7,60 hm 3. Τα αναχώματα είναι μέσου ύψους 9,0 m και διατρέχουν μήκος 21 km. Η μέση ετήσια απόληψη από τον ταμιευτήρα εκτιμάται στα 42 hm 3, σε συνδυασμό με υδροληψίες από υδρογεωτρήσεις (8,5 hm 3 ). Σύμφωνα με το διαχειριστικό σχέδιο, προβλέπεται μελλοντικά ο απολήψιμος όγκος να ανέλθει στα 60 hm 3, με ενίσχυση κατά 70% από τα χειμερινά νερά του Πηνειού. Από τα νερά της Α φάσης διαχείρισης της λ. Κάρλας και των υδρογεωτρήσεων, καλύπτονται αρδευτικές ανάγκες ~

10 στρεμμάτων, ενώ ο ταμιευτήρας συμβάλλει και στην υδροδότηση του μεγαλύτερου τμήματος του Βόλου με 10.6 hm 3 / έτος, περιοχή που σημειώνει ημερήσια αιχμή ~ m 3. Ακόμα, στην ευρύτερη περιοχή λειτουργεί ο ταμιευτήρας Ελασσόνας (H=43 m, C=1.5 hm3), που βρίσκεται στη λεκάνη του π. Τιταρήσιου, ενώ κατασκευάζεται και το φράγμα Γυρτώνης - εκτροπής του π. Πηνειού. 2.3 Έργα εκτροπής Αχελώου Τα έργα μερικής «μικρής ή οικολογικής» εκτροπής μέρους των υδάτων (600 εκ. κυβικά μέτρα) του ποταμού Αχελώου προς τη Θεσσαλία αναπτύσσονται στο μεγαλύτερο μέρος τους στην ορεινή Νότια Πίνδο, σε μια ζώνη που εκτείνεται από ανάντη των οικισμών Μεσοχώρας και Αρματωλικού (οικισμοί που κατακλύζονται) του νομού Τρικάλων μέχρι και τη θέση του φράγματος της Συκιάς, που βρίσκεται πλησίον του οικισμού Πετρωτού στα σύνορα των νομών Άρτας και Καρδίτσας. Στη ζώνη αυτή αναπτύσσονται τα φράγματα της Μεσοχώρας και της Συκιάς, οι αντίστοιχοι ταμιευτήρες τους, η σήραγγα προσαγωγής Μεσοχώρας Γλύστρας και οι ΥΗΣ Γλύστρας και ΥΗΕ Συκιάς. Μεταξύ ΥΗΣ Γλύστρας και ΥΗΕ Συκιάς Βρίσκεται η μονή Αγ. Γεωργίου Μυροφύλλου Τρικάλων, για την προστασία της οποίας από την κατάκλυση προβλέπεται (ΜΠΕ 2002) η κατασκευή, περιμετρικά της, προστατευτικού αναχώματος ύψους 15 m. Κοντά στον οικισμό Πετρωτό ξεκινάει η σήραγγα εκτροπής του Αχελώου προς τη Θεσσαλία, η οποία διασχίζει σχεδόν κάθετα την οροσειρά της Πίνδου και εξέρχεται κοντά στον οικισμό Πευκόφυτο του νομού Καρδίτσας. Εντός των ορίων του νομού Καρδίτσας αναπτύσσονται ο ΥΗΣ Πευκοφύτου (πλησίον του ομώνυμου οικισμού) και η αναρρυθμιστική δεξαμενή και ο μικρός ΥΗΣ Μαυροματίου (πλησίον του ομώνυμου οικισμού). Τέλος, για τη διανομή και αξιοποίηση του νερού που θα εκτρέπεται στο θεσσαλικό κάμπο προβλέπονται έργα συμπλήρωσης και βελτίωσης των αρδεύσεων έργα πεδιάδας -, κόστους 305,94 δις δρχ., σύμφωνα με τη Συνολική Μελέτη Οικονομικής Σκοπιμότητας του έργου (1997), τα οποία, όμως, στη ΜΠΕ του 1995 δεν εξετάζονται. 9

11 Σχήμα 2.3.1: Γενική διάταξη έργων [Πηγή: Aναπτυξιακή Εταιρεία Αιτωλοακαρνανίας ΕNVIPLAN] Αναλυτικότερα τα έργα που προβλέπονται είναι: Φράγμα Μεσοχώρας Το φράγμα της Μεσοχώρας βρίσκεται στο Νομό Τρικάλων. Είναι λιθόρριπτο με ανάντη πλάκα σκυροδέματος (CFRD). Το ύψος του ανέρχεται σε 150 m με Ανώτατη Στάθμη Λειτουργίας (Α.Σ.Λ.) + 770,0 m. Διαθέτει ωφέλιμο όγκο ταμιευτήρα 228 x 10 6 m 3, με σταθμό παραγωγής στη Γλύστρα. Η λειτουργία του ΥΗΕ Μεσοχώρας είναι αμιγώς ενεργειακή και δε συνεισφέρει στις ανάγκες της εκτροπής ούτε επηρεάζεται από αυτή. Στον εκκενωτή πυθμένα του ΥΗΕ λειτουργεί μικρός ΥΗΣ για την εξασφάλιση συνεχούς οικολογικής παροχής 1,5 m 3 /s. Σήραγγα προσαγωγής Μεσοχώρας Γλύστρας 10

12 Από τον ταμιευτήρα της Μεσοχώρας ξεκινά η σήραγγα προσαγωγής Μεσοχώρας Γλύστρας, η οποία θα παροχετεύει τις ποσότητες ύδατος που θα χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενέργειας στον ΥΗΣ Γλίστρας. Η σήραγγα προσαγωγής έχει μήκος 8 χιλιομέτρων. ΥΗΣ Γλύστρας Ο ΥΗΣ Γλύστρας ολοκληρώθηκε το Διαθέτει δύο μονάδες ισχύος 2 x 80 MW και ετήσια συνολική παραγόμενη ενέργεια 362 GWh. Το υδροηλεκτρικό έργο Μεσοχώρας είναι το πρώτο από τα έργα που ξεκίνησαν στον άνω ρου του Αχελώο το Ολοκληρώθηκε το Δαπανήθηκαν συνολικά μέχρι σήμερα 270εκ. για την υλοποίησή του. Υπολείπονται ορισμένα συμπληρωματικά έργα για το κλείσιμο του φράγματος, καθώς και η μεταφορά του οικισμού Μεσοχώρας, μαζί με τις αποζημιώσεις κοινωνικής αποκατάστασης και τις απαλλοτριώσεις, ύψους 50 εκ.. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την Ελληνική Επιτροπή Μεγάλων Φραγμάτων (ΕΕΜΦ) το έργο Μεσοχώρας δε συνδέεται άμεσα με τα υπόλοιπα έργα μεταφοράς νερού από τον Αχελώο και μπορεί να λειτουργήσει για την παραγωγή ενέργειας ανεξάρτητα από αυτά. Είναι γεγονός ότι αρχικά το έργο αυτό ήταν ενταγμένο στα έργα της εκτροπής του Αχελώου, καθώς τότε οι προβλεπόμενες ποσότητες εκτροπής νερού προς Θεσσαλία ήταν 1100 εκατ. κυβικά μέτρα το χρόνο. Μετά όμως την μείωση της ποσότητας αυτής στα 600 εκατ. κυβικά μέτρα το χρόνο, το έργο της Μεσοχώρας δεν είναι απαραίτητο πλέον για το σκοπό αυτό, καθώς αρκεί ο κατά πολύ μεγαλύτερος ταμιευτήρας του φράγματος της Συκιάς για να εξασφαλιστούν τα απαιτούμενα νερά της εκτροπής προς Θεσσαλία. Κατά συνέπεια η εκτροπή του Αχελώου μπορεί να γίνεται είτε υπάρχει η λίμνη της Μεσοχώρας είτε όχι. Τα παραπάνω έργα έχουν ολοκληρωθεί από τη ΔΕΗ και, όπως αναφέρθηκε, δεν επηρεάζουν την εκτροπή, η οποία πραγματοποιείται από τον κατάντη ταμιευτήρα της Συκιάς. Φράγμα και ΥΗΣ Συκιάς Κατάντη του ΥΗΣ Γλίστρας κατασκευάζεται το φράγμα της Συκιάς και ο αντίστοιχος ΥΗΣ στον πόδα του φράγματος. Έχουν γίνει εργασίες ύψους 107,1 εκ.. Την περίοδο συνεχίσθηκαν οι εργασίες στο φράγμα με ικανοποιητικούς ρυθμούς. Ο προβλεπόμενος ρεαλιστικός χρόνος ολοκλήρωσης των εργασιών ήταν τα τέλη του 2012 για τα υπόλοιπα 59 εκ. της σύμβασης, όμως οι εργασίες διακόπηκαν μετά τη λήψη της απόφασης 141/2010 του ΣτΕ. 11

13 Απομένουν επίσης η κατασκευή του έργου (φράγμα) προστασίας της μονής Αγ. Γεωργίου Μυροφύλλου, ύψους 40 εκ. και οι απαλλοτριώσεις των στρ. που θα καταληφθούν στη λεκάνη κατάκλισης, ύψους εκ.. Αναφορικά με τα τεχνικά χαρακτηριστικά του φράγματος, το ύψος αυτού ανέρχεται σε 145 m, με Α.Σ.Λ. στα +545,0 m αντί της αρχικής 550,0 m, (ώστε να μειωθεί σε 15 m το ύψος του αναχώματος προστασίας της Μονής Αγ. Γεωργίου Μυροφύλλου). Διαθέτει ωφέλιμο όγκο ταμιευτήρα 440 x 10 6 m 3. Ο ΥΗΣ Συκιάς λειτουργεί με δύο μονάδες ισχύος 2 x 60 MW και σχεδιάστηκε να παράγει συνολική ετήσια ενέργεια 283,1 GWh. Ο μικρός ΥΗΣ στον εκκενωτή πυθμένα λειτουργεί με οικολογική παροχή 5 m 3 /s. Ο ταμιευτήρας του ΥΗΣ Συκιάς τροφοδοτεί τη σήραγγα εκτροπής προ τη Θεσσαλία, με ετήσιο όγκο εκτρεπόμενου νερού τα 600 x 10 6 m 3. Σήραγγα εκτροπής Αχελώου Από τον ταμιευτήρα Συκιάς ξεκινά η σήραγγα εκτροπής του Αχελώου ποταμού προς τη Θεσσαλία από την οποία προβλέπεται να διέρχεται ποσότητα 600 εκατ. κυβικών μέτρων νερού ετησίως για χρησιμοποίηση του στη Θεσσαλική πεδιάδα. Στο τέλος της σήραγγας εκτροπής προβλέπεται από τη μελέτη η ύπαρξη του Υδροηλεκτρικού Σταθμού Πευκοφύτου για την ενεργειακή εκμετάλλευση της παραπάνω ποσότητας. Η σήραγγα εκτροπής έχει μήκος 17,5 χιλιόμετρα, διάμετρο 6 m, υψόμετρο εισόδου + 470,0 m και εξόδου + 433,5 m. Η υδροληψία της σήραγγας βρίσκεται στον ταμιευτήρα του έργου Συκιάς και αφού διασχίσει την οροσειρά της Πίνδου, πλησιάζει την επιφάνεια του εδάφους στη Θεσσαλία στην περιοχή Δρακότρυπας. Έχουν γίνει ήδη εργασίες ύψους 178 εκ.. Η διάτρηση των 17,5 χιλιομέτρων ολοκληρώθηκε, ενώ απομένει η επένδυση μέτρων της σήραγγας καθώς και ορισμένα άλλα έργα (το φρέαρ ανάπλασης και τα έργα εξόδου). Η δημοπράτηση για την επένδυση της σήραγγας έγινε στις και αναμένονταν η υπογραφή της σύμβασης με προβλεπόμενο χρόνο ολοκλήρωσης περίπου 30 μήνες. Η σύμβαση τελικά δεν υπογράφτηκε εξαιτίας της απόφασης 141/2010 του ΣτΕ. Τέλος, τα έργα τα οποία απομένουν να πραγματοποιηθούν είναι: Οι οριστικές μελέτες των έργων μεταφοράς του νερού κατάντη του Πευκοφύτου, δηλαδή από την έξοδο της σήραγγας εκτροπής προς τον Πηνειό και τις διάφορες περιοχές που προβλέπεται να αρδευτούν με μικρότερης κλίμακας έργα. Πιο συγκεκριμένα, από τον ΥΗΣ Πευκοφύτου τα νερά θα οδηγούνται στη μικρή αναρρυθμιστική δεξαμενή του 12

14 Μαυροματίου, απ όπου θα παροχετεύονται προς άρδευση, μέσω του μικρού ΥΗΣ Μαυροματίου, ο οποίος θα εκμεταλλεύεται ενεργειακά τα νερά που θα οδεύουν προς τις αρδευτικές διώρυγες. Τα έργα της ΔΕΗ (ΥΗΣ), τα οποία προς το παρόν παραμένει άγνωστο πότε θα δημοπρατηθούν (αφού εξαρτώνται άμεσα από την πορεία των άλλων έργων). Τα αρδευτικά δίκτυα στον κάμπο της Θεσσαλίας. Το έργο Μαυροματίου. Μέχρι να ολοκληρωθεί θα γίνεται προσωρινά η μεταφορά του νερού διαμέσου της κοίτης του ποταμού Πάμισου (παραπόταμος του Πηνειού), ενώ στη συνέχεια η μεταφορά νερού θα γίνεται σε μόνιμη βάση διαμέσου της κοίτης του ποταμού Πάμισου και του Πηνειού επί μήκους περίπου 110 χλμ. Η κοινή διαπίστωση είναι ότι οι καθυστερήσεις στο έργο οφείλονται στις τεχνικές δυσκολίες του εγχειρήματος, στην περιορισμένη χρηματοδότηση, στα νομικά προβλήματα (4 προσφυγές στο ΣτΕ), αλλά και στις έντονες αντιδράσεις διάφορων κοινωνικών ομάδων. Καθοριστικής σημασίας για τις σοβαρές καθυστερήσεις υπήρξαν και οι παραλείψεις αλλά και η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των εμπλεκόμενων Υπουργείων και της ΔΕΗ. Στον πίνακα που ακολουθεί δίδονται τα στοιχεία των χαρακτηριστικών μεγεθών των μεγάλων προβλεπόμενων ταμιευτήρων φραγμάτων στη Θεσσαλία και από τον Αχελώο των μέσων ετήσιων απολήψεων από αυτούς, καθώς και τα βασικά οικονομικά τους μεγέθη. Σημειώνεται ότι δεν έχουν περιληφθεί στον πίνακα έργα που είχαν παλιότερα μελετηθεί, όπως π.χ. η κρύα Βρύση, και η Θεόπετρα, αλλά δε μπορούν να υλοποιηθούν, είτε για περιβαλλοντικούς, είτε για άλλους λόγους. Επίσης, σημειώνεται ότι οι ταμιευτήρες Καλούδας και Παλαιομανάστηρου βρίσκονται στην περιοχή Ελασσόνας, λεκάνης Τιταρησίου και ουσιαστικά δεν εμπλέκονται με τα έργα στα πεδινά τμήματα της Δυτικής και Ανατολικής πεδιάδας της Θεσσαλίας και συνεπώς δεν εμπλέκονται με τα έργα του Αχελώου. Τα έργα αυτά θα εξυπηρετήσουν, κατά κύριο λόγο, τις υδατικές ανάγκες της λεκάνης του π. Τιταρησίου, μέχρι και τις περιοχές του Τυρνάβου Αμπελώνας. Πίνακας 2.3.1: Εκτιμώμενα χαρακτηριστικά μεγέθη μελλοντικών μεγάλων ταμιευτήρων/φραγμάτων/απολήψεων/παραγόμενης ενέργειας Θεσσαλίας και από Αχελώο [Πηγή: Η διαχείριση των Υδατικών Πόρων - Το Θεσσαλικό Πρόβλημα - Παρόν και προοπτικές, HELECO, Βόλος 2010] 13

15 2.4 Στόχοι του έργου εκτροπής του Αχελώου Το φαινόμενο της λειψυδρίας που αντιμετωπίζει η Θεσσαλία έχει σοβαρές επιπτώσεις στην παραγωγική διαδικασία, στην κοινωνία και στην οικονομία της περιοχής, αλλά και στο περιβάλλον. Το έργο μεταφοράς νερού από τον άνω ρου του Αχελώου αποτελεί λύση για την αποφυγή ερημοποίησης του θεσσαλικού κάμπου και ταυτόχρονα αναδεικνύει την ανάγκη χάραξης εθνικής στρατηγικής στον τομέα της διαχείρισης υδατικών πόρων. Το έργο της εκτροπής του Αχελώου, αποτελεί ένα σημαντικό εγχείρημα με αναπτυξιακό χαρακτήρα, που όμως στοχεύει και στην αποτροπή της περιβαλλοντικής καταστροφής της Θεσσαλικής πεδιάδας. Ως έργο πολλαπλού σκοπού, προβλέπεται ότι θα λύσει τα προβλήματα της ύδρευσης των οικισμών της Θεσσαλίας, της άρδευσης χιλιάδων στρεμμάτων που σήμερα αρδεύονται ανεπαρκώς, της υποχώρησης των υπόγειων υδροφορέων αλλά και της ολοένα ελαττούμενης παροχής του ποταμού Πηνειού. Συνοπτικά το έργο της εκτροπής του Αχελώου προορίζεται για να: Αποτρέψει τον κίνδυνο ερημοποίησης και ξηρασίας της Θεσσαλίας Επιλύσει σοβαρά προβλήματα ύδρευσης στα μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα (Λάρισας και Βόλου) και επάρκειας νερού για άλλες χρήσεις (βιομηχανία κ.λ.π.) 14

16 Συμβάλει στη διατήρηση του στρατηγικού πλεονεκτήματος της Θεσσαλίας και της χώρας στο γεωργικό τομέα Συμβάλει στον τομέα της παραγωγής ενέργειας Οι προαναφερθείσες απόψεις και εκείνες του Υπουργείου Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων συγκλίνουν. Σύμφωνα με αυτό, το έργο της εκτροπής χαρακτηρίζεται ως έργο πολλαπλής σκοπιμότητας. Αναλυτικότερα, προβλέπεται ότι με το έργο της εκτροπής θα επιτευχθεί: Παραγωγή ΥΗ ενέργειας κατά τη μεταφορά του νερού του Αχελώου από τη νότια Πίνδο στα χαμηλά υψόμετρα της Θεσσαλίας. Επιπλέον, επειδή μεγάλο μέρος των εισρέουσων ποσοτήτων θα υποκαταστήσει αντλούμενο νερό από γεωτρήσεις μεγάλου βάθους, θα υπάρξει και εξοικονόμηση ενέργειας. Παροχή νερού για ύδρευση οικιστικών συγκροτημάτων. Πρωτεύουσας σημασίας είναι η εξασφάλιση ποσοτήτων νερού για ύδρευση πόλεων, όπως ο Βόλος και η Λάρισα, αλλά και μικρότερων οικισμών, οι οποίες αντιμετωπίζον προβλήματα υδροδότησης, είτε ποσοτικά είτε ποιοτικά. Παροχή νερού για άρδευση. Κύριο στόχο αποτελεί μια ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλικής πεδιάδας, έκτασης περίπου 2,4 εκατ. στρ., η οποία αρδεύεται σήμερα πλημμελώς, με γεωτρήσεις συνεχώς αυξανόμενου βάθους και μειωμένης παροχής. Αναμένεται ότι με την εκτροπή θα υπάρξει σημαντική υποκατάσταση υπόγειων υδάτων με επιφανειακά πλέον νερά, τα οποία θα καλύπτουν τις αρδευτικές ανάγκες τμήματος της ως άνω περιοχής. Οικολογική αναβάθμιση. Η εντατική εκμετάλλευση των υπόγειων νερών της Θεσσαλίας και της θερινής απορροής του Πηνειού για την άρδευση του κάμπου έχει υποβιβάσει επικίνδυνα τόσο την ποσότητα όσο και την ποιότητα των υπόγειων υδροφοριών (υφαλμύρωση στην περιοχή Κάρλας και Πηνειού, καθιζήσεις στον Ριζόμυλο) και έχει ξεράνει τα φυσικά ρέματα, συμπεριλαμβανομένου και του Πηνειού, του οποίου η θερινή παροχή σχεδόν μηδενίζεται, με επιπτώσεις στο ποτάμιο οικοσύστημα και στη δυνατότητα αυτοκαθαρισμού των επιφανειακών αποδεκτών που δέχονται μεγάλα ρυπαντικά φορτία αστικής, αγροτικής και αγροτοβιομηχανικής προέλευσης. Επίσης, η εντατική εκμετάλλευση του υπόγειου υδροφορέα, έχει συντελέσει στην εξαφάνιση πολλών πηγών 15

17 και μικρών λιμνών. Αναμένεται ότι η επιφανειακή διάθεση των εκτρεπόμενων ποσοτήτων μέσω της κοίτης του Πηνειού θα περιορίσει τις άνω αρνητικές επιπτώσεις. Σχήμα 2.4.1: Καθιζήσεις στο Ριζόμυλο Θεσσαλίας λόγω υπεραντλήσεων ύδατος [Πηγή: Κεραμιτζόγλου, 2012] Σχήμα 2.4.2: Μέγιστη στάθμη υδροφόρου ορίζοντα στην ανατολική Θεσσαλία (1): Η ανώτατη ετήσια στάθμη του έτους 1973 (2): Η ανώτατη ετήσια στάθμη του έτους 2003 [Πηγη: Ευαγγελόπουλος, 2004 ανασχεδιασμένο από Σούλιο,Γ] 16

18 2.5 Οι μικροί ταμιευτήρες στη Θεσσαλία Στη Θεσσαλία έγινε και γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια για την κατασκευή μικρών ταμιευτήρων, τοπικής σημασίας, κυρίως από το Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης και τους τοπικούς φορείς. Πρόκειται για μικρά φράγματα, εκτροπές νερών με τα=ρουφράκτες σε ποταμούς και συλλεκτήρες, αλλά και λιμνοδεξαμενές. Όπως εκτιμάται (Λαζαρίδης, 2010) για την υποκατάσταση της ενίσχυσης της Θεσσαλίας από τα νερά του Αχελώου, θα πρέπει ο αριθμός τους να ξεπεράσει τα 500 έως 600 φράγματα. Το κόστος τότε θα είναι της τάξης των 3,0 δις., ενώ δε θα είναι εύκολη και η εξεύρεση τόσων κατάλληλων θέσεων, αν λάβει κανείς υπόψη τα διάφορα περιβαλλοντικά προβλήματα απαλλοτριώσεων τα οποία θα δημιουργήσουν ανυπέρβλητες δυσχέρειες για την υλοποίησή τους. Πιστεύεται πάντων, πως η πραγματοποίηση ορισμένων από αυτά είναι χρήσιμη και πρέπει να συνεχιστεί η προσπάθεια. Το κόστος νερού, επίσης, στις περιπτώσεις αυτές είναι πολλαπλάσιο από το αντίστοιχο κόστος που προέρχεται από τους μεγάλους ταμιευτήρες, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό. Σύμφωνα με στοιχεία (Θανόπουλος κ.α, 2008) έχουν κατασκευαστεί συνολικά στην πεδινή και ορεινή Θεσσαλία 158 φράγματα, εξωποτάμιες λιμνοδεξαμενές, πρόχειρα φράγματα σε ποταμούς και χειμάρρους. 2.6 Ενεργειακή αξιοποίηση νερού από τον Αχελώο προς τη Θεσσαλία Κατά τα έτη πραγματοποιήθηκαν λεπτομερείς μελέτες για το Τ. ΥΠΕΧΩΔΕ στις οποίες διερευνήθηκαν διάφορα σχήματα βέλτιστης ενεργειακής αξιοποίησης των νερών από τον Αχελώο (Λ.Λαζαρίδης Γ. Καλαούζης Δ.Κουτσογιάννης Ρ.Μαρίνος). Διερευνήθηκαν σχήματα άντλησης ταμίευσης, τόσο από τον ταμιευτήρα Μουζακίου προς τον ταμιευτήρα της Συκιάς, όσο και από τον αναρυθμιστικό ταμιευτήρα Μαυροματίου προς τον ταμιευτήρα Μουζακίου. Τα αποτελέσματα υπήρξαν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και έδειξαν πως η χρησιμοποίηση αντιστρεπτών μονάδων ανατρέπει θεαματικά την κατάσταση του ενεργειακού υπέρ των έργων εκτροπής από τον ταμιευτήρα της Συκιάς προς τη Θεσσαλία, έναντι της πλήρους ενεργειακής αξιοποίησης των νερών του π. Αχελώου προς την Αιτωλοακαρνανία. 17

19 Συνοπτικά και χωρίς λεπτομερή παρουσίαση των εξετασθέντων σεναρίων και των προκυπτώντων αποτελεσμάτων (κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τους σκοπούς της παρούσας εργασίας) μπορούν να παρουσιαστούν τα εξής ενδιαφέροντα συμπεράσματα: Καταρχήν, η εκτροπή 600hm 3 νερού ετησίως προς τη Θεσσαλία είναι δυνατή (για αποδεκτό επίπεδο αξιοπιστίας) με χρησιμοποίηση μόνο του ρυθμιστικού όγκου του ταμιευτήρα Συκιάς. Η λειτουργία του ταμιευτήρα Μεσοχώρας δεν επηρεάζεται πρακτικώς από αυτή την εκτροπή. Η κατασκευή του ταμιευτήρα Μουζακίου δίνει ευνοϊκά αποτελέσματα για το όλο σύστημα, αυξάνοντας την οικονομική επίδοση, την αξιοπιστία και την ελαστικότητα του συστήματος. Παρόμοια ευνοϊκά αποτελέσματα έχει η κατασκευή του ταμιευτήρα Πύλης, σε συνδυασμό με την κατασκευή του ταμιευτήρα Μουζακίου. Στις διατάξεις έργων που περιλαμβάνουν και το φράγμα Πύλης, το σύστημα παρουσιάζει αξιοσημείωτη ελαστικότητα ως προς τη διαχείρισή του. Σε περίπτωση τυχόν μικρότερων πραγματικών αρδευτικών αναγκών (ή και μικρότερου πραγματικού οφέλους από την άρδευση), η λειτουργία του συστήματος μπορεί να προσανατολιστεί προς την αύξηση του ενεργειακού οφέλους (Πηγή: HELECO, 2010). 18

20 3. Περιβαλλοντικές πτυχές έργου εκτροπής Αχελώου 3.1 Φυσικό περιβάλλον Σε όλο το μήκος του ρου του Αχελώου υπάρχουν πολλά και αξιόλογα στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος. Η περιοχή του άνω ρου το Αχελώου περιλαμβάνει μεικτά δάση με παραποτάμια βλάστηση, αλπικά και υποαλπικά λιβάδια. Τα κυρίαρχα είδη των δένδρων είναι η ελάτη(abies borisii-regis) και η βελανιδιά(quercus cerris). Η οικολογική σπουδαιότητα της περιοχής οφείλεται στο ότι περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία οικοτόπων, οι οποίοι βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση. Τα δάση οξυάς, ελάτης και δρυός διατηρούν τη δομή και τη λειτουργία τους σε άριστο επίπεδο. Σχήμα 3.1.1: Τοπίο άνω ρου Αχελώου [Πηγή: Ενδεικτική της σπουδαιότητας της περιοχής είναι η παρουσία πολλών φυτικών και ζωικών ειδών τα οποία είναι ενδημικά ή απ θηλαστικά όπως η Αρκούδα(Ursus αrctos), η Βίδρα (Lutrα lutrα) και ο Αγριόγιδο (Rupicαprα rupicαprα bαlcαnicα), ο Λύκος (Canis lupus). Επίσης συναντούνται και αρκετά είδη αρπακτικών πτηνών. Πλούσια επίσης είναι η ιχθυοπανίδα της περιοχής ιδιαίτερα τα ρεόφιλα είδη. Σημαντική είναι η παρουσία μεγάλων πληθυσμών άγριας πέστροφας. Η περιοχή της κοιλάδας του Αχελώου καλύπτει μία απότομη, μερικώς δασωμένη χαράδρα και περιλαμβάνει το τμήμα του ποταμού Αχελώου, το οποίο καθορίζει τα σύνορα μεταξύ των νομών 19

21 Άρτας και Τρικάλων και εκείνα μεταξύ των νομών Άρτας και Καρδίτσας. Κατά μήκος του ποταμού υπάρχουν δάση με Ιτιές (Salix alba), Λεύκες (Populus nigra), Κλήθρα (Alnus glutinosa) και Φράξους (Fraxinus αngustifolia). Το παρόχθιο δάσος περιβάλλεται από μακκία και φρυγανώδη βλάστηση. Κοντά στο χωριό Συκιά βρίσκεται το υπό κατασκευή υδροηλεκτρικό φράγμα της Συκιάς που αποτελεί μέρος του έργου της εκτροπής. Ένα σημαντικό τμήμα της περιοχής καλύπτεται από μικτό δάσος δρυός (επικρατεί η Quercus frainetto), ενώ ένα μικρό τμήμα από το ελληνικό ενδημικό έλατο (Abies borisii-regis). Το παρόχθιο δάσος καθώς και η υπόλοιπη βλάστηση κατά μήκος της όχθης και της κοιλάδας του ποταμού είναι πολύ σημαντικά για την προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και την κατολίσθηση, το σχηματισμό σημαντικών βιοτόπων για τα ζώα της περιοχής (ειδικά για τη βίδρα και για πολλά είδη πουλιών), τη μείωση της ρύπανσης του ποταμού, τη συγκράτηση των υλικών που μεταφέρει το ποτάμι και την άμεση ή έμμεση βελτίωση του κλίματος στην ευρύτερη περιοχή. Σχήμα 3.1.2: Τοπίο περιοχή κοιλάδας Αχελώου [Πηγή: Aναπτυξιακή Εταιρεία Αιτωλοακαρνανίας- ENVIPLAN, Γ. Θ. Τσεκούρας & Συνεργάτες, 2004] Η περιοχή αυτή αποτελεί ένα από τα λίγα εναπομείναντα καταφύγια και είναι μεγάλης σημασίας για την επιβίωση πολλών ζωικών ειδών που απειλούνται και προστατεύονται σύμφωνα με τις διεθνείς συνθήκες και την ελληνική νομοθεσία. Στην περιοχή αυτή υπάπρχει μια σημαντική 20

22 αποικία από Όρνια (Gyps fulvus), όπως επίσης και από αρπακτικά πουλιά όπως ο Χρυσαετός (Aquila chrysaetos), ο Ασπροπάρης (Neophron percnopterus)κ.ά. Επίσης η κοιλάδα του Αχελώου χρησιμοποιείται από πολλά μεταναστευτικά πουλιά ως ενδιάμεσος σταθμός. Οι Βίδρες (Lutrα lutrα) απαντώνται και σε αυτή την περιοχή παρατηρείτε επίσης και η παροδική παρουσία της καστανής αρκούδας(ursus αrctos). Σημαντικό να αναφερθεί για την περιοχή αυτή είναι η εξαίρεση της περιοχής «Κοιλάδα Αχελώου» από τον Κατάλογο των Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPA) και το Δίκτυο Natura 2000 (GR ) και η ένταξη στη θέση της με το ίδιο όνομα άλλης περιοχής (GR ). Η πρακτική αυτή της διοίκησης ενέχει υποψίες μιας και σχεδόν το σύνολο της κατακλύζεται από την πλήρωση του ταμιευτήρια της Συκιάς. Η περιοχή του δέλτα του Αχελώου είναι ένα πολύπλοκο οικοσύστημα που βρίσκεται στη δυτική Ελλάδα και αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς υγροτόπους της χώρας και προστατεύεται από τη διεθνή σύμβαση RAMSAR. Η χλωρίδα και η πανίδα της περιοχής παρουσιάζουν μεγάλη ιδιαιτερότητα λόγω της έντονης παρουσίας και κυριαρχίας ειδών του υγρού στοιχείου. Η θέση του δέλτα του Αχελώου αποτελεί σημαντικό μεταναστευτικό σταθμό. Τα παραποτάμια δάση που εκτείνονται κατά μήκος του ποταμού περιλαμβάνουν ποικιλία δένδρων όπως πλατάνια, λεύκες, ιτιές, φράξοι, καραγάτσια κ.ά. Ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της περιοχής αποτελεί το μοναδικό στην Ελλάδα αμιγές δάσος φράξου (Fraxinus αngustifolia) που υπάρχει στην περιοχή του Λεσινίου. Παρά την έντονη διαμόρφωση της γης, υπάρχουν ακόμη εκτεταμένες περιοχές με αλμυρά έλη, αμμώδεις περιοχές και λασποτόπια. Αυτές οι περιοχές έχουν τεράστιο ορνιθολογικό αλλά και γενικότερα οικολογικό ενδιαφέρον. Ενδεικτικά αναφέρονται διάφορα είδη ορνιθοπανίδας, όπως: ο Αργυροπελεκάνος (Pelecannus crispus), η Λεπτομύτα (Numenius tenuirostris), το Νεροχελίδονο (Glareola pratincola), ο Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus), η Αβοκέτα (Recurvirostra avosetta), ο Λεπτόραμφος γλάρος (Larus genei), ο Αργυροτσικνιάς (Ergetta alba) ο Κορμοράνος(Phalacrocorax carbo), ο Θαλασσαετός (Haliaeetus albicilla), ο Χρυσαετός (Aquila chrysaetos).κ.ά. 21

23 Σχήμα 3.1.3: Οι εκβολές του Αχελώου [Πηγή: / ToPotami/PhotoAxeloos.htm] 3.2 Ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον Η Ιστορία της περιοχής ξεκινά από τους προϊστορικούς χρόνους, συνεχίζεται στην κλασική και ρωμαϊκή περίοδο, στους βυζαντινούς χρόνους, και περνά στην τουρκοκρατία όπου η περιοχή διατήρησε σχετική αυτονομία μέχρι το 1882 όποτε και γίνετε η προσάρτησή της στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η μακραίωνη αυτή ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή του Άνω Αχελώου έχει αφήσει μια πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Πέτρινα γεφύρια, μοναστήρια και εκκλησίες, νερόμυλοι, βρύσες, μονοπάτια, τοποθεσίες, ιστορικοί χώροι, δείγματα όλα εποχών με άλλη αισθητική αντίληψη και με διαφορετική σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, προϊόντα ενός πολιτισμού αιώνων, ο οποίος κατόρθωσε όχι απλά να επιβιώσει, αλλά να ανθίσει, στις δύσκολες συνθήκες της Πίνδου, χωρίς να υποβαθμίσει το φυσικό περιβάλλον. 22

24 Σχήμα 3.2.1: Γεφύρι Πετρωτού [Πηγή: Πρόκειται για μνημεία ανυπολόγιστης αξίας, μάρτυρες της Ιστορίας, σημεία του Χώρου, στα οποία επιζεί η Μνήμη και ο Χρόνος. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής εκκλησίες: η Ιερά Μονή Αγ. Γεωργίου Μυροφύλλου Τρικάλων, το Ιερό Ναό Αγ. Τριάδος Μεσοχώρας, την Ι. Μ. Αγ. Παρασκευής (1762 μ.χ.), η Ι. Μ. Τιμίου Σταυρού Δολιανών, η Ι. Μ. Ανταποδόσεως Κοιμήσεως Παλαιοχωρίου Γαρδικίου, η Ι. Μ. Αγ. Κυριακής Νεράιδας Τρικάλων, η Ι. Ν. Σωτήρος Λαφίνας, ο Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου Τερπνών Άρτας, ο Ι. Ν. Αγ. Παρασκευής Σκαρπαρίου. Επίσης ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι λιθόκτιστες γέφυρες, παλαιότερες και νεότερες, που συνδέουν και εξυπηρετούν τις κοντινές κοινότητες αλλά και πιο μακρινές περιοχές. (π.χ. η τοξωτή γέφυρα Κορανοσίας (1241 μ.χ.) που βρίσκεται στον Αρέντιο ποταμό, η γέφυρα Καρυάς (13ος αιώνας), η κουτσογέφυρα Συκιάς, η γέφυρα Χατζηπέτρου Μεσοχώρας (1894), η γέφυρα στη θέση Πετρωτό (13ος αιώνας). Σχήμα 3.2.2: Μοναστήρι Αγίου Γεωργίου Μυροφύλλου [Πηγή: trikalaola.blogspot.com] 23

25 3.3 Συμπεράσματα Μ.Π.Ε. έργου Για τον εντοπισμό των περιβαλλοντικών πτυχών και των επιπτώσεων του εγχειρήματος της εκτροπής του Αχελώου, συντάχθηκε και εγκρίθηκε το 2003 η «Συμπληρωματική Μ.Π.Ε. της εκτροπής του Αχελώου προς Θεσσαλία» από ομάδα εργασίας του ΤΕΕ (ΤΕΕ, 2005) η οποία ουσιαστικά συγκεντρώνει και συνοψίζει τις πληροφορίες και τα συμπεράσματα των διαφόρων προιγούμενων Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων που είχαν συνταχθεί. Εδώ παρατίθενται τα βασικότερα συμπεράσματα αυτής. Σύμφωνα με αυτή (η οποία θα αναφέρεται ως Μ.Π.Ε.), τα χαρακτηριστικά των δασικών και παραποτάµιων τύπων φυσικών οικοτόπων που επηρεάζονται άµεσα από τις µεταβολές που αναµένονται από την εκτροπή του Αχελώου υφίστανται µεν πιέσεις από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, πιέσεις όμως αυτές δεν σχετίζονται µε την εκτροπή του Αχελώου. Επίσης δεν έχουν υποστεί εκτεταμένη και µόνιµη αλλοίωση και δεν θα επηρεαστούν παραπέρα από την εκτροπή. Η στατιστικά τεκµηριωµένη έλλειψη σηµαντικών µεταβολών στο µωσαϊκό των τύπων φυσικών οικοτόπων και ιδιαίτερα των δασοβιοκοινοτήτων από τα έργα θεωρήθηκε ότι τεκµηριώνει την έλλειψη σηµαντικών επιπτώσεων στις φυτοκοινωνίες και ζωοκοινωνίες, τόσο στην περιοχή που επηρεάζεται άµεσα από τα έργα εκτροπής όσο και στο ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο. Στη Μ.Π.Ε. αναφέρεται ότι πρόκληση επιπτώσεων από τα συνοδά έργα εκτροπής του Αχελώου (εγγειοβελτιωτικά), αναµένεται κυρίως στην Περιφέρεια Θεσσαλίας. Οι επιπτώσεις αυτές προσδιορίστηκαν στην αλλαγή των χαρακτηριστικών των εδαφών λόγω της άρδευσης, στη ρύπανση του εδάφους και των υδάτων (επιφανειακά και υπόγεια) από τις καλλιέργειες, καθώς και από τις αλλαγές στα κλιµατικά χαρακτηριστικά που προκύπτουν από τη δηµιουργία ταµιευτήρων στα χαµηλά υψόµετρα. Από τους προσδιορισµούς των µεταβολών στα κατάντη των έργων υγροτοπικά συστήµατα (λιµνοθάλασσες Μεσολογγίου Αιτωλικού και εκβολές Αχελώου) προέκυψε ότι τα υφιστάµενα υδροηλεκτρικά και εγγειοβελτιωτικά έργα, καθώς και οι πειρατείες υδάτων στην Αιτωλοακαρνανία έχουν επηρεάσει τη δίαιτα των υδάτων τους και τις στερεοπαροχές, µε συνέπειες τη σηµαντική µείωση της έκτασης των υγροτόπων. Ιδιαίτερα αναφέρεται ότι το µέγιστο της βλάβης στο ό,τι θεωρείται ως «φυσικό περιβάλλον» στην Αιτωλοακαρνανία συντελέστηκε µε την κατασκευή του φράγµατος Στράτου, µε τα εγγειοβελτιωτικά έργα και µε τις διευθετήσεις της κοίτης του Αχελώου. 24

26 Η διατήρηση µεγάλης βιολογικής ποικιλοµορφίας στους υγροτόπους αυτούς, η οποία διαµορφώνεται κυρίως από την πληθώρα πτηνών, στη Μ.Π.Ε. αναφέρεται ότι σήµερα εξαρτάται αποκλειστικά σχεδόν από τις βροχοπτώσεις. Η άποψη αυτή τεκµηριώνεται µε τη δίαιτα των υδάτων τους. Ειδικότερα αναφέρεται ότι το αποστραγγιστικό δίκτυο της περιοχής Μεσολογγίου Αιτωλικού εκτρέπει εκτός λιµνοθαλασσών όλες σχεδόν τις επιφανειακές απορροές. Επίσης ότι η ύπαρξη του ΥΗΕ Στράτου και η ελεγχόµενη ροή από το φράγµα αυτό σε συνδυασµό µε το υπάρχον αποστραγγιστικό δίκτυο στην περιοχή των εκβολών του Αχελώου µηδενίζουν πλήρως τις περιοδικές κατακλίσεις των παράκτιων εκτάσεων καθώς και τη συµβολή των στερεοπαροχών στη διαµόρφωση της ακτογραµµής. Τα παραπάνω τεκµηριώνονται και µε στοιχεία που αφορούν στην εξέλιξη της ακτογραµµής. Σε τελευταία ανάλυση εκτιµήθηκε ότι οι υγρότοποι που προαναφέρθηκαν διατηρούνται πλέον µόνο από τα όµβρια, τα οποία προφανώς δεν πρόκειται να επηρεαστούν από τα έργα εκτροπής. Η Μ.Π.Ε. αποδίδει ιδιαίτερη σηµασία στο όφελος που µπορεί να προκύψει για το «φυσικό περιβάλλον» από την εκτροπή του Αχελώου. Το όφελος αυτό συνίσταται στην αποκατάσταση της βλάβης που έχουν υποστεί οι υδρολιθογεωλογικές λεκάνες της Θεσσαλίας καθώς και το σύστηµα των βιοκοινοτήτων του έλτα του Πηνειού. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι και µόνο το όφελος της αποκατάστασης των υδρολιθογεωλογικών χαρακτηριστικών της Θεσσαλίας και η διατήρηση των υγροτόπων του έλτα του Πηνειού καθιστούν αναγκαία τα έργα εκτροπής. Από την εξέταση των µεταβολών που προκαλούνται στο «φυσικό περιβάλλον» µε την εκτροπή διαφορετικού µεγέθους παροχών στη Μ.Π.Ε. αναφέρεται ότι οι επιπτώσεις δεν διαφοροποιούνται για οποιαδήποτε παροχή, εφόσον διασφαλίζονται οι απαιτούµενες υπολειµµατικές παροχές κατάντη των φραγµάτων (οικολογικές παροχές). Οι επιπτώσεις στο τοπίο εκτιµήθηκαν ως µη σηµαντικές. Οι επιπτώσεις στο πολιτιστικό περιβάλλον προέκυψαν από την κατάληψη χώρου διότι δεν εντοπίστηκαν άλλες µεταβολές που το επηρεάζουν (ρύπανση, αισθητικές αλλοιώσεις κ.λπ.) Οι επιπτώσεις αυτές αναφέρονται συγκεκριµένα ανά στοιχείο του πολιτιστικού περιβάλλοντος και την αξία του, όπως αυτή προκύπτει από τις επίσηµες εκτιµήσεις των αρµόδίων υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισµού. Για τον προσδιορισµό και την αντιµετώπιση των επιπτώσεων από την κατάκλιση του µνηµείου «Άγιος Γεώργιος Μυρόφυλλου» συντάχθηκε ειδική µελέτη για την κατασκευή φράγµατος προστασίας. Η µελέτη αυτή βασίστηκε στις υποδείξεις των υπηρεσιών του Υπουργείου πολιτισµού, οι οποίες και την ενέκριναν. Επισηµαίνεται ότι οι επιπτώσεις στο τοπίο δεν επηρεάζονται από το µέγεθος της εκτροπής. Από τον προσδιορισµό των 25

27 επιπτώσεων στο «ανθρωπογενές περιβάλλον» λόγω της κατάληψης χρήσεων προέκυψε ότι επηρεάζεται αρνητικά ο οικισµός της Μεσοχώρας. Οι επιπτώσεις αυτές συνίστανται στην αποµάκρυνση πληθυσµού και συνεπάγονται την καταβολή σηµαντικού ύψους αποζηµιώσεων. Σχήμα 3.3.1: Προσομοίωση κατάκλισης περιοχής Μεσοχώρας [Πηγή: Aναπτυξιακή Εταιρεία Αιτωλοακαρνανίας ΕNVIPLAN Από την αξιολόγηση των µεταβολών που αφορούν στο εισόδηµα προέκυψε ότι τα έργα θα συµβάλλουν στην αύξηση του εισοδήµατος στην Περιφέρεια Θεσσαλίας, χωρίς να µεταβάλλουν αρνητικά το εισόδηµα και την ανάπτυξη στις άλλες Περιφέρειες. Η εξέταση της περίπτωσης κατάργησης των υφιστάµενων έργων στην Αιτωλοακαρνανία, τα οποία ενέχονται για επιπτώσεις, στη Μ.Π.Ε. αναφέρεται ότι οδηγούν στο συµπέρασµα πως µια τέτοια ενέργεια συνεπάγεται µείωση πόρων νοµοτελειακή συνέπεια τη µείωση του πληθυσµού. Για τους λόγους αυτούς κρίθηκε ότι επιβάλλεται η διατήρηση και κατά το δυνατόν η βελτίωση των συνθηκών που διευκολύνουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Με τα ίδια κριτήρια εξετάστηκε και η περίπτωση µη κατασκευής των έργων εκτροπής. Από την εξέταση αυτή προέκυψε µείωση πόρων για 26

28 σηµαντικό πληθυσµό. Τα πληθυσµιακά µεγέθη που επηρεάζονται από τα έργα εκτροπής του Αχελώου είναι σηµαντικά, όπως φαίνεται στους επόµενους πίνακες. ΠΙΝΑΚΑΣ 17: Πληθυσµός ανά νοµό που επηρεάζεται από τα υφιστάµενα και προβλεπόµενα έργα αξιοποίησης των υδάτων του Αχελώου [Πηγή: ΤΕΕ, 2005] Πληθυσμός Νομός Σύνολο Αριθμός Επηρεάζεται Ποσοστό Άρτας ,8 Ευρυτανίας ,4 Αιτωλοακαρνανίας ,2 Λάρισας ,9 Μαγνησίας ,5 Καρδίτσας ,6 Τρικάλων ,4 Σύνολο ,6 Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει ότι ο πληθυσµός που επηρεάζεται από τα έργα αξιοποίησης των υδάτων του Αχελώου εντοπίζεται στους νοµούς Καρδίτσας, Λάρισας, Μαγνησίας, Τρικάλων και Αιτωλοακαρνανίας. Εάν υλοποιηθεί η εκτροπή το όφελος των έργων στη Μ.Π.Ε. αναφέρεται ότι θα επηρεάσει θετικά κυρίως το αγροτικό εισόδηµα στους τέσσερις Νοµούς της Περιφέρειας Θεσσαλίας, ενώ η επίδρασή τους στους άλλους νοµούς θα είναι αµελητέα. Οι έµµεσες επιπτώσεις των έργων στο «ανθρωπογενές περιβάλλον», σχετίζονται µε τις αρδεύσεις και οι συνέπειές τους περιορίζονται αποκλειστικά στη θεσσαλική πεδιάδα. Η άποψη αυτή τεκµηριώνεται µε τα στοιχεία της Μ.Π.Ε. από τα οποία προκύπτει πως από τα km 2 της έκτασης του «ανθρωπογενούς περιβάλλοντος» στις λεκάνες απορροής Αχελώου, Πηνειού και Κάρλας, µόνο 701 km 2 βρίσκονται στη υτική Ελλάδα όπου δεν αναµένονται µεταβολές. Έτσι η περιοχή που θα επηρεαστεί έµµεσα από την εκτροπή ανέρχεται σε km 2 και εντοπίζεται αποκλειστικά στη Θεσσαλία. 27

29 Οι επιπτώσεις από τα έργα στη Μ.Π.Ε. αποδίδονται στις µεταβολές που προκαλεί η γεωργία και η δηµιουργία ταµιευτήρων. Οι ταµιευτήρες αναφέρεται ότι θα αυξήσουν τους υγειονοµικούς κινδύνους για τον ανθρώπινο πληθυσµό, λόγω της ανάπτυξης εντόµων, καθώς και τις ζηµιές στην παραγωγή από την προσέλκυση παρυδάτιων πουλιών. Οι επιπτώσεις αυτές οδήγησαν στην αποξήρανση των ελών και των λιµνών της περιοχής. Επίσης αναφέρεται ότι η βελτίωση των αρδεύσεων θα αυξήσει τη χρήση εντοµοκτόνων, µυκητοκτόνων και αποφυλλωτικών και κατά συνέπεια τους παράγοντες επαγγελµατικού κινδύνου για τους αγρότες. Ειδική περίπτωση επιπτώσεων η οποία εντοπίζεται στην Μ.Π.Ε. αφορά την περίπτωση µη αποτελεσµατικής άρδευσης, κατάσταση που συνεπάγεται φαινόµενα υποβάθµισης των καλλιεργούµενων εδαφών. Τέλος σηµαντική υγειονοµική επίπτωση για το «ανθρωπογενές περιβάλλον» εκτιµάται στη Μ.Π.Ε. ότι ενδέχεται να προκύψει στην περίπτωση χρησιµοποίησης των ταµιευτήρων άρδευσης για την υδροδότηση οικισµών. Στη χρήση αυτή φαίνεται ότι προσανατολίζονται µεγάλες θεσσαλικές πόλεις (π.χ. ο Βόλος) λόγω του υψηλού κόστους των υδρευτικών έργων σε περιοχές µε µεγάλη αξία γηπέδων (π.χ. Πήλιο). Η επίπτωση αυτή προκύπτει από την αναµενόµενη επιβάρυνση των ταµιευτήρων µε αποπλύσεις των εδαφών, οι οποίες δύσκολα αποµακρύνονται ακόµα και µε τις πιο προωθηµένες επεξεργασίες. Από την εξέταση των µεταβολών που προκαλούνται στο «ανθρωπογενές περιβάλλον» από την εκτροπή διαφορετικού µεγέθους παροχών η Μ.Π.Ε καταλήγει ότι οι επιπτώσεις στην περιοχή κατάντη του σηµείου εκτροπής δεν επηρεάζονται από το µέγεθος της εκτρεπόµενης παροχής. Καταλήγει επίσης ότι για την Περιφέρεια Θεσσαλίας το όφελος για το «ανθρωπογενές περιβάλλον» βρίσκεται σε σχέση ευθείας αναλογίας µε το µέγεθος της εκτρεπόµενης ποσότητας νερού. Βασική θέση της Μ.Π.Ε. είναι ότι η επιβίωση του ανθρώπινου είδους καθιστά αδήριτη την ανάγκη διατήρησης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων από κοινού µε τη διασφάλιση µεγάλων εκτάσεων στις οποίες διατηρούνται αδιατάρακτες κατά το δυνατόν οι συνθήκες του περιβάλλοντος. Η απαίτηση εκτάσεων στις οποίες διατηρούνται οι φυσικές διεργασίες αναφέρεται ότι αποτελεί την πεµπτουσία της περιβαλλοντικής πολιτικής, όχι µόνο της χώρας µας αλλά και διεθνών οργανισµών (UNEP, FAO) καθώς και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τη θέση αυτή απορρέει η αξιολόγηση ως θετικού του ισοζυγίου οφέλους βλάβης από τα έργα εκτροπής και για το «ανθρωπογενές περιβάλλον» 28

30 4. Κοινωνικές και πολιτικές πτυχές του έργου 4.1 Το χρονικό της εκτροπής Το 1925 για πρώτη φορά άρχισε να καλλιεργείται η ιδέα της εκτροπής του ποταμού Αχελώου στη θεσσαλική πεδιάδα από τον καθηγητή του ΕΜΠ κ. Κουτσοκώστα. Το 1958 διατυπώνεται η πρόταση από το κ. Κουτσοκώστα σε έκθεσή του προς τη ΔΕΗ. Η εκτροπή προβλέπονταν να γίνει με σήραγγα μήκους περίπου 20 χιλιομέτρων από την περιοχή της Μεσοχώρας. Το 1964 ο Γεώργιος Παπανδρέου σε ομιλία του στην κεντρική πλατεία της Λάρισας ήταν ο πρώτος πολιτικός που εξάγγειλε το έργο της εκτροπής του Αχελώου. Τη δεκαετία του 1960 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 έγιναν μια σειρά από μελέτες με σκοπό την αξιοποίηση των υδατικών πόρων της Θεσσαλίας και του Αχελώου με σημαντικότερες αυτές της ελβετικής εταιρίας ELECTRO WATT (EW) και της καναδικής εταιρίας (SNC). Η μελέτη της EW ( ) είχε ως κύρια κατεύθυνση την ανάπτυξη του θεσσαλικού κάμπου στα πλαίσια του υδρολογικού δυναμικού των λεκανών απορροής της περιφέρειας Θεσσαλίας. Η «εκτροπή του Αχελώου» ερευνήθηκε από την EW ως εναλλακτική λύση, αλλά απορρίφθηκε λόγο αντιοικονομικότητας για ενεργειακή εκμετάλλευση και λόγο προβλημάτων χρηματοδότησης. Η μελέτη της SNC ( ) αφορούσε την ενεργειακή αξιοποίηση των υδάτων του Αχελώου για λογαριασμό της ΔΕΗ. Η λύση της εκτροπής εξετάσθηκε και σε αυτήν τη μελέτη αλλά απορρίφθηκε ως αντιοικονομική, προτάθηκε δε στη ΔΕΗ σαν βέλτιστη λύση η κατασκευή μιας σειράς υδροενεργειακών έργων κατά μήκος του ρου του Αχελώου. Το 1972 ο υδροενεργειακός μηχανικός της ΔΕΗ Σ. Μαγειρίας συμπεριέλαβε το σχέδιο εκτροπής του Αχελώου από τη θέση Συκιά με φράγμα στην Παλαιοκαρύα Πύλης μέσα από μιά σειρά προτάσεων διαφόρων εκτροπών με σκοπό την ανάπτυξη της Θεσσαλίας. Η επιτροπή που συστάθηκε για την αξιολόγηση των προτάσεων Μαγειρία απέρριψε την εκτροπή με το αιτιολογικό ότι η υδροηλεκτρική εκμετάλλευση του Αχελώου μέσα στην κοίτη του είναι πιο συμφέρουσα για την ΔΕΗ. Κατά τα έτη έγιναν διάφορες μελέτες επιτροπών και ομάδων εργασίας για το έργο, με σημαντικότερη την έκθεση της ΕΣΥΟ (Επιτροπή Συνεργασίας Υδατικής Οικονομίας), όπου 29

31 διαπιστώθηκε ότι το υδατικό έλλειμα της Θεσσαλίας ξεπερνά το 1,5 διδ m3 νερού το χρόνο και προτάθηκε η κάλυψή του μέσω της εκτροπής του Αχελώου. Το 1978 στο συνέδριο του ΤΕΕ Λάρισας με θέμα «Το υδατικό δυναμικό της Θεσσαλίας» προτείνεται η άμεση προώθηση της μελέτης και υλοποίησης του έργου της εκτροπής του Αχελώου. Τον ίδιο χρόνο ανατίθεται στη ΔΕΗ σε συνεργασία με το ΥΠ.ΓΕ, ΥΠ.ΔΕ και Τ.Γ.Μ.Ε. μελέτη επανεξέτασης του υδατικού προβλήματος του Θεσσαλικού κάμπου και η ανεύρεση βέλτιστης λύσης αντιμετώπισής του. Το Νοέμβριο, στην έκθεση της, η ομάδα εργασίας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να ανατεθεί σε ειδικό γραφείο η μελέτη σκοπιμότητας του έργου. Το 1979 η Κυβέρνηση Γ. Ράλλη με Υπουργό Συντονισμού τον Κ. Μητσοτάκη εγκρίνει πόσο 200 εκ. δρχ. για τη μελέτη του έργου. Το 1980 η ομάδα εργασίας της ΔΕΗ υποβάλλει στο Υπουργείο Συντονισμού τα συμβατικά τεύχη και τις προδιαγραφές για την μελέτη τεχνικής ευστάθειας και οικονομικής σκοπιμότητας του έργου. Το Σεπτέμβριο του 1981 λίγο πριν τις βουλευτικές εκλογές με απόφαση του Υπουργείου Συντονισμού, προκηρύσσεται διεθνής διαγωνισμός για την ανάθεση εκπόνησης της μελέτης του έργου. Το Νοέμβριο του 1981 η νέα κυβέρνηση του Α. Παπανδρέου ακυρώνει την προκήρυξη για τη μελέτη σκοπιμότητας του έργου. Τον Ιούνιο του 1982 γίνεται Πανθεσσαλική διάσκεψη διανομαρχιακού χαρακτήρα και προβάλλεται η εκτροπή του Αχελώου ως καθολικό αίτημα του Θεσσαλικού λαού και των οργανώσεών του. Το ίδιο μήνα σε σύσκεψη υπηρεσιακών παραγόντων μεταξύ ΔΕΗ και Υ.Σ., ΥΠ.ΓΕ, ΥΠ.ΔΕ συμφωνείται η άμεση προώθηση μελέτης για την αντιμετώπιση του υδατικού προβλήματος της Θεσσαλίας μέσω της εκτροπής υδάτων από τον Αχελώο ποταμό στο Θεσσαλικό κάμπο. Το Μάρτιο του 1983 ο πρωθυπουργός Α. Παπανδρέου εξαγγέλει στους εορτασμούς για την επέτειο του ξεσηκωμού στο Κιλελέρ ότι «η κυβέρνηση μελετά την εκτροπή». και συστήνεται για το σκοπό αυτό Διυπουργικό Συντονιστικό Όργανο (ΔΣΟ) από τους υπουργούς ΥΠΕΘΠ, ΥΠΓΕ, ΥΠΕΧΩΔΕ, ΥΒΕΤ, και Εκτελεστική Γραμματεία (ΕΓ) από εκπροσώπους των υπουργών μελών του ΔΣΟ. Τον ίδιο χρόνο εντάσσεται η εκτροπή στο πενταετές πρόγραμμα

32 Το 1984 πριν από τις ευρωεκλογές, ο πρωθυπουργός Α. Παπανδρέου και πάλι στους εορτασμούς για την επέτειο του ξεσηκωμού στο Κιλελερ δηλώνει την τελική απόφαση της κυβέρνησης για την πραγματοποίηση του έργου λέγοντας ότι «η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ έβαλε την εκτροπή στο πενταετές ». Τον Ιούνιο του 1984, η ΔΕΗ υποβάλει προκαταρκτική μελέτη σύμφωνα με την οποία προσδιορίζονται διάφορες εναλλακτικές λύσεις, διερευνώνται οι προϋποθέσεις μελέτης και κατασκευής του έργου και προσδιορίζονται οι απαιτούμενες ενέργειες για την απόκτηση των δεδομένων που πρέπει να συλλεγούν και να αναλυθούν. Μετά τη σχηματοποίηση της ταυτότητας του έργου επικράτησε ένα βασικό σχέδιο εκτροπής (1,1 έως 1,5δις μ3 ετήσιας ποσότητας νερού) που αποτέλεσε με μικρές παραλλαγές τη βάση για την περαιτέρω υλοποίηση του έργου και περιελάμβανε τα εξής έργα : Φράγμα και ταμιευτήρας Μεσοχώρας Σήραγγα παραγωγής Μεσοχώρας Γλύστρας και ΥΗΣ Γλύστρας Φράγμα, ταμιευτήρας και ΥΗΣ Συκιάς Σήραγγα εκτροπής Αχελώου προς Θεσσαλία (Συκιά-Πευκόφυτο) και ΥΗΣ Πευκοφύτου Φράγμα, ταμιευτήρας και ΥΗΣ Μουζακίου Φράγμα και ταμιευτήρας Πύλης Συνδετήρια σήραγγα ταμιευτήρων Πύλης-Μουζακίου Αναρρυθμιστική δεξαμενή και μικρός ΥΗΣ Μαυρομματίου Την ίδια χρονιά, η ΕΕ εκφράζει επιφυλάξεις για την εκτροπή μετά από την υποβολή σχετικού μνημονίου της Ελλάδας για το έργο. Το 1985 ξεκινούν οι προκαταρκτικές εργασίες στη Μεσοχώρα, την Συκιά, την Πύλη, και το Μουζάκι. Το 1986 η ΔΕΗ αρχίζει την κατασκευή του φράγματος της Μεσοχώρας. Το 1987 εντάσσονται μέρος των έργων κεφαλής (Φράγμα Μεσοχώρας, φράγμα Συκιάς, ήμισυ της σήραγγας εκτροπής) και κατασκευής του αρδευτικού δικτύου στη Θεσσαλία για την άρδευση στρεμμάτων στο Μεσογειακό Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Ανατολικής και Κεντρικής Ελλάδας (ΜΟΠ/ΑΚΕ). Επίσης προκηρύσσεται διεθνής διαγωνισμός για το σύνολο των έργων 31

33 κεφαλής (Φράγμα Μεσοχώρας, φράγμα και υδροηλεκτρικός σταθμός Συκιάς, σύνολο της σήραγγας εκτροπής, υδροηλεκτρικός σταθμός Πευκόφυτου) και το αρδευτικό έργο. Το 1988 γίνεται διημερίδα του ΤΕΕ, στην Αθήνα και υποβάλλεται η πρώτη μελέτη σκοπιμότητας από την Morgan Grenfeld.(Σύμφωνα με τη μελέτη το έργο θα απαιτούσε τουλάχιστον 12 χρόνια για να ολοκληρωθεί με κόστος 986 δις. Δρχ.) Το 1989 γίνεται υποβολή των τελικών προσφορών του διεθνούς διαγωνισμού από έναν και μόνο όμιλο (TAYEURO). Τον ίδιο χρόνο συστήνεται διυπουργική μελετητική ομάδα (ΥΠΕΘΟ, ΥΠΓΕ, ΥΠΕΧΩΔΕ, ΥΒΕΤ), η οποία εκπονεί «Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων στο δέλτα του Αχελώου από την εκτροπή του στη Θεσσαλία». Επίσης, η ΕΕ εξαρτά τη χρηματοδότηση από την τήρηση των όρων που περιλαμβάνονται στη ΜΠΕ. Το 1990 η ΕΕ εξαιρεί οριστικά τη χρηματοδότηση αρδευτικών έργων και η Ελληνική Κυβέρνηση αναγκάζεται να αφαιρέσει το αρδευτικό έργο των στρεμμάτων από το αντικείμενο του διεθνούς διαγωνισμού. Στη συνέχεια εντάσσονται τα λοιπά έργα κεφαλής (Υδροηλεκτρικός σταθμός Συκιάς, υπόλοιπο σήραγγας εκτροπής, υδροηλεκτρικός σταθμός Πευκόφυτου) στο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ). Το 1991 η τεχνική επιτροπή αξιολόγησης του διεθνούς διαγωνισμού κάνει δεκτή την προσφορά της TAYEURO. Τον ίδιο χρόνο η Ελληνική Κυβέρνηση εγκρίνει τους περιβαλλοντικούς όρους για τα φράγματα Μεσοχώρας και Συκιάς. Επίσης διαρρέει επιστολή του διοικητή της ΔΕΗ Θ. Ξανθόπουλου προς τον τύπο στην οποία η ΔΕΗ ζητά αποζημίωση ύψους 139,7 δις δρχ. λόγο ζημίας που υφίσταται εξαιτίας του έργου της εκτροπής. Το 1992 η ΕΕ διαπιστώνει παραβίαση των κοινοτικών κανόνων ως προς την ανάθεση του έργου. Επίσης τον ίδιο χρόνο η Ελληνική Κυβέρνηση εγκρίνει τους περιβαλλοντικούς όρους για τη σήραγγα εκτροπής και για τους σταθμούς Πύλης και Μουζακίου. Το 1993 υπογράφεται η σύμβαση με την TAYEURO. Παραδίδονται δύο μελέτες που ερευνούν το έργο ως καθαρά ενεργειακό με αντίθετα συμπεράσματα (θετική της LDK Consultants, αρνητική της Colenco). Η ΕΕ αναθέτει στην Cooper & Lybrand την σύγκριση των δύο μελετών και η Cooper & Lybrand αποφαίνεται ότι το έργο θα ήταν βιώσιμο υπό εξαιρετικά απίθανες συνθήκες. Η ΕΕ γνωστοποιεί στην ελληνική πλευρά ότι οι όροι της σύμβασης ανάθεσης του έργου αντίκεινται στους όρους της προκήρυξης και κατά συνέπεια υπάρχει ενδεχόμενο παραπομπής της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Οι συστάσεις αυτές της ΕΕ συνεχίζονται μέχρι τις αρχές 32

34 του επόμενου έτους. Γίνεται προσφυγή των περιβαλλοντικών οργανώσεων στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) με κύριο θέμα την έλλειψη μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων για το σύνολο του έργου. Το 1994 η σύμβαση ακυρώνεται ύστερα από παρέμβαση της ΕΕ σύμφωνα με τη οποία οι όροι του διαγωνισμού του 1987 παραβιάζουν το κοινοτικό δίκαιο. Τον ίδιο χρόνο το ΣτΕ εκδίδει τις ακυρωτικές απόφασεις αριθμ /1994 κατά των υπουργικών αποφάσεων με τις οποίες εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή των φραγμάτων Μεσοχώρας-Συκιάς και Πύλης-Μουζακίου και διατάσσει τη διακοπή των έργων με το σκεπτικό ότι η συνολική επίδραση ενός σύνθετου και πολύπλοκου τεχνικού έργου δεν ισούται με το άθροισμα των συνεπειών των επί μέρους τεχνικών έργων αλλά είναι πολλαπλάσιο, λόγω του δυναμικού χαρακτήρα των διαταρασσόμενων φυσικών και ανθρωπογενών οικοσυστημάτων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Επομένως μόνο με μια συνολική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα ήταν δυνατόν να διαγνωστούν σε όλη τους την έκταση οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής. Στη συνέχεια εξαγγέλλεται η μικρότερη (600 x 106 μ3 ) ήπια ή οικολογική εκτροπή όπως ονομάσθηκε. Το έργο χαρακτηρίζεται ως πολλαπλής σκοπιμότητας(ενεργειακό, αρδευτικό, περιβαλλοντικό). Επίσης γίνεται υποβολή του επιχειρησιακού προγράμματος «Αχελώος» στην ΕΕ για χρηματοδότηση από το Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ) Το 1995, με σκοπό την συμμόρφωση με τις αποφάσεις του (ΣτΕ), συντάσσεται η «συνολική» Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) σε χρονκό διάστημα περίπου 3 μηνών και ακολουθεί η έγκριση των περιβαλλοντικών όρων (23271/ ) και η αδειοδότηση του έργου. Παρά τις αντιδράσεις για το φράγμα της Μεσοχώρας, η ΔΕΗ ολοκληρώνει το έργο το καλοκαίρι. Τον ίδιο χρόνο επιστημονική επιτροπή του ΕΜΠ μετά από ενασχόληση 18 μηνών με το έργο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πραγματοποίησή του θα προξενήσει πολύ μεγαλύτερα προβλήματα από αυτά που σκοπεύει να λύσει. Τέλος εκδίδεται από το (ΣτΕ) απόφαση αριθ. (3943/1995) που ακυρώνει την άρνηση του ΥΒΕΤ να παράσχει στις περιβαλλοντικές οργανώσεις την πρόσβαση στα στοιχεία που σχετίζονται με έργα της εκτροπή. Το 1996 κυρώνεται από τη Βουλή η σύμβαση με τη ρωσική κοινοπραξία (ΑΤΡ) για την προμήθεια του ηλεκτρικού και του μηχανολογικού εξοπλισμού των σταθμών Συκιάς και Πευκοφύτου. Επίσης προκηρύσσεται ο διαγωνισμός για το φράγμα Συκιάς και τη σήραγγα εκτροπής και γίνεται η ανάθεση του φράγματος Συκιάς στη μειοδότρια κοινοπραξία. (Προοδευτική ΑΤΕ - ΑΤΕΜΚΕ ΑΤΕ - ΑΤΤΙΚΑΤ ΑΤΕ - ΑΒΑΞ ΑΕ). Τα έργα στο φράγμα της Συκιάς ξεκινούν. 33

35 Το 1997 γίνεται η ανάθεση της σήραγγας εκτροπής στη μειοδότρια κοινοπραξία (IMPREGILO Spa - ΤΕΓΚ ΑΕ - Γνώμων ΑΕ ). Το συνεχίζονται οι εργασίες με αρκετά τεχνικά προβλήματα και περιορισμένη χρηματοδότηση. Το 2000 το ΣτΕ εκδίδει την ακυρωτική απόφαση αριθμ 3478/2000 κατά της κοινής υπουργικής απόφασης του 1995, με την οποία εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου και επίσης διατάσσει τη διακοπή των έργων με το σκεπτικό ότι δεν υπάρχει διερεύνηση εναλλακτικών λύσεων για την διάσωση του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Μυρόφυλλο Τρικάλων. Το 2001 διαλύεται η εργολαβία του φράγματος Συκιάς και εκπονείται συμπληρωματική ΜΠΕ για το έργο που θα περιλαμβάνει και λύσεις σύμφωνα με τις αποφάσεις του ΣτΕ για το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Μυρόφυλλο Τρικάλων. Το 2002 παραδίδεται η μελέτη για την διάσωση του ναού του Αγίου Γεωργίου και αρχίζουν οι διαδικασίες για την έγκριση της νέας μελέτης από το ΥΠΕΧΩΔΕ. Το 2003 υπογράφεται η έγκριση της συμπληρωματικής ΜΠΕ (ΚΥΑ αριθμ / ) με τους νέους περιβαλλοντικούς όρους και ξεκινούν και πάλι οι εργασίες στη σήραγγα εκτροπής. Επίσης επαναπροκηρύσσεται ο διαγωνισμός για το φράγμα Συκιάς ( ) αλλά αναβάλλεται για τις ( ). Το 2004 αναβάλλεται εκ νέου ο διαγωνισμός για το φράγμα της Συκιάς δύο φορές, την πρώτη για τις και τη δεύτερη για το έτος Το 2005 διενεργείται ο διαγωνισμός και γίνεται η ανάθεση και η υπογραφή της σύμβασης για το φράγμα Συκιάς στη μειοδότρια κοινοπραξία (Μηχανική Α.Ε.). Το ΣτΕ εκδίδει την ακυρωτική απόφαση αριθμ / κατά της έγκριση της συμπληρωματικής ΜΠΕ (ΚΥΑ αριθμ / ) με το σκεπτικό ότι δεν υπάρχει εθνικό σχέδιο διαχείρισης υδατικών πόρων όπως προβλέπεται από την ελληνική και την κοινοτική νομοθεσία. Το 2006 το ΣτΕ εκδίδει τις ακυρωτικές αποφάσεις αριθμ /2006 κατά της ανάθεσης του έργου στην εταιρεία Μηχανική Α.Ε. για την ολοκλήρωση του φράγματος της Συκιάς σύμφωνα με το σκεπτικό του ότι οι εν λόγω αποφάσεις βασίστηκαν στις μελέτες περιβαλλοντικών όρων τις οποίες είχε ακυρώσει το ΣτΕ το Στη συνέχεια ο υπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ κ. Γ. Σουφλιάς με την ψήφιση του Ν. 3481/2006 από την ολομέλεια της Βουλής, παρακάμπτει τις αποφάσεις του (ΣτΕ) με νόμο και ξεμπλοκάρει τα έργα της εκτροπής. Σύμφωνα με το νόμο αυτό δημόσια έργα 34

36 που αφορούν στην εκτροπή του Αχελώου και δημοπρατήθηκαν ή κατασκευάσθηκαν ή βρίσκονται στο στάδιο κατασκευής επιτρέπεται να λειτουργήσουν ή να ολοκληρωθεί η κατασκευή τους. Το 2007 γίνεται επανέναρξη των εργασιών στη σήραγγα εκτροπής και στο φράγμα Συκιάς. Το ΣτΕ με την απόφαση αριθ. 999/2007 απορρίπτει την αίτηση αναστολής φορέων της Αιτωλοακαρνανίας και οργανώσεων που ζητούσαν αναστολή της απόφασης του υπουργού ΥΠΕΧΩΔΕ, η οποία ενέκρινε το αποτέλεσμα της δημοπρασίας για την εκτέλεση του έργου αποπεράτωσης του φράγματος Συκιάς. Το ΣτΕ έκρινε ότι η αίτηση στρέφεται ευθέως κατά του νόμου (Ν. 3481/2006) και ακολούθησε την πάγια νομολογία του δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία ελέγχονται μόνον οι διοικητικές πράξεις που εκδίδονται βάσει νόμου και όχι οι ίδιοι οι νόμοι. Το 2008 συνεχίζονται οι εργασίες στη σήραγγα εκτροπής και στο φράγμα της Συκιάς όπου ανακύπτουν τεχνικά προβλήματα. Το 2009 συνεχίζονται οι εργασίες στο φράγμα της Συκιάς και ολοκληρώνονται οι εργασίες διάτρησης στη σήραγγα εκτροπής μήκους μέτρων τον Απρίλιο του Το ΣτΕ με την αποφασή αριθ. 3054/ έκρινε αντίθετο το σύνολο των έργων της εκτροπής προς την κοινοτική νομοθεσία του περιβάλλοντος και υπέβαλε σειρά προδικαστικών ερωτημάτων προς το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η απόφαση αυτή στρέφεται ευθέως κατά του νόμου «Σουφλιά» (Ν. 3481/2006) θέτοντας σε αμφιβολία τη δυνατότητα της Πολιτείας να καταστρατηγεί τις αποφάσεις των δικαστηρίων και να «περνάει» με νόμο έργα. Η εισηγήτρια, σύμβουλος Επικρατείας κ. Κατερίνα Σακελλαροπούλου ζήτησε να μεταστραφεί η νομολογία του ΣτΕ, θεωρώντας ότι η μη δικαστική έρευνα των αποφάσεων της Πολιτείας που κυρώνονται με νόμο δημιουργούν έλλειμμα δικαστικής προστασίας. Το 2010 σύμφωνα με τις δηλώσεις της υπουργού ΥΠΕΚΑ κ. Τ. Μπιρμπίλη (ΣΚΑΪ, 10/02/2010) πρόκειται να προκηρυχθεί διαχειριστική μελέτη προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα σχετικά με την αναγκαιότητα ή μη του έργου. Επίσης εκδίδεται η απόφαση υπ αριθμ. (141/2010) της Επιτροπής Αναστολών του ΣτΕ μετά από αίτηση του «Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση (WWF) Ελλάς», που ζητούσε να ανασταλούν προσωρινά τα έργα της εκτροπής. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή το ΣτΕ διατάσσει: α) την άμεση διακοπή όλων των εργασιών που διενεργούνται και αποσκοπούν στην κατασκευή του έργου της μερικής εκτροπής του άνω ρου του ποταμού Αχελώου προς τη Θεσσαλία, καθώς και την αποχή από κάθε υλική ενέργεια που κατατείνει στην 35

37 ολοκλήρωση και λειτουργία των έργων που συνδέονται με το εγχείρημα της εκτροπής, β) τη μη λειτουργία όσων εκ των έργων χρήσης και αξιοποίησης υδάτων έχουν ολοκληρωθεί. 4.2 Επισκόπηση των κυριότερων αποφάσεων του ΣτΕ 1994: Το Ε τμήμα του ΣτΕ «μπλοκάρει» για πρώτη φορά την εκτροπή του Αχελώου με τις ακυρωτικές αποφάσεις υπ αριθμ. ( /1994) κατά των υπουργικών αποφάσεων με τις οποίες εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή των φραγμάτων Μεσοχώρας- Συκιάς και Πύλης-Μουζακίου και διατάσσει τη διακοπή των έργων με το σκεπτικό ότι η συνολική επίδραση ενός σύνθετου και πολύπλοκου τεχνικού έργου δεν ισούται με το άθροισμα των συνεπειών των επί μέρους τεχνικών έργων αλλά είναι πολλαπλάσιο, λόγω του δυναμικού χαρακτήρα των διαταρασσόμενων φυσικών και ανθρωπογενών οικοσυστημάτων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Επομένως μόνο με μια συνολική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα ήταν δυνατόν να διαγνωστούν σε όλη τους την έκταση οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής. 1995: Το ΣτΕ εκδίδει την απόφαση υπ αριθμ. (3943/1995) που ακυρώνει την άρνηση του ΥΒΕΤ να παράσχει στις περιβαλλοντικές οργανώσεις την πρόσβαση στα στοιχεία που σχετίζονται με έργα της εκτροπή. 2000: Το ΣτΕ εκδίδει την ακυρωτική απόφαση υπ αριθμ. (3478/2000) κατά της κοινής υπουργικής απόφασης του 1995, με την οποία εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου και επίσης διατάσσει τη διακοπή των έργων με το σκεπτικό ότι δεν υπάρχει διερεύνηση εναλλακτικών λύσεων για την διάσωση του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Μυρόφυλλο Τρικάλων. 2005: Το ΣτΕ εκδίδει την ακυρωτική απόφαση υπ αριθμ. (1688./ ) κατά της έγκρισης της συμπληρωματικής ΜΠΕ (ΚΥΑ αριθμ / ) με το σκεπτικό ότι δεν υπάρχει εθνικό σχέδιο διαχείρισης υδατικών πόρων όπως προβλέπεται από την ελληνική και την κοινοτική νομοθεσία. 2006: Το ΣτΕ εκδίδει τις ακυρωτικές αποφάσεις υπ αριθμ.( /2006) κατά της ανάθεσης του έργου στην εταιρεία Μηχανική Α.Ε. για την ολοκλήρωση του φράγματος της Συκιάς σύμφωνα με το σκεπτικό του ότι οι εν λόγω αποφάσεις βασίστηκαν στις μελέτες περιβαλλοντικών όρων τις οποίες είχε ακυρώσει το ΣτΕ το

38 2007: Το ΣτΕ με την απόφαση υπ αριθμ. (999/2007) απορρίπτει την αίτηση αναστολής φορέων της Αιτωλοακαρνανίας και οργανώσεων που ζητούσαν αναστολή της απόφασης του υπουργού ΥΠΕΧΩΔΕ, η οποία ενέκρινε το αποτέλεσμα της δημοπρασίας για την εκτέλεση του έργου αποπεράτωσης του φράγματος Συκιάς. Το ΣτΕ έκρινε ότι η αίτηση στρέφεται ευθέως κατά του νόμου (Ν. 3481/2006) και ακολούθησε την πάγια νομολογία του δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία ελέγχονται μόνον οι διοικητικές πράξεις που εκδίδονται βάσει νόμου και όχι οι ίδιοι οι νόμοι. 2009: Το ΣτΕ με την απόφαση υπ αριθμ. 3054/ έκρινε αντίθετο το σύνολο των έργων της εκτροπής προς την κοινοτική νομοθεσία του περιβάλλοντος και υπέβαλε σειρά προδικαστικών ερωτημάτων προς το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η απόφαση αυτή στρέφεται ευθέως κατά του νόμου «Σουφλιά» (Ν. 3481/2006) θέτοντας σε αμφιβολία τη δυνατότητα της Πολιτείας να καταστρατηγεί τις αποφάσεις των δικαστηρίων και να «περνάει» με νόμο έργα. Η εισηγήτρια, σύμβουλος Επικρατείας κ. Κατερίνα Σακελλαροπούλου ζήτησε να μεταστραφεί η νομολογία του ΣτΕ, θεωρώντας ότι η μη δικαστική έρευνα των αποφάσεων της Πολιτείας που κυρώνονται με νόμο δημιουργούν έλλειμμα δικαστικής προστασίας. 2010: Η Επιτροπή Αναστολών του ΣτΕ εκδίδει την απόφαση υπ αριθμ. (141/2010) μετά από αίτηση του «Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση (WWF) Ελλάς», που ζητούσε να ανασταλούν προσωρινά τα έργα της εκτροπής. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή διατάσσεται: α) η άμεση διακοπή όλων των εργασιών που διενεργούνται και αποσκοπούν στην κατασκευή του έργου της μερικής εκτροπής του άνω ρου του ποταμού Αχελώου προς τη Θεσσαλία, καθώς και η αποχή από κάθε υλική ενέργεια που κατατείνει στην ολοκλήρωση και λειτουργία των έργων που συνδέονται με το εγχείρημα της εκτροπής, β) η μη λειτουργία όσων εκ των έργων χρήσης και αξιοποίησης υδάτων έχουν ολοκληρωθεί. 4.3 Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας Γενικά στοιχεία Το υδατικό διαμέρισμα Θεσσαλίας αποτελείται από την περιφεριακή ενότητα Θεσσαλίας και ένα μικρό τμήμα της δυτικής Μακεδονίας. Το ΥΔ Θεσσαλίας βρίσκεται στον ανατολικό ηπειρωτικό κορμό της Ελλάδας έχοντας έκταση περίπου στρέμματα. Η προσβασιμότητα σε αυτό είναι 37

39 εύκολη αφού διέρχεται από αυτό η βασική οδική σύνδεση Νότιας-Βόρειας Ελλάδας, η ΠΑΘΕ, ενώ βρίσκεται και σε μικρή απόσταση από την Εγνατία οδό. Οι ορεινοί όγκοι που την περιβάλλουν, οι μεγάλη πεδιάδα, η πρόσβαση σε θάλασσα, το λιμάνι του Βόλου καθώς και τα νησιά των Σποράδων παρέχουν στην περιφέρεια Θεσσαλίας συγκριτικά πλεονεκτήματα. Με βάση στοιχεία από την απογραφή πληθυσμού το 2011, ο πληθυσμός της ήταν άτομα, ο οποίος αντιστοιχεί στο 6,78% του πληθυσμού της χώρας. Σε σύγκριση με την προηγούμενη απογραφή, ο πληθυσμός παρουσιάζει στασιμότητα, ενώ και ο αριθμός των ατόμων ηλικίας 20 με 40 ετών, των πλέον παραγωγικών ηλικιών μειώθηκε. Ακόμα, ο δείκτης γήρανσης είναι υψηλότερος σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα (1,54). Όσον αφορά το μορφωτικό/εκπαιδευτικό επίπεδο των κατοίκων της, αυτό τείνει στο να πλησιάσει το ν αντίστοιχο με σο της χώρας. Η αγορά εργασίας της Θεσσαλίας, χαρακτηρίζεται από μεγάλη αύξηση της ανεργίας τα τελέυταία χρόνια (από 7,6% το 2008 σε 26,2% το 2013), ωστός, παρατηρείται μια μικρή αύξηση των αυταπασχολούμενων, απόρροια της ενασχόλησης με την γεωργία. Το κατά κεφαλήν εισόδημα της περιφέρειας αυξάνονταν από το 2000 εως το 2004 με αποτέλεσμα να αντιστοιχεί στο 88,1% του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας. Στα χρόνια της κρίσης και των δημοσιονομικών μέτρων το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έφτασε στο 77% της χώρας. Η παραγωγική δομή της αποτελείται από τον τριτογενή τομέα σε ποσοστό 73%, ο δευτερογενής τομέας ακολουθεί σε ποσοστό 18% (μεγάλο μέρος του οποίου αποτελεί η μεταποίηση), και ακολουθεί ο πρωτογενής τομέας με ποσοστό 9% κατά πολύ μεγαλύτερος του μέσου όρου της χώρας που κυμαίνεται με στοιχεία του 2011 σε 3,5%. Ο πρωτογενής τομέας της Θεσσαλίας απασχολεί το 24% του εργατικού δυναμικού της. Χαρακτηριστικό της διάρθρωσης της οικονομίας της Περιφέρειας είναι οι σημαντικές παραγωγικές διασυνδέσεις μεταξύ πρωτογενή και δευτερογενή τομέα. Ο πρωτογενής τομέας της Περιφέρειας, ενώ παρουσιάζει μεγαλύτερη παραγωγικότητα εργασίας (κατά 25%) από τον πρωτογενή τομέα της Χώρας, εν τούτοις φθίνει διαχρονικά Στοιχεία αγροτικής παραγωγής Η φυτική παραγωγή, στη Θεσσαλία κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των λοιπών περιφερειών της Ελλάδας στο σκληρό σιτάρι, στα βιομηχανικά φυτά (κυρίως αχλάδια και βιομηχανική ντομάτα) και στα νωπά λαχανικά. 38

40 Το βαμβάκι είναι το δεύτερο πιο εξαγώγιμο προϊόν της Θεσσαλίας (το 15% των εξαγωγών), παρουσιάζοντας μέση ετήσια αύξηση 20,4% την πενταετία Ευρύτερη περιοχή λεκάνης απορροής Αχελώου ποταμού Γενικά στοιχεία Η λεκάνη απορροής του Αχελώου βρίσκεται σε μεγάλο ποσοστό στον νομό Αιτωλοακαρνανίας. Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας έχει έκταση τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ο νομός διαθέτει δύο πολύ σημαντικούς ποταμούς για την διαχείριση των υδατικών πόρων της ελλάδας, τον Αχελώο και τον Εύηνο. Ο πληθυσμός του σύμφωνα με την απογραφή του 2001 ήταν παρουσιάζοντας μείωση σε ποσόστο -1,5% από την προηγούμενη απογραφή το Ο παραγωγικός πληθυσμός (15-64) του νομού είναι μικρότερος σε ποσοστό από τον αντίστοιχο της Θεσσαλίας. Το ποσοστό ανεργίας του νομού Αιτωλοακαρνανίας (2001), χρόνια πριν εκδηλωθεί η κρίση, είναι υψηλότερο (12,7%) από το αντίστοιχο της περιφέρειας Θεσσαλίας (10,8%). Αξιοσημείωτο είναι ότι στο νομό Αιτωλοακαρνανίας το ποσοστό των ανέργων που είναι νέοι (7.093) είναι 66,4% σε σχέση με το αντίστοιχο επίπεδο της χώρας (48,2%). Το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων του νομού Αιτωλοακαρνανίας (2001) έχει αποφοιτήσει μόνο από το Δημοτικό σχολείο (64,7%), ποσοστό μεγαλύτερο από κάθε άλλο νομό της περιοχής μελέτης και πολύ υψηλότερο από αυτό της Περιφέρειας Θεσσαλίας (59,9%) και του συνόλου της χώρας (54,4%). Το ποσοστό αναλφάβητων για το έτος 2001 είναι πολύ υψηλό (7,8%), σε σχέση με το αυτό της Περιφέρειας Θεσσαλίας (6,5%) και του συνόλου της χώρας (3,6%) Από τους νομούς της περιοχής μελέτης, ο νομός Αιτωλοακαρνανίας έχει το χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ το έτος 2001 (78% του μέσου εθνικού). Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2001 (ΕΣΥΕ) η περιοχή μελέτης είναι σαφώς προσανατολισμένη στον πρωτογενή τομέα. Η συμβολή των δραστηριοτήτων του πρωτογενή τομέα στο παραγόμενο προϊόν μειώνεται συνεχώς στη διάρκεια των τελευταίων τριάντα ετών ( ) όσον αφορά όλες τις χωρικές ενότητες (σε επίπεδο νομών και συνόλου χώρας), διατηρώντας όμως συνεχώς την πολύ υψηλότερη τιμή σε όλους τους νομούς της περιοχής μελέτης συγκριτικά με το μέσο εθνικό όρο. 39

41 4.4.2 Η υστέρηση της Αιτωλοακαρνανίας Με βάση τα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα των επιμέρους χωρικών ενοτήτων της περιοχής, διαπιστώνεται σχετική «υστέρηση» της Αιτωλοακαρνανίας. Η φυσική ομορφιά, η ανεπτυγμένη κτηνοτροφία του νομού οι ιχθυοκαλλιέργειες, φαίνεται να μην είναι ικανά να προσφέρουν ένα κατά κεφαλήν ΑΕΠ, τουλάχιστον ίσο με το μέσο όρο της υπόλοιπης χώρας, στους κατοίκους του νομού. Οι παράγοντες που επηρεάζουν και φρενάρουν την πρόοδο της περιοχής, είναι η δύσκολη πρόσβαση στην περιοχή, τομέας που τα τελευταία χρόνια γίνεται προςσπάθεια για βελτίωση, μέσω της ζεύξης του νομού με την Π ταρ (γέφυρα Ρίου-Αντιρίου), με την Ιωνία οδό η οποία δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Η απουσία σιδηροδρομικού δικτύου, όπως και βιομεχανικής περιοχής (ΒΙ.ΠΕ0 τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα. Φορείς του νομού διαμαρτύρονται ακόμα για την υψηλή φορολόγηση και μη στήριξη της ιχθυοκαλλιέργειας από την πολιτεία, καθώς και την μη απόδοση στην κοινώνια της περιοχής αντισταθμιστικά οφέλη τόσο από την αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού των ταμιευτήρων Εύηνου και Μόρνου για την νύδρευση της Αθήνας, όσο και για τα υδροηλεκτρικά φράγματα που παράγουν ενέργεια στον κάτω ρού του ποταμού Αχελώου. 4.5 Αγροτική παραγωγή και εκτροπή Γενικά Η εκτροπή του Αχελώου σκόπευε στην παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, αλλά κυρίως, στο να καλύψει την ζήτηση νερού για άρδευση από την θεσσαλική πεδιάδα. Για τον λόγο αυτό κρίθηκε σκόπιμο να γίνει μια αναφορά στην αγροτική παραγωγή της χώρας, μιας και η θεσσαλική πεδιάδα συνεισφέρει πολύς σε αυτόν τον τομέα έχοντας έκταση 5 εκ. στρέμματα, εκ των οποίων τα 4 εκ είναι γεωργική γη, σε σύγκριση με την έκταση της γεωργικής γης που βρίσκεται εντός της λεκάνης απορροής του Αχελώου μ εέκταση 0,7 εκ στρέμματα Αγροτικό (αρνητικό) ισοζύγιο Η αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα τα τελευταία 20 χρόνια παρουσιάζει στασιμότητα. Η στασιμότητα αυτή σε συνδιασμό με την αύξηση του ελλείματος σε γεωργικά προιόντα το οποίο ξεπερνα το 1 δις, και το γεγονός ότι η χώρα είναι η πιο γεωργική της ΕΕ, όσον αφορά το μέγεθος 40

42 του αγροτικού πληθυσμού, το ποσοστό συμμετοχής του ΑΕΓΠ στο ΑΕΠ, την συμμετοχή των αγροτικών προιόντων στο εξωτερικό εμπόριο της χώρας. Εικόνα 1: Γεωργικό εμπόριο ισοζύγιο της Ελλάδας με όλο τον κόσμο 41

43 Εικόνα 2: Γεωργικό ισοζύγιο Ελλάδας με χώρες της ΕΕ Το ποσοστό συμμετοχής της γεωργίας στο ΑΕΠ το 2003 ήταν 5,5%, ενώ το ποσοστό του πληθυσμού που δραστηριοποιούνταν στην γεωργίκα ήταν περίπου 16%. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι η διαφορά μεταξύ τιμών παραγωγού και τιμών καταναλωτή των προιόντων σε όλη την ΕΕ αυξάνεται μετά το 1997, με την Ελλάδα να έχει την μεγαλύτερη διαφορά. Το άνοιγμα της «ψαλίδας» παρουσιάζεται στην Εικόνα 3. 42

44 Εικόνα 3: Εξέλιξη τιμών παραγωγού και τιμών καταναλωτή στην ΕΕ Αξίζει να αναφερθεί ότι ο δείκτης τιμών παραγωγού από το 1995 στο 2002 αυξήθηκε κατά +1,1% ενώ ο αντίστοιχος του καταναλωτή κατά +10,8%. Κάποιες από τις βασικές αιτίες της στασιμότητας στον γεωργικό τομέα ήταν οι άμμεσες ή έμμεσες χαμηλές ποσοστώσες που επιβλήθηκαν στην χώρα, σε συνδιασμό με τα πρόστιμα συνυπευθυνότητας, τα κίνητρα για τον ξεριζωμό καλλιεργειών, υποχρεωτικές αγραναπαύσεις κ.α που είχαν στόχο στην προσαρμογή της γεωργίας στις ανάγκες της αγοράς και όχι της ανθρωπότητας σε τρόφιμα. Πέρα από την περαιτέρω αύξηση του ελλείματο σε γεωργικά προιόντα, η επιπλέον απαξίωση του γεργικού τομέα θα επιφέρει μείωση της γεωργικής απασχολής που συνεπάγεται με α ύξηση ανεργίας στην ύπαιθρο, στην ερήμωση της και στην περαιτέρω αστικοποίηση. 4.6 Η αγροτική παραγωγή στην Θεσσαλία Το ποσοστό του ενεργού πληθυσμούς τους νομούς Καρδίτσας Λάρισας και Τρικάλων που ασχολείτε με την γεωργία είναι αντίστοιχα 47%, 32% και 35%. Οι επικρατέστερες καλλιέργειες στην περιοχή είναι οι αροτριαίες και πιο συγκεκριμένα το βαμβάκι τα ζαχαρότευτλα, τα σιτηρά και ο καπνός. Μεγάλο ποσοστό των αροτριαίων εκτάσεων αρδεύονται πλημμελώς, μείωνοντας την παραγωγή και τα οικονομικά οφέλη. 43