ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΒΑΛΚΑΝΙΑ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ: Μαθιός Γιώργος ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Πετράκου Ηλέκτρα

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. Το κράτος. 2. Έθνος και εθνικισμός. 3. Κατηγορίες κρατών. 4. Γεωπολιτική. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 1. Τα Βαλκάνια μέρος αυτοκρατοριών. 2. Το όραμα του Ρήγα για ενοποίηση των Βαλκανικών λαών. 3. Ενωμένα Βαλκάνια με βάση την θρησκεία. 4. Η Μακεδονία. 5. Βαλκανικές συμμαχίες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 1. Προσπάθειες για ενωμένα Βαλκάνια κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου. 2. Προσπάθειες ενοποίησης Νοτίων Σλάβων και δημιουργίας Βαλκανικής Ομοσπονδίας κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. 3. Η εποχή του έθνους κράτους στα Βαλκάνια και τα προβλήματα που προέκυψαν. 4. Συνθήκες και συμμαχίες μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. 5. Τα Βαλκάνια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ ως μέσα για μια ενωμένη βαλκανική χερσόνησο. Συνεργασία βαλκανικών κρατών στα πλαίσια ένταξης τους στην Ε.Ε. και υποψήφια κράτη μέλη. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος «Βαλκάνια» εμπεριέχει πολλές σημασίες, πολλές από τις οποίες είναι αρνητικές. Τα Βαλκάνια συνδέονται με αγριότητες, αιματοχυσίες και εγκλήματα ενώ έχει αμφισβητηθεί, κατά καιρούς, η σύνδεση της περιοχής με την Ευρώπη. Από το 18 ο αιώνα και μετά στην περιοχή έλαβαν χώρα επαναστάσεις και πόλεμοι οι οποίοι πραγματοποιήθηκαν για διάφορους λόγους, π.χ. λόγω των πολιτικών αλλαγών στην Ευρώπη, τις επεκτατικές βλέψεις των Μεγάλων Δυνάμεων και των Αυτοκρατοριών αλλά και λόγω των εθνικιστικών κινημάτων. Στο παρελθόν, προσπάθειες για σταθερότητα και συνεργασία μεταξύ των πληθυσμών της περιοχής υπήρξαν πολλές όπως και για ενοποίηση της περιοχής π.χ. με μια Βαλκανική Ομοσπονδία μεταξύ των κρατών χωρίς όμως να επιτευχθεί τελικά. Οι λόγοι για την αποτυχία ήταν ενδοβαλκανικές συγκρούσεις μεταξύ των λαών της περιοχής ή και εξωτερικοί παράγοντες. Σήμερα, στην περιοχή λαμβάνει χώρα μια νέα ενοποίηση μερικών κρατών μέσα από την ΕΕ. Η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σλοβενία είναι κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ και άλλα κράτη των Βαλκανίων έχουν αρχίσει τις διαδικασίες για την ένταξή τους. Το γεγονός αυτό μπορεί να ειδωθεί ως προσπάθεια ένωσης των κρατών της περιοχής και επίσης ως προσπάθεια ένωσης της περιοχής με την Ευρώπη. Ένδειξη για τη νέα διαδικασία ενοποίησης των βαλκανικών κρατών στο πλαίσιο της ΕΕ είναι και η υιοθέτηση του όρου Νοτιοανατολική Ευρώπη αντί αυτού των Βαλκανίων. Τα Βαλκάνια βρίσκονται στην νοτιοανατολική Ευρώπη και οι χώρες που τα αποτελούν είναι η Ελλάδα, η Αλβανία, η Βοσνία Ερζεγοβίνη, η Βουλγαρία, η Κροατία, η Σερβία, το Μαυροβούνιο, το Κοσσυφοπέδιο, η ΠΓΔΜ, η Ρουμανία, η Τουρκία και η Σλοβενία. Η Ελλάδα είναι ανεξάρτητο κράτος από το 1821 ενώ είναι μέλος της Ε.Ε από το 1981 και μέλος του ΝΑΤΟ από το Ύστερα από την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, το 1991, δημιουργήθηκαν έξι νέα κράτη, τα οποία αναγνωρίστηκαν ως ανεξάρτητα και μέχρι και σήμερα γίνονται προσπάθειες να ενταχθούν στην Ε.Ε. και στο ΝΑΤΟ αλλά 3

4 και, σε κάποιου άλλου είδους συνεργασία ομοσπονδία. Από την μία πλευρά η Κροατία, η Π.Γ.Δ.Μ., η Σλοβενία και η Βοσνία Ερζεγοβίνη απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από την Γιουγκοσλαβία κατά την περίοδο , ενώ από την άλλη πλευρά η Σερβία και το Μαυροβούνιο έγιναν ανεξάρτητα κράτη το 2006, ύστερα από την διάλυση της μεταξύ τους ομοσπονδίας. Οι χώρες αυτές, με εξαίρεση την περίπτωση της Σλοβενίας, η οποία αποτελεί μέλος της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, αναγνωρίζονται ως πιθανές υποψήφιες για να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, το Κοσσυφοπέδιο αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση. Η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του μονομερώς από τη Σερβία πραγματοποιήθηκε το Η απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβία θεωρείται από πολλές χώρες παράνομη, όπως η Ρωσία και η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας ενώ κάποιες άλλες όπως οι Η.Π.Α., Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιταλία, Γερμανία αναγνώρισαν άμεσα την ανεξαρτησία του. Τέλος, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε στις 8 Οκτωβρίου του 2008 το αίτημα της Σερβίας να παραπέμψει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης το ζήτημα της μονομερούς απόφασης του Κοσσυφοπεδίου να κηρύξει την ανεξαρτησία του. Η Βουλγαρία αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο κράτος το 1908 και είναι μέλος της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ. Η Αλβανία ανεξαρτητοποιήθηκε το 1912 και έγινε μέλος του ΝΑΤΟ το 2009 (την ίδια χρονιά εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ και η Κροατία), ενώ αναγνωρίζεται επίσης ως πιθανή υποψήφια χώρα για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ρουμανία ανεξαρτητοποιήθηκε από την οθωμανική αυτοκρατορία το 1877 ενώ αποτελεί μέλος της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ. Δυσκολίες παρουσιάζονται σχετικά με το ποιες περιοχές και ποιοι λαοί απαρτίζουν τα Βαλκάνια και αν τα Βαλκάνια είναι μέρος της Ευρώπης κυρίως λόγω των προκαταλήψεων για τους κατοίκους της περιοχής όπως προέκυψαν και παγιώθηκαν ιστορικά. Η αρνητική σημασία του χαρακτηρισμού «βαλκάνιος λαός» λειτουργεί αρνητικά με αποτέλεσμα κάποιοι λαοί και κράτη δεν θεωρούν ότι ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι τον δέκατο ένατο αιώνα και κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα οι βαλκάνιοι λαοί δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους Ευρωπαίους και σε περίπτωση που ταξιδεύανε στις δυτικές 4

5 χώρες έλεγαν πως πηγαίνουν στην Ευρώπη. Με αυτόν τον τρόπο οι ίδιοι δεν θεωρούσαν πως ανήκαν στο ευρωπαϊκό σύστημα (Todorova, 2000). Για παράδειγμα οι Ρουμάνοι αρνούνται κατηγορηματικά οποιαδήποτε σύνδεση τους με τον παραπάνω χαρακτηρισμό και θεωρούν τους εαυτούς τους Λατίνους (αυτ., 115). Στην περίπτωση των Ελλήνων παρόλο που αποδέχονται τους εαυτούς τους ως Βαλκάνιους οι ίδιο θα αυτοχαρακτηριζόντουσαν πρώτα ως Έλληνες, μετά με βάση τον τόπο τους π.χ. Κρητικός, μετά Ευρωπαίος και τέλος ως Βαλκάνιος (Todorova, 2000). Γεωγραφικοί παράγοντες σε κάποιες περιπτώσεις βοηθούν και σε κάποιες άλλες δυσχεραίνουν την οριοθέτηση της περιοχής. Νοτιοδυτικά έως νοτιοανατολικά η οριοθέτηση της περιοχής είναι ευκολότερη καθώς οι θάλασσες που την περιβρέχουν μπορούν να ισχυριστούμε ότι αποτελούν φυσικά όρια. Αντίθετα στον Βορρά η οριοθέτηση είναι πιο δύσκολη καθώς η γεωμορφολογία της περιοχής δεν βοηθάει στη δημιουργία ξεκάθαρων φυσικών ορίων. Από την μία πλευρά η οροσειρά των Βαλκανίων καλύπτει μόλις το ήμισυ του πλάτους της χερσονήσου, ενώ από την άλλη ο Δούναβης δεν είναι αντιπροσωπευτικό όριο αφού δεν χωρίζει δύο διαφορετικούς κόσμους (Πρεβελάκης, 2001). Πολλές φορές στον κατάλογο με τις χώρες που αποτελούν τα Βαλκάνια βρίσκεται και η Ουγγαρία η οποία γεωγραφικά βρίσκεται στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Το γεγονός αυτό προκαλεί έντονες αντιδράσεις από την πλευρά των Ούγγρων στη βάση του προσβλητικού χαρακτηρισμού για τους βαλκανικούς λαούς. Γενικότερα το θέμα της οριοθέτησης στον Βορρά είναι προβληματικό και χρειάζονται παραπάνω από ένα κριτήρια να ληφθούν υπόψη. Αν εξετάσουμε το θέμα με βάση ιστορικά και πολιτισμικά κριτήρια έχουμε νέα δεδομένα στο πρόβλημα, αλλά και πάλι δεν αρκούν ώστε να παραθέσουμε μια σαφή εικόνα καθώς είναι αντικρουόμενα. Παραδείγματος χάρη, οι Ρουμάνοι αποστασιοποιούνται από τα Βαλκάνια, παρόλα αυτά η ιστορία τους είναι άμεσα συνδεδεμένη με αυτά. Επίσης η Σλοβενία μπορεί και να μην θεωρηθεί ότι ανήκει στα Βαλκάνια καθώς είναι πολύ κοντά τόσο γεωγραφικά όσο και 5

6 πολιτισμικά με την Αυστρία. Ακόμα, η Καθολική Κροατία το κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί αμιγώς βαλκανική δεν είναι ξεκάθαρο (Πρεβελάκης, 2001). Η σαφής οριοθέτηση των Βαλκανίων είναι αδύνατη και το να προσπαθήσουμε να ορίσουμε ποιες χώρες ανήκουν και ποιες όχι στα Βαλκάνια θα κατέληγε σε λάθος συμπεράσματα και θα αποπροσανατόλιζε το σκοπό αυτής της εργασίας. Έτσι στην παρούσα εργασία παραθέτουμε όλες τις χώρες οι οποίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έπαιξαν το ρόλο τους ιστορικά και πολιτισμικά στην διαμόρφωση αυτού του χώρου, του χώρου των Βαλκανίων. Κατά συνέπεια ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι μέσα από την μελέτη των ιστορικών γεγονότων να εξετάσουμε τους τρόπους διαμόρφωσης του χώρου των Βαλκανίων και τις διεργασίες οι οποίες των μορφοποίησαν ως τόπο με κοινά ως ένα σημείο χαρακτηριστικά και ταυτόχρονα τον διαφοροποίησαν πολιτικά και εθνικά. Πιο συγκεκριμένα θεωρούμε σημαντικό να μελετήσουμε την εδαφικοποίησή του ως κρατικό και εθνικό χώρο αλλά και τις διαδικασίες από-εδαφικοποίησής του σε έναν ευρύτερο πολιτικό και χωρικό σχηματισμό. Σε αυτό το πλαίσιο εξετάζουμε τις προσπάθειες για βαλκανική συνεργασία και τις προσπάθειες για ένωση των Βαλκανίων αλλά και τις διαιρέσεις και τους κατακερματισμούς σε σχέση και αλληλεπίδραση με τις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες στη συγκεκριμένη περιοχή και γενικότερα στην Ευρώπη. Γενικός στόχος της εργασίας είναι να διερευνήσει τις διαδικασίες οι οποίες συνετέλεσαν στην εθνικιστική επίλυση των πολιτικών ζητημάτων, να αναδείξει τις πολυδιάστατες επιρροές και επιδράσεις στην οικοδόμηση του έθνους κράτους στην περιοχή και να αναδείξει ότι ο εθνικισμός δεν είναι αποκλειστικό και ιδιάζον χαρακτηριστικό της περιοχής. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά σε βασικές θεωρητικές έννοιες οι οποίες σχετίζονται με την κατανόηση των ιστορικών διεργασιών που εξετάζονται στα επόμενα κεφάλαια. 6

7 Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με ενοποιήσεις και διαχωρισμούς έχοντας ως αφετηρία τη δράση του Ρήγα Φεραίου και του οράματος του για ενωμένους όλους τους λαούς των Βαλκανίων. Εξετάζεται ο ρόλος της θρησκείας, των αυτοκρατοριών, των πολέμων και του εθνικισμού στην ενότητα των λαών αλλά και στον κατακερματισμό τους σε έθνη κράτη. Το τρίτο κεφάλαιο αφορά στις προσπάθειες ενοποίησης που έλαβαν χώρα στο διάστημα του Μεσοπολέμου και του Ψυχρού Πολέμου καθώς επίσης και την αποτυχία των προσπαθειών αυτών κατά την διάρκεια και μετά την λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στις σχέσεις Βαλκανίων Ε.Ε., στο κατά πόσο η ένταξη των χωρών συμβάλλει σε ένα νέο είδος ενοποίησης μεταξύ των κρατών της περιοχής. Στον επίλογο παρατίθενται τα συμπεράσματα της παρούσης μελέτης. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ιστορία των Βαλκανίων συνδέεται με έννοιες όπως το κράτος, το έθνος κράτος, ο εθνικισμός. 1. Το κράτος. Ένα από τα θέματα τα οποία πραγματεύεται η παρούσα εργασία είναι τα έθνη κράτη και η σημασία τους στα Βαλκάνια. Ο όρος αυτός αποτελείται από δύο στοιχεία, το έθνος, το οποίο αναλύουμε παρακάτω, και από το κράτος. Το κράτος είναι πολυδιάστατο και η άποψη μας για αυτό είναι συγκεχυμένη (Μανιτάκης, 2007, 14). Από την μία πλευρά θεωρούμε πως το κράτος προστατεύει τους πολίτες του και εγγυάται για τα δικαιώματα τους ενώ παράλληλα φροντίζει γι αυτούς σε διάφορους τομείς όπως η εκπαίδευση και η ιατρική περίθαλψη, ενώ από την άλλη πλευρά το κράτος συνδέεται επίσης με την κρατική εξουσία και τον καταναγκασμό (αυτ., 13). Εξαιτίας αυτού λοιπόν οι ορισμοί του όρου «κράτος» ποικίλουν και άλλοι συγγραφείς τονίζουν το νομικό πρόσωπο του κράτους ενώ άλλοι τον εξουσιαστικό χαρακτήρα. Στην πρώτη περίπτωση, κατά τον G. Jellinek «Κράτος είναι το με πρωτογενή εξουσιαστική ισχύ εξοπλισμένο νομικό πρόσωπο ενός λαού, που είναι εγκατεστημένος σε ορισμένη χώρα» ενώ στην δεύτερη περίπτωση κατά τον Α. Μάνεση «Κράτος είναι οργάνωσις εξουσίας αυτοδύναμου, διέπουσα την συμβίωσιν του συνόλου των ανθρώπων των διαβιούντων εντός ορισμένης χώρας» (αυτ., 32-33). Όσον αφορά την χώρα ή αλλιώς επικράτεια καλείται η εδαφική έκταση ή ο χώρος εντός του οποίου ασκείται η κρατική εξουσία επί των προσώπων που είναι εγκατεστημένα ή διαμένουν σε αυτήν, ως πολίτες της ή ως αλλοδαποί (αυτ., 35). Το κράτος αποτελείται από τρία βασικά συστατικά, την κρατική εξουσία, τον λαό και την χώρα ή επικράτεια. Συνεπώς το κράτος είναι μια πολιτική ενότητα με συγκεκριμένη εδαφική επικράτεια, αναγνωρισμένα σύνορα, πληθυσμό, και πολιτική οργάνωση ενώ το έθνος είναι μια ενότητα, η οποία 8

9 διακρίνεται από δημογραφικά χαρακτηριστικά, γλώσσα, θρησκεία, και πολιτισμό, κοινή ιστορική συνείδηση και εμπειρίες, και κοινές αξίες, οι οποίες δημιουργούν στα άτομα μιας εθνότητας το αίσθημα της κοινότητας. Οι έννοιες έθνος και κράτος δεν είναι συνώνυμες και δεν πρέπει να συγχέονται. Συνυπάρχουν στην έννοια του εθνικού κράτους, το οποίο λαμβάνει υπόσταση και νόημα μόνο διαμέσου του έθνους, το οποίο εγκαθιδρύει και νομιμοποιεί τα δημογραφικά και γεωγραφικά όρια του οικείου κράτους και ορίζει το χαρακτήρα του συστήματος πολιτικής οργάνωσης στο οποίο περικλείεται και από το οποίο προστατεύεται. Με την έννοια αυτή, η εθνικιστική ιδεολογία αποτέλεσε την κυρίαρχη και πρωταρχική αιτία δημιουργίας του έθνους κράτους.(μελάς, 2006) 2. Έθνος και εθνικισμός. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά σε ζητήματα που σχετίζονται με τις παραπάνω έννοιες με σκοπό την δημιουργία μιας θεωρητικής βάσης για την βέλτιστη κατανόηση των κεφαλαίων που ακολουθούν. Καταρχήν, όσον αφορά το έθνος και τον εθνικισμό υπάρχει μια δυσκολία στον ορισμό τους καθώς αποτελούν φαινόμενα που εξελίσσονται συνεχώς. Υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί και προσεγγίσεις του φαινομένου του έθνους και της σχέσης του με τον εθνικισμό. Ως έθνος μπορούμε να ορίσουμε ένα σύνολο ανθρώπων το οποίο μοιράζεται κάποια κοινά χαρακτηριστικά όπως η θρησκεία, η γλώσσα, η φυλή, ο πολιτισμός ή ακόμη η κοινή καταγωγή (Hobsbawm, 1994). Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι κοινά γι αυτό το σύνολο ανθρώπων οι οποίοι αποτελούν ένα έθνος το οποίο κατ επέκταση έχει και χωρική υπόσταση καθώς καταλαμβάνει και έναν εδαφικό χώρο, δηλαδή την γεωγραφική περιοχή στην οποία διαβιούν τα άτομα που συγκροτούν το έθνος. Όπως προαναφέραμε το έθνος είναι μια έννοια η οποία δεν παραμένει στάσιμη και αμετάβλητη αλλά εξελίσσεται και ανασυγκροτείται συνεχώς. Έτσι μία από τις πρώτες μορφές του έθνους βασιζόταν κυρίως στην ύπαρξη εθνικής συνείδησης και όχι τόσο 9

10 στα κοινά γνωρίσματα του πληθυσμού. Η έννοια του έθνους αποδίδεται διαφορετικά ανάμεσα στην γερμανική και την γαλλική σχολή (Βεντούρα, 1994). Από την μία πλευρά, η γερμανική σχολή υποστηρίζει πως η δύναμη ενός έθνους βασίζεται στα κοινά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως η γλώσσα ενώ η απόκτηση υπηκοότητας είναι ιδιαίτερα δύσκολη καθώς συνδέεται καθαρά με παράγοντες όπως η βιολογική καταγωγή και η γλώσσα και βασίζεται στο δίκαιο του αίματος. Από την άλλη πλευρά, η γαλλική σχολή υποστηρίζει την άποψη πως το έθνος αποτελείται από ένα σύνολο ατόμων το οποίο μοιράζεται τις ίδιες αξίες και ιδανικά χωρίς να παίζει κάποιο ρόλο η καταγωγή ή η γλώσσα, η ελεύθερη βούληση και το κοινό αίσθημα είναι τα πρωταρχικά στοιχεία και σε αυτή τη βάση εφαρμόζεται το δίκαιο του εδάφους για το γαλλικό έθνος με αποτέλεσμα, τα περισσότερα παιδιά ξένων που γεννιούνται και μεγαλώνουν στην Γαλλία αποκτούν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία τη γαλλική υπηκοότητα (αυτ., 72-73). 1 Πολλές φορές το έθνος συγκροτείται μέσα από διαδικασίες αφομοίωσης των ξένων αλλά και διαδικασίες ένταξης των νέων ατόμων στο σύνολο του πληθυσμού που αποτελούν το έθνος, βλέπουμε δηλαδή πόσο σημαντικός παράγοντας για το κράτος είναι η ομοιογένεια. Πάνω σε αυτήν την θεώρηση είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος που παίζουν οι αλλοδαποί καθώς η διαφορετικότητα τους θέτει ουσιαστικά τα όρια των ομοιογενών χαρακτηριστικών που επιτάσσει ο εθνικός χώρος, και αποδεικνύει επίσης πως οι εθνικές ταυτότητες και το έθνος συνδέονται και βασίζονται σε μεγάλο ποσοστό στην ξενοφοβία (αυτ., 75). Επιπλέον, άλλοι παράγοντες στους οποίους στηρίζεται η σφυρηλάτηση της εθνικής ταυτότητας αποτελούν η στρατιωτική θητεία αλλά και η εκπαίδευση όπως επίσης νόμοι οι οποίοι βοηθούν στην ενίσχυση των συνόρων ή νόμοι οι οποίοι προστατεύουν την αγορά εργασίας από τους ξένους (αυτ., 74). 1 Οι αντιλήψεις και το δίκαιο για την ιθαγένεια στα δύο αυτά μοντέλα δεν σημαίνει ότι εφαρμόστηκαν στην καθαρή τους μορφή στα κράτη. Ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία στο πλαίσιο της ΕΕ η κοινή μεταναστευτική πολιτική έχει επιφέρει αρκετές διαφοροποιήσεις στην χάραξη και εφαρμογή της απόκτησης ιθαγένειας στα κράτη μέλη. 10

11 Γενικά παρατηρούμε λοιπόν πως το έθνος αποτελεί «έναν τρόπο κοινωνικής οριοθέτησης έναν τρόπο να εμπερικλείει και να αποκλείει ομάδες και άτομα ενός συλλογικού υποκειμένου» (αυτ., 73). Συμπερασματικά, το να αποτελείς κομμάτι ενός έθνους σημαίνει πως μοιράζεσαι με το σύνολο του πληθυσμού κάποια κοινά γνωρίσματα όπως αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω, το οποίο σύνολο συνδέεται επίσης ιστορικά και πολιτισμικά και όλα αυτά τα κοινά γνωρίσματα συνθέτουν μια εθνική ταυτότητα η οποία συμπεριλαμβάνει όλα αυτά τα στοιχεία τα οποία σου δίνουν το δικαίωμα να ανήκεις σε ένα έθνος. Όσον αφορά τον εθνικισμό, η απόδοση ενός ορισμού είναι ακόμα πιο δύσκολη περίπτωση. Μέχρι και σήμερα δεν υπάρχει κάποιος σαφής ορισμός του εθνικισμού αλλά αντιθέτως υπάρχουν διάφοροι ορισμοί οι οποίοι διαφέρουν μεταξύ τους. Ο εθνικισμός ιστορικά έχει πάρει πολλές μορφές αλλά πάντα υπάρχει ένας κοινός άξονας, αυτός του έθνους. Πρόκειται για πολιτική ιδεολογία που υποστηρίζει την ιδέα της εθνικής ταυτότητας για μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, τη διατήρηση της ταυτότητας αυτής και των ξεχωριστών χαρακτηριστικών ενός έθνους καθώς επίσης με την πολιτική ανεξαρτησία του έθνους (Hobsbawm, 1994). Ο εθνικισμός παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση του έθνους και χαρακτηρίζεται από τον συσχετισμό των πολιτισμικών στοιχείων με την πολιτική. Στην περίπτωση του εθνικισμού η πραγματικότητα είναι πως πάνω από κάθε αξία σημαντικότερο είναι το έθνος και γι αυτό πολλές φορές συγχέεται με τον πατριωτισμό (Βεντούρα, 1994). Στην εθνικιστική ιδεολογία τα έθνη υπήρχαν από πάντα και θα συνεχίσουν να υπάρχουν και ξεχωρίζουν μεταξύ τους καθώς κάθε έθνος έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την εθνική τους ταυτότητα, γι αυτό και στην περίπτωση του εθνικισμού το έθνος κράτος αποτελεί τον καταλληλότερο τρόπο πολιτικής οργάνωσης (Βεντούρα, οπ. παρ., 71). Γενικά παρατηρούμε πως υπάρχουν δύο είδη εθνικισμού τα οποία είναι εντελώς αντίθετα ιδεολογικά. Από την μία πλευρά έχουμε τον εθνικισμό ο οποίος είναι η εκδήλωση της πίστης της εθνικής συνείδησης προς το έθνος και 11

12 από την άλλη τον εθνικισμό ο οποίος φαίνεται να ταυτίζεται με τον ιμπεριαλισμό (Hobsbawm, 1994). Στην πρώτη περίπτωση λοιπόν ο εθνικισμός είναι η αγάπη και αφοσίωση στο έθνος και τα συστατικά του στοιχεία (κοινή γλώσσα, κοινή καταγωγή, κοινή ιστορία, τα κοινά ήθη, έθιμα και παραδόσεις) ενώ στην δεύτερη περίπτωση ο εθνικισμός ως ιδεολογία εξυπηρετεί τις επεκτατικές βλέψεις και την υποδούλωση άλλων λαών με σκοπό την εδαφική εξάπλωση. Μία ακόμα έννοια η οποία συνδέεται άμεσα με τον εθνικισμό είναι ο διεθνισμός. Διεθνισμός είναι να υπερβαίνεις το έθνος-κράτος αποβλέποντας σε μια ευρύτερη κοινωνία της οποίας βέβαια σημαντικότερες μονάδες είναι τα έθνη-κράτη. Οι απαρχές του εθνικού συναισθήματος (ως μη θρησκευτικού φαινομένου) στη σύγχρονη εποχή τοποθετούνται στον 18ο αιώνα με την αμερικανική και γαλλική επανάσταση και τα κινήματα στη Λατινική Αμερική. Οι επαναστάτες αυτοπροσδιορίζονται ως πατριώτες. Το έθνος ορίζεται ως πολιτική έννοια και επιδιώκεται η εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων κάτι που αναμένεται να εξαλείψει τις αιτίες πολέμου μεταξύ των λαών (Anderson, 2002). Τον πατριωτισμό διαδέχεται πριν τα μέσα του 19ου αιώνα ο εθνικισμός. Πρώτες εκδηλώσεις του είναι η ελληνική και η βελγική επανάσταση και αποκορύφωμα του η αποκαλούμενη «άνοιξη των λαών» δηλαδή οι εξεγέρσεις στην Ευρώπη το Οι εξεγέρσεις αυτές είναι αγώνας των τάξεων που κατέχουν μέσα παραγωγής για δημιουργία κρατών που θα έφταναν κάποτε το επίπεδο των προηγμένων βιομηχανικά κρατών. Εκφράζεται με λατρεία του μεσαιωνικού παρελθόντος του λαού και της γλώσσας του. Το έθνος δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως πολιτική οντότητα αλλά πολιτιστική, ο δε εθνικισμός, σε αντίθεση με τον πατριωτισμό είναι ένα ρομαντικό κίνημα. Στοιχεία του πατριωτισμού διατηρούνται στον εθνικισμό, όπως πχ. το κοσμοπολίτικο στοιχείο που πλέον παίρνει τη μορφή του σεβασμού της πολιτιστικής ιδιομορφίας των άλλων λαών (αυτ., 2002). Από το 1860 ο ρομαντικός εθνικισμός δίνει τη θέση του στο σωβινισμό. Με το σωβινισμό το κεφάλαιο επιδιώκει έλεγχο της εσωτερικής αγοράς και αποικιοκρατική εξάπλωση. Ο σωβινισμός είναι θετικιστικός. Αντλεί το 12

13 οπλοστάσιό του από τον κοινωνικό δαρβινισμό και κηρύττει την εχθρότητα προς τους άλλους λαούς. Ο στόχος του είναι διπλός: κινητοποίηση του πληθυσμού υπέρ του ενδο-ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού και πρόσδεσή του στην εσωτερική καπιταλιστική τάξη πραγμάτων: Οι κοινωνικές εντάσεις πρέπει να μετατεθούν από το πεδίο του ταξικού ανταγωνισμού στο πεδίο των ανταγωνισμών μεταξύ εθνών (αυτ., 2002). Παράλληλα στους κόλπους της σοσιαλιστικής Β Διεθνούς καλλιεργείται ο διεθνισμός που για πρώτη φορά αντιπαρατίθεται στον εθνικισμό. Αν και πιο οργανωμένη και με περισσότερους υποστηρικτές, η Β Διεθνής στηρίζεται πλέον σε προλεταριάτο που δεν κατέχει τα μέσα παραγωγής ούτε διαθέτει το μορφωτικό επίπεδο και τη μαχητικότητα των επαγγελματιών της Α Διεθνούς. Αντίθετα, χαρακτηρίζεται από έλλειψη κινητικότητας και κοινωνικό ξεριζωμό. Αποτέλεσμα ήταν η αμαχητί παράδοσή του στις σειρήνες του σωβινισμού με την έναρξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου (αυτ., 2002). Το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου οδηγεί, τους ηττημένους κυρίως, σε μία νέα μορφή εθνικισμού που δεν βασίζεται σε θετικιστικά αλλά σε ανορθολογικά στοιχεία και ο οποίος καταλήγει στο φασισμό. Το έθνος είναι πλέον ταυτόσημο με τη φυλή. Όπως συμβαίνει και με το σωβινισμό, του οποίου αποτελεί προχωρημένη μορφή, ο φασισμός έχει διπλό στόχο: ενίσχυση του ενδο-ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού και συγκράτηση της επιρροής του επαναστατικού σοσιαλισμού.(αυτ., 2002) Παράλληλα με τη ρωσική επανάσταση του 1917 τα κόμματα της Γ Διεθνούς απορρίπτοντας κάθε μορφή εθνικισμού αντιστέκονται στο σωβινισμό των κυρίαρχων τάξεων. Η ΕΣΣΔ όμως καταλήγει σε μία νέα μορφή εθνικισμού. Έτσι έχουμε το πρωτόγνωρο φαινόμενο, τα κομμουνιστικά κόμματα να απορρίπτουν τον εθνικισμό και ταυτόχρονα να δείχνουν πίστη σε ένα άλλο κράτος, τη σοσιαλιστική πατρίδα.(αυτ., 2002) Μετά το 1945, όταν μη δυτικά κράτη αναδύονται στη διεθνή σκηνή τα πράγματα αλλάζουν. Μέχρι πρόσφατα (έναν αιώνα πριν), ο εθνικισμός ήταν έκφραση των τάξεων που κατείχαν τα μέσα παραγωγής και ο διεθνισμός έκφραση της εργατικής τάξης. Τώρα ο εθνικισμός γίνεται λαϊκό όπλο κατά της 13

14 δυτικής αποικιοκρατίας και ο διεθνισμός έκφραση του κεφαλαίου. Οι εθνικιστικοί αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες διεξάγονται από την αστική τάξη (Ινδία) ή από τις μεσαίες τάξεις (Αφρική) ή από μικροαστούς (Ινδονησία) ή από κομμουνιστές (Κίνα, Βιετνάμ). Η ιδεολογική βάση του νέου αυτού εθνικισμού είναι ετερογενής: ορθολογισμός, ρομαντισμός, θετικισμός, ανορθολογισμός, θρησκεία, σοσιαλισμός.(αυτ., 2002) Τέλος, από τη δεκαετία του 70 μέχρι σήμερα ο αντιιμπεριαλισμός χάνει την ορμή του. Οι αγώνες μεν συνεχίζονται (Κ. Αμερική, Παλαιστίνη, Ν. Αφρική) αλλά δεν έχουν πλέον την ίδια πλανητική σημασία. Ταυτόχρονα στην Αν. Ευρώπη η συνεχιζόμενη καταπίεση του εθνικού συναισθήματος από την ΕΣΣΔ οδηγεί σε ανάδυση του εθνικισμού.(αυτ., 2002) Όπως θα δούμε και στα επόμενα κεφάλαια, ο εθνικισμός έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία των Βαλκανίων και τα μεγάλο βαθμό. επηρέασε σε πολύ 3. Κατηγορίες κρατών. Τα σύνορα στην περιοχή των Βαλκανίων έχουν αλλάξει πολλές φορές εξαιτίας των πολέμων και των εδαφικών διεκδικήσεων. Η παρούσα ενότητα αφορά στις κατηγορίες κρατών που υπάρχουν και στη συγκεκριμένη περίπτωση των Βαλκανίων υπάρχουν παραδείγματα για κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες. Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν τρεις κατηγορίες οι οποίες διαφέρουν μεταξύ τους κυρίως όσον αφορά την κρατική κυριαρχία. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή του ενιαίου κράτους. Ενιαίο είναι το κράτος εκείνο στο οποίο τα κεντρικά όργανα διαθέτουν εξουσία στο σύνολο της επικράτειας. Στα ενιαία κράτη είναι δυνατόν να μεταφέρονται αρμοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας, που εποπτεύονται από την κρατική εξουσία χωρίς να διασπάται η ενότητα του κράτους (Μανιτάκης, 2007). Στην δεύτερη κατηγορία έχουμε τα σύνθετα κράτη ή αλλιώς ομοσπονδιακά κράτη. Τα κράτη αυτά αποτελούν ενώσεις επιμέρους κρατών, τα οποία όμως τελικά υπάγονται στο σύνολό τους σε ένα νέο και ενιαίο υπερκείμενο κράτος. 14

15 Παράδειγμα ομοσπονδιακού κράτους στα Βαλκάνια αποτελεί η πρώην Γιουγκοσλαβία. Σε αυτή την κατηγορία κυρίαρχο θεωρείται μόνο το ομοσπονδιακό κράτος και έχει την δυνατότητα άσκησης εξουσίας στα επιμέρους κράτη που το αποτελούν. Επιπλέον χαρακτηριστικό του ομοσπονδιακού κράτους είναι ότι διαθέτει Σύνταγμα το οποίο υπέρκειται των Συνταγμάτων των ομόσπονδων κρατιδίων (αυτ., 126). Τέλος, στην τρίτη κατηγορία έχουμε την ένωση κρατών ή αλλιώς συνομοσπονδία κρατών. Η συνομοσπονδία κρατών ή ένωση κρατών δεν διαθέτει δύο ξεχωριστές υπερκείμενες τάξεις και γι' αυτό δεν διαθέτει Σύνταγμα. Αποτελεί μόρφωμα του διεθνούς δικαίου και γι' αυτό συνήθως η οργάνωση και η λειτουργία της στηρίζονται σε διεθνείς συνθήκες. Η συνομοσπονδία κρατών δεν δημιουργεί ένα νέο κυρίαρχο κράτος, απλά στηρίζεται στη συνεργασία ανεξάρτητων και κυρίαρχων επιμέρους κρατών τα οποία ενώνονται για να εξυπηρετήσουν από κοινού κάποια συμφέροντα ή στόχους. Συνομοσπονδία κρατών αποτελεί το ΝΑΤΟ και το Συμβούλιο της Ευρώπης (αυτ., ). Στα Βαλκάνια παράδειγμα ομοσπονδιακού κράτους αποτελούσε η πρώην Γιουγκοσλαβία η οποία σήμερα δεν υφίσταται. Επιπλέον, υπάρχουν παραδείγματα βαλκανικών κρατών τα οποία είναι μέλη σε συνομοσπονδίες. Πιο συγκεκριμένα, η Ελλάδα, η Αλβανία, η Κροατία, Βουλγαρία, η Ρουμανία, Σλοβενία και η Τουρκία είναι κράτη μέλη του ΝΑΤΟ. 4. Γεωπολιτική. Στην ενότητα αυτή αναφερόμαστε στην οπτική της γεωπολιτικής και στις βασικές θεωρήσεις της, οι οποίες επηρέασαν την διαμόρφωση του χώρου στα Βαλκάνια. Κυρίως εστιάζουμε στις έννοιες της κλασικής γεωπολιτικής, που αναλύει και συσχετίζει σταθερούς και μεταβαλλόμενους γεωγραφικούς παράγοντες (π.χ. μορφολογία του εδάφους και πυκνότητα πληθυσμού αντίστοιχα) προκειμένου να καταλήξει σε συμπεράσματα αναφορικά με την κατανομή της ισχύος στο διεθνή χώρο (Κολιόπουλος, 2002). 15

16 Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να παραβλέψουμε τη προσέγγιση της κριτικής γεωπολιτικής η οποία δεν αναζητά τους τρόπους με τους οποίους η γεωγραφία- με την κλασική της έννοια- επηρεάζει την διεθνή πολιτική αλλά ερευνά την «γεωγραφική φαντασία», δηλαδή τις γεωγραφικές υποθέσεις, αντιλήψεις και νοητικές κατασκευές που επηρεάζουν τη λήψη των αποφάσεων στη διεθνή σκηνή και προσπαθεί να αποκαλύψει και να διερευνήσει τους γεωγραφικούς μύθους που χαρακτηρίζουν τη διεθνή πολιτική. Ο όρος αυτός επινοήθηκε στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα και προκάλεσε διχασμούς στην επιστημονική κοινότητα της εποχής. Ο λόγος ήταν η σύνδεση του όρου με ζητήματα εθνικής πολιτικής. Στην Γερμανία, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η γεωπολιτική χρησιμοποιήθηκε ως θεωρητική βάση για τον εξορθολογισμό και το σχεδιασμό του εδαφικού επεκτατισμού και την αιτιολόγηση των ναζιστικών επιδιώξεων για κυριαρχία στην Ευρώπη (Parker, 2002). Ο όρος εισήχθηκε πρώτη φορά από τον Σουηδό Rudolf Kjellén το 1916 και παρουσίασε το κράτος ως ζωντανό οργανισμό. Η ιδέα αυτή κυριάρχησε επίσης και στο έργο του Γερμανού Φρίντριχ Ράτσελ. Σύμφωνα με αυτήν την θεώρηση τα κράτη είναι αναγκασμένα να πολεμούν μεταξύ τους με στόχο να επεκτείνουν την εδαφική τους κυριαρχία και να επιβιώσουν. Το 1924 ο Καρλ Χάουσχοφερ, απόστρατος του γερμανικού στρατού, ίδρυσε το «Ινστιτούτο Γεωπολιτικής», το οποίο συνδεόταν με τους εθνικοσοσιαλιστές. Το κυριότερο σημείο της θεώρησης του Χάουσχοφερ είναι ο «ζωτικός χώρος». Σύμφωνα με αυτήν την θεώρηση τα μεγάλα κράτη πρέπει να επεκταθούν εδαφικά με στόχο την απόκτηση φυσικών πόρων απαραίτητων για τον πληθυσμό τους αλλά επίσης και για την ανάπτυξη του κράτους και την αύξηση της ισχύς τους (Κολιόπουλος, 2002). Εκτός από τον ζωτικό χώρο η περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί παράδειγμα περιφερειακού υποσυστήματος και πιο συγκεκριμένα αυτού της Νοτιο- Ανατολικής. Ένα περιφερειακό υποσύστημα αποτελείται από κράτη ή έθνη που βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση και μοιράζονται από κοινού την 16

17 πεποίθηση συνύπαρξης σε μια ξεχωριστή περιοχή. Ακόμα, είναι απαραίτητο για την ύπαρξη ενός περιφερειακού συστήματος η εξωτερική πολιτική των κρατών μελών να αφορά κυρίως τα εσωτερικά θέματα της περιφέρειας έτσι ώστε να δημιουργείται τελικά ένα ιδιαίτερο πλέγμα περιφερειακών σχέσεων που να διακρίνει την συγκεκριμένη περιοχή από το ευρύτερο διεθνές σύστημα (Αλειφαντής, 2002). Η Νοτιο-Ανατολική αποτελεί ένα περιφερειακό υποσύστημα καθώς ικανοποιεί τις παραπάνω συνθήκες, δηλαδή την γεωγραφική γειτνίαση των βαλκανικών κρατών και την έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ τους (αυτ., 2002). Στην περίπτωση των Βαλκανίων όπως θα δούμε και στα επόμενα κεφάλαια, η ιδέα του ζωτικού χώρου έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στα προβλήματα της περιοχής καθώς από την μία πλευρά οι Μεγάλες Δυνάμεις στην Ευρώπη προσπαθούσαν να επεκταθούν στα Βαλκάνια και από την άλλη πλευρά τα βαλκανικά κράτη επιδίωξαν την εδαφική τους επέκταση με στόχο την απόκτηση νέων πόρων και την αύξηση της ισχύς τους. Επίσης στις φαντασιώσεις και στο λόγο για τα Βαλκάνια αλλά και στη χρήση της ίδιας της λέξης Βαλκάνια ή Νοτιοανατολική Ευρώπη καθώς και νέων διαχωρισμών όπως π.χ. Ανατολικά και Δυτικά Βαλκάνια μπορούμε να διακρίνουμε τις ιδέες και τις πρακτικές διαφορετικών κέντρων εξουσίας που ανταγωνίζονταν να προωθήσουν τα συμφέροντά τους και να νομιμοποιήσουν αυτές τις ιδέες και πρακτικές (Χουλιάρας, 2004). 17

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 1. Τα Βαλκάνια μέρος αυτοκρατοριών. Τα Βαλκάνια από την αρχαιότητα αποτελούσαν πόλο έλξης για τις μεγάλες δυνάμεις της εκάστοτε περιόδου. Ο χώρος των Βαλκανίων είναι το σταυροδρόμι ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς κόσμους, την Ανατολή και την Δύση. Έτσι μέσα στο πέρασμα του χρόνου πέρασαν πολλοί κατακτητές και αυτό είχε ως συνέπεια η ιστορία του βαλκανικού χώρου να διαμορφωθεί και να συνδέεται στη βάση αυτών των κατακτήσεων. Όταν κατά την αρχαιότητα η χερσόνησος ήταν κατακερματισμένη από τους Έλληνες στο Νότο και άλλους λαούς στον Βορρά, η κατάληψη της περιοχής από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενοποίησε πολιτικά για πρώτη φορά τα Βαλκάνια. Η κατασκευή δρόμων που διέσχιζαν την περιοχή, καθώς και η δημιουργία πόλεων στις διασταυρώσεις αυτών βοήθησαν στην διάδοση του ρωμαϊκού πολιτισμού αλλά και της ελληνικής γλώσσας. Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε ουσιαστικά μετασχηματιστεί σε Βυζαντινή Αυτοκρατορία και από εκείνο το σημείο και έπειτα η περιοχή απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη δύναμη και πλούτο. Η Αυτοκρατορία εξαιτίας αυτής της διεύρυνσης άρχισε να αποκτά εσωτερικά προβλήματα και συγκρούσεις ανάμεσα στην Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη. Τον έβδομο και τον όγδοο αιώνα η Αυτοκρατορία συγκεντρώθηκε τελικά στον ανατολικό και στον βαλκανικό χώρο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ομογενοποιηθεί σταδιακά ο πληθυσμός της περιοχής με βάση την θρησκεία. Η ορθοδοξία κυριάρχησε και η Ρώμη απομακρύνθηκε ακόμα περισσότερο από την Κωνσταντινούπολη. Η παρακμή του Βυζαντίου οφειλόταν και στις βλέψεις της Δύσης, η οποία προσπαθούσε να ελέγξει την περιοχή. Πολιτισμικές και θρησκευτικές διαφορές των πληθυσμών της αυτοκρατορίας προκαλούσαν τον διαχωρισμό. Από την μία πλευρά οι Λατίνοι Καθολικοί και από την άλλη πλευρά ο ελληνόφωνος ορθόδοξος πληθυσμός. Επίσης, ακόμα ένα ακόμα αίτιο που οδήγησε στην παρακμή ήταν 18

19 η επικράτηση των ιταλικών πόλεων στο εμπόριο ιδιαίτερα δε μετά τις λεηλασίες των Σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη (Πρεβελάκης, 2001). Ύστερα από την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, τα Βαλκάνια είχαν διχοτομηθεί στην σλαβόφωνη και την ελληνόφωνη περιοχή. Επιπλέον το πρόβλημα ήταν πολύ μεγαλύτερο όσον αφορούσε το θρησκευτικό διαχωρισμό. Στην περιοχή των Βαλκανίων, οι ορθόδοξοι χριστιανοί, αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην συμβίωση τους με τους καθολικούς, στην Δαλματία, και από μουσουλμάνους στην περιοχή της Αλβανίας. Παρ όλα αυτά η νέα δυναμική που έφεραν οι Οθωμανοί καθώς επίσης και οι πολιτικές τους εξασφάλισαν την ενότητα και την σταθερότητα της περιοχής. Αυτό συνέβη με την ανασυγκρότηση των δυνάμεων της ορθοδοξίας και την δυνατότητα για ελεύθερο εμπόριο στην περιοχή απαλλαγμένο από τον ιταλικό ανταγωνισμό. Στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής εξουσίας, δύο ήταν οι κυρίαρχες θρησκείες, ο ορθόδοξος χριστιανισμός και ο μουσουλμανισμός, οι πιστοί των οποίων οργανώνονταν σε κοινότητες μέσα σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Με την πάροδο του χρόνου οι αρχηγοί των κοινοτήτων αυτών αποκτούσαν όλο και περισσότερη δύναμη σε θρησκευτικό επίπεδο αλλά και στην εκπαίδευση και την απόδοση δικαιοσύνης. Η αυτοκρατορία λόγω της μεγάλης έκτασης της, είχε παραχωρήσει τα παραπάνω πλεονεκτήματα στις κοινότητες, οι οποίες αποκτούσαν έως ένα βαθμό αυτοδιοίκηση. Αυτό δεν σήμαινε πως δεν θα πλήρωναν φόρους. Η αυτοκρατορία από τα τέλη του δεκάτου εβδόμου αιώνα και μετά άρχισε να εξασθενεί, εξαιτίας της πτώσης του εμπορίου και της διαφθοράς στον οικονομικό τομέα. Αυτό είχε ως συνέπεια η αυτοκρατορία να επιτρέψει την διείσδυση της Δύσης στον οικονομικό τομέα της περιοχής, γεγονός το οποίο αποσταθεροποίησε την κυριαρχία της (αυτ., 70). 19

20 2. Το όραμα του Ρήγα για ενοποίηση των Βαλκανικών λαών. Το τέλος του 18 ου αι. χαρακτηρίζεται από έντονα επαναστατικά κινήματα στην Δύση, τα οποία οδήγησαν στη δημιουργία εθνών κρατών και αλλαγές στα πολιτικά συστήματα. Την ίδια περίοδο η επαναστατική έξαρση η οποία κυριαρχούσε στην δυτική Ευρώπη έφτασε και στα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι ιδέες του διαφωτισμού, η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι άρχισαν να επηρεάζουν και συγχρόνως να εμπνέουν και τους λαούς των Βαλκανίων, οι οποίοι ήταν υπόδουλοι στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ο Διαφωτισμός αποτελεί σημαντικό πνευματικό κίνημα που τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα. Παρατηρήθηκε αρχικά στην Γαλλία και αργότερα στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης προετοιμάζοντας παράλληλα το έδαφος για την Γαλλική Επανάσταση. Οι διαφωτιστές πρέσβευαν τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης, στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Τάχθηκαν υπέρ της ατομικής ελευθερίας και ενάντια στην τυραννική διακυβέρνηση και την καταπίεση που ασκούσε η Εκκλησία. Το κίνημα του Διαφωτισμού ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων από τον αποδέκτη του, το ευρύ κοινό. Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στον λαό να δημιουργήσει μια γνώμη, μία κοινή γνώμη. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού. Βασικό ρόλο σε αυτή την υπόθεση έπαιξε η Γαλλία, τόσο πριν όσο και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Η Γαλλία τον 18ο αιώνα γνώρισε μια περίοδο σχεδόν 80 χρόνων εσωτερικής ειρήνης και οικονομικής ευημερίας. Εκτός αυτού, η Γαλλία ήταν η πιο μεγάλη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη και η χώρα με τη μεγαλύτερη λαμπρότητα και γόητρο. Η γαλλική γλώσσα και ο γαλλικός αυλικός πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν από το Βερολίνο στην Πρωσία ως την Αγία Πετρούπολη στην Ρωσία. Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε 20

21 μέσω των παροικιών και στα Βαλκάνια, με κάποια όμως καθυστέρηση λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε στη συνέχεια τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο , ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός διαφωτισμός. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού στον χώρο του υπόδουλου γένους. Οι ιδέες του διαφωτισμού διαχύθηκαν στον ελληνικό χώρο, όταν διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες στις αρχές του 18ου αιώνα με την ανάθεση της εξουσίας των παραδουνάβιων ηγεμονιών σε Έλληνες ηγεμόνες και αργότερα με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το Κύριοι φορείς του νεοελληνικού διαφωτισμού είναι οι Έλληνες που ζουν στην δύση. Αυτοί παρακολουθούν από κοντά όλες τις αλλαγές που γίνονται στην σκέψη, παρακολουθούν τις ανακαλύψεις πάνω στις νέες τεχνικές, ανακαλύπτουν τις ιδεολογικές αρχές πάνω στις οποίες πραγματοποιείται η γαλλική επανάσταση. Αυτό το κοινωνικό και πολιτικό γεγονός δανείζει τις αρχές στον νεοελληνικό διαφωτισμό. Εκείνη την εποχή η Ευρώπη ανακαλύπτει τον φιλελευθερισμό και την ανάγκη της αυτοδιάθεσης των λαών. Οι Έλληνες της Δύσης αντιλαμβάνονται πως μόνο με την πνευματική αναγέννηση των υποδούλων θα μπορέσει να ωριμάσει η ιδέα της επανάστασης. Μέσα σε αυτά τα δεδομένα πολλοί μορφωμένοι Έλληνες συμμετείχαν στην διάδοση των ιδεών του διαφωτισμού, που προσαρμόστηκαν στις ανάγκες του υπόδουλου γένους. Η Γαλλική επανάσταση έδωσε το έναυσμα για τον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Την προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης αναλαμβάνει η Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό, από τον Εμμανουήλ Ξάνθο, το Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ. Στόχος της ήταν η γενική επανάσταση των Ελλήνων και η απελευθέρωση του ελληνικού έθνους. Η Φιλική Εταιρεία οργανώθηκε με μεγάλη μυστικότητα και τα μέλη της μυούνταν με μυστικό όρκο και επικοινωνούσαν με κώδικες, ψευδώνυμα και συνθηματικές λέξεις. 21

22 Πολλές προσωπικότητες οραματίστηκαν την σταθερότητα και την ανεξαρτησία των Βαλκανίων καθώς επίσης και την μεταξύ τους συνεργασία υπό την μορφή μιας ομοσπονδίας. Από τους πρώτους που προσπάθησαν να γίνει πραγματικότητα η παραπάνω ιδέα ήταν ο Ρήγας Φεραίος. Ο Ρήγας Φεραίος γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας το Σπούδασε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό όπου και αρχίζει την πολιτική του προσπάθεια. Τα έργα του Ρήγα έχουν πολιτικό, ιδεολογικό και επαναστατικό περιεχόμενο και είναι επηρεασμένος από το γαλλικό πνεύμα. Πέρα από το συγγραφικό του έργο και την πολιτική του δράση ενδιαφέρθηκε για την εκπαίδευση των Ελλήνων καθώς πίστευε πως μέσα από την αναγέννηση της παιδείας θα έρθει και η αναγέννηση του έθνους. Ο Ρήγας εμπνευσμένος από τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης είχε σαν όραμα την εξέγερση των λαών των Βαλκανίων και την δημιουργία μιας βαλκανικής ένωσης, απαλλαγμένη από τις αγκυλώσεις της οθωμανικής πολιτικής, όπου κυρίαρχο στοιχείο θα ήταν το ελληνικό. Το πρόγραμμα του Ρήγα αποτελεί την πρώτη και σημαντικότερη προσπάθεια δημιουργίας μιας ομοσπονδίας μεταξύ των κρατών στα Βαλκάνια εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριμένα, το πρόγραμμα του Ρήγα είχε σαν στόχο την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των υπόδουλων λαών της χερσονήσου και την προετοιμασία του για ένοπλη εξέγερση κατά του Οθωμανικού ζυγού, η οποία θα γινόταν πραγματικότητα με την συνεργασία μεταξύ των βαλκανικών λαών καθώς και με την βοήθεια του γαλλικού στρατού. Έτσι, στην προσπάθεια του να ζητήσει την βοήθεια των γαλλικών στρατευμάτων επιχείρησε να συναντήσει τον Μέγα Ναπολέοντα, συνελήφθη όμως πριν επιτύχει τον στόχο του στην Τεργέστη το 1797 και αφού παραδόθηκε στους Τούρκους δολοφονήθηκε το Το σχέδιο του Ρήγα ήταν πολύ σημαντικό καθώς θα είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία μίας ενιαίας οντότητας, η οποία θα αποτελούνταν από όλα τα βαλκανικά κράτη και θα χαρακτηριζόταν από ενότητα και σταθερότητα. Επίσης ήταν εξαιρετικά φιλόδοξο καθώς είχε σαν στόχο την αναδιάταξη 22

23 ολόκληρου του χώρου των Βαλκανίων, σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο και την δημιουργία ενός πρότυπου πολυεθνικού κράτους. Δυστυχώς, το φιλόδοξο αυτό σχέδιο δεν έγινε πραγματικότητα διότι ο Ρήγας δεν είχε συνειδητοποιήσει την ισχύ των αναδυόμενων βαλκανικών εθνικισμών και τις επεκτατικές βλέψεις τους οι οποίες δεν επέτρεπαν σε καμία περίπτωση την υλοποίηση ενός πολυεθνικού κράτους ή μιας ομοσπονδίας στην οποία οι Έλληνες θα είχαν κυρίαρχη θέση. Πολύ σημαντικό ήταν και το χαρτογραφικό έργο του Ρήγα. Το διάστημα βρισκόταν στην Βιέννη όπου και προετοίμαζε το επαναστατικό του σχέδιο. Την περίοδο εκείνη τύπωσε και τρεις χάρτες, την Χάρτα της Ελλάδος, τη Νέα Χάρτα της Βλαχίας και την Γενική Χάρτα της Μολδοβίας. Η Χάρτα της Ελλάδος αποτελείται από 12 φύλλα διαστάσεων το καθένα 50Χ70 εκ. περίπου, που αν συνενωθούν όλα μαζί τότε δημιουργείται ένας χάρτης ο οποίος απεικονίζει τον Βαλκανικό χώρο. Το όραμα του Ρήγα είναι μία από τις πιο σημαντικές προσπάθειες για ένωση και συνύπαρξη των λαών των Βαλκανίων και αυτό αποδεικνύεται επίσης από την Χάρτα της Ελλάδος όπου τα Βαλκάνια ενωμένα με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο, δείχνει την Ελλάδα να εκτείνεται από τον Δούναβη μέχρι και τον Ευφράτη, πράγμα το οποίο σημαίνει συνύπαρξη ελλήνων, βουλγάρων και σέρβων γεγονός το οποίο αποδεικνύει την θέληση του Ρήγα για ενοποίηση των βαλκανικών λαών. 3. Ενωμένα Βαλκάνια με βάση την θρησκεία. Κάθε λαός έχει κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα οποία συγκροτούν και την ταυτότητα του. Κοινά γνωρίσματα όπως η γλώσσα αποτελούν παράγοντες για να έρθουν πιο κοντά οι άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων. Στα «υποδουλωμένα» από την Οθωμανική αυτοκρατορία Βαλκάνια καθοριστικό ρόλο στην ενότητα μεταξύ των λαών έπαιξε η θρησκεία. Η κυρίαρχη θρησκεία ήταν ο χριστιανισμός, αλλά πολλοί λαοί άρχισαν να στρέφονται προς το Ισλάμ καθώς οι χριστιανοί πέφτανε θύματα κακομεταχείρισης και διακρίσεων π.χ. τους επιβάλλονταν βαρύτεροι φόροι 23

24 και ο λόγος τους δεν μετρούσε όπως ο λόγος των μουσουλμάνων στα οθωμανικά δικαστήρια.(μαζάουερ, 2009) Έτσι πολύς πληθυσμός αλλαξοπίστησε με στόχο μια καλύτερη και πιο υποφερτή ζωή. Εκείνη την περίοδο η περιοχή των Βαλκανίων δεν χωριζόταν από έθνη κράτη αλλά με βάση την θρησκεία. Οι χριστιανοί ήταν η πλειονότητα στην περιοχή αλλά κατοικούσαν και μουσουλμάνοι. Ο εδαφικός χώρος λοιπόν είχε οριοθετηθεί με βάση την θρησκεία και είχε χωριστεί σε κοινότητες με βάση την πίστη των υπηκόων του σουλτάνου (αυτ., 2009). Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βασιζόταν στην θρησκευτική διαίρεση των πληθυσμών και αυτό κυρίως για οικονομικούς λόγους. Οι κοινότητες των χριστιανών και των Εβραίων πλήρωναν περισσότερους φόρους και σε περίπτωση που αυτοί οι πληθυσμοί αλλαξοπιστούσαν η αυτοκρατορία θα γινόταν φτωχότερη. Κατά συνέπεια πολλά άτομα τα οποία δήλωναν πως θέλουν να ασπαστούν την μουσουλμανική πίστη δεν γίνονταν αποδεκτά διότι θα πλήρωναν λιγότερους φόρους. Όσον αφορά την παραπάνω κατάσταση γίνεται εμφανές πως αυτός ο διαχωρισμός συντελούσε στην ανάπτυξη συγκρούσεων μεταξύ των διαφορετικών θρησκειών, αλλά παράλληλα δημιουργούσε και ένα είδος ενότητας και δεσμών ανάμεσα στους υπόδουλους λαούς σχετικά με τα κοινά προβλήματα που υπήρχαν εξαιτίας του κοινού τους κατακτητή. Επίσης, τα άτομα που συγκροτούσαν μια κοινότητα χριστιανών για παράδειγμα, μπορεί να είχαν ως κοινό χαρακτηριστικό την ιδιότητα αυτή, παρ όλα αυτά δεν ήταν και ίδιας εθνικότητας. Για παράδειγμα, πολλοί ξένοι παρατηρητές της εποχής, ύστερα από συνομιλίες που είχαν με κατοίκους των Βαλκανίων παρατήρησαν πως για εκείνους η εθνικότητα δεν ήταν π.χ. Έλληνας, Σέρβος, Βούλγαρος αλλά ήταν η θρησκεία στην οποία πίστευαν π.χ. Χριστιανός ή Μουσουλμάνος (αυτ., 2009). Τα Βαλκάνια υπό την οθωμανική κατοχή ήταν ένας τόπος στον οποίο κυριαρχούσε η δεισιδαιμονία.(μαζάουερ, 2009) Οι άνθρωποι λοιπόν έβρισκαν καταφύγιο στην θρησκεία. Ήταν πολύ σύνηθες για τους κατοίκους να αλλάζουν την πίστη τους ή να χρησιμοποιούν στοιχεία από άλλες θρησκείες ανάλογα με τα προβλήματα που είχαν. Αν παραδείγματος χάρη τα 24

25 φυλαχτά των χριστιανών δεν βοηθούσαν στα προβλήματα τους τότε δανείζονταν φυλαχτά από τους μουσουλμάνους ή και το αντίστροφο. Η θρησκεία αποτελεί έναν από τους πιο καθοριστικούς και τον σημαντικότερο ίσως παράγοντα ενοποίησης των βαλκανικών λαών την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ακόμα και σήμερα η θρησκεία παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Η Βουλγαρία, η Ελλάδα, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Π.Γ.Δ.Μ. συνδέονται μεταξύ τους λόγω της πίστης τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Επίσης η Κροατία και η Σλοβενία μοιράζονται κοινή πίστη στην Καθολική Εκκλησία ενώ η Αλβανία, η Βοσνία Ερζεγοβίνη και η Τουρκία συνδέονται μεταξύ τους λόγω της πίστης τους στον ισλαμισμό. Οι χριστιανοί υπήκοοι του σουλτάνου συνδέονταν μεταξύ τους από έναν πολύ ισχυρό δεσμό, την κοινή τους πίστη στην ορθοδοξία. Αδιαφορούσαν για τις εθνικιστικές κατηγοριοποιήσεις και το γεγονός πως οι θείες λειτουργίες ήταν γραμμένες στην ελληνική γλώσσα, δεν απασχολούσε ιδιαίτερα τους βούλγαρους. Μέχρι και τον ένατο με δέκατο αιώνα οι Σλάβοι ήταν παγανιστές, σε αντίθεση με τους Έλληνες οι οποίο ήταν χριστιανοί. Μεταξύ λοιπόν ενάτου και δεκάτου αιώνα ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος ανέλαβαν την αποστολή να επεξεργαστούν τα κείμενα της Εκκλησίας και να δημιουργήσουν μια σλαβονική λειτουργία, φέρνοντας έτσι τους Σλάβους υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός δεσμού μεταξύ των δύο λαών, βασισμένου στην κοινή πίστη τους, χωρίς να αποτελεί εμπόδιο η διαφορετική γλώσσα. Μία από τις πρώτες μορφές ενοποίησης των Βαλκανίων αφορούσε στον θρησκευτικό τομέα κατά την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία όχι μόνο δεν συνέτριψε τον ορθόδοξο χριστιανισμό αλλά του παραχώρησε κάποια πλεονεκτήματα, όπως το δικαίωμα στους πατριάρχες να φορολογούν το ποίμνιο τους αλλά και να απονέμουν δικαιοσύνη μέσω εκκλησιαστικών δικαστηρίων. Έτσι, πέρα από τον πνευματικό ρόλο οι πατριάρχες απέκτησαν και διοικητικό καθώς ήταν οι αντιπρόσωποι των ορθόδοξων υπηκόων της αυτοκρατορίας. Αυτά τα πλεονεκτήματα παραχωρήθηκαν φυσικά υπό την προϋπόθεση οι ορθόδοξες κοινότητες υπό τον έλεγχο των πατριαρχών να τηρούν τους νόμους και να 25

26 πληρώνουν τους φόρους. Έτσι η οθωμανική εξουσία ενοποίησε για πρώτη φορά τα Βαλκάνια, δίνοντας στους χριστιανούς θρησκευτική αυτονομία και ευημερία.(μαζάουερ, 2009) 4. Η Μακεδονία. Η Μακεδονία αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση στην μελέτη των Βαλκανίων εξαιτίας των πολλών και διάφορων εθνοτήτων που πέρασαν από τα εδάφη της, καθώς επίσης και των διεκδικήσεων των βαλκανικών λαών επί των εδαφών αυτών. Κατά την οθωμανική κατοχή στα τέλη του δέκατου τέταρτου αιώνα, η Μακεδονία αποτελούσε μία από τις κεντρικές επαρχίες της αυτοκρατορίας και το διοικητικό σύστημα της περιοχής βασιζόταν στο τιμαριωτικό σύστημα και ήταν χωρισμένη σε έξι διοικητικές περιφέρειες. Μέχρι και τα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα δεν υπήρξαν κάποιες επαναστατικές κινήσεις στην Μακεδονία εξαιτίας του γεγονότος ότι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή μεγάλοι πληθυσμοί μουσουλμάνων καθώς επίσης και του γεγονότος ότι η περιοχή της Μακεδονίας βρισκόταν πολύ κοντά στην οθωμανική πρωτεύουσα (Κοτζαγεώργης, 2007). Η πιο σημαντική προσπάθεια στον επαναστατικό τομέα ήταν αυτή του Αρχιεπισκόπου Αχρίδος Αθανασίου Ριζέα, του Πελοποννησίου ο οποίος ήρθε σε επαφή με τους Ισπανούς και με τον Πάπα προσπαθώντας να εξασφαλίσει την υποστήριξη τους. Το σχέδιο προέβλεπε την αποστολή στρατευμάτων από τις δυτικές δυνάμεις τα οποία θα αποβιβάζονταν στην Πρέβεζα και θα κινούνταν προς τη Δυτική Μακεδονία όπου εκεί θα συναντούσαν δώδεκα χιλιάδες ένοπλους ντόπιους και από εκεί θα ξεκινούσε η εξέγερση (αυτ., 2007). Παρόλο που το σχέδιο του Αθανάσιου ήταν εμπεριστατωμένο οι δυτικές δυνάμεις δεν ανταποκρίθηκαν και έτσι το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε. Η Μακεδονία εκείνη την περίοδο αποτελούνταν από πολλές εθνοπολιτισμικές ομάδες οι κυριότερες των οποίων ήταν Έλληνες, Βλάχοι, Σλάβοι, Αλβανοί, Εβραίοι, Γιουρούκοι, άλλοι Μουσουλμάνοι καθώς και Αθίγγανοι (Χριστιανοί 26

27 και Μουσουλμάνοι). Στην περιοχή το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ήταν χριστιανοί ενώ ακολουθούσαν οι μουσουλμάνοι και τέλος οι εβραίοι (αυτ., 2007). Όσον αφορά το εμπόριο οι Έλληνες και ιδιαίτερα οι Μακεδόνες έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα. Ανέλαβαν το εμπόριο μεταξύ της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Δύσης και το γεγονός αυτό συνέβαλε σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Το εμπόριο γενικότερα στην περιοχή των Βαλκανίων άρχισε να παρακμάζει στις αρχές του δεκάτου ογδόου αιώνα κυρίως λόγω της Γαλλικής επανάστασης, των Ναπολεόντειων πολέμων και των ναυτικών αποκλεισμών από την πλευρά των Βρετανών (Χασιώτης, 2007). Το μεγαλύτερο πλήγμα ήρθε με την εξάπλωση της Ελληνικής επανάστασης στην Μακεδονία. Οι συλλήψεις και οι σφαγές των Ελλήνων στην Μακεδονία ανάγκασαν σε φυγή από την περιοχή με τελική συνέπεια την οικονομική ύφεση (Χασιώτης, 2007). Κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα παρουσιάζεται στην περιοχή της Μακεδονίας η οργάνωση σε κοινότητες. Οι ελληνορθόδοξοι ηγέτες των κοινοτήτων είχαν αναλάβει πολλές αρμοδιότητες όπως τη συλλογή των φόρων. Επίσης, στην Χαλκιδική με την έγκριση της σουλτανικής αρχής είχαν καταφέρει να συστήσουν μια ένωση κοινοτήτων συνομοσπονδιακής μορφής που ήταν υπεύθυνη για την εκμετάλλευση των εκμισθωμένων από την Πύλη μεταλλείων της περιοχής. Γενικότερα ήταν συνηθισμένο φαινόμενο η μεταβίβαση τέτοιων αρμοδιοτήτων προς τους αρχηγούς των κοινοτήτων κυρίως λόγω της αδυναμίας της οθωμανικής διοίκησης να αντιμετωπίσει τις νέες πραγματικότητες που δημιουργούσε στη Μακεδονία η δημογραφική και η οικονομική της εξέλιξη.(χασιώτης, 2007). Ότι και να σήμαινε το όνομα Μακεδονία στην αρχαιότητα, στα τέλη του 19ου αιώνα δήλωνε τη περιοχή που εκτεινόταν δυτικά από τις λίμνες Οχρίδα και Πρέσπα μέχρι τον ποταμό Νέστο ανατολικά, και από τα βουνά του Σαρ, της Ρίλας και της Ροδόπης από βορρά μέχρι την Πίνδο, τον Όλυμπο και το Αιγαίο προς νότο. Αυτός ο χώρος που αποτελεί μια πλούσια μορφολογία εδάφους με λίμνες, βουνά και ποταμούς διασχίζονταν από την αρχαιότητα 27

28 από τρεις κύριες οδούς, τις κοιλάδες του Αξιού και του Στρυμόνα που συνέδεαν την κεντρική Ευρώπη με το Αιγαίο και τη ρωμαϊκή Εγνατία οδό που διερχόμενη από το Μοναστήρι και τη Θεσσαλονίκη έφθανε στη Κωνσταντινούπολη. Έτσι, πολλοί λαοί, παλαιότερα Πέρσες, Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, και στα νεότερα χρόνια Βούλγαροι, Σέρβοι και Τούρκοι να προσπαθούσαν να κυριαρχούν του χώρου, σε βάρος πάντα των ντόπιων. Έτσι όταν περί το τέλος του 19ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να δείχνει σημεία παρακμής οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής άρχισαν να συνειδητοποιούν τα ίσως παραμελημένα συμφέροντά τους στο χώρο αυτό, όπου μάλιστα στην εποχή αυτή του σιδηροδρόμου αποκτούσε ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Εξαιτίας όμως των μεταξύ τους αντιζηλιών καμία εξ αυτών δεν είχε τη δύναμη της απευθείας προσάρτησης του χώρου. Το μόνο συνεπώς που μπορούσαν να κάνουν ήταν να αυξήσουν την επιρροή τους στους πληθυσμούς της περιοχής, παράλληλα με εκείνη προς τον Σουλτάνο στη Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να είναι έτοιμες να υποστηρίξουν ένα ή περισσότερους από τους διαδόχους του οθωμανικού καθεστώτος που θα μπορούσαν να ήταν οι Σέρβοι, οι Έλληνες, οι Βούλγαροι, οι Αλβανοί, ακόμα και οι ντόπιοι Μακεδόνες, που οι πιθανότητές να ιδρύσουν ανεξάρτητα έθνη δεν ήταν και εντελώς ανύπαρκτες. Εν γνώσει τους βεβαίως πως όλοι οι παραπάνω λαοί μπορούσαν να προβάλουν αξιώσεις βασισμένες σε ιστορικούς, θρησκευτικούς, πολιτιστικούς, ή και πληθυσμιακούς λόγους, είτε για ολόκληρη τη Μακεδονία είτε κατά εκτεταμένα τμήματά της. Έτσι αμέσως μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου και τη προσάρτηση της Θεσσαλίας και τμήματος της Ηπείρου από την Ελλάδα άρχισαν όλοι οι βαλκανικοί λαοί να ισχυρίζονται ότι οι Μακεδόνες ήταν αδέλφια τους που χάθηκαν στο διάβα των αιώνων. Βέβαια Σέρβοι και Βούλγαροι μπορεί να είχαν φυλετικούς και γλωσσικούς δεσμούς με τους Σλάβους της Μακεδονίας πλην όμως μεταξύ τους διαφωνούσαν στο βαθμό συγγενείας, μια αντιπαράθεση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Οι Έλληνες όμως, εκτός των αποδεδειγμένων ιστορικών αξιώσεων κατείχαν και πολυάριθμα χωριά ιδίως 28

29 στα νότια που σχεδόν όλα ήταν ελληνόφωνα, και παρά την εξάπλωση της βουλγαρικής Εξαρχίας η Ελληνική Εκκλησία συνέχισε να κυριαρχεί. Έτσι στο χώρο της Μακεδονίας, άρχισε ένας έντονος αντάρτικος αγώνας μεταξύ των τριών εθνοτήτων που αποτελούσαν τον πληθυσμό της, των Ελλήνων, των Βούλγαρων και των Τούρκων. Δευτερευόντως δρούσαν στην περιοχή Σέρβοι, Αλβανοί και Ρουμάνοι. Υπήρχαν δε, και αρκετοί κάτοικοι με αδιευκρίνιστη, ρευστή ή αδιαμόρφωτη εθνική συνείδηση, οι οποίοι είτε δεν συμμετείχαν στους εθνικούς ανταγωνισμούς, είτε έμεναν ουδέτεροι. Αυτή την κατάσταση που εξωθούσαν και οι λεγόμενες «Προστάτιδες Δυνάμεις», η Γαλλία, η Ρωσία, η Αγγλία και η τότε Αυστροουγγαρία, τη χρησιμοποίησαν προκειμένου να ανακόψουν την διείσδυση της Γερμανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το άνοιγμά της προς την Ανατολή, που απειλούσε πρώτιστα τα οικονομικά τους συμφέροντα. Μετά την έκρηξη των εθνικών κινημάτων στη Μακεδονία, οι Προστάτιδες Δυνάμεις, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, απευθύνθηκαν στον Σουλτάνο και απαίτησαν αυτονόμηση της Μακεδονίας, με τη δικαιολογία ότι η περιοχή αποτελούσε πυριτιδαποθήκη. Έτσι συγκροτήθηκε ένα αυτόνομο κράτος, υποτελές στο Οθωμανικό κράτος, στη διακυβέρνηση του οποίου συμμετείχαν Έλληνες, Βούλγαροι, Τούρκοι, καθώς και Εβραίοι οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια σημαντική παροικία στη Θεσσαλονίκη. Το 1908 όμως ξέσπασε το κίνημα των Νεότουρκων και η Μακεδονία ενσωματώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ξανά. Ακολούθησαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι το , που δημιούργησαν τα σημερινά κράτη της Βαλκανικής χερσονήσου. Το Μακεδονικό απασχόλησε και την Β' Διεθνή, η οποία υποστήριξε τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους, κάτι το οποίο δεν έγινε αφού μετά του πολέμους και την ανταλλαγή πληθυσμού του 1923, το ελληνικό στοιχείο αποτελούσε πλέον τη συντριπτική πλειοψηφία του μακεδονικού πληθυσμού και έτσι το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας ενσωματώθηκε στην Ελλάδα, ένα μικρό μέρος στη Βουλγαρία και το υπόλοιπο στη Σερβία. 29

30 Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, το Μακεδονικό Ζήτημα μπαίνει σε μία νέα φάση, με την επίσημη αναγνώριση πλέον «μακεδονικής εθνότητας» μέσα στη Γιουγκοσλαβία. Στα πλαίσια της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας, τα κομμουνιστικά κόμματα της Βαλκανικής είχαν αποδεχθεί τη σύσταση ενιαίας και ανεξάρτητης Μακεδονίας και Θράκης. Σε αυτή την κίνηση πρωτοστατούσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας, με τα αντίστοιχα της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας να ακολουθούν, έχοντας να αντιμετωπίσουν εσωκομματικές αντιπαραθέσεις. Εκείνη την περίοδο άρχισε να γίνεται αντικατάσταση της ιδέας της ενιαίας Μακεδονίας με αυτή της λύτρωσης των λεγόμενων Σλαβομακεδόνων. Ήδη όμως κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα, ορισμένοι Σλαβόφωνοι πληθυσμοί στην Ελληνική Μακεδονία προσχώρησαν στη βουλγαρική προπαγάνδα και σχημάτισαν ένοπλα σώματα, ενώ αργότερα προσχώρησαν ομαδικά στα αντάρτικα ένοπλα τμήματα της σλαβομακεδονικής οργάνωσης ΣΝΟΦ. Αυτοί ήρθαν σε σύγκρουση με τμήματα του ΕΛΑΣ τον Οκτώβριο του 1944, με αποτέλεσμα να εκδιωχθούν από την Ελλάδα. Το 1946 επέστρεψαν και αγωνίστηκαν στις τάξεις του ΔΣΕ, ιδρύοντας ταυτόχρονα τη σλαβομακεδονική κομματική οργάνωση ΝΟΦ, εκπατρίστηκαν όμως οριστικά το Την περίοδο της Κατοχής, το τμήμα της Μακεδονίας που κατείχε η Γιουγκοσλαβία, είχε παραχωρηθεί στην Βουλγαρία, με αποτέλεσμα το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας να κάνει απέλπιδες προσπάθειες να θέσει υπό τον έλεγχό του την τοπική κομματική οργάνωση, η οποία είχε προσχωρήσει στο αντίστοιχο της Βουλγαρίας. Τελικά όμως το 1942, ο Τίτο με διακήρυξή του, αποφάσισε πως η «Γιουγκοσλαβική Μακεδονία» θα αποτελούσε μία από τις έξι ομόσπονδες δημοκρατίες που θα αποτελούσαν την ενιαία Γιουγκοσλαβία, ενώ οι κάτοικοι της περιοχής θα αναγνωρίζονταν ως μια νέα σλαβική εθνότητα, τη μακεδονική. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος έντασης μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας, με αμοιβαίες επιρρίψεις ευθυνών για προσπάθεια προσέγγισης της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, ενώ ταυτόχρονα οι αρχές του κράτους των 30

31 Σκοπίων είχαν αρχίσει μια συντονισμένη εκστρατεία για τη διάδοση των θέσεών τους, που είχαν να κάνουν με την ταύτισή τους με τους Αρχαίους Μακεδόνες και την αλύτρωτη μακεδονική εθνότητα που ζει στην Ελληνική Μακεδονία. Έτσι όταν ήρθε η ώρα της διάλυσης της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας, το κράτος των Σκοπίων προέβαλε το αίτημα να αναγνωρισθεί διεθνώς με το όνομα Μακεδονία, προκαλώντας αλλεπάλληλα κύματα αντίδρασης από την πλευρά των Ελλήνων, τόσο στην Ελλάδα όσο και στις χώρες της Ελληνικής Διασποράς (Εγκυκλοπαίδεια Υδρία Cambridge Ήλιος). 5. Βαλκανικές συμμαχίες. Μελετώντας την ιστορία των Βαλκανίων γίνεται εμφανές πως πρόκειται για μια περιοχή η οποία συνδέεται άμεσα με πολέμους και συγκρούσεις, άλλοτε μεταξύ των ίδιων των βαλκανικών λαών και σε άλλες περιπτώσεις εξαιτίας εξωτερικών εχθρών οι οποίοι θέλουν να αποκτήσουν τον έλεγχο της περιοχής. Μέσα από αυτές τις πολεμικές συγκρούσεις υπήρξαν συμμαχίες ανάμεσα στους βαλκανικούς λαούς, και αποτελούσαν ουσιαστικά ένα δείγμα βαλκανικού συνασπισμού ο οποίος είχε κάποιον κοινό σκοπό. Παρ όλα αυτά τις περισσότερες φορές οι συμμαχίες αυτές τελείωναν άδοξα καθώς ο εθνικισμός των λαών και η διάθεση για απόκτηση όλο και περισσότερων εδαφών προκαλούσαν νέες διαμάχες και προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ των λαών των Βαλκανίων. Κατά τα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα, παρατηρείται ιδιαίτερη ένταση στην βαλκανική χερσόνησο. Την περίοδο 1875 με 1876 η Βοσνία Ερζεγοβίνη, η Σερβία και το Μαυροβούνιο εξεγείρεται εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ενώ το 1877 η Ρωσία και αυτή με την σειρά της, εξυπηρετώντας τα δικά της συμφέροντα, κηρύσσει τον πόλεμο στους Τούρκους και το 1878 ύστερα από τη νίκη της συμμαχίας υπογράφεται η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η οποία καθιστούσε την Ρωσία κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή. Η συνθήκη προέβλεπε την δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας, δηλαδή θα της δίνονταν τα εδάφη της Μακεδονίας και ένα 31

32 μεγάλο τμήμα της Θράκης, γεγονός το οποίο θα επέτρεπε στην Ρωσία να διεισδύσει στο Νότο και να απειλήσει την Κωνσταντινούπολη. Η αντίδραση των άλλων δυνάμεων στην όλη κατάσταση δεν άργησε και με την διεξαγωγή του Συνεδρίου του Βερολίνου το όνειρο των Βουλγάρων για μια Μεγάλη Βουλγαρία και των Ρώσων διαλύθηκε. Ο χώρος των Βαλκανίων διαμορφώθηκε για ακόμα μια φορά με ανακατατάξεις εδαφών. Καταρχήν η Ρουμανία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο ανακηρύχτηκαν ανεξάρτητες, ενώ σχετικά με τα εδάφη που είχε πάρει η Βουλγαρία με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η Ανατολική Ρωμυλία έγινε οθωμανική επαρχία και η Μακεδονία με την Θράκη ανήκαν πλέον ξανά στην οθωμανική αυτοκρατορία. Τα παραπάνω γεγονότα κατέστρεψαν την ενότητα της ορθοδοξίας και ένα κλίμα αντιπαλότητας και καχυποψίας άρχισε να κυριαρχεί εξαιτίας της εύνοιας των Ρώσων απέναντι στους Βούλγαρους (Πρεβελάκης, 2001). Ένα ακόμα παράδειγμα βαλκανικής συμμαχίας συναντάμε στην περίπτωση του πρώτου και του δεύτερου βαλκανικού πολέμου, το Σχετικά με τον πρώτο βαλκανικό, οι συνθήκες δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για συμμαχία εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως επιτακτική ανάγκη για την διασφάλιση της ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας των βαλκανικών εδαφών. Βασικό αίτιο για την δημιουργία αυτής της συμμαχίας αποτέλεσε η επικείμενη εξέγερση της Αλβανίας εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, γεγονός το οποίο θα δημιουργούσε τα εξής προβλήματα. Πρώτον, η αλβανική εξέγερση θα αποσταθεροποιούσε την περιοχή των Βαλκανίων και θα γινόταν ευάλωτη σε πιθανές επιθέσεις των Ιταλών και των Αυστριακών οι οποίοι ήθελαν να διεισδύσουν στην βαλκανική χερσόνησο και δεύτερον η αλβανική εξέγερση δεν θα ήταν και ότι καλύτερο για την Ελλάδα και τη Σερβία οι οποίες διεκδικούσαν αλβανικά εδάφη. Έτσι το 1912 δημιουργήθηκε η συμμαχία η οποία αρχικά περιελάμβανε την Σερβία και την Βουλγαρία, ενώ στην συνέχεια ακολούθησαν και η Ελλάδα με το Μαυροβούνιο. Ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος είχε σαν αποτέλεσμα τη νίκη των Βαλκανικών κρατών και την διάλυση της Οθωμανικής εξουσίας στην Ευρώπη. Τα γεγονότα αυτά 32

33 δείχνουν πως η συμμαχία μεταξύ των βαλκανικών λαών ουσιαστικά τους λύτρωσε από τον ζυγό μιας αυτοκρατορίας και συγχρόνως τους απάλλαξε από πιθανή επίθεση της Δύσης (Μαζάουερ, 2009). Μεγάλοι νικητές του πολέμου ήταν η Ελλάδα και η Σερβία οι οποίες κέρδισαν πολλά νέα εδάφη. Σχεδόν αμέσως μετά την λήξη του πρώτου βαλκανικού ξέσπασε ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος. Η Βουλγαρία η οποία δεν είχε μείνει ευχαριστημένη από την διανομή των νεοαποκτηθέντων εδαφών κήρυξε τον πόλεμο απέναντι στους συμμάχους της, διαλύοντας έτσι το συνασπισμό που είχαν δημιουργήσει, και ηττήθηκε από αυτούς. Επίσης, εναντίον της Βουλγαρίας τάχθηκαν η Ρουμανία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος έληξε λοιπόν το 1913 με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου η οποία αναδιαμόρφωνε τον χάρτη των Βαλκανίων για ακόμα μία φορά. Η Ελλάδα με την Σερβία προσάρτησαν νέα εδάφη, η Ρουμανία έλυσε τις συνοριακές τις διαφορές με την Βουλγαρία σχετικά με την περιοχή της Δοβρουτσάς ενώ τέλος η Αλβανία έγινε ανεξάρτητο κράτος. Τα βαλκανικά κράτη και η συμμετοχή τους σε πολέμους δεν σταμάτησε στους δύο βαλκανικούς πολέμους. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος άρχισε το 1914 και τα Βαλκάνια συμμετείχαν δημιουργώντας συμμαχίες αλλά και αντιπαλότητες μεταξύ τους. Τα αίτια του πολέμου συνδέονται με τις οικονομικές συνθήκες της εποχής και τις επεκτατικές βλέψεις των διαφόρων κρατών, που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ανταγωνισμού μεταξύ τους. Ειδικότερα η οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας, που προήλθε από τη ραγδαία εξέλιξη της βιομηχανίας της, οδήγησε στην όξυνση του ανταγωνισμού της με την Αγγλία σχετικά με την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών. Ταυτόχρονα, η επιθυμία της Γαλλίας να αποκαταστήσει το γόητρό της και να ανακτήσει την Αλσατία και τη Λωρραίνη, που είχε χάσει στο Γαλλογερμανικό πόλεμο του , είχε δημιουργήσει ένταση στις σχέσεις της με τη Γερμανία. Την ίδια εποχή, η Αυστροουγγαρία βρισκόταν σε ανταγωνισμό με τη Ρωσία σχετικά με την κυριαρχία στα Βαλκάνια. Τα νέα εθνικά βαλκανικά κράτη, 33

34 που είχαν δημιουργηθεί μετά την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κρατούσαν ευνοϊκή στάση απέναντι στις διεκδικήσεις των εθνικών μειονοτήτων της Αυστροουγγαρίας και απειλούσαν την ενότητά της. Έτσι, η Αυστροουγγαρία επιθυμούσε να διατηρηθεί το status quo των Βαλκανίων. Η Ρωσία, από την άλλη πλευρά, επιθυμούσε να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο, υποστήριζε την κίνηση του πανσλαβισμού και θεωρούσε τον εαυτό της φυσικό προστάτη των ορθόδοξων λαών των Βαλκανίων, πράγματα που έβρισκαν αντίθετες τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία. Η Σερβία, η Ρουμανία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα, τάχθηκαν με τις δυνάμεις της Αντάντ (Γαλλία, Ρωσία) ενώ η Βουλγαρία με τις Κεντρικές Δυνάμεις(Αυστροουγγαρία, Γερμανία). Η Σερβία μετά την λήξη του δεύτερου βαλκανικού πολέμου ήταν ιδιαίτερα ισχυρή και οι επεκτατικές τις βλέψεις είχαν ανησυχήσει την Αυστροουγγαρία. Έτσι το 1914 οι Αυστριακοί επιτέθηκαν εναντίον της Σερβίας και τελικά το 1916 οι Σέρβοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την χώρα. Από την άλλη πλευρά η Οθωμανική αυτοκρατορία τάχθηκε στο πλευρό της Γερμανίας και στη συνέχεια ακολούθησε και η Βουλγαρία η οποία σε περίπτωση νίκης των Κεντρικών Δυνάμεων θα αποκτούσε εδάφη της Ελλάδας και της Σερβίας. Τέλος, με την Ρουμανία και την Ελλάδα να τάσσονται στο πλευρό της Αντάντ, τα δύο στρατόπεδα ήταν ξεκάθαρα. Από την μία πλευρά η Ρουμανία δεν ήταν στην κατάλληλη θέση να συμμετέχει σε έναν τέτοιο πόλεμο και γρήγορα υπέκυψε στην πολιορκία των Κεντρικών Δυνάμεων, ενώ από την άλλη πλευρά η Ελλάδα με την βοήθεια των συμμαχικών δυνάμεων κατέλαβαν το μακεδονικό μέτωπο. Το 1918 μετά την κατάρρευση και της Βουλγαρίας ο πόλεμος είχε ουσιαστικά τελειώσει με νικητές όσον αφορά τα βαλκανικά κράτη τη Σερβία, την Ελλάδα, την Ρουμανία και το Μαυροβούνιο (Μαζάουερ, 2009). Ύστερα από την λήξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ο Βενιζέλος έχοντας ως όραμα την αναβίωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, επιτέθηκε στις ακτές της Μικράς Ασίας και συγκεκριμένα στη Σμύρνη, όπου οι Έλληνες ηττήθηκαν και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Αυτό είχε ως συνέπεια τον διωγμό των ορθόδοξων χριστιανών από την Μικρά Ασία προς την Ελλάδα. Επιπλέον η 34

35 υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί κατά πολύ η εθνική ομοιογένεια στον εδαφικό χώρο της κάθε χώρας. Αντίθετα, η Ρουμανία η οποία είχε αυξήσει την έκταση της με την ενσωμάτωση νέων εδαφών, δεν είχε εθνική ομοιογένεια καθώς υπήρχαν πολυάριθμοι ουγγρικοί, ουκρανικοί και εβραϊκοί πληθυσμοί εντός της περιοχής τους. Από τη άλλη πλευρά οι Σέρβοι, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι δημιουργούν μεταξύ τους μια ομοσπονδία. Η ομοσπονδία αυτή αποσκοπούσε στην προστασία των δαλματικών ακτών από τους Ιταλούς οι οποίοι μετά την διάλυση της Αυστροουγγαρίας είχαν επεκτατικές βλέψεις προς την περιοχή της Δαλματίας. Έτσι οι Κροάτες και οι Σλοβένοι αναγκάστηκαν να συμφωνήσουν στην ένωση τους με την Σερβία παρόλο που δεν το ήθελαν, διότι θα βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο της Σερβίας και η έννοια της ομοσπονδίας θα ήταν τυπική. Στα χρόνια που ακολούθησαν την λήξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, οι αυτοκρατορίες που κυριαρχούσαν στα Βαλκάνια είχαν πια καταρρεύσει, το γεγονός όμως αυτό αποδείχθηκε πως δεν ήταν αρκετό για ειρήνη, σταθερότητα και ενότητα μεταξύ των κρατών της χερσονήσου καθώς η θέληση για απόκτηση νέων εδαφών συνέχιζε να υπάρχει και αυτή την φορά ο εθνικισμός λειτουργούσε και οδηγούσε τα κράτη των Βαλκανίων προς αυτή την κατεύθυνση (Μαζάουερ, 2009). 35

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 1. Προσπάθειες για ενωμένα Βαλκάνια κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου. Την περίοδο μεταξύ πρώτου και δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, έλαβαν χώρα προσπάθειες σχετικές με την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στα Βαλκάνια. Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου έγιναν αρκετές και συντονισμένες προσπάθειες ενοποίησης των Βαλκανίων. Παρ όλα αυτά μέχρι και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η ιδέα της ενοποίησης των Βαλκανίων ή γενικότερα δημιουργίας κάποιας συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και αποδεκτή από την πολιτική εξουσία της περιοχής (Περράκης, 2009). Αυτό συνέβαινε διότι οι πολιτικοί του εκάστοτε βαλκανικού κράτους δεν πίστευαν πως η δημιουργία μιας ομοσπονδίας θα ήταν προς όφελος είτε του ίδιου του κράτους τους είτε της περιοχής των Βαλκανίων γενικότερα. Βασικός παράγοντας άλλωστε ο οποίος δεν ευνοούσε, τουλάχιστον την εποχή εκείνη, την ένωση των Βαλκανίων, ήταν ο εθνικισμός που ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία και καθιστούσε σαν βασική προτεραιότητα τα προγράμματα εθνικής ολοκλήρωσης. Παρόλο που οι θιασώτες της ιδέας της ένωσης των Βαλκανίων ήταν λιγοστοί και οι πολιτικές συνθήκες της εποχής δεν ευνοούσαν την υλοποίηση της συγκεκριμένης ιδέας για τους αγρότες, τους κομμουνιστές και τους σοσιαλιστές η ανάγκη για δημιουργία βαλκανικής ομοσπονδίας ήταν επιτακτική (αυτ., 2009). Ήδη από το 1915 είχαν ξεκινήσει οι προσπάθειες των κομμουνιστικών, σοσιαλιστικών και αγροτικών κομμάτων και στην δεύτερη βαλκανική σοσιαλιστική συνδιάσκεψη η οποία διεξήχθη στο Βουκουρέστι, με ψήφισμα όλες οι πλευρές συμφώνησαν πως η ενότητα στα Βαλκάνια θα έφερνε την ευημερία στην περιοχή και την ανεξαρτησία από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ωστόσο οι σοσιαλιστές της δεξιάς επέμεναν στις θέσεις τους σχετικά με τον πόλεμο και την απόκτηση νέων εδαφών (αυτ., 2009). Επίσης στην Ελλάδα η Εργατική Ομοσπονδία της Θεσσαλονίκης ήταν κατά του πολέμου και ζητούσε 36

37 πολιτική ένωση των Βαλκανίων, ενώ το 1920 σε συνδιάσκεψη των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων εμφανίστηκε για πρώτη φορά η Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία η οποία με δημοψήφισμα της δήλωνε πως η ελευθερία και η ανεξαρτησία των βαλκανικών εθνών θα ερχόταν με την ένωση όλων σε μια Βαλκανική Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία (αυτ., 2009). Επιπλέον, οι προσπάθειες του πολιτικού ηγέτη της Βουλγαρίας, Αλεξάνταρ Σταμπολίσκιι για ένωση των Νοτίων Σλάβων ή ακόμα και όλων των Βαλκανίων ήταν πολύ έντονες και είχε ως όραμα την ένωση της Βουλγαρίας με άλλα βαλκανικά κράτη και κυρίως την σύσταση μιας νοτιοσλαβικής ομοσπονδίας. Υποστηρικτής αυτής της ιδέας ήταν και ο Στέφαν Ράντιτς ο οποίος ήθελε την πολιτική ένωση των Νοτίων Σλάβων. Έτσι, παρόλο που μέχρι τα μέσα του 1920 η παραπάνω ιδέα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και αρκετά πιθανό να υλοποιηθεί, οι δολοφονίες των Σταμπολίσκιι και Ράντιτς το 1923 και 1928 αντίστοιχα έθεσαν τέλος στις προσπάθειες πολιτικής ενοποίησης. Επίσης δόθηκε τέλος και σε μια ευκαιρία για βελτίωση των προβλημάτων της περιοχής των Βαλκανίων γενικότερα καθώς το πρόγραμμα τους δεν αποσκοπούσε σε εθνικά συμφέροντα και στα συμφέροντα των κυβερνήσεων τους αλλά στην κοινωνική ευημερία και την πολιτική σταθερότητα στο σύνολο της περιοχής των Βαλκανίων (αυτ., 2009). Ακόμα ένα παράδειγμα πολιτικού, με σχέδια ενοποίησης ήταν αυτό του Αλέξανδρου Παπαναστασίου ο οποίος το 1930 προτείνει την διεξαγωγή βαλκανικής συνδιάσκεψης με θέμα την ενδεχόμενη δημιουργία βαλκανικής ομοσπονδίας. Μέχρι και το 1933 συνεχίστηκαν οι συζητήσεις σχετικά με αυτό το θέμα, τελικά όμως τα βαλκανικά κράτη απέτυχαν να έρθουν σε κάποια συνεννόηση. Αυτό οφειλόταν κυρίως στο γεγονός πως η βουλγαρική πλευρά ζητούσε από τις άλλες κυβερνήσεις την προστασία και την διαφύλαξη των δικαιωμάτων των μειονοτήτων στο εκάστοτε κράτος, αλλά ακόμα και αν οι άλλες κυβερνήσεις συμφωνούσαν σε κάτι τέτοιο, από την άλλη πλευρά οι Βούλγαροι δεν ήταν διατεθειμένοι να αναγνωρίσουν τα μεταπολεμικά σύνορα ως οριστικά (αυτ., 2009). Αφού οι συζητήσεις της βαλκανικής συνδιάσκεψης απέτυχαν, με γαλλική πρωτοβουλία οι βαλκανικές 37

38 κυβερνήσεις που αναγνώριζαν τα μεταπολεμικά σύνορα υπέγραψαν το βαλκανικό σύμφωνο το οποίο συγκροτούσε μια συμμαχία για την προάσπιση των συνόρων. Ωστόσο η συμμετοχή μιας και μόνο μεγάλης δύναμης, της Γαλλίας, και η άρνηση της Βουλγαρίας και της Αλβανίας να συμμετέχουν κατέστησαν το σύμφωνο ανεπαρκές. Αυτή ήταν ίσως και η τελευταία προσπάθεια συνεννόησης μεταξύ των βαλκανικών κρατών, ενώ η περίοδος που ακολούθησε μέχρι και το 1939 προετοίμαζε το έδαφος για τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο όπου τα Βαλκάνια θα μάχονταν για ακόμα μια φορά. Ύστερα λοιπόν από τις αποτυχημένες προσπάθειες ένωσης των Βαλκανίων και την δημιουργία μιας ομοσπονδίας κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου, τα Βαλκάνια διένυσαν ακόμα μια περίοδο εδαφικών διεκδικήσεων, αυτή του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου (αυτ., 2009). 2. Προσπάθειες ενοποίησης Νοτίων Σλάβων και δημιουργίας Βαλκανικής Ομοσπονδίας κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Για ακόμα μία φορά τα Βαλκάνια δημιούργησαν συμμαχίες και επέλεξαν στρατόπεδα. Ο πόλεμος αυτός είχε πολλά μέτωπα και στην Ευρώπη ξεκίνησε το 1939 όταν οι Γερμανοί βομβάρδισαν και τελικά κατέλαβαν την Πολωνία. Στο Βαλκανικό μέτωπο η Ελλάδα τάχθηκε εναντίον των δυνάμεων του Άξονα, ενώ η Ρουμανία, η Ουγγαρία και η Βουλγαρία συμμάχησαν με τις δυνάμεις του Άξονα. Οι Ιταλοί επιτέθηκαν εναντίον των Ελλήνων το 1940, ενώ το 1941 οι Γερμανοί επιτέθηκαν σε Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία. Κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου για ακόμα μια φορά πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες και συζητήσεις για την πιθανή δημιουργία μιας βαλκανικής ένωσης μετά την λήξη του πολέμου. Ήδη από το 1942 η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία συμφώνησαν στην υπογραφή συμφώνου το οποίο θα εξυπηρετούσε τον παραπάνω σκοπό. Οι κυβερνήσεις των βαλκανικών κρατών ύστερα από τόσες συγκρούσεις και τον πρόσφατο πρώτο παγκόσμιο πόλεμο γνώριζαν πως η σταθερότητα και η ασφάλεια της περιοχής 38

39 των Βαλκανίων βασιζόταν στην ένωση και στην συνεργασία. Ωστόσο, και αυτές οι προσπάθειες ήταν καταδικασμένες να αποτύχουν καθώς οι εξόριστες κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας δεν είχαν την απαραίτητη πολιτική ισχύ για να θέσουν σε εφαρμογή τα σχέδια τους (Περράκης, 2009). Ταυτόχρονα με την παραπάνω προσπάθεια, η κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας και συγκεκριμένα ο Τίτο, οραματιζόταν μια βαλκανική ένωση, ομοσπονδιακού χαρακτήρα, αλλά για προσωπικό όφελος και διεύρυνση της Γιουγκοσλαβίας. Στην ιδέα αυτή συμφώνησαν τα κομμουνιστικά κόμματα της Αλβανίας και της Ελλάδας, αλλά τελικά δεν υλοποιήθηκε για τρεις λόγους. Καταρχήν το Μακεδονικό ζήτημα απασχολούσε έντονα τους Έλληνες αντάρτες ενώ τους Αλβανούς τους απασχολούσε το ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου (αυτ., 2009). Τέλος, τα σχέδια του Τίτο ματαιώθηκαν ύστερα από την αντίθεση των Βρετανών. Το 1944 ο Τίτο βρισκόταν σε συζητήσεις με την Βουλγαρική κυβέρνηση στα πλαίσια ενσωμάτωσης της Βουλγαρίας στην Γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία ως έβδομο κράτος - μέλος. Από την άλλη όμως πλευρά η Βουλγαρία ήθελε την ένωση υπό τον όρο να είναι ισότιμο μέλος με την Γιουγκοσλαβία, συμφωνούσε δηλαδή στην ιδέα της ομοσπονδίας ανάμεσα σε δύο ισότιμες δυνάμεις (αυτ., 2009). Η αποδοχή του γιουγκοσλαβικού σχεδίου όμως από τον Στάλιν καθώς και η εμμονή των δύο πλευρών στις θέσεις τους δεν έφερε τις δύο πλευρές σε κάποια συνεννόηση. Άλλωστε ακόμα ένας παράγοντας ο οποίος δεν επέτρεψε στην παρούσα περίοδο την διεύρυνση της Γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, ήταν η συμφωνία των ποσοστών μεταξύ Στάλιν και βρετανικής κυβέρνησης. Πιο συγκεκριμένα η Αγγλία φοβόταν την αποκοπή της Ελλάδας, λόγω της ένωσης των Σλάβων, γεγονός το οποίο θα δημιουργούσε γεωπολιτική αστάθεια στην περιοχή (Περράκης, 2009). Για τους παραπάνω λόγους τελικά η Γιουγκοσλαβία και η Βουλγαρία δεν προχώρησαν σε ενέργειες για την δημιουργία συνασπισμού μεταξύ τους αλλά υπέγραψαν μια συνθήκης φιλίας και συνεργασίας. Παρ όλα αυτά στα χρόνια που ακολούθησαν οι γιουγκοσλαβική και η βουλγαρική κυβέρνηση διατηρούσαν καλές σχέσεις και συνέχιζαν να σχεδιάζουν την δημιουργία ομοσπονδίας μεταξύ των ιδίων και της Αλβανίας. Τα σχέδια τους 39

40 υποστήριζε επίσης και ο Στάλιν ο οποίος όμως όταν θορυβούμενος από το γεγονός πως η ομοσπονδία αυτή θα επηρέαζε αρνητικά τις σχέσεις του με την Δύση δεν έβλεπε θετικά την δημιουργία της. Το 1948 το όραμα των Βουλγάρων και των Γιουγκοσλάβων ήταν η δημιουργία μιας νοτιοανατολικής ομοσπονδίας η οποία θα συγκροτούταν από την Ρουμανία, την Αλβανία, την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, την Ουγγαρία και την Ελλάδα. Έτσι, ο Στάλιν έβαλε τέλος στα σχέδια του Τίτο και της βουλγαρικής κυβέρνησης, φοβούμενος τις αντιδράσεις των δυτικών δυνάμεων, στη συνάντηση του Κρεμλίνου τον Φεβρουάριο του 1948 (Περράκης, 2009). Τα σχέδια του Τίτο για την δημιουργία μιας βαλκανικής ομοσπονδίας ναυάγησαν εντελώς ύστερα από την δέσμευση των Βουλγάρων στην Μόσχα να μην συμμετέχουν στην Γιουγκοσλαβική ομοσπονδία (Περράκης, 2009). 3. Η εποχή του έθνους κράτους στα Βαλκάνια και τα προβλήματα που προέκυψαν. Όπως αναφέρθηκα σε προηγούμενη ενότητα της εργασίας, η θρησκεία ήταν ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας ενότητας ή διαχωρισμού μεταξύ των πληθυσμών στα Βαλκάνια. Ήδη όμως από τους βαλκανικούς πολέμους και ύστερα τα κράτη της χερσονήσου διαφοροποιούνταν μεταξύ τους όχι με βάση την πίστη τους αλλά με βάση την εθνότητα. Τα Βαλκάνια είχαν μπει σε μια καινούρια τάξη πραγμάτων, αυτής του έθνους κράτους. Η κατάσταση αυτή ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη καθώς υπήρχαν πολλές διαφορετικές εθνότητες στην περιοχή των Βαλκανίων. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας όπου επρόκειτο για μια ομοσπονδία η αρχή των εθνοτήτων δεν αποτελούσε και την καλύτερη λύση στο πρόβλημα της ειρήνης και της ακεραιότητας της περιοχής. Ο δέκατος ένατος και ο εικοστός αιώνας χαρακτηρίζονται από τις μαζικές ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ των κρατών των Βαλκανίων, προσηλυτισμούς, διωγμούς και βιαιοπραγίες με σκοπό την εθνική ομοιογένεια. Η θρησκεία έπαιζε πια έναν διαφορετικό ρόλο σε όλη αυτήν την κατάσταση και οι μειονότητες δεν αντιμετωπίζονταν ισότιμα. Το 40

41 1830 μουσουλμάνοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Σερβία, ενώ το 1877 ύστερα από την εισβολή των Ρώσων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Βουλγαρία και όσοι δεν τα κατάφεραν, δολοφονήθηκαν από τους χριστιανούς και από τους Ρώσους. Επίσης, και στην Ελλάδα χιλιάδες μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την περιοχή μετά την προσάρτηση της Κρήτης και της Θεσσαλίας. Το πρόβλημα σχετικά με την αρχή των εθνοτήτων στα Βαλκάνια ήταν το γεγονός πως παρόλο που το κράτος υποτίθεται πως θα παρείχε προστασία και θα σεβόταν τα ατομικά δικαιώματα των μειονοτήτων που βρίσκονταν στον εδαφικό του χώρο, ο εθνικισμός είχε ριζώσει πολύ βαθειά μέσα στην συνείδηση των κατοίκων και η σταδιακή αφομοίωση των μειονοτήτων έτσι ώστε να ομογενοποιηθεί ο πληθυσμός δεν λειτουργούσε στην πράξη. Κατά την διάρκεια των βαλκανικών και του πρώτου παγκοσμίου πολέμου το πρόβλημα διογκώθηκε καθώς τα έθνη κράτη των Βαλκανίων χρησιμοποιούσαν σαν κάλυψη τους πολέμους εξυπηρετώντας παράλληλα τα σχέδια τους για εθνική ομοιογένεια με μαζικές εκτελέσεις. Παρ όλα αυτά μετά την λήξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, και συγκεκριμένα το 1923 έχουμε ένα άλλο παράδειγμα μεταχείρισης των μειονοτήτων, αυτό της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Περίπου ένα εκατομμύριο έλληνες ορθόδοξοι έφυγαν από την Μικρά Ασία και εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, ενώ γύρω στους μουσουλμάνοι έφυγαν από την Ελλάδα για να εγκατασταθούν στην Τουρκία. Από την συγκεκριμένη ενέργεια, υπήρξανε δύο αποτελέσματα. Από την μία πλευρά οι πληθυσμοί που μετανάστευσαν αντιμετώπισαν τον διωγμό από τις κατοικίες τους, τις στερήσεις και σοβαρά προβλήματα εγκατάστασης στη νέα τους πατρίδα. Από την άλλη πλευρά και τα δύο κράτη είχαν ένα θετικό αποτέλεσμα το οποίο επιδίωκαν και οι δύο κυβερνήσεις (Μαζάουερ, 2009). Με τις μετακινήσεις των πληθυσμών τα ποσοστά ομοιογένειας του πληθυσμού της Ελλάδας και της Τουρκίας αυξήθηκαν κατακόρυφα και η Μακεδονία ήταν πια στο μεγαλύτερο ποσοστό της ελληνική όπως επίσης και τα παράλια της Μικράς Ασίας τουρκικά (Μαζάουερ, 2009). 41

42 Ωστόσο το πρόβλημα των μειονοτήτων στα βαλκανικά έθνη κράτη εξακολουθούσε να υπάρχει. Τα περισσότερα από αυτά και ειδικά μετά τις αλλαγές στα σύνορα με τις αναδιανομές των εδαφών μετά τον πόλεμο δεν χαρακτηρίζονταν από εθνική ομοιογένεια και το γεγονός αυτό δεν βοηθούσε στην σταθερότητα της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ρουμανίας, η οποία μετά την λήξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου απόκτησε πολλά εδάφη. Η Ρουμανία αποτελούσε ένα πολύ μεγάλο κράτος το οποίο υστερούσε από την εθνικιστική πλευρά, καθώς μέσα στα εδάφη της υπήρχε ένα μεγάλο ποσοστό ουγγρικών, εβραϊκών, ουκρανικών και γερμανικών πληθυσμών. Παρόμοιο πρόβλημα αντιμετώπιζε το Βασίλειο των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων και η Βουλγαρία. Επίσης και η Ελλάδα είχε αρκετές μειονότητες στα εδάφη της αλλά και η Αλβανία στην οποία υπήρχε μια μικρή ελληνική μειονότητα. Έτσι οι Μεγάλες Δυνάμεις ανάγκασαν τα βαλκανικά κράτη να υπογράψουν συνθήκες οι οποίες εξασφάλιζαν τα δικαιώματα των μειονοτήτων και θα ελέγχονταν από την Κοινωνία των Εθνών. Παρ όλα αυτά τα δικαιώματα των μειονοτήτων κατά βάση δεν εφαρμόζονταν από τα βαλκανικά κράτη τα οποία δεν συμφωνούσαν με τον έλεγχο που τους επέβαλαν οι μεγάλες δυνάμεις, και οι μειονότητες υφίσταντο καταπίεση και άδικη μεταχείριση από την πλειονότητα η οποία λειτουργούσε άκρως εθνικιστικά στις περισσότερες των περιπτώσεων. Γενικότερα το όλο θέμα των μειονοτήτων αφορούσε κυρίως τον εκσυγχρονισμό των βαλκανικών κρατών. Οι κυβερνήσεις των βαλκανικών κρατών ήθελαν την ομοιογένεια του έθνους τους για να μπορέσουν να αναπτυχθούν και μπροστά σε αυτό το σχέδιο οι μειονότητες αποτελούσαν εμπόδιο τόσο σε πολιτικό οικονομικό επίπεδο όσο και σε πολιτιστικό (Μαζάουερ, 2009). 42

43 4. Συνθήκες και συμμαχίες μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Μετά την λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου έκαναν την εμφάνιση τους δύο συμμαχίες. Από την πλευρά της Δύσης ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού συμφώνου, γνωστός και ως ΝΑΤΟ και από την πλευρά της Ανατολής το σύμφωνο της Βαρσοβίας. Όσον αφορά το ΝΑΤΟ πρόκειται για μια στρατιωτική συμμαχία αμυντικού χαρακτήρα μεταξύ των χωρών της Δύσης η οποία αποσκοπεί στην ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των χωρών μελών την προώθηση των γεωπολιτικών συμφερόντων και την αποτροπή της ένοπλης επίθεσης εναντίον κάποιας χώρας-μέλους από άλλες. Η συμμαχία αυτή υπογράφηκε το 1949, ενώ το 1952 προσχώρησαν η Ελλάδα και η Τουρκία. Το 1955, και μετά την προσχώρηση της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ, υπογράφηκε το σύμφωνο της Βαρσοβίας το οποίο ήταν επίσης μια αμυντική στρατιωτική συμμαχία ανάμεσα στα κομμουνιστικά κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης συντονισμένη από την Σοβιετική Ένωση. Από τα Βαλκάνια χώρες μέλη του συμφώνου της Βαρσοβίας ήταν η Αλβανία από το 1961 μέχρι το 1968, η Βουλγαρία και η Ρουμανία από το 1965 μέχρι και το Το σύμφωνο της Βαρσοβίας για το ανατολικό μπλοκ ήταν το στρατιωτικό ανάλογο του Συμβουλίου Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας (Comecon), το οποίο ήταν ένας οικονομικός οργανισμός ο οποίος αποτελείτο από τις κομμουνιστικές χώρες του ανατολικού μπλοκ καθώς επίσης και από άλλα κομμουνιστικά κράτη ανά τον κόσμο. Οι συμμαχίες που δημιούργησαν το ΝΑΤΟ και το σύμφωνο της Βαρσοβίας δεν ήρθαν ποτέ σε ένοπλη διαμάχη, ωστόσο οι δύο μεγάλες δυνάμεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση μαζί με τους συμμάχους τους προσπαθούσαν να περιορίζουν ο ένας τον άλλο σχετικά με τον έλεγχο της Ευρώπης κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Οι πολιτικές αλλαγές που συνέβαιναν στη Σοβιετική Ένωση το διάστημα με αποτέλεσμα την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος οδήγησε το 1991 στην επίσημη λήξη του συμφώνου της Βαρσοβίας. 43

44 Ο Κροάτης κομμουνιστής και πολιτικός ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Τίτο ύστερα από την διάλυση της συνεργασίας του με τον Στάλιν το 1948 αποφάσισε να μην προσχωρήσει η Γιουγκοσλαβική ομοσπονδία σε κάποιο από τα μπλοκ των μεγάλων δυνάμεων και το 1956 μαζί με τον Αιγύπτιο πρόεδρο Νάσερ και τον Ινδό πρόεδρο Νεχρού ίδρυσαν το κίνημα των Αδέσμευτων. Η συμμαχία αυτή προέβλεπε σε σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας, στην αμοιβαία συμφωνία μη επίθεσης, στη μη παρέμβαση σε εσωτερικές υποθέσεις των χωρών-μελών, σε σχέσεις ισότητας και αμοιβαίου οφέλους και ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών λαών και οικονομικοπολιτικών συστημάτων. Επίσης το κίνημα των Αδέσμευτων αποσκοπούσε στην ανατροπή του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις. Έτσι μετά την λήξη του Ψυχρού Πολέμου, τον θάνατο του Τίτο και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το όραμα των Αδεσμεύτων και η πολυεθνική ταυτότητα των Γιουγκοσλάβων απέκτησαν τις πρώτες ρωγμές. Η πολιτική των Αδέσμευτων διαμορφώθηκε από τις διαφορές τους ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης κατέστρεψε επίσης και την ισορροπία που υπήρχε και στην οποία βασίστηκε και η εναλλακτική πολιτική του κινήματος των Αδέσμευτων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η γιουγκοσλαβική πολιτική άρχισε να αποδυναμώνεται. Στον τομέα της οικονομίας και της ανάπτυξης ο Βορράς και ο Νότος ήρθαν σε ρήξη ενώ ο εθνικισμός έφερε ξανά στην επιφάνεια τις κοινωνικές και εθνικές εντάσεις στα ομόσπονδα κράτη. 5. Τα Βαλκάνια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η περιοχή των Βαλκανίων βίωσε μια περίοδο ειρήνης και σταθερότητας. Από το 1989 και μετά η περίοδος αυτή πέρασε στο παρελθόν και οι βλέψεις για απόκτηση νέων εδαφών ήρθαν ξανά στο προσκήνιο. Ο χάρτης των Βαλκανίων μέσα στο πέρασμα των αιώνων έχει αλλάξει πολλές φορές και οι λαοί οι οποίοι κατοικούν σε αυτόν τον τόπο είναι μέρος αυτής της ιστορίας. Τα σύνορα ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη 44

45 αποτελούν εστίες έντασης και διενέξεων, γεγονός το οποίο οφείλεται είτε σε εδαφικές διεκδικήσεις οι οποίες συνεχίζουν να εκκρεμούν και δικαιολογούνται κυρίως, εξαιτίας της ύπαρξης εθνικών μειονοτήτων που βρίσκονται διασκορπισμένα στα βαλκανικά κράτη. Όσον αφορά την περίπτωση των Βαλκανίων η έννοια των συνόρων συνδέεται άμεσα με την ιστορία της περιοχής. Ο χάρτης των Βαλκανίων έχει αναδιαμορφωθεί πολλές φορές εξαιτίας των πολέμων που έχουν λάβει χώρα στην περιοχή και κάτω από αυτές τις συνθήκες οι αλλαγές των συνόρων δεν ήταν αποδεκτές από όλες τις πλευρές και κατά συνέπεια δημιουργούνταν διενέξεις. Τα σύνορα των Βαλκανίων μεταψυχροπολεμικά ήταν σχετικά πρόσφατα και οι εδαφικές απαιτήσεις άρχισαν να βγαίνουν ξανά στην επιφάνεια ύστερα από μια μακρόχρονη περίοδο σταθερότητας. Ύστερα από την λήξη του ψυχρού πολέμου η επιθυμία των βαλκανικών λαών να αποκτήσουν εδάφη τα οποία αποτελούσαν κομμάτι του έθνους τους και της κληρονομιάς τους οδήγησαν στην αποσταθεροποίηση της περιοχής και οι Μεγάλες Ιδέες των βαλκανικών κρατών συνέβαλλαν στον διαχωρισμό και στην έχθρα από τις προσπάθειες συνεργασίας και ενότητας, τα Βαλκάνια είχαν επιστρέψει ενεργά σε ζητήματα που εκκρεμούσαν αρκετές δεκαετίες. Στο διάστημα η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε μετά την απόσχιση της Σλοβενίας, της Κροατίας, της Βοσνίας και της Π.Γ.Δ.Μ., ενώ η Σερβία και το Μαυροβούνιο συνέστησαν στη νέα Ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία. Η σημαντικότερη ίσως συνέπεια της κρίσης στην Γιουγκοσλαβία ήταν οι πόλεμοι στην περιοχή καθώς ήταν η πρώτη φορά μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο που διεξάγονταν πόλεμοι στην περιοχή των Βαλκανίων και γενικότερα στην Ευρώπη, πόλεμοι οι οποίοι οδήγησαν στις αποσχίσεις και ανεξαρτητοποιήσεις των κρατών της πρώην Γιουγκοσλαβίας και οι οποίες άλλαξαν τον χάρτη των Βαλκανίων για ακόμα μια φορά. Οι εδαφικές συγκρούσεις ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη δημιουργούσαν ιδιαίτερα προβλήματα. Οι σχέσεις μεταξύ Σέρβων και Κροατών ήταν ασταθείς εξαιτίας της διαφορετικής τους πίστης, ενώ η Αλβανία έρχεται σε διένεξη σε δύο περιοχές, στο νότιο τμήμα της στο οποίο υπάρχει μια μικρή μειονότητα 45

46 Ελλήνων και στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου η οποία σχεδόν εξολοκλήρου κατοικείται από Αλβανούς και έρχεται σε σύγκρουση με τους Σέρβους οι οποίοι την θεωρούν πολύ σημαντικό κομμάτι της ιστορίας τους, ενώ από την άλλη πλευρά οι Αλβανοί διεκδικούν την περιοχή λόγω εθνικιστικών προθέσεων. Επίσης η περιοχή της Ντομπρουτζά αποτελεί πρόβλημα ανάμεσα σε Βουλγαρία και Ρουμανία ενώ η περιοχή της Τρανσυλβανίας, στην οποία βρίσκεται μια ισχυρή μειονότητα Μαγιάρων συμβάλει στην σύγκρουση Ρουμάνων και Ούγγρων οι οποίοι θεωρούν την περιοχή κληρονομιά τους. Τέλος, ίσως το σημαντικότερο ζήτημα το οποίο καθιστά τα Βαλκάνια την «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης» είναι αυτό της Μακεδονίας. Το μακεδονικό ζήτημα αφορά αρκετά από τα βαλκανικά κράτη και κάθε ένα από αυτά για διαφορετικούς λόγους. Η Αλβανία για παράδειγμα, στα σχέδια της για την ένωση του εθνικού της χώρου με τον εδαφικό στα πλαίσια δημιουργίας της «Μεγάλης Αλβανίας» ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την περιοχή. Επίσης η Μακεδονία, στα πλαίσια της «Μεγάλης Βουλγαρίας», αποτελεί βασική διεκδίκηση των Βουλγάρων. Από την πλευρά της Ελλάδας η διένεξη ανάμεσα σε αυτήν και την Π.Γ.Δ.Μ. σχετικά με το όνομα προκαλεί προβλήματα ανάμεσα στα δύο κράτη ενώ η Σερβία ενδιαφέρεται επίσης για την Μακεδονία με στόχο την έξοδο της στο Αιγαίο. Γενικότερα οι Μεγάλες Ιδέες δεν απέφεραν κάτι θετικό στην περιοχή των Βαλκανίων αλλά αντιθέτως έφεραν την αστάθεια και την αβεβαιότητα. Οι μειονότητες και ο εθνικισμός στα Βαλκάνια αποτελεί έναν συνδυασμό ο οποίος μόνο την σταθερότητα και την ακεραιότητα δεν μπορεί να επιφέρει (Πρεβελάκης, 2001). Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελούσε την καλύτερη λύση για σταθερότητα και περιφερειακή συνεργασία. Αυτό προϋπόθετε βέβαια την προσαρμογή των βαλκανικών κρατών στις συνθήκες ένταξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό περιελάμβανε την επίλυση συνοριακών διενέξεων αλλά και την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος και της διαφθοράς (Περράκης, 2009). 46

47 Επίσης, πολύ σημαντικό πρόβλημα αποτελούσαν οι τρομοκράτες από την Μέση Ανατολή, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τον βαλκανικό χώρο σαν ενδιάμεσο σταθμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Βοσνίας, στην οποία υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα και έγιναν πολλές συλλήψεις ατόμων που σχετίζονταν με τρομοκρατία. Όσον αφορά την περίπτωση του Κοσσυφοπεδίου, οι Η.Π.Α. και οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης αναμείχθηκαν μέσω του ΝΑΤΟ και του ΟΗΕ. Τη διοίκηση ασκεί η Προσωρινή Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών με τη βοήθεια της προσωρινής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ενώ για την ασφάλεια είναι αρμόδια η υπό τη διοίκηση του NATO Δύναμη του Κοσσυφοπεδίου. Σήμερα τα Βαλκάνια αποτελούνται από δώδεκα κράτη τα οποία φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: ΧΩΡΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ Ελλάδα Αλβανία Βοσνία Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία Σερβία Μαυροβούνιο Κοσσυφοπέδιο 2 ΠΓΔΜ Ρουμανία Τουρκία Σλοβενία Αθήνα Τίρανα Σαράγιεβο Σόφια Ζάγκρεμπ Βελιγράδι Ποτγκόριτσα Πρίστινα Σκόπια Βουκουρέστι Άγκυρα Λιουμπλιάνα Σχήμα 1. Οι χώρες που αποτελούν τα Βαλκάνια και οι πρωτεύουσες τους. 2 Η ανεξαρτησία του δεν έχει αναγνωριστεί πλήρως και η απόσχιση του από την Σερβία θεωρείται από κάποιες χώρες παράνομη. 47

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ ως μέσα για μια ενωμένη βαλκανική χερσόνησο. Συνεργασία βαλκανικών κρατών στα πλαίσια ένταξης τους στην Ε.Ε. και υποψήφια κράτη μέλη. Μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το πολιτικό κλίμα που επικρατούσε ήταν ιδιαίτερα θετικό μπροστά σε μια ενδεχόμενη ενοποίηση της Ευρώπης διότι πίστευαν πως η ενότητα θα βοηθούσε στην καταστολή του εθνικισμού, ο οποίος οδήγησε την ήπειρο σε τόσα πολλά προβλήματα. Το πρώτο βήμα για την υλοποίηση αυτής της ιδέας έγινε το 1951 με την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) και στην συνέχεια με την δημιουργία άλλων δύο κοινοτήτων που δημιουργήθηκαν το 1957 με τη συνθήκη της Ρώμης, η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), που καθιέρωσε για πρώτη φορά πλήρη τελωνειακή ένωση μεταξύ των κρατών μελών και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (ΕΥΡΑΤΟΜ) για συνεργασία σε θέματα χρήσης της πυρηνικής ενέργειας. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα η οποία μετά τη συνθήκη του Μάαστριχτ μετεξελίχθηκε σε Ευρωπαϊκή Κοινότητα αποτέλεσε τον πρώτο από τους Τρεις Πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο οποίος αποσκοπούσε στην δημιουργία μιας κοινής και ενιαίας αγοράς ανάμεσα στα κράτη μέλη όπου τα σύνορα θα είναι ανοιχτά μεταξύ τους και θα επιτρέπεται η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων και ιδεών. Το 2009 με τη συνθήκη της Λισσαβόνας η Ευρωπαϊκή Κοινότητα απορροφήθηκε πλήρως από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σχετικά με τα σύνορα σημείο αναφοράς στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί η συνθήκη Σένγκεν, η οποία υπογράφηκε το 1985 ανάμεσα στα πέντε κράτη μέλη και προέβλεπε στην σταδιακή κατάργηση των ελέγχων στα κοινά τους σύνορα και στην δημιουργία καθεστώτος ελεύθερης κυκλοφορίας. Η συνθήκη τέθηκε σε ισχύ το 1995 ενώ όσον αφορά τα Βαλκάνια, η Ελλάδα εντάχθηκε στη συμφωνία το 2000, η Σλοβενία το 2007, ενώ υποψήφιες προς ένταξη είναι η Βουλγαρία και η 48

49 Ρουμανία. Επιπλέον, σε πρόσφατη σύνοδο στην Πρεβάλα του Κοσσυφοπεδίου τέσσερις βαλκανικές χώρες και συγκεκριμένα, η Π.Γ.Δ.Μ., το Μαυροβούνιο, το Κοσσυφοπέδιο και η Αλβανία ήρθαν σε συμφωνία για την μεταξύ τους συνεργασία και την δημιουργία μίας μίνι ζώνης Σένγκεν. Επίσης οι τέσσερις αυτές χώρες είναι ενωμένες όσον αφορά ενεργειακά θέματα, σε θέματα οικονομίας και γενικότερα συνεργάζονται σε διάφορα θέματα. Η συνεργασία αυτή αποτελεί έμπρακτη προσπάθεια των κρατών αυτών για την ενότητα της περιοχής και πολύ θετικό βήμα σχετικά με την ένταξη τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση.(Καυκαλάς, 2000) Επιπλέον, υπάρχει η Διαδικασία Συνεργασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης, η οποία μετονομάστηκε έτσι από Διαβαλκανική συνεργασία τη δεκαετία του 90. Η Διαδικασία Συνεργασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEECP) αποτελεί το μόνο «γηγενές» σχήμα συνεργασίας, προερχόμενο αποκλειστικά από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης. Μετέχουν η Αλβανία, ΠΓΔΜ, Σερβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Τουρκία, Βοσνία & Ερζεγοβίνη, Κροατία, Ελλάδα, από τον Μάιο του 2006 η Μολδαβία, ενώ τελευταία (Μάιος 2007) επισημοποιήθηκε και η συμμετοχή του Μαυροβουνίου ως πλήρους μέλους. Η Διαδικασία αναβίωσε το 1996, κατόπιν ελληνικής και βουλγαρικής πρωτοβουλίας (Σύνοδος ΥΠΕΞ στην Σόφια, ), που οδήγησε στη πρώτη Συνάντηση Κορυφής της Κρήτης, στις Η προώθηση της περιφερειακής συνεργασίας αποτελεί βασική συνιστώσα της πολιτικής της Ελλάδος και της Ε.Ε. στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς δημιουργεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για περιφερειακή σταθερότητα και ευημερία στην περιοχή και λειτουργεί ως όχημα για την προσέγγιση και, μακροπρόθεσμα, ενσωμάτωση όλων των χωρών της ΝΑ Ευρώπης στους ευρωπαϊκούς και ευρω-ατλαντικούς θεσμούς. Ακόμα, η Βουλγαρία, η Ελλάδα και η Σερβία σε τριμερή συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στη Σόφια στις 11 Δεκεμβρίου 2010 δεσμεύτηκαν να συνεργαστούν για την ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιο συγκεκριμένα η κοινή διακήρυξη προβλέπει την δημιουργία χρονοδιαγράμματος από τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων με 49

50 την ολοκλήρωση του οποίου θα πληρούν όλα τα κριτήρια για την ένταξη τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, σύμφωνα με την κοινή διακήρυξη, η ένταξη της περιοχής των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα ενισχύσει την δημοκρατία, την ευημερία και την σταθερότητα στη Νοτιανατολική Ευρώπη. Σήμερα στα πλαίσια ενότητας των βαλκανικών κρατών το ΝΑΤΟ αποτελεί επίσης μία από τις επιδιώξεις καθώς προσφέρει προστασία μεταξύ των κρατών μελών αλλά επίσης λειτουργεί θετικά στην συνεργασία μεταξύ των μελών πράγμα θετικό για τα Βαλκάνια. Τα περισσότερα κράτη των Βαλκανίων διεκδικούν την ένταξη τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση με στόχο την ανάπτυξη τους σε διάφορους τομείς αλλά επίσης για την σταθερότητα και την ειρήνη. Ήδη τέσσερα βαλκανικά κράτη είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ Π.Γ.Δ.Μ., Κροατία και Τουρκία είναι επίσημα υποψήφια κράτη προς ένταξη όπως επίσης και τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων για τα οποία σχεδιάζεται επίσης η ένταξη τους στο μέλλον. Το ΝΑΤΟ όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως είναι ένας οργανισμός ο οποίος σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση φροντίζει για τα θέματα ασφαλείας και τον αμυντικό τομέα. Η συνεργασία μεταξύ των δύο οργανισμών συνεργάζεται λοιπόν σε διάφορους τομείς και κυρίως στην ασφάλεια των κρατών μελών. Για παράδειγμα, μία σημαντική επιτυχία της συνεργασίας αυτής αποτελεί η συμφωνία της Οχρίδας του 2001, όπου μέσω διαπραγματεύσεων συντονισμένων από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ αποφεύχθηκε ο πόλεμος στην Π.Γ.Δ.Μ. μεταξύ των δυνάμεων ασφαλείας του κράτους και των αλβανών ανταρτών. Μέχρι και το 2003 το ΝΑΤΟ επέβλεπε και φρόντιζε για την ομαλή διαδικασία της ειρηνευτικής συμφωνίας στην περιοχή και στη συνέχεια παρέδωσε την επιχείρηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία είχε σαν αποστολή την διατήρηση της ειρήνης. Η συνεργασία λοιπόν των δύο οργανισμών είχε τη θετική συνέπεια της ενότητας και της σταθερότητας στην περιοχή και την αποτροπή ενός πολέμου. Οι πολιτικές που εφαρμόζει η Ευρωπαϊκή Ένωση αποσκοπούν κυρίως στην συνοχή των κρατών μελών. Ο κύριος στόχος των πολιτικών αυτών είναι η 50

51 ενίσχυση της κοινής αγοράς των μελών και μέσω διαρθρωτικών μέτρων να αποκαταστήσουν οποιεσδήποτε ανισορροπίες ώστε να βοηθήσουν περιοχές που υστερούν ως προς την ανάπτυξη ή βιομηχανικούς τομείς που αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Επίσης, μετά την ένταξη των τελευταίων δώδεκα κρατών κατά το διάστημα η ανάγκη για συνοχή ανάμεσα στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυξήθηκε ακόμα περισσότερο καθώς το επίπεδο εισοδήματος των περισσότερων χωρών ήταν αρκετά χαμηλότερο από το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μία από τις βασικές πολιτικές λοιπόν της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αυτή της περιφερειακής ενίσχυσης η οποία βασίζεται στην στήριξη των φτωχότερων χωρών από τις πιο πλούσιες χώρες, δίνοντας τους κάποια κεφάλαια, με σκοπό την ανάπτυξη των περιοχών αυτών καθώς επίσης και τον εκσυγχρονισμό και την στήριξη στους τομείς που υστερούν, όπως η βιομηχανία και η γεωργία. Σχετικά με τους όρους ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν πάντα μια διαδικασία ανοιχτή προς όλα τα ευρωπαϊκά κράτη τα οποία θα πληρούν τα εξής τρία κριτήρια καθορισμένα από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο: Σταθερούς θεσμούς που εγγυώνται τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον σεβασμό και την προστασία των μειονοτήτων. Λειτουργική οικονομία της αγοράς και ικανότητα αντιμετώπισης της ανταγωνιστικής πίεσης και των δυνάμεων της αγοράς στο εσωτερικό της Ένωσης. Ικανότητα ανάληψης των υποχρεώσεων του μέλους, συμπεριλαμβανομένης της στήριξης για την επίτευξη των στόχων της Ένωσης. Θα πρέπει να διαθέτουν δημόσια διοίκηση ικανή να εφαρμόζει και να διαχειρίζεται τη νομοθεσία της ΕΕ στην πράξη. Σχετικά με την ανάπτυξη της περιφερειακής συνεργασίας στα Βαλκάνια η Ευρωπαϊκή Ένωση παίζει καθοριστικό ρόλο καθώς οι περισσότερες ενέργειες συνεργασίες μεταξύ των βαλκανικών κρατών έχουν γίνει κάτω από την δική της πρωτοβουλία και επίσης η οικονομική ευημερία, η ομαλή λειτουργία των 51

52 θεσμών, η σταθερότητα και η δημοκρατικότητα που προσφέρει το να είσαι κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελούν κίνητρα συνεργασίας για τα βαλκανικά κράτη με σκοπό την ένταξη τους. Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ακόμα μια διάσταση, αυτήν της διάλυσης του εθνικισμού καθώς η συνεργασία αποτελεί προτεραιότητα για τα κράτη μέλη. Στα πλαίσια συνεργασίας των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμπεριλαμβάνεται και η συνεργασία μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Οι δύο χώρες συνεργάζονται σε ενεργειακά θέματα, συγκεκριμένα στην κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου Μπουργκάς Αλεξανδρούπολη, σε θέματα φορολογικής και τελωνειακής διοίκησης και στην ανάδειξη του πολιτισμού των δύο χωρών. Τέλος οι δύο χώρες βρίσκονται σε πρόγραμμα εδαφικής συνεργασίας για το διάστημα το οποίο εστιάζει κυρίως στους τομείς της συνοριακής ασφάλειας και της διαχείρισης των φυσικών πόρων. Μέχρι στιγμής έχει αποδειχτεί πως οι πολιτισμικές διαφορές και ο εθνικισμός στην περιοχή των Βαλκανίων αποτελούν εμπόδια για την σταθερότητα και την οικονομική ευημερία της περιοχής. Οι προσπάθειες συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών και η ένταξη τους στην κοινή αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης φαίνεται να αποτελεί την λύση στα προβλήματα της περιοχής. Η οικονομική ανάπτυξη σαν στόχος μπορεί να κατευνάσει τις εθνικιστικές συγκρούσεις και κάτω από την κοινή αγορά η αλληλεξάρτηση που δημιουργείται αποδεικνύει πως η περιφερειακή συνεργασία και οργάνωση μεταξύ των βαλκανικών κρατών αποτελεί την λύση για το μέλλον της περιοχής. Πρωταγωνιστικό ρόλο στον τομέα των επενδύσεων παίζουν οι έλληνες επιχειρηματίες. Η Ελλάδα είναι από τις πρώτες βαλκανικές χώρες που επένδυσαν σε άλλες βαλκανικές χώρες. Σήμερα, εν μέσω κρίσης, οι έλληνες επενδυτές έχουν μετριάσει την επενδυτική τους ορμή, εξακολουθούν όμως να βρίσκονται στα Βαλκάνια και να απολαμβάνουν το σεβασμό της ντόπιας επιχειρηματικής κοινότητας, καθώς, παρά τους οικονομικούς κραδασμούς, επιμένουν να πιστεύουν στη βαλκανική προοπτική, διατηρώντας τις κορυφαίες θέσεις τους στις επενδυτικές λίστες. Οι ελληνικές επενδύσεις στα 52

53 Βαλκάνια εμφανίζονται στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία, στη Σερβία, στην ΠΓΔΜ και στην Αλβανία. 53

54 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κατά την διάρκεια των αιώνων διαπιστώσαμε πως η δυτική διείσδυση στην περιοχή των Βαλκανίων με σκοπό τον έλεγχο και την εξουσία αποτέλεσε συνταγή βίας και συγκρούσεων ανάμεσα στους βαλκανικούς λαούς και πολλές φορές οι προσπάθειες για ενότητα κατέρρεαν εξαιτίας των συμφερόντων της Δύσης. Παρ όλα αυτά, πολλές προσωπικότητες οραματίστηκαν τα Βαλκάνια ενωμένα και απαλλαγμένα από τον έλεγχο των μεγάλων δυνάμεων. Δυστυχώς όμως, η ιστορία των Βαλκανίων δεν είναι αυτή που ξέρουμε εξαιτίας μόνο των μεγάλων δυνάμεων και των κατακτητών αλλά επίσης μεγάλο ρόλο έπαιξαν και οι ίδιοι οι λαοί της περιοχής. Σε στιγμές όπου η ελπίδα για ειρήνη και σταθερότητα ήταν πολύ κοντά στο να γίνει πραγματικότητα οι επεκτατικές βλέψεις των εθνικιστών της εκάστοτε χώρας δεν άφηναν περιθώρια για ενότητα και ο πόλεμος ήταν το φυσικό επόμενο στάδιο, το οποίο συνέφερε σαφώς και τις μεγάλες δυνάμεις οι οποίες συμμετείχαν με σκοπό την είσοδο τους στα Βαλκάνια. Πριν το έθνος κράτος τα Βαλκάνια μπορεί να βρίσκονταν κάτω από τον ζυγό των αυτοκρατοριών αλλά το χαρακτηριστικό το οποίο μετρούσε στην συνείδηση των κατοίκων και λειτουργούσε σαν κριτήριο ενότητας ήταν η θρησκεία, σε αντίθεση με την εθνικότητα. Έτσι στα Βαλκάνια εκείνη την εποχή παρατηρήθηκε ένα είδος ενοποίησης το οποίο βασιζόταν στην πίστη και άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων μοιράζονταν έναν κοινό και πολύ ισχυρό δεσμό. Βλέπουμε λοιπόν πως η ιδέα του έθνους προκάλεσε σε μεγάλο βαθμό πολλά από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν τα βαλκανικά κράτη και που συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν. Όπως αναφερθήκαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο πολλά κράτη έχουν αφήσει μεταξύ τους παλιούς «ανοιχτούς λογαριασμούς» και οι εντάσεις μεταξύ τους συνεχίζουν να αποτελούν κίνδυνο για την ειρήνη στην περιοχή. Στην βαλκανική χερσόνησο οι πόλεμοι είναι μέρος της ιστορίας της. Μέσα από τους πολέμους για εδαφικές διεκδικήσεις ο χώρος των Βαλκανίων έχει αλλάξει πολλές φορές και συνεχίζει να αλλάζει. Ιδιαίτερα μέσα από τους δύο 54

55 βαλκανικούς και τους δύο παγκόσμιους είδαμε τα σύνορα των κρατών να αλλάζουν και να αναδιαμορφώνουν τον χάρτη των Βαλκανίων ριζικά. Επίσης ένα άλλο στοιχείο το οποίο έπαιξε ρόλο στην διαμόρφωση του βαλκανικού χώρου είναι οι προσπάθειες για την δημιουργία μιας ομοσπονδίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών. Στην συγκεκριμένη περίπτωση χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας η οποία αποτέλεσε την ομοσπονδία των Νοτίων Σλάβων και μετά την διάλυση της τα έξι νεοσύστατα κράτη άλλαξαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τον χάρτη των Βαλκανίων. Η περιοχή των Βαλκανίων διαμορφώθηκε ανάλογα με τις συνθήκες που κυριαρχούσαν στην περιοχή. Ως μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας διαπιστώσαμε πως τα Βαλκάνια αποτελούσαν μια ενιαία επικράτεια υπό την κυριαρχία όμως των Οθωμανών όπου στοιχείο ενότητας ανάμεσα στις διαφορετικές εθνότητες αποτελούσε η θρησκεία. Σε αντίθεση με την θρησκεία, η αρχή των εθνοτήτων και η σύσταση εθνών κρατών κατακερμάτισε τον βαλκανικό χώρο ενώ ο εθνικισμός συντέλεσε στις συγκρούσεις μεταξύ των βαλκανικών λαών σε ζητήματα όπως αυτά των μειονοτήτων ή εδαφικών διεκδικήσεων. Τέλος, ως κομμάτι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η περιοχή των Βαλκανίων χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και συνοχή και μέσω της συνθήκης Σένγκεν ο βαλκανικός χώρος αποτελεί μια ενιαία επικράτεια η οποία χαρακτηρίζεται από την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και προσώπων αλλά και από τις ενδοβαλκανικές συνεργασίες στα πλαίσια ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συμπερασματικά, βλέπουμε πως μέσα στο πέρασμα του χρόνου ευκαιρίες ενοποίησης υπήρξανε αλλά είτε δεν εκμεταλλεύτηκαν σωστά από τους ίδιους τους Βαλκάνιους είτε εμποδίστηκαν από τις μεγάλες δυνάμεις, οι οποίες ενδιαφέρονταν για την ικανοποίηση των δικών τους συμφερόντων. Σήμερα, στα πλαίσια της διαδικασίας της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης τα Βαλκάνια αποτελούν μέρος αυτής και παρόλο που η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα είδος ελέγχου από τις ισχυρές χώρες της ένωσης, η ανάγκη των 55

56 βαλκανικών κρατών για συνεργασία μεταξύ τους, για πολιτική ενότητα, οικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη σε διάφορους τομείς καθιστά την ένταξη τους απαραίτητη για το μέλλον. 56

57 ΕΝΘΕΤΟ ΧΑΡΤΕΣ 57

58 58

59 59

60 60

61 61

62 62