ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΛΙΓΝΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΥΔΡΑΥΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΛΙΓΝΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΣΧΟΝΙΤΗΣ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Β. Ζ. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΥΔΡΑΥΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΛΙΓΝΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΣΧΟΝΙΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Β. Ζ. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

3 Στους γονείς μου Γιώργο και Ελευθερία

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή έγινε στο Εργαστήριο Γενικής και Γεωργικής Υδραυλικής και Βελτιώσεων του τομέα Εγγείων Βελτιώσεων, Εδαφολογίας και Γεωργικής Μηχανικής του τμήματος Γεωπονίας του Α.Π.Θ., στα πλαίσια της πτυχιακής διατριβής που μου ανατέθηκε από τον καθηγητή κ.βασίλειο Αντωνόπουλο. Σκοπός της διατριβής είναι η μελέτη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την εξόρυξη του λιγνίτη στην περιοχή του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας (Λ.Κ.Δ.Μ.) για λογαριασμό της Δ.Ε.Η. Α.Ε. και των μεθόδων αποκατάστασης που εφαρμόζονται για τον περιορισμό τους. Λόγω της κοινής φύσης των μεθόδων εξόρυξης, πολλά από τα θέματα που αναλύονται στην συγκεκριμένη εργασία αφορούν και τα υπόλοιπα Λιγνιτικά Κέντρα όπως αυτό της Μεγαλόπολης. Η εργασία αναφέρεται στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, επικεντρώνοντας την έρευνα στις μεταβολές των υδρογεωλογικών, εδαφικών και κλιματικών παραμέτρων της συγκεκριμένης περιοχής, ενώ στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις μεθοδολογίες αποκατάστασης και στις χρήσεις της αποκατασθείσας γης μετά την εξόρυξη του λιγνίτη. Η έρευνα στηρίχθηκε στη προσωπική εμπειρία που αποκόμισα από την δίμηνη πρακτική άσκηση στον Τομέα Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η. Α.Ε. και στην χρήση στοιχείων που συγκεντρώθηκαν από δημόσιες υπηρεσίες όπως ο Τομέας Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η., Διεύθυνση Γεωργίας Κοζάνης και Φλώρινας, Ι.Γ.Μ.Ε. Κοζάνης, Κ.Ε.Π.Ε Πτολεμαϊδας Δ.Ε.Υ.Α. Κοζάνης και Πτολεμαϊδας, μετεωρολογικοί σταθμοί Πτολεμαϊδας, Κοζάνης, Αμυνταίου, Ποντοκώμης, Μεσόβουνου και Λιμνοχωρίου, από ιδιωτικά γραφεία μελετών όπως η Υ.Ε.Τ.Ο.Σ. Α.Ε και η Α.Ν.Κ.Ο. Α.Ε., καθώς επίσης και από μελέτες και εργασίες διαφόρων ερευνητών που ασχολήθηκαν με κάποια από τα θέματα που προαναφέρθηκαν. Οφείλω να ευχαριστήσω θερμά όλους τους υπαλλήλους των παραπάνω υπηρεσιών για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου προσέφεραν. Κυρίως θα ήθελα να ευχαριστήσω τους υπεύθυνους για την πρακτική μου άσκηση στο Τομέα Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η. Α.Ε. κ. Φ.Παυλουδάκη και κ. Χ.Σαχανίδη, τους κ. Α.Σπυρίδη και κα. Β.Κουτάλου της ΥΕΤΟΣ Α.Ε., την κα. Κ.Αδαμίδου του ΚΕ.ΠΕ (Κέντρο Περιβάλλοντος) Πτολεμαϊδας και τον κ. Ν.Παπαδάκη του Εργαστηρίου

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2 Υγιεινής του Ιατρικού Τμήματος Α.Π.Θ. Ειδικότερα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου κ. Βασίλειο Αντωνόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και εμπιστοσύνη που μου έδειξε καθ όλη την διάρκεια της συγκεκριμένης εργασίας καθώς και τον πατερά μου και εργοδηγό στα λιγνιτορυχεία του Πεδίου Καρδιάς, Ασχονίτη Γεώργιο για την πολύτιμη συνεισφορά του, η οποία επιτέλεσε στην πληρέστερη κατανόηση των δραστηριοτήτων στα λιγνιτορυχεία. Ασχονίτης Βασίλειος Φοιτητής του Τμήματος Γεωπονίας Τομέας Εγγείων Βελτιώσεων, Εδαφολογίας και Γεωργικής Μηχανικής

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Γεωγραφική Τοποθέτηση της περιοχής Γεωτεκτονική και στρωματογραφική περιγραφή της περιοχής Εδαφολογική περιγραφή της περιοχής Υδρολογική περιγραφή της περιοχής Κλιματική περιγραφή της υπό μελέτη περιοχής Θερμοκρασία Βροχόπτωση Μεθοδολογία συμπλήρωσης μετρήσεων βροχόπτωσης Χρήση της μεθόδου σε σταθμούς της περιοχής και αποτελέσματα Νέφωση-Ηλιοφάνεια Άνεμος Χλωρίδα της περιοχής Δημογραφικά στοιχεία της περιοχής ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ Γενικά Η παραγωγή και η εκμετάλλευση του λιγνίτη στην Ελλάδα Κοιτασματολογία και χαρακτηριστικά του λιγνίτη Ατμοηλεκτρικοί σταθμοί (Α.Η.Σ.) της περιοχής Ιστορικό των ορυχείων της περιοχής

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Δέσμευση εκτάσεων απαλλοτριώσεις Οι επιπτώσεις στο έδαφος Εδαφολογικά στοιχεία της περιοχής πριν την εξόρυξη Δραστηριότητες στα ορυχεία και επιπτώσεις στο έδαφος Εδαφολογικά στοιχεία της περιοχής μετά την εξόρυξη Κατάσταση αποθέσεων Χαρακτηριστικά των εδαφών των αποθέσεων ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Ποσοτικές επιπτώσεις επιφανειακών και υπόγειων υδάτων Επιπτώσεις στα επιφανειακά νερά Επιπτώσεις στα υπόγεια νερά Επιπτώσεις στην ποιότητα των υδάτων Ρύπανση των επιφανειακών υδάτων Ποιότητα υπόγειων υδάτων ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Μεταβολές στη θερμοκρασία Μεταβολές στη βροχόπτωση ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Επιπτώσεις στη χλωρίδα και στην πανίδα Επιπτώσεις στον άνθρωπο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ Λ.Κ.Δ.Μ Σχεδιασμός των αποθέσεων

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αποκατάσταση των γεωργικών δραστηριοτήτων και της αισθητικής των αποθέσεων Δενδροφυτεύσεις Πειραματικές καλλιέργειες Άλλες δραστηριότητες για την αποκατάσταση της αισθητικής Αντιμετώπιση των προβλημάτων στα υπόγεια και επιφανειακά νερά Αντιμετώπιση άλλων προβλημάτων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 144 ΠΑΡΑΤΗΜΑ Ι - (Κλιματικά στοιχεία της υπό μελέτη περιοχής) ΠΑΡΑΤΗΜΑ ΙΙ - (Φυσικοχημικά στοιχεία αναλύσεων σε δείγματα αποκατεστημένων εδαφών και τέφρας) ΠΑΡΑΤΗΜΑ ΙΙΙ - (Ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία επιφανειακών και υπόγειων υδάτων της υπό μελέτη περιοχής) ΠΑΡΑΤΗΜΑ ΙV - (Στοιχεία ποιότητας αέρα)

9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με το Κ.Τ.Ε.Σ.Κ. (1998) ο λιγνίτης μαζί με το λιθάνθρακα καλύπτουν το 70 % των διαθέσιμων, σε παγκόσμιο επίπεδο, συμβατικών ενεργειακών πρώτων υλών. Η συμμετοχή τους όμως στην παραγωγή ενέργειας ανέρχεται μόλις στο 34 % ενώ το ποσοστό που απομένει καλύπτεται κυρίως από πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Τα παγκόσμια, οικονομικά εκμεταλλεύσιμα, αποθέματα των λιγνιτών ανέρχονται σε 520 δις τόνους περίπου, που αντιστοιχούν σε 120 δις Τ.Ι.Π. (τόνοι ισοδύναμου πετρελαίου). Ως προς το ενεργειακό περιεχόμενο είναι της αυτής τάξεως μεγέθους με τα αποθέματα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Σημαντικά αποθέματα, της τάξεως των 25 δις περίπου, εντοπίζονται στις χώρες της Βαλκανικής. Από τη διάρθρωση των αποθεμάτων και της κατανάλωσης των ενεργειακών πρώτων υλών σε παγκόσμιο επίπεδο προκύπτει ότι, για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών, ο λιγνίτης θα παραμείνει και στο μέλλον σημαντική και απαραίτητη ενεργειακή πρώτη ύλη. Η συστηματική εκμετάλλευση του λιγνίτη στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1955, στο Αλιβέρι και μέχρι σήμερα, η αξιοποίησή του συνιστά για την Ελλάδα έναν από τους κύριους άξονες της ενεργειακής πολιτικής της. Μέχρι το 1975, η σημαντικότερη παραγωγική δραστηριότητα, η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων της περιοχής Πτολεμαϊδας, είχε ανατεθεί στην εταιρεία ΛΙ.ΠΤΟΛ (Λιγνιτορυχεία Πτολεμαϊδας), με κύριο μέτοχο τη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (Δ.Ε.Η. Α.Ε.), στην οποία η ΛΙ.ΠΤΟΛ ενσωματώθηκε πλήρως το 1975 με κυβερνητική απόφαση. Έκτοτε η Δ.Ε.Η. Α.Ε. μονοπωλεί την παραγωγή και κατανάλωση λιγνίτη. Η ιδιωτική παραγωγή περιορίζεται στην εκμετάλλευση μικρών λιγνιτωρυχείων (κυρίως στην περιοχή Φλώρινας), με ποσοστό συμμετοχής, στο σύνολο της ετήσιας παραγωγής της χώρας, έως 6 % περίπου (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). Στην περιοχή του νομού Κοζάνης και σε μικρότερο ποσοστό στο νομό Φλώρινας φιλοξενούνται τα σημαντικότερα κοιτάσματα λιγνίτη, των οποίων η εκμετάλλευση από την Δ.Ε.Η. Α.Ε., έχει επιφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη, αλλά συγχρόνως έχει συσσωρεύσει και πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα. Η αύξηση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας καθώς και η υστέρηση των προγραμμάτων

10 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 εξοικονόμησης ενέργειας, έχουν ως αποτέλεσμα την εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των λιγνιτικών αποθεμάτων. H διάνοιξη όλο και περισσότερων ορυχείων είχε ως αποτέλεσμα ο ρυθμός εξόρυξης λιγνίτη, από το 1960 έως το 1975, να διπλασιάζεται κάθε 5 χρόνια και οι λιγνιτικές μονάδες στην ευρύτερη περιοχή να φτάσουν τις 17 (Σκενδερίδης και Καριδογιάννης, 1997). Η εντατικότερη εκμετάλλευση εντοπίζεται στην λιγνιτοφόρο περιοχή Πτολεμαϊδας, η οποία παρουσιάζει και το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον λόγω της μεγάλης επιβάρυνσης από τις δραστηριότητες στα λιγνιτορυχεία. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις που περιγράφονται στη συγκεκριμένη διατριβή, αφορούν μόνο την περιοχή του Λ.Κ.Δ.Μ. αλλά όπως είναι κατανοητό, λόγω της ομοιότητας των δραστηριοτήτων εξόρυξης στο Λιγνιτικό Κέντρο Μεγαλόπολης, οι επιπτώσεις είναι παρόμοιες αλλά μικρότερου μεγέθους λόγω του μικρότερου μεγέθους των δραστηριοτήτων. Τα σημαντικότερα προβλήματα που επιφέρει η εκμετάλλευση λιγνίτη στην περιοχή του Λ.ΚΔ.Μ είναι: η δέσμευση εκτάσεων για την επέκταση των ορυχείων οι επιπτώσεις στο έδαφος η διατάραξη του ισοζυγίου και η ρύπανση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων οι επιπτώσεις στη χλωρίδα και την πανίδα η ρύπανση της ατμόσφαιρας οι επιπτώσεις στο μικροκλίμα της περιοχής η επιβάρυνση της υγείας των κατοίκων της περιοχής η μεταβολή του κοινωνικο-οικονομικού ιστού των περιοχών αυτών Σύμφωνα με τα παραπάνω και με γνώμονα την τήρηση της ισορροπίας μεταξύ οικολογίας, οικονομίας και παραγωγής, οι βασικοί στόχοι της γενικής διεύθυνσης ορυχείων, είναι ο περιορισμός στο ελάχιστο δυνατό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την εξόρυξη του λιγνίτη στα ορυχεία και η εστίαση στη συνεχή αναβάθμιση του περιβάλλοντος. Η Δ.Ε.Η. Α.Ε. κινούμενη προς αυτή την κατεύθυνση, διαμόρφωσε της αρχές περιβαλλοντικής πολιτικής της, οι οποίες είναι οι εξής :

11 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 Εναρμόνιση με τις νομοθετικές ρυθμίσεις που αφορούν το περιβάλλον. Εκπλήρωση υποχρεώσεων σε σχέση με το περιβάλλον που απορρέουν από τις δραστηριότητες της Δ.Ε.Η. Α.Ε. που πραγματοποιήθηκαν στο παρελθόν. Ανάπτυξη και διατήρηση ενός αποδοτικού και αποτελεσματικού συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης το οποίο θα στηρίζεται πάνω σ ένα χωροταξικό σχεδιασμό των προς αποκατάσταση εκτάσεων (χάρτες χρήσεων γης). Γνώση των περιβαλλοντικών συνθηκών της περιοχής. Ενίσχυση και εφαρμογή τεχνολογιών και διαδικασιών που αναπτύσσουν φιλικότητα με το περιβάλλον. Ενίσχυση της έρευνας για την καταγραφή, παρακολούθηση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της για την σωστή αντιμετώπιση των επιπτώσεων. Αποτελεσματική αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που υφίστανται από τις δραστηριότητες στα ορυχεία, με την επιλογή των κατάλληλων μεθόδων και τεχνικών αποκατάστασης καθώς επίσης και με την συστηματική εκτέλεσή τους. Προστασία της δημόσιας υγείας. Καλλιέργεια της ευαισθητοποίησης, εκπαίδευση και επιμόρφωση του προσωπικού για το περιβάλλον. Ανάπτυξη διαύλων επικοινωνίας με τις αρμόδιες αρχές, φορείς, οργανισμούς, εκπαιδευτικά ιδρύματα (Α.Ε.Ι.., Τ.Ε.Ι.) καθώς και τις τοπικές κοινωνίες. Το νομικό πλαίσιο που διέπει τον έλεγχο της βιομηχανικής δραστηριότητας ηλεκτροπαραγωγής σε σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος ανανεώνεται συνεχώς, ακολουθώντας κατά βάση τις ευρωπαϊκές οδηγίες και την διεθνή εμπειρία (Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, 1999). Κύρια σημεία της περιβαλλοντικής νομοθεσίας για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από την καύση του λιγνίτη είναι τα παρακάτω: H υποβολή Μ.Π.Ε. (Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων). Η έγκριση Π.Ο.Λ. (Περιβαλλοντικών Όρων Λειτουργίας).

12 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 Η ειδική για την λιγνιτική ηλεκτροπαραγωγή κατά περιοχές νομοθεσία. Κ.Υ.Α /2143/88 «Εφαρμογή μέτρων αντιρρύπανσης στους λιγνιτικούς σταθμούς της Δ.Ε.Η. στους Νομούς Κοζάνης και Φλώρινας και άλλες συναφείς διατάξεις για την μεταφορά και απόθεση τέφρας καθώς και την παρακολούθηση εκπομπών και μετρήσεων βαρέων μετάλλων». Η νομοθεσία περί αποκατάστασης των εδαφών. Οι δραστηριότητες που αφορούν την αποκατάσταση των περιοχών που έχουν πληγεί και συντονίζονται από τον Τομέα Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η. Α.Ε. είναι οι εξής: Μελέτη για την επιλογή των χώρων εξωτερικής απόθεσης και σχεδιασμός διάταξης, ύψους των αποθέσεων. Καθορισμός του χρονοδιαγράμματος αποδέσμευσης τελικών επιφανειών στις εξωτερικές και εσωτερικές αποθέσεις. Προσδιορισμός της ποσότητας και ποιότητας των επιφανειακών εδαφών, των χώρων εκσκαφής και απόθεσης και ταξινόμησή τους. Κοκκομετρικός έλεγχος υπερκείμενων και ενδιάμεσων στείρων υλικών. Επιλογή κατάλληλων υλικών για κάλυψη των τελικών επιφανειών των αποθέσεων, σχεδιασμός χώρων αποθήκευσης και επαναδιακίνησής τους. Μελέτη υδρολογικών στοιχείων των χώρων εκσκαφής και απόθεσης. Μελέτη βλάστησης του τοπίου της ευρύτερης περιοχής των ορυχείων, επιλογές των ειδών προς δενδροφύτευση. Έργα διαμόρφωσης των τελικών επιφανειών και πρανών των αποθέσεων. Σχεδιασμός και εκτέλεση ειδικών τεχνικών έργων (προστασία, προσπέλαση). Ολοκληρωμένη σχεδίαση του άμεσου και ευρύτερου χώρου των αποθέσεων (χάρτες χρήσεων γης). Ανάπτυξη προγράμματος εργασιών αποκατάστασης, εκμετάλλευσης και συντήρησης των νέων εκτάσεων.

13 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 10 Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η διάρθρωση της παρούσας διατριβής έχει ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια γενική περιγραφή της περιοχής εξόρυξης λιγνίτη, η οποία περιλαμβάνει υδρογεωλογικά, εδαφολογικά, κλιματικά και άλλα στοιχεία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα βροχομετρικά δεδομένα πέντε σταθμών της κοιλάδας Πτολεμαϊδας, στα οποία γίνεται και χρήση της μεθόδου των αθροιστικών καμπυλών για την συμπλήρωση ορισμένων δεδομένων που λείπουν. Στο δεύτερο κεφάλαιο δίνονται διάφορα στοιχεία για την εκμετάλλευση του λιγνίτη, τα ορυχεία και τους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς που βρίσκονται στην περιοχή. Στα επόμενα έξι κεφάλαια αναλύονται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εκμετάλλευση του λιγνίτη στην περιοχή, οι οποίες είναι οι εξής α) οι επιπτώσεις στα εδάφη, β) οι ποσοτικές και ποιοτικές επιπτώσεις των επιφανειακών και των υπόγειων υδάτων, γ) η ρύπανση της ατμόσφαιρας, δ) οι επιπτώσεις στο μικροκλίμα, ε) οι επιπτώσεις στους έμβιους οργανισμούς, στ) η μεταβολή του κοινωνικο-οικονομικού ιστού της περιοχής. Στο ένατο κεφάλαιο αναλύονται οι μεθοδολογίες αποκατάστασης και η αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων που προκύπτουν από τις δραστηριότητες στο Λ.Κ.Δ.Μ. και στο τελευταίο κεφάλαιο συνοψίζονται τα συμπεράσματα και οι προτάσεις που προέκυψαν από την μελέτη των παραπάνω θεμάτων. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στην παρούσα διατριβή γίνεται μια προσπάθεια να δοθεί μια συνολική εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στην περιοχή, σε μια περίοδο που η ρύπανση της ατμόσφαιρας και η αλόγιστη διαχείριση εδαφικών και υδάτινων πόρων αναδεικνύονται, παγκοσμίως, ως θέματα μείζονος σημασίας. Η σωστή διαχείρισή τους είναι αυτή που θα εξασφαλίσει την αειφορία των παραγωγικών συστημάτων και κυρίως αυτών της πρωτογενούς παραγωγής (γεωργία, κτηνοτροφία κ.λ.π.), διασφαλίζοντας επιπλέον και την κοινωνική σταθερότητα και ευημερία. Η μελέτη τους αποτελεί τη βάση για το ξεκίνημα μιας μεγάλης προσπάθειας επίλυσής τους, έτσι ώστε να συνεχιστούν οι δραστηριότητες στα λιγνιτορυχεία επιβαρύνοντας όσο το δυνατόν λιγότερο το περιβάλλον.

14 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 2.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση της περιοχής Οι περιοχές των ορυχείων καθώς επίσης και οι περιοχές όλων των λιγνιτοφόρων στρωμάτων είναι διάσπαρτες μέσα στην ευρύτερη λεκάνη της Πτολεμαϊδας και αποτελούν ένα πολύ μεγάλο τμήμα της. Η λεκάνη έχει μήκος περίπου 100 km και μέσο πλάτος περίπου 15 km ενώ καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του νομού Κοζάνης κι ένα μέρος του νομού Φλώρινας. Το μέσο απόλυτο υψόμετρο της είναι 600 m. Η διεύθυνσή της είναι Β.ΒΔ-Ν.ΝΑ, παράλληλη προς τον ορεογραφικό άξονα των Ελληνίδων οροσειρών. Προς τα δυτικά η λεκάνη ορίζεται από τα όρη Βέρνο (2128 m) και Άσκιο (2111 m). Στα ανατολικά ορθώνονται τα όρη Βόρας (2524 m) και Βέρμιο (2027 m). Μεταξύ Βόρα και Βερμίου αναπτύσσεται σε υψόμετρο 600 m η λίμνη της Βεγορίτιδας σαν ένα ανεξάρτητο τεκτονικό βύθισμα, περίπου κάθετο προς την κύρια διεύθυνση της μεγάλης επιμήκους λεκάνης. Οι λίμνες Ζάζαρης, Χειμαδίτιδας, Πετρών, Βεγορίτιδας αποτελούν τα βόρεια φυσικά σύνορα της λεκάνης (Παυλίδης, 1985). Στο κέντρο της λεκάνης βρίσκεται η πόλη της Πτολεμαϊδας, γύρω από την οποία βρίσκονται τα μεγαλύτερα αποθέματα λιγνίτη. Βορειότερα βρίσκονται η πόλη του Αμυνταίου και βορειοδυτικότερα η πόλη της Φλώρινας, στις οποίες υπάρχουν επίσης μεγάλα αποθέματα (Σχήμα 2.1). 2.2 Γεωτεκτονική και στρωματογραφική περιγραφή της περιοχής Η λεκάνη αναπτύσσεται κατά μήκος ενός προϋπάρχοντος συγκλίνου ανάμεσα στο μεγάλο αντίκλινο των οροσειρών Βόρα-Βερμίου και της οροσειράς του Βέρνου προς τα δυτικά. Το σύγκλινο ήταν αποτέλεσμα της προηγούμενης αλπικής δομής στην διεύθυνση του κύριου ορεογραφικού άξονα των Ελληνίδων με διεύθυνση Β.ΒΔ- Ν.ΝΑ.. Το προϋπάρχον σχήμα και τη διεύθυνση αυτή ακολούθησε και η νέα λεκάνη (Παυλίδης, 1985)(Σχήμα 2.2).

15 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 12 Σχήμα 2.1 Πολιτικός χάρτης της υπό μελέτη περιοχής (Σαπούνας, 1998)

16 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 13 Σχήμα 2.2 Γεωλογικός Νεοτεκτονικός χάρτης της υπό μελέτη περιοχής (Παυλίδης, 1985)

17 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 14 Ο σχηματισμός της μεγάλης αυτής ενδοορεινής τάφρου τοποθετείται στο τέλος της Τριτογενούς περιόδου και δημιουργήθηκε από μεγάλες διαρρήξεις ΒΔ-ΝΑ κατεύθυνσης. Κατά το Τεταρτογενές, νέες τεκτονικές κινήσεις κατατεμάχισαν τη λεκάνη δημιουργώντας ρήγματα ΒΑ-ΝΔ έως Β.ΒΔ-Ν.ΝΔ διεύθυνσης, με αποτέλεσμα να σχηματίσουν μικρότερα ταφροειδή βυθίσματα και ρηξιγενή εξάρματα (Κουκούζας κ.α.,1983). Το υπόβαθρο και τα περιθώρια της λεκάνης συνίστανται από προμεσοζωικούς και μεσοζωικούς σχηματισμούς, μεταμορφωμένους ή μη. Τα δυτικά και βόρεια σύνορα (Άσκιο και πρόβουνοι) συγκροτούνται από σύστημα παλαιοζωικώνπροπαλαιοζωικών μεταμορφωμένων πετρωμάτων (κρυσταλλοσχιστώδες υπόβαθρο Πελαγονικής ζώνης), ποικίλης πετρολογικής σύστασης (γνεύσιοι, σχιστόλιθοι, χαλαζίτες, φυλλίτες) και ποικίλου βαθμού μεταμόρφωσης (μαρμαρυγιακοί, αμφιβολιτικοί, αργιλικοί, σερικιτικοί και χλωριτικοί σχιστόλιθοι). Τα ανατολικά και νότια περιθώρια (Βέρμιο όρος και πρόβουνοι) συγκροτούνται από τους σχηματισμούς του μεσοζωικού καλύματος της Πελαγονικής ζώνης. Διακρίνονται κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι τριδικοϊουρασικής ηλικίας, σχιστοκερατόλιθοι με οφιόλιθους μεσοϊουρασικής ηλικίας, απολιθωματοφόροι ασβεστόλιθοι μέσο-ανωκρητιδικής ηλικίας σε ασυμφωνία πάνω στα προηγούμενα και η σειρά κλείνει προς τα πάνω με τον μαιστρίχτιο φλύσχη (Κουκούζας κ.α.,1979,1983). Σύμφωνα με τους Κουκούζα κ.α.,(1979, 1983), τα νεογενή λιγνιτοφόρα ιζήματα διαχωρίζονται σε δύο ορίζοντες με βάση την ηλικία, τη σύσταση και τον τύπο της λιγνιτοφορίας που φιλοξενούν. Ο κατώτερος ορίζοντας είναι ηλικίας Άνω- Μειοκαίνου-Κάτω Πλειοκαίνου, συνίσταται από άμμους λεπτόκοκκους και αργίλους ισχυρώς αμμούχους, χρώματος τεφροκίτρινου-τεφροπράσινου και φιλοξενεί λιγνιτοφορία τύπου ξυλίτη. Ο ανώτερος ορίζοντας είναι ηλικίας Άνω Πλειόκαινου, συνίσταται από εναλλαγές αργίλων αμμούχων και ασβεστούχων ως ιλυμιγών μαργών, με συχνές εμφανίσεις λεπτόκοκκων άμμων, αργιλούχων μαργών, ανθρακούχων αργίλων και φιλοξενεί λιγνιτοφορία τύπου γαιώδους λιγνίτη. Χαρακτηριστικό όλης της λεκάνης είναι οι συχνές πλευρικές μεταβάσεις του υλικού ιζηματογένεσης (μεταβάσεις από την άργιλο στην μάργα και από την άργιλο στην άμμο). Λιγνιτικά στρώματα μεταπίπτουν επίσης πλευρικώς προς χουμώδειςανθρακομιγείς αργίλους. Ο μόνος ορίζοντας που παραμένει σε έκταση σε όλη την λεκάνη είναι ο μαργαϊκός ορίζοντας με το απολίθωμα Neritina (Σχήμα 2.3 και 2.4).

18 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 15 Τα νεογενή ιζήματα σύμφωνα με τον Παυλίδη (1985), είναι σχεδόν αποκλειστικά λιμναίας προέλευσης, μάργες, άργιλοι, άμμοι κ.α., που περικλείουν τους λιγνίτες και συνοδεύονται από ποταμοχειμάρειες ή χερσαίες αποθέσεις (χαλαρά κροκαλοπαγή, άμμοι κ.α.). Κάθονται ασύμφωνα πάνω στα κρυσταλλοσχιστώδη και ασβεστολιθικά πετρώματα του υποβάθρου και η ηλικία τους τοποθετείται γενικά στο Άνω Μειόκαινο-Πλειόκαινο. Διακρίνουμε την κατώτερη σειρά, που αποτελείται από τους σχηματισμούς της Βάσης και της Βεγόρας και την ανώτερη, λιγνιτοφόρα σειρά, που την αποτελεί ο σχηματισμός Πτολεμαϊδας (Παυλίδης, 1985), (Σχήμα 2.3). Ο σχηματισμός Βάσης αρχίζει με ένα χαρακτηριστικό ορίζοντα χαλαρού γνευσιακού κροκαλοπαγούς και συνεχίζει με ερυθρά-ερυθροκίτρινα κροκαλοπαγή που έχουν αργιλούχα συνδετική ύλη. Ο σχηματισμός της Βεγόρας φιλοξενεί την λιγνιτοφορία τύπου ξυλίτη και συνίσταται από πράσινη άμμο, εναλλαγές στρωμάτων ξυλίτη, άμμου και μάργας, τέφρες μάργες της οροφής και κίτρινες αμμώδεις, απολιθωματοφόρες μάργες. Οι πηγές τροφοδότησης υλικού για τη λιμναία ιζηματογένεση των παραπάνω σχηματισμών ήταν τόσο τα κρυσταλλικά πετρώματα των δυτικών περιθωρίων της λεκάνης, όσο και τα ανθρακικά των ανατολικών. Στο σχηματισμό Πτολεμαϊδας (Σχήμα 2.3 και 2.4) διακρίνουμε την κατώτερη λιγνιτοφόρο στοιβάδα, την ενδιάμεση στείρα και την ανώτερη λιγνιτοφόρο στοιβάδα. Ο σχηματισμός Πτολεμαϊδας αποτελείται από εναλλασσόμενα στρώματα λιγνίτη, αργίλων, μαργών, άμμων, μαργαϊκών ασβεστόλιθων και όλων των ενδιάμεσων αυτών λιθολογικών τύπων. Η σειρά, το πάχος και η λιθολογία των διαφόρων στρωμάτων ποικίλει από περιοχή σε περιοχή, αλλά η γενική λιθοστρωματική εικόνα είναι η ίδια σε όλη την λεκάνη. Το πάχος των λιγνιτοφόρων στρωμάτων κυμαίνεται από m. Ο εκτεταμένος ορίζοντας λιμναίου μαργαϊκού ασβεστολίθου με πλήθος απολιθώματα Planorbis είναι χαρακτηριστικός για την ανώτερη σειρά. Στην κατώτερη σειρά διακρίνουμε δύο χαρακτηριστικούς ορίζοντες : α) τον ορίζοντα της Neritina (λεπτή τεφρή μάργα με πλήθος απολιθώματα Neritina), που βρίσκονται στα ανώτερα στρώματα της κατώτερης σειράς και β) ένα λεπτό στρώμα χαρακτηριστικής χαλαζιακής άμμου που βρίσκεται στα κατώτερα στρώματα της κατώτερης σειράς (Σχήμα 2.3 και 2.4). Σύμφωνα πάλι με τον Παυλίδη (1985), οι τεταρτογενείς αποθέσεις κάθονται ασύμφωνα πάνω στα πλειοκαινικά στρώματα λόγω τεκτονισμού του Ανώτερου

19 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 16 Σχήμα 2.3 Α) Στρωματογραφική στήλη της λεκάνης Φλώρινας Πτολεμαϊδας Αμυνταίου (Παυλίδης, 1985) Β) Στρωματογραφική στήλη του ορυχείου του Αμυνταίου (Δ.Ε.Η. Α.Ε.)

20 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 17 Αριστερά : Λιγνιτορυχείο Νότιου Πεδίου (Αναστόπουλος και Κουκούζας, 1972), Κέντρο : Κοίτασμα απόφυσης Αναργύρων (Κουκούζας κ.α., 1979), Δεξιά : Κοίτασμα Αναργύρων (Κουκούζας κ.α., 1979). Σχ.Πτ.: Σχηματισμός Πτολεμαϊδας, Α.Μ. : Ανώτερο μέλος του σχηματισμού, Ε.Μ. : Ενδιάμεσο μέλος, Κ.Μ. : Κατώτερο μέλος, Ο.Ν. : Ορίζοντας Neritina Σχήμα 2.4 Συνθετικές στρωματογραφικές στήλες του σχηματισμού Πτολεμαϊδας (Ιορδανίδης, 1998). Πλειοκαίνου-Κ.Πλειστόκαινου και των αλλαγών στις κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Η προέλευσή τους είναι λιμνοδελταϊκή, ποταμοχειμάρεια και χερσαία. Τα εκτεταμένα κροκαλοπαγή, παλαιοτεταρτογενούς ηλικίας έχουν λιμνοδελταϊκή προέλευση, ενώ οι υπόλοιπες υπερκείμενες τεταρτογενείς αποθέσεις έχουν ηπειρώτικη προέλευση (ποταμοχειμάρεια, καθαρά χερσαία, πλευρικά ριπίδια και λατυποπαγή). Οι Κουκούζας κ.α., (1979, 1983) παρατηρούν ότι κατά την διάρκεια του Πλειστόκαινου και μετά την πλήρωση της λεκάνης από νεογενή λιγνιτοφόρα και μη ιζήματα, εκδηλώθηκε έντονος τεκτονισμός που είχε σαν αποτέλεσμα την ανύψωση και καταβύθιση τμημάτων της λεκάνης. Δημιουργήθηκαν με αυτό τον τρόπο καθώς και με την βοήθεια της διαβρώσεως, λοφοσειρές, κοιλάδες, ρέματα και χείμαρροι που

21 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 18 με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε ποτάμια που μετέφεραν το υλικό διάβρωσης και αποσάθρωσης των προϋπάρχοντων ιζημάτων. Γενικά, οι τεταρτογενείς αποθέσεις διακρίνονται σε δύο σχηματισμούς, το σχηματισμό Προαστίου και Περδίκα (Σχήμα 2.3). Ο σχηματισμός Προαστίου συνίσταται από ένα σύστημα ποταμοχειμμάριων αποθέσεων που αποτελείται από εναλλαγές χαλαρών κροκαλοπαγών και άμμων με κόκκινη άργιλο, τις οποίες καλύπτουν σε ασυμφωνία με τους υποκείμενους νεογενείς σχηματισμούς. Ο σχηματισμός Περδίκα αποτελείται από ενστρώσεις λεπτόκοκκης άμμου και εναλλαγές ενστρώσεων αμμούχου αργίλου και μάργας, καθώς και από φακοειδείς ενστρώσεις ψηφιδοπαγών και χαλαρών κροκαλοπαγών με κροκάλες μικρού μεγέθους. Και σε αυτή την περίπτωση οι τεταρτογενείς αποθέσεις κάθονται ασύμφωνα πάνω στα πλειοκαινικά στρώματα λόγω τεκτονισμού του Ανώτερου Πλειοκαίνου- Κ.Πλειστόκαινου και των αλλαγών στις κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Η προέλευσή τους είναι λιμνοδελταϊκή, ποταμοχειμάρεια και χερσαία. Τα εκτεταμένα κροκαλοπαγή, παλαιοτεταρτογενούς ηλικίας έχουν λιμνοδελταϊκή προέλευση, ενώ οι υπόλοιπες υπερκείμενες τεταρτογενείς αποθέσεις έχουν ηπειρωτική προέλευση (ποταμοχειμάρεια, καθαρά χερσαία, πλευρικά ριπίδια και λατυποπαγή). 2.3 Εδαφολογική περιγραφή της περιοχής Με βάση τα δεδομένα επιτόπιων παρατηρήσεων των εδαφών από μελέτη της υδρολογικής λεκάνης Βεγορίτιδας (Χωραφάς, 1957), η εδαφολογική συγκρότηση της περιοχής (Σχήμα 2.5), σε γενικές γραμμές είναι: Ι. Εδάφη με μεγάλο ποσοστό (CaCO 3 ) Σχηματισμοί που περιέχουν σε μεγάλο ποσοστό ανθρακικό ασβέστιο (CaCO 3 ) και κορεσμένες ένώσεις. Οι σχηματισμοί αυτοί εμφανίζουν ευνοϊκές συνθήκες διαπερατότητας και εφόσον έχουν σημαντικό πάχος, είναι υδατοϊκανοί και μπορούν να συντηρήσουν αξιόλογη βλάστηση. Στην κατηγορία των εδαφών αυτών συναντούμε τις ακόλουθες υποπεριπτώσεις : Αβαθή και ημιβαθή χουμικοανθρακικά εδάφη σε ανάμειξη με ερυθρογαίες Η έκτασή τους ανέρχεται σε στρ. δηλαδή το 42% της λεκάνης. Τα

22 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 19 Σχήμα 2.5. Εδαφολογικός χάρτης της υπό μελέτη περιοχής (Χωραφάς Ν.,1957)

23 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 20 εδάφη αυτά αναπτύσσονται κυρίως σε περιοχές με σημαντικές κλίσεις όπου το φαινόμενο της διάβρωσης είναι έντονο. Το πάχος τους είναι σχετικά μικρό ενώ παρουσιάζουν σημαντική περιεκτικότητα σε σκελετικά υλικά. Ανοιχτόχρωμα χαλικώδη, ημιβαθή χουμικοανθρακικά εδάφη Η έκτασή τους ανέρχεται σε στρ. δηλαδή το 25% της λεκάνης. Οι κλίσεις που παρουσιάζουν είναι σαφώς μικρότερες από την προηγούμενη κατηγορία. Οι σχηματισμοί αυτοί έχουν σημαντικό πάχος και είναι αρκετά γόνιμοι. Βαθειά σκοτεινόχρωμα χουμικά και βαθειά φαιά και σκοτεινόφαια εδάφη Η έκτασή τους ανέρχεται σε στρ. δηλαδή το 19% της λεκάνης. Οι σχηματισμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν τα πιο παραγωγικά εδάφη στην περιοχή. Είναι εδάφη πηλώδη, αμμοπηλώδη και αργιλοπηλώδη με μεγάλη υδατοϊκανότητα και περιεκτικότητα σε υγρασία. ΙΙ. Εδάφη με μικρό ποσοστό ή καθόλου (CaCO 3 ) Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα αβαθή και ημιβαθή χαλικώδη, καστανόχρωμα δασικά εδάφη και η έκτασή τους υπολογίζεται σε στρ., δηλαδή το 10% της λεκάνης. Τα εδάφη αυτά είναι πολύ ευπαθή στη διάβρωση και συναντώνται στις περιοχές με πολύ έντονες κλίσεις. ΙΙΙ. Σχηματισμοί γεωτυρφώδεις Η κατηγορία αυτή οφείλει το σχηματισμό της στην υπερβολική υγρασία και στη δράση αναερόβιων παραγόντων. Κύριο γνώρισμα τους είναι η μεγάλη περιεκτικότητα σε τύρφη και διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες τα σκοτεινόχρωμα ελώδη εδάφη ( στρ.) και τα σκοτεινόχρωμα αλατούχα εδάφη ( στρ.) τα οποία αποτελούν το 4% της λεκάνης. 2.4 Υδρολογική περιγραφή της περιοχής Σύμφωνα με τους Αντωνόπουλο κ.α., (1996) και Σαπουνά, (1998) η υπό εξέταση περιοχή ανήκει στην ευρύτερη υδρολογική λεκάνη της Πτολεμαϊδας, με φυσικό αποδέκτη την λίμνη Βεγορίτιδα, στην οποία καταλήγει μεγάλο μέρος της επιφανειακής και υπόγειας υδάτινης απορροής (Σχήμα 2.6 και 2.7).

24 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 21 Σχήμα 2.6 Όρια λεκανών και υπολεκανών της ευρύτερης υδρολογικής λεκάνης Πτολεμαϊδας

25 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 22 Σχήμα 2.7 Καρστικός υπόγειος υδροφορέας της υδρολογικής λεκάνης Πτολεμαϊδας

26 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 23 Η συνολική λεκάνη απορροής καταλαμβάνει έκταση Km 2 και περιλαμβάνει τις υπολεκάνες Πτολεμαϊδας, Σαριγκιόλ, Βεγορίτιδας, Χειμαδίτιδας και Πετρών (Σχήμα 2.6). Η υπόγεια αποστράγγιση γίνεται μέσω καρστικών αγωγών, οι οποίοι αποτελούν τον καρστικό υδροφορέα με τον οποίο επικοινωνεί η λίμνη (Σχήμα 2.7). Το υπόλοιπο τμήμα της υδρολογικής λεκάνης αποστραγγίζεται επιφανειακά μέσω μιας σειράς μικρών ποταμών και ρεμάτων όπως ο ποταμός Εορδαίος ή Σουλού και τα ρέματα Φαραγγίου, Ζέρβης και Παναγίτσας (Σχήμα 2.6). Ο ποταμός Εορδαίος ή Σουλού εκβάλει στο νότιο τμήμα της λίμνης Βεγορίτιδας και αποτελεί τον κύριο αποδέκτη της επιφανειακής απορροής της υπολεκάνης Πτολεμαϊδας και του αποξηραμένου έλους Σαριγκιόλ. Νότια της Πτολεμαϊδας η Δ.Ε.Η. Α.Ε. έχει κατασκευάσει φράγμα-δεξαμενή στο οποίο συλλέγεται νερό για χρήση από τους Α.Η.Σ. (ατμοηλεκτρικούς σταθμούς) της περιοχής. Το ρέμα Φαραγγιού συλλέγει νερό από το δυτικό τμήμα του όρους Βέρμιο και καταλήγει στη νότια πλευρά της λίμνης κοντά στο χωριό Φαράγγι. Τα ρέματα Ζέρβης και Παναγίτσας βρίσκονται στη βορειοανατολική πλευρά της λίμνης και τροφοδοτούνται από το νότιο τμήμα του όρους Βόρας. Το 1995 στο ρέμα Παναγίτσας, ανάντη του ομώνυμου χωριού, κατασκευάστηκαν τρεις ταμιευτήρες νερού με σκοπό να συλλέγεται το νερό κατά τους χειμερινούς μήνες και να χρησιμοποιείται για άρδευση καλλιεργειών. Οι ταμιευτήρες λειτουργούν με υπερχείλιση δηλαδή πρώτα συλλέγεται το νερό στον πρώτο από τα ανάντη ταμιευτήρα και όταν υπερχειλίσει τροφοδοτείται ο επόμενος (Σχήμα 2.6). Σημαντικό έργο αποτελεί η τεχνητή σήραγγα της λίμνης Πετρών μέσω της οποίας τα πλεονάζοντα νερά της διοχετεύονται στη λίμνη Βεγορίτιδα. Το μεγαλύτερο τμήμα της είναι υπόγειο, ενώ κοντά στη λίμνη Βεγορίτιδα η ροή του νερού είναι επιφανειακή. Η ποσότητα του νερού που διοχετεύεται ρυθμίζεται με θυρόφραγμα. Η συνεχής λειτουργία της σήραγγας σταμάτησε το 1989 όταν το υψόμετρο της λίμνης Πετρών έπεσε στα 570,72 m δηλαδή κάτω από το υψόμετρο της σήραγγας. Από τότε η επικοινωνία των δύο λιμνών γίνεται μόνο μέσω του καρστικού υδροφορέα και όταν οι έντονες βροχοπτώσεις τύχει να ανυψώσουν την στάθμη της λίμνης πάνω από τα 570,72 m. Στην υδρολογική υπολεκάνη Πτολεμαϊδας, δυτικά του χωριού Περδίκας, κατασκευάστηκε από τη Δ.Ε.Η. Α.Ε. φράγμα με σκοπό να συλλέγεται το νερό του χειμάρρου Τσιρόγκα. Ο χείμαρρος διοχέτευε το νερό στο ποταμό Εορδαίο και

27 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 24 συνεπώς έμμεσα εμπλούτιζε και τη λίμνη Βεγορίτιδα. Με τη κατασκευή του φράγματος, ξεκίνησε ο έμμεσος εμπλουτισμός του υπόγειου καρστικού υδροφορέα, μέσω των διαρροών από τον πυθμένα του φράγματος. Οι ποσότητες νερού με τις οποίες εμπλουτίζεται ο καρστικός υδροφορέας δεν είναι σταθερές αλλά εξαρτώνται από το πιεζομετρικό ύψος στην περιοχή του φράγματος και συνεπώς από την ποσότητα που συλλέγει ο χείμαρρος από τη λεκάνη απορροής του. Η υπολεκάνη της λίμνης Χειμαδίτιδας, βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της κύριας υδρολογικής λεκάνης και συνδέεται έμμεσα με την λίμνη Πετρών μέσω του ποταμού του Αμυνταίου ο οποίος λειτουργεί περισσότερο ως κανάλι αποστράγγισης της περιοχής της λίμνης Χειμαδίτιδας κι έχει σχετικά μικρή παροχή. 2.5 Κλιματική περιγραφή της υπό μελέτη περιοχής Οι κλιματολογικές συνθήκες της εξεταζόμενης περιοχής, διερευνήθηκαν με τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από μετεωρολογικούς σταθμούς που βρίσκονται στην υπό εξέταση περιοχή (Πίνακας 2.1)(Παράρτημα Ι - Ι.1 έως Ι.11). Άλλοι σταθμοί δεν χρησιμοποιήθηκαν γιατί τα στοιχεία τους κρίθηκαν ανεπαρκή για τον σκοπό της συγκεκριμένης εργασίας. Πολλές από τις μετρήσεις στις περιόδους που αναγράφονται στον Πίνακα 2.1 συμπληρώθηκαν σύμφωνα με την μέθοδο που περιγράφεται στην υποενότητα Πίνακας 2.1 Μετεωρολογικοί σταθμοί που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα εργασία και οι περίοδοι των μηνιαίων μετρήσεων βροχής και θερμοκρασίας. ΣΤΑΘΜΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΜΗΝΙΑΙΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΒΡΟΧΗΣ* ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΑΜΥΝΤΑΙΟΥ ΛΙΜΝΟΧΩΡΙΟΥ ΣΤΑΘΜΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΗΝΙΑΙΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ *Οι περίοδοι των βροχοπτώσεων είναι οι διευρυμένες περίοδοι με την συμπλήρωση των μετρήσεων σύμφωνα με την μέθοδο που αναλύεται παρακάτω

28 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 25 Στην υπό μελέτη περιοχή επικρατεί το ημίξηρο, μεσογειακό κλίμα, που χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή μιας θερμής ξηρής με μία ψυχρή υγρή περίοδο (Φλόκας, 1997). Τα επιμέρους χαρακτηριστικά του μικροκλίματος της περιοχής, έχουν ως εξής : Θερμοκρασία Η εξεταζόμενη περιοχή ανήκει στα ψυχρότερα τμήματα της Ελληνικής Χερσονήσου. Ο λόγος που έχουμε τόσο χαμηλές θερμοκρασίες το χειμώνα, οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων είναι και τα βόρεια ψυχρά ρεύματα, τα οποία δημιουργούνται με την επέκταση του Σιβηρικού Αντικυκλώνα στη Βαλκανική, με την επέκταση του Αντικυκλώνα των Αζορών στην Κεντρική Ευρώπη και με κινητούς αντικυκλώνες κατά τους χειμερινούς μήνες. Άλλοι παράγοντες είναι ο αποκλεισμός από περιβαλλόμενες οροσειρές όπως του Βερμίου, των Πιερίων και του Ολύμπου, η επίδραση του Αιγαίου Πελάγους καθώς επίσης και οι καθοδικοί άνεμοι οι οποίοι δημιουργούνται συνήθως κατά τις αίθριες νύχτες του χειμώνα και της άνοιξης από τα χιονισμένα βουνά προς τα πεδινά. Κατά τους χειμερινούς μήνες, η θερμοκρασία πέφτει κάτω από τους 0 ο C, σε ποσοστό % των ημερών των μηνών αυτών. Αντίθετα το καλοκαίρι η θερμοκρασία είναι ανάλογη με της Νότιας Ελλάδας με τιμές που μπορεί να υπερβούν τους 40 ο C. Τέτοιες θερμοκρασίες παρατηρούνται τόσο στα πεδινά όσο και στις πλαγιές των βουνών με μικρό υψόμετρο. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το ετήσιο θερμοκρασιακό εύρος είναι μεγάλο με αποτέλεσμα το κλίμα να χαρακτηρίζεται ηπειρωτικό (Σπυρίδης κ.α., 2000). Ο σταθμός της Πτολεμαϊδας, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της υδρολογικής λεκάνης και των δραστηριοτήτων του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας (Λ.Κ.Δ.Μ.), δίνει τις αντιπροσωπευτικότερες μετρήσεις θερμοκρασίας (Παράρτημα Ι - Ι.10) για την υπό μελέτη περιοχή (Πίνακας 2.2 και Σχήμα 2.8) Βροχόπτωση Η κατανομή των βροχοπτώσεων μέσα στην υδρολογική λεκάνη εξαρτάται από το υψόμετρο και το γ.πλάτος. Οι μέγιστες ετήσιες βροχοπτώσεις σημειώνονται στις βόρειες περιοχές της υδρολογικής λεκάνης με μείωση όσο κινούμαστε νότια και σε περιοχές προς τις πλαγιές των βουνών που δημιουργούν την λεκάνη (Σπυρίδης κ.α.,

29 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ). Κατά τους μήνες Οκτώβριο Δεκέμβριο παρατηρούνται οι μεγαλύτερες τιμές των μέσων κατακρημνισμάτων με τιμές που κυμαίνονται από mm, ενώ οι μικρότερες παρατηρούνται κατά τους μήνες Ιούλιο Αύγουστο με τιμές mm. Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής κυμαίνεται μεταξύ mm. Στα χαμηλότερα τμήματα της περιοχής, οι μέσες ετήσιες δεν ξεπερνούν τα 600 mm, ενώ στα ορεινά μπορεί να φτάσουν και τα 800 mm (ΑΝ.ΚΟ Α.Ε., 1997). Επιπλέον, η σχετική υγρασία κατά την ψυχρή - υγρή περίοδο κυμαίνεται μεταξύ %, ενώ κατά την ξηρή - θερμή περίοδο μειώνεται στα %. Η μέγιστη μηνιαία εξάτμιση παρατηρείται κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο και ανέρχεται σε mm (ΑΝ.ΚΟ Α.Ε., 1997). Ο σταθμός της Πτολεμαϊδας, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της υδρολογικής λεκάνης και των δραστηριοτήτων του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας (Λ.Κ.Δ.Μ.), δίνει τις αντιπροσωπευτικότερες μετρήσεις βροχόπτωσης για την υπό μελέτη περιοχή (Πίνακας 2.2 και Σχήμα 2.8) Πίνακας 2.2 Ελάχιστες, μέσες και μέγιστες τιμές βροχόπτωσης (για την περίοδο ) και θερμοκρασίας (για την περίοδο ) του μετεωρολογικού σταθμού Πτολεμαϊδας. Σταθμός Πτολεμαϊδας ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ (mm) ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΕΣ ( Ο C) Μήνες Ελάχιστη Μέση Μέγιστη Ελάχιστη Μέση Μέγιστη Ιανουάριος 0,0 36,2 123,0-4,4 1,5 5,2 Φεβρουάριος 0,0 39,1 156,0-4,6 3,2 8,2 Μάρτιος 0,0 49,5 297,1 0,0 6,3 10,0 Απρίλιος 0,7 41,9 124,0 6,5 10,8 14,8 Μάιος 0,1 52,9 137,1 10,5 15,5 21,1 Ιούνιος 3,5 38,7 133,4 15,6 19,8 23,1 Ιούλιος 0,0 35,2 136,0 18,6 22,5 25,8 Αύγουστος 0,0 25,6 90,7 18,1 22,1 27,1 Σεπτέμβριος 0,0 33,7 135,8 14,9 18,6 28,3 Οκτώβριος 0,0 56,1 167,0 6,8 12,6 16,9 Νοέμβριος 6,5 63,5 215,4-0,1 7,5 11,4 Δεκέμβριος 0,0 44,7 155,1-2,9 3,0 7,6 Mέση ετήσια 0,9 43,1 159,2 6,6 11,9 17,0

30 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 27 Βροχόπτωση mm 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 Θερμοκρασία ο C 0,00 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ mm 36,22 39,05 49,50 41,90 52,85 38,73 35,15 25,63 33,67 56,11 63,52 44,68 ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ 0C 1,5 3,2 6,3 10,8 15,5 19,8 22,5 22,1 18,64 12,6 7,5 3,0 0,0 Σχήμα 2.8 Ομβροθερμικό διάγραμμα Πτολεμαϊδας Μεθοδολογία συμπλήρωσης μετρήσεων βροχόπτωσης Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για την συμπλήρωση των μετρήσεων που λείπουν από τα μηνιαία δελτία βροχόπτωσης, βασίζεται στον συσχετισμό των αθροιστικών βροχοπτώσεων μεταξύ δύο σταθμών οι οποίοι βρίσκονται σε κοντινή απόσταση και κάτω από τις ίδιες συνθήκες οι οποίες επηρεάζουν την βροχόπτωση (π.χ. τοπογραφικό ανάγλυφο, γειτνίαση με υδάτινο περιβάλλον κλπ.)(παπαμιχαήλ, 2001, Γιάννιου, 1998, Μπαλτάς, 2004). Η μεθοδολογία απαιτεί την χρήση του προγράμματος EXCEL και περιγράφεται με το παρακάτω παράδειγμα. Έστω ότι από το σταθμό Κοζάνης λείπουν οι μετρήσεις βροχόπτωσης για κάθε Δεκέμβριο από το 1965 έως 1968 και οι προηγούμενες μετρήσεις που έχουμε είναι από το 1951 έως 1964 (Σχήμα 2.9 Στήλη 1). Ο κοντινότερος σταθμός που βρίσκεται στην περιοχή και έχει όλες τις μετρήσεις Δεκεμβρίου για την περίοδο , είναι ο σταθμός της Ποντοκώμης ακολουθούνται είναι τα εξής: (Σχήμα 2.9 Στήλη 3). Τα βήματα που

31 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 28 Δημιουργούμε τις στήλες με την αθροιστική βροχόπτωση για τον κάθε σταθμό όπως φαίνονται στις στήλες (2) και (4), για την Κοζάνη από το 1951 έως το 1964 και για την Ποντοκώμη από το αντίστοιχα, του Πίνακα 2.3. Στη συνέχεια για τις τιμές αθροιστικής βροχόπτωσης της Κοζάνης και της Πτολεμαϊδας (στήλες 2 και 4, Πίνακας 2.3), δημιουργούμε το γράφημα (διπλή αθροιστική καμπύλη) που προσδιορίζει την γραμμική συσχέτιση μεταξύ τους και τον συντελεστή συσχέτισης R 2 (Σχήμα 2.9) Πίνακας 2.3 Εμφάνιση των τιμών των αθροιστικών βροχοπτώσεων των δύο σταθμών ΠONTΟΚΩΜΗ ΠONTΟΚΩΜΗ KOZΑΝΗ KOZΑΝΗ ΕΤΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (3) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ (4) ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (1) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ (2) ,9 10,9 9,9 9, ,2 117,1 116,7 126, ,0 156,1 17,2 143, ,2 233,3 32,4 176, ,0 235,3 3,7 179, ,0 264,3 15,3 195, ,0 363,3 50,6 245, ,2 430,5 53,8 299, ,1 485,6 59, ,1 625,7 118,1 477, ,9 666,6 54,8 531, ,3 699,9 19,3 551, ,2 797,1 81,2 632, ,7 887,8 87,9 720, ,0 927, ,1 1011, ,2 1092, ,8 1216,9

32 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΚΟΖΑΝΗΣ (mm) y = 0,7863x - 3,4305 R 2 = 0, ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ (mm) Σχήμα 2.9 Διπλή αθροιστική καμπύλη βροχόπτωσης με γραμμική συσχέτιση και συντελεστή συσχέτισης R 2 για τις αθροιστικές βροχοπτώσεις των σταθμών Ποντοκώμης και Κοζάνης. Ο συντελεστής συσχέτισης R 2 είναι 0,9899, γεγονός που δηλώνει ότι υπάρχει πολύ καλή συσχέτιση μεταξύ των δύο σταθμών για το μήνα Δεκέμβριο. Η εξίσωση της γραμμικής συσχέτισης εκφράζει την σχέση της αθροιστικής βροχόπτωσης (y) του σταθμού της Κοζάνης με την αθροιστική βροχόπτωση (x) του σταθμού της Ποντοκώμης. Επομένως χρησιμοποιώντας την εξίσωση y = 0,7863x-3,4305, υπολογίζω με δεδομένη την αθροιστική βροχόπτωση των ετών του σταθμού της Ποντοκώμης, την αθροιστική βροχόπτωση των ίδιων ετών του σταθμού Κοζάνης (τιμές με γκρι χρώμα, στήλη (2) Πίνακας 2.4). Η διαφορά της αθροιστικής βροχόπτωσης από την τιμή του προηγούμενου έτους καταγράφει το ύψος βροχής που έπεσε τον συγκεκριμένο μήνα για κάθε έτος. Με τον τρόπο αυτό συμπληρώνεται η στήλη (1) του Πίνακα 2.4 (κίτρινο χρώμα).

33 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 30 Πίνακας 2.4 Εμφάνιση των τιμών της αθροιστικής βροχόπτωσης του σταθμού Κοζάνης και των τιμών που έλειπαν από το 1965 έως το 1968 ΠONTΟΚΩΜΗ ΠONTΟΚΩΜΗ KOZΑΝΗ KOZΑΝΗ ΕΤΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (3) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ (4) ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (1) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ (2) ,9 10,9 9,9 9, ,2 117,1 116,7 126, ,0 156,1 17,2 143, ,2 233,3 32,4 176, ,0 235,3 3,7 179, ,0 264,3 15,3 195, ,0 363,3 50,6 245, ,2 430,5 53,8 299, ,1 485,6 59, ,1 625,7 118,1 477, ,9 666,6 54,8 531, ,3 699,9 19,3 551, ,2 797,1 81,2 632, ,7 887,8 87,9 720, ,0 927,8 5,8 726, ,1 1011,9 66,1 792, ,2 1092,1 63,1 855, ,8 1216,9 98,1 953,4 Επειδή η πρώτη διορθωμένη τιμή (Στήλη (1), έτος 1965 Πίνακας 2.4) είναι πολύ μικρή σε σχέση με τις υπόλοιπες και μπορεί να οφείλεται σε σφάλμα προηγούμενων τιμών στο σταθμό Ποντοκώμης, επαναπροσδιορίζεται αφού διορθώσουμε την τελευταία τιμή της αθροιστικής βροχόπτωσης του σταθμού Κοζάνης (έτος 1964, Στήλη (2), γκρι χρώμα Πίνακας 2.5) σύμφωνα με την εξίσωση. Έτσι προκύπτει η νέα διορθωμένη τιμή (Στήλη (1), έτος 1965, κίτρινο χρώμα Πίνακας 2.5) για το σταθμό Κοζάνης.

34 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 31 Πίνακας 2.5 Διόρθωση της τιμής της αθροιστικής βροχόπτωσης του σταθμού Κοζάνης για το έτος 1964 και της τιμής βροχόπτωσης για το έτος 1965 ΠONTΟΚΩΜΗ ΠONTΟΚΩΜΗ KOZΑΝΗ KOZΑΝΗ ΕΤΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (3) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ (4) ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ (1) ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ (2) ,9 10,9 9,9 9, ,2 117,1 116,7 126, ,0 156,1 17,2 143, ,2 233,3 32,4 176, ,0 235,3 3,7 179, ,0 264,3 15,3 195, ,0 363,3 50,6 245, ,2 430,5 53,8 299, ,1 485,6 59, ,1 625,7 118,1 477, ,9 666,6 54,8 531, ,3 699,9 19,3 551, ,2 797,1 81,2 632, ,7 887,8 87,9 694, ,0 927,8 31,5 726, ,1 1011,9 66,1 792, ,2 1092,1 63,1 855, ,8 1216,9 98,1 953, Χρήση της μεθόδου σε σταθμούς της περιοχής και αποτελέσματα Από την υπό εξέταση περιοχή, επιλέχθηκαν οι πέντε σημαντικότεροι μετεωρολογικοί σταθμοί, οι οποίοι βρίσκονται και στις περιοχές που διεξάγονται οι δραστηριότητες του Λ.Κ.Δ.Μ. (Πίνακας 2.1). Για την εξαγωγή καλύτερων αποτελεσμάτων θεωρήθηκε ότι λόγω του τοπογραφικού ανάγλυφου και άλλων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών (π.χ. γειτνίαση με λίμνες), οι σταθμοί της Πτολεμαϊδας Ποντοκώμης Κοζάνης και οι σταθμοί Αμυνταίου Λιμνοχωρίου βρίσκονται αντίστοιχα κάτω από κοινές συνθήκες και μπορούν να συνδυαστούν οι μετρήσεις τους (Σχήμα 2.10).

35 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 32 Σχήμα 2.10 Χάρτης με τους πέντε μετεωρολογικούς σταθμούς που χρησιμοποιήθηκαν

36 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 33 Σταθμός Ποντοκώμης Βρίσκεται στα νότια του Δυτικού Πεδίου και δυτικά του Νότιου Πεδίου και απέχει σχεδόν ίση απόσταση (περίπου Κm) αντίστοιχα, από τους σταθμούς της Πτολεμαϊδας και της Κοζάνης. Οι μετρήσεις του αφορούν την περίοδο και προέρχονται από στοιχεία που επεξεργάστηκε ο Παπαζαφειρίου (1966) για την περίοδο και από την Υ.Ε.Κ.Ε για την περίοδο Για την συμπλήρωση των μετρήσεων που λείπουν στο σταθμό Ποντοκώμης, χρησιμοποιήθηκε ο σταθμός της Πτολεμαϊδας, ο οποίος είναι πλήρης για τις μετρήσεις που απαιτούνται κι όχι ο σταθμός Κοζάνης ο οποίος παρουσιάζει κενό στις μετρήσεις για την περίοδο Οι διπλές μηνιαίες αθροιστικές καμπύλες βροχόπτωσης (Παράρτημα Ι-Ι.2) για τους δύο σταθμούς έδειξαν ότι υπάρχει πολύ καλή συσχέτιση, η οποία φαίνεται και από τον συντελεστή συσχέτισης R 2, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ 0,9325 0,999. Οι τιμές που συμπληρώθηκαν φαίνονται στο Παράρτημα Ι-Ι.1 με κίτρινο χρώμα. Από τα πλήρη στοιχεία για την περίοδο (Παράρτημα Ι-Ι.1), προκύπτει ότι το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης της περιόδου είναι 583,3 mm (Σχήμα 2.11) και το μέσο μηνιαίο ύψος είναι 48,6 mm (Σχήμα 2.12), με μέγιστο μηνιαίο ύψος βροχόπτωσης το μήνα Νοέμβριο και ελάχιστο το μήνα Αύγουστο. Η διακύμανση των μέσων, μεγίστων και ελαχίστων μηνιαίων βροχοπτώσεων και της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Αύγουστος) για την περίοδο ανά έτος φαίνονται στα Σχήματα 2.13 και 2.14 αντίστοιχα. Βροχόπτωση (mm) 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,3 200,0 ΕΤΗΣΙΟ 100,0 ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ 0, Έτος Σχήμα 2.11 Διακύμανση της ετήσιας βροχόπτωσης και μέσο ετήσιο της βροχόπτωσης την περίοδο για το σταθμό Ποντοκώμης

37 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 34 Βροχόπτωση (mm) 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,6 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Σχήμα 2.12 Μέσα ύψη βροχής για κάθε μήνα και ο μέσος όρος αυτών για την περίοδο για τον σταθμό Ποντοκώμης Βροχόπτωση (mm) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΑΧ Μ.Ο ΜΙΝ 0, Έτος Σχήμα 2.13 Μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες βροχοπτώσεις ανά έτος την περίοδο για το σταθμό Ποντοκώμης Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΕ ΑΥΓ Έτος Σχήμα 2.14 Διακύμανση της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Αύγουστος) για την περίοδο για το σταθμό Ποντοκώμης

38 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 35 Σταθμός Πτολεμαϊδας Βρίσκεται βορειοδυτικά του Κύριου Πεδίου και απέχει περίπου Κm και Κm από τους σταθμούς της Ποντοκώμης και της Κοζάνης αντίστοιχα. Οι μετρήσεις του αφορούν την περίοδο και προέρχονται από στοιχεία που επεξεργάστηκε ο Παπαζαφειρίου (1966) για την περίοδο και από το ΥΠ.ΓΕ για την περίοδο Στις μηνιαίες μετρήσεις που αφορούν το σταθμό Πτολεμαϊδας λείπουν στοιχεία μετά το Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ο σταθμός της Ποντοκώμης, ο οποίος είναι πλήρης για τις μετρήσεις που απαιτούνται για τα έτη Οι διπλές μηνιαίες αθροιστικές καμπύλες βροχόπτωσης (Παράρτημα Ι-Ι.4) για τους δύο σταθμούς έδειξαν ότι υπάρχει πολύ καλή συσχέτιση, η οποία φαίνεται και από τον συντελεστή συσχέτισης R 2, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ 0,9853 0,999. Οι τιμές που συμπληρώθηκαν φαίνονται στο Παράρτημα Ι-Ι.3 με κίτρινο χρώμα. Από τα πλήρη στοιχεία για την περίοδο (Παράρτημα Ι-Ι.3), προκύπτει ότι το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης της περιόδου είναι 517 mm (Σχήμα 2.15) και το μέσο μηνιαίο ύψος είναι 43,1 mm (Σχήμα 2.16), με μέγιστο μηνιαίο ύψος βροχόπτωσης το μήνα Νοέμβριο και ελάχιστο το μήνα Αύγουστο. Η διακύμανση των μέσων, μεγίστων και ελαχίστων μηνιαίων βροχοπτώσεων και της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Αύγουστος) για την περίοδο ανά έτος φαίνονται στα Σχήματα 2.17 και 2.18 αντίστοιχα. Βροχόπτωση (mm) 1000,0 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ , Έτος Σχήμα 2.15 Διακύμανση της ετήσιας βροχόπτωσης και μέσο ετήσιο της βροχόπτωσης την περίοδο για το σταθμό Πτολεμαϊδας

39 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 36 ΠΕΡΙΟΔΟΣ Βροχόπτωση (mm) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες 43,1 Σχήμα 2.16 Μέσα ύψη βροχής για κάθε μήνα και ο μέσος όρος αυτών για την περίοδο για τον σταθμό Πτολεμαϊδας ΠΕΡΙΟΔΟΣ Βροχόπτωση (mm) 400,0 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΜΑΧ M.Ο MIN 0, Έτος Σχήμα 2.17 Μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες βροχοπτώσεις ανά έτος την περίοδο για το σταθμό Πτολεμαϊδας Βροχόπτωση (mm) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΕ ΑΥΓ 0, Έτος Σχήμα 2.18 Διακύμανση της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Αύγουστος) για την περίοδο για το σταθμό Πτολεμαϊδας

40 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 37 Σταθμός Κοζάνης Βρίσκεται νότια των Πεδίων Πτολεμαϊδας και απέχει περίπου Κm και Κm από τους σταθμούς της Ποντοκώμης και της Πτολεμαϊδας αντίστοιχα. Οι μετρήσεις του αφορούν την περίοδο και προέρχονται από στοιχεία που επεξεργάστηκε ο Παπαζαφειρίου (1966) για την περίοδο και από το ΥΠ.ΓΕ για την περίοδο Για την συμπλήρωση των μετρήσεων που λείπουν στο σταθμό Κοζάνης χρησιμοποιήθηκε ο σταθμός της Ποντοκώμης για όλους τους μήνες εκτός του Ιουλίου. Το μήνα Ιούλιο παρουσιάζεται πρόβλημα στην εφαρμογή της μεθόδου, λόγω της μεγάλης διαφοράς βροχόπτωσης για τα έτη στο σταθμό Ποντοκώμης, με αποτέλεσμα η μέθοδος να δίνει μεγάλες τιμές που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ο σταθμός της Πτολεμαίδας για τις μετρήσεις Ιουλίου. Οι διπλές μηνιαίες αθροιστικές καμπύλες βροχόπτωσης (Παράρτημα Ι-Ι.6) για τους τρεις σταθμούς έδειξαν ότι υπάρχει πολύ καλή συσχέτιση, η οποία φαίνεται και από τον συντελεστή συσχέτισης R 2, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ 0,9702 0,9989. Οι τιμές που συμπληρώθηκαν φαίνονται στο Παράρτημα Ι-Ι.5 με κίτρινο χρώμα. Από τα πλήρη στοιχεία για την περίοδο (Παράρτημα Ι-Ι.5), προκύπτει ότι το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης της περιόδου είναι 549,3 mm (Σχήμα 2.19) και το μέσο μηνιαίο ύψος είναι 45,8 mm (Σχήμα 2.20), με μέγιστο μηνιαίο ύψος βροχόπτωσης το μήνα Νοέμβριο και ελάχιστο το μήνα Σεπτέμβριο. Η διακύμανση των μέσων, μεγίστων και ελαχίστων μηνιαίων βροχοπτώσεων και της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Σεπτέμβριος) για την περίοδο ανά έτος φαίνονται στα Σχήματα 2.21 και 2.22 αντίστοιχα. Βροχόπτωση (mm) 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 ETHΣΙΟ ΜΕΣΟ ETHΣΙΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ , Έτος Σχήμα 2.19 Διακύμανση της ετήσιας βροχόπτωσης και μέσο ετήσιο της βροχόπτωσης την περίοδο για το σταθμό Κοζάνης

41 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 38 Βροχόπτωση (mm) 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,8 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Σχήμα 2.20 Μέσα ύψη βροχής για κάθε μήνα και ο μέσος όρος αυτών για την περίοδο για τον σταθμό Κοζάνης 300,0 250,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΑΧ Μ.Ο ΜΙΝ Βροχόπτωση (mm) 200,0 150,0 100,0 50,0 0, Έτος Σχήμα 2.21 Μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες βροχοπτώσεις ανά έτος την περίοδο για το σταθμό Κοζάνης Βροχόπτωση (mm) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΕ ΣΕΠ 0, Έτος Σχήμα 2.22 Διακύμανση της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Σεπτέμβριος) για την περίοδο για το σταθμό Κοζάνης

42 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 39 Σταθμός Αμυνταίου Βρίσκεται βορειοδυτικά του Πεδίου Αμυνταίου και απέχει περίπου Κm από το σταθμό του Λιμνοχωρίου. Οι μετρήσεις του αφορούν την περίοδο και προέρχονται από την Υ.Ε.Β.Ν.. Στις μηνιαίες μετρήσεις που αφορούν το σταθμό δεν λείπουν στοιχεία, αλλά δεν μπορούν να συνεχιστούν για τα επόμενα χρόνια γιατί για το σταθμό Λιμνοχωρίου δεν υπάρχουν μετρήσεις μετά το έτος Από τα πλήρη στοιχεία για την περίοδο (Παράρτημα Ι-Ι.7), προκύπτει ότι το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης της περιόδου είναι 408,3 mm (Σχήμα 2.23) και το μέσο μηνιαίο ύψος είναι 34 mm (Σχήμα 2.24), με μέγιστο μηνιαίο ύψος βροχόπτωσης το μήνα Νοέμβριο και ελάχιστο το μήνα Φεβρουάριο. Στο σταθμό Αμυνταίου, όπως και στους γειτονικούς σταθμούς, οι καλοκαιρινοί μήνες παρουσιάζουν τις μικρότερες βροχοπτώσεις. Το γεγονός όμως ότι ο πιο ξηρός μήνας είναι ο Φεβρουάριος, οφείλεται στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες που σημειώνονται στην περιοχή το μήνα αυτό. Η διακύμανση των μέσων, μεγίστων και ελαχίστων μηνιαίων βροχοπτώσεων και της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Φεβρουαριος) για την περίοδο ανά έτος, φαίνονται στα Σχήματα 2.25 και 2.26 αντίστοιχα. Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,0 700,0 600,0 500,0 400,0 408,3 300,0 200,0 ΕΤΗΣΙΟ 100,0 ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ 0, Έτος Σχήμα 2.23 Διακύμανση της ετήσιας βροχόπτωσης και μέσο ετήσιο της βροχόπτωσης την περίοδο για το σταθμό Αμυνταίου

43 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 40 60,0 Περίοδος Βροχόπτωση (mm) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 34,0 0,0 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΙΑ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Σχήμα 2.24 Μέσα ύψη βροχής για κάθε μήνα και ο μέσος όρος αυτών για την περίοδο για τον σταθμό Αμυνταίου Βροχόπτωση (mm) 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ MAX M.O MIN 0, Έτος Σχήμα 2.25 Μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες βροχοπτώσεις ανά έτος την περίοδο για το σταθμό Αμυνταίου Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,0 180,0 ΝΟΕ 160,0 ΦΕΒ 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, Έτος Σχήμα 2.26 Διακύμανση της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Φεβρουάριος) για την περίοδο για το σταθμό Αμυνταίου

44 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 41 Σταθμός Λιμνοχωρίου Βρίσκεται δυτικά του Πεδίου Αμυνταίου και απέχει περίπου Κm από το σταθμό του Αμυνταίου. Οι μετρήσεις του αφορούν την περίοδο και προέρχονται από στοιχεία που επεξεργάστηκε ο Παπαζαφειρίου (1966) για την περίοδο και από το ΥΠ.ΓΕ για την περίοδο Στις μηνιαίες μετρήσεις που αφορούν το σταθμό Λιμνοχωρίου δεν υπάρχουν στοιχεία μετά το έτος Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ο σταθμός της Αμυνταίου, ο οποίος είναι πλήρης για τις μετρήσεις που απαιτούνται. Οι διπλές μηνιαίες αθροιστικές καμπύλες βροχόπτωσης (Παράρτημα Ι-Ι.9) για τους δύο σταθμούς έδειξαν ότι υπάρχει πολύ καλή συσχέτιση, η οποία φαίνεται και από τον συντελεστή συσχέτισης R 2, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ 0,9723 0,9945. Οι τιμές που συμπληρώθηκαν φαίνονται στο Παράρτημα Ι-Ι.8 με κίτρινο χρώμα. Από τα πλήρη στοιχεία για την περίοδο (Παράρτημα Ι-Ι.8), προκύπτει ότι το μέσο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης της περιόδου είναι 523 mm (Σχήμα 2.27) και το μέσο μηνιαίο ύψος είναι 42,8 mm (Σχήμα 2.28), με μέγιστο μηνιαίο ύψος βροχόπτωσης το μήνα Νοέμβριο και ελάχιστο το μήνα Ιούνιο. Η διακύμανση των μέσων, μεγίστων και ελαχίστων μηνιαίων βροχοπτώσεων και της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Ιούνιος) για την περίοδο ανά έτος φαίνονται στα Σχήματα 2.29 και 2.30 αντίστοιχα. 800,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,0 Βροχόπτωση (mm) 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 ΕΤΗΣΙΟ MEΣΟ ΕΤΗΣΙΟ 523, Έτος Σχήμα 2.27 Διακύμανση της ετήσιας βροχόπτωσης και μέσο ετήσιο της βροχόπτωσης την περίοδο για το σταθμό Λιμνοχωρίου

45 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 42 80,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ Βροχόπτωση (mm) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 42,8 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ MAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Σχήμα 2.28 Μέσα ύψη βροχής για κάθε μήνα και ο μέσος όρος αυτών για την περίοδο για τον σταθμό Λιμνοχωρίου Βροχόπτωση (mm) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ MAX M.O MIN 0, Έτος Σχήμα 2.29 Μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες βροχοπτώσεις ανά έτος την περίοδο για το σταθμό Λιμνοχωρίου Βροχόπτωση (mm) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΟΕ ΙΟΥΝ 0, Έτος Σχήμα 2.30 Διακύμανση της βροχόπτωσης του πιο βροχερού μήνα (Νοέμβριος) και του πιο ξηρού μήνα (Ιούνιος) για την περίοδο για το σταθμό Λιμνοχωρίου

46 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 43 Συσχέτιση ετήσιων βροχοπτώσεων Όπως προαναφέραμε οι σταθμοί Ποντοκώμης Πτολεμαϊδας Κοζάνης παρουσιάζουν συσχέτιση στις μετρήσεις βροχόπτωσης, όπως επίσης και οι σταθμοί Αμυνταίου-Λιμνοχωρίου, λόγω της κοντινής απόστασης μεταξύ τους και της ομοιότητας των συνθηκών που επηρεάζουν την βροχόπτωση. Αφού συμπληρώθηκαν οι μετρήσεις, δημιουργήθηκαν και οι διπλές αθροιστικές καμπύλες ετήσιας βροχόπτωσης ανά ζεύγη σταθμών, οι οποίες έχουν ως εξής: Περιοχή Ποντοκώμης Πτολεμαϊδας Κοζάνης 1.) Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Πτολεμαϊδας Ποντοκώμης με συντελεστή συσχέτισης R 2 = 0,9982 (Σχήμα 2.31). 2.) Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Πτολεμαϊδας Κοζάνης με συντελεστή συσχέτισης R 2 = 0,9964 (Σχήμα 2.32). 3.) Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Ποντοκώμης Κοζάνης με συντελεστή συσχέτισης R 2 = 0,9985 (Σχήμα 2.33). Περιοχή Αμυνταίου Λιμνοχωρίου 4.) Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Αμυνταίου Λιμνοχωρίου με συντελεστή συσχέτισης R 2 = 0,9982 (Σχήμα 2.34). Παρατηρούμε ότι η συσχέτιση της ετήσιας βροχόπτωσης μεταξύ των σταθμών που επιλέχθηκαν δεν είναι μικρότερη από την τιμή 0,9964, γεγονός που επιβεβαιώνει την ορθότητα με την οποία διεξάχθηκαν οι προηγούμενες διαδικασίες, είτε για την επιλογή ζευγαριών για την δημιουργία διπλών αθροιστικών καμπυλών μηνιαίας βροχόπτωσης είτε για την συμπλήρωση μετρήσεων.

47 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ (mm) y = 0,9183x - 329,12 R 2 = 0, ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ (mm) Σχήμα 2.31 Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Πτολεμαϊδας Ποντοκώμης ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ (mm) y = 0,9691x + 120,68 R 2 = 0, ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ. ΒΡΟΧ. ΚΟΖΑΝΗΣ (mm) Σχήμα 2.32 Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Πτολεμαϊδας Κοζάνης

48 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 45 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΕΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ (mm) y = 1,0554x + 487,99 R 2 = 0, ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΚΟΖΑΝΗΣ (mm) Σχήμα 2.33 Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Ποντοκώμης Κοζάνης ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΛΙΜΝΟΧΩΡΙΟΥ (mm) y = 1,2791x - 159,18 R 2 = 0, ΕΤΗΣΙΑ ΑΘΡΟΙΣΤ.ΒΡΟΧ. ΑΜΥΝΤΑΙΟΥ (mm) Σχήμα 2.34 Διπλή αθροιστική καμπύλη ετήσιας βροχόπτωσης Αμυνταίου Λιμνοχωρίου

49 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Νέφωση-Ηλιοφάνεια Η νέφωση στην Ελλάδα αυξάνει κατά κανόνα, καθώς κινούμαστε προς το Βορά και από τα παράλια προς την ενδοχώρα. Το μέγιστο της νέφωσης παρατηρείται συνεπώς στο βόρειο εσωτερικό τμήμα της χώρας, στο οποίο βοηθάει η συμπύκνωση των υδρατμών των πνεόντων ανέμων πάνω στις μεγάλες οροσειρές. Η υπό μελέτη περιοχή βρίσκεται πλησίον της εισχωρούσας από Βορά γλώσσας μέγιστης νέφωσης, η οποία καλύπτει την οροσειρά της Πίνδου. Η μέση ετήσια νέφωση κυμαίνεται μεταξύ 4-6,5 %. Η μεγαλύτερη νέφωση εμφανίζεται το Δεκέμβριο και το Φεβρουάριο, ενώ η μικρότερη τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Τον Ιανουάριο έχουμε μια μείωση της νέφωσης, μεταξύ των δύο μεγίστων του Δεκεμβρίου και του Φεβρουαρίου. Η μείωση αυτή οφείλεται στην επέκταση του Σιβηρικού Αντικυκλώνα, γνωστή με το όνομα Ηπειρωτικός άξονας του Weichoff, η οποία δημιουργεί και τις γνωστές αλκυονίδες μέρες (Σπυρίδης κ.α., 2000). Η ηλιοφάνεια ακολουθεί ετήσια πορεία αντίθετη της νέφωσης, είναι δηλαδή μεγάλη κατά το θέρος και μικρή το χειμώνα. Ο μέσος ετήσιος αριθμός ωρών ηλιοφάνειας στην περιοχή κυμαίνεται μεταξύ Κατά τους αντιπροσωπευτικούς μήνες του Ιανουαρίου, Απριλίου, Ιουλίου και Οκτωβρίου ο μέσος αριθμός ωρών ηλιοφάνειας είναι αντίστοιχα , , , Τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια από όλους τους μήνες παρουσιάζει ο Ιούλιος και τη μικρότερη ο Δεκέμβριος (Σπυρίδης κ.α., 2000) Άνεμος Είναι γενικά αποδεκτό ότι μεγαλύτερη συχνότητα στην περιοχή, παρουσιάζουν οι βόρειοι και μετά οι νότιοι άνεμοι. Στο γεγονός αυτό συντελεί η διαμόρφωση του ανάγλυφου της συγκεκριμένης περιοχής η οποία βρίσκεται εγκλωβισμένη μεταξύ υψηλών σχετικά οροσειρών με κατεύθυνση περίπου Βορά-Νότου. Συγκεκριμένα στο σταθμό της Κοζάνης, η οποία βρίσκεται στο νότιο τμήμα του οροπεδίου εντός του οποίου βρίσκεται η εξεταζόμενη περιοχή, από το Σεπτέμβριο και μέχρι και τον Απρίλιο, επικρατούν και οι βόρειοι και οι νότιοι άνεμοι ενώ από τον

50 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 47 Μάιο μέχρι και τον Αύγουστο κυρίως οι βόρειοι. Μεγάλης έντασης άνεμος είναι επίσης και ο τοπικός νοτιοδυτικός άνεμος (Σπυρίδης κ.α., 2000). Η μέση ταχύτητα ανέμου, για τον σταθμό Κοζάνης, είναι γύρω στα 4,2 Km/h (Παράρτημα Ι Πίνακας Ι.11). 2.6 Χλωρίδα της περιοχής Σύμφωνα με τους Σπυρίδη κ.α., (2000) και από στοιχεία της Δ.Ε.Η. Α.Ε., τα σημαντικότερα φυτά που απαντώται στην περιοχή ανήκουν στα παρακάτω γένη: Fraxinus (μηλιάδι, φράξος), Ulmus (φτελιά), Facus (οξιά), Abies (ελάτη), Picea (ερυθροελάτη), Pinus (Πεύκη), Betula (Σημύδα), Acer (σφένδαμος,) Juniperus (άρκευθος, κέδρος), Populus (καβάκι), Alnus (Σκλήθρο), Corylus (φουντουκιά), Juglans (καρυδιά), Castanea (καστανιά), Hedera (κισσός), Sphagnum (σφάγνο), Drypteris (δρυπτέρις), Caprinus (γαύρος), Salix (σάλυξ ή πορφυρά), Querqus (δρυς ή πλατύφυλλος, πουρνάρι), Platanus (δρυς ή ευθύφλοιος), Prunus (πλατάνι), Pirus (αγριομηλιά), Graminae, Cyperaceae, Rubiaceae κλπ. 2.7 Δημογραφικά στοιχεία της περιοχής Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών και των Νομαρχιών Κοζάνης και Φλώρινας, τα κυριότερα αστικά κέντρα της υπό μελέτη περιοχής είναι οι πόλεις της Κοζάνης, Πτολεμαϊδας, Αμυνταίου και Φλώρινας, οι οποίες σύμφωνα με το νόμο Καποδίστρια, αποτελούν τους ομώνυμους δήμους με τους προσκείμενους σε αυτούς οικισμούς. Ακριβή στοιχεία για τους τρεις παραπάνω δήμους δίνονται στον Πίνακα 2.6. Στην ευρύτερη περιοχή των δύο τμημάτων του νομού Κοζάνης και Φλώρινας υπάρχουν συνολικά 123 οικισμοί, ενώ δραστηριοποιούνται πάνω από επιχειρήσεις με απασχολούμενο εργατικό δυναμικό πάνω από άτομα. Οι κλάδοι στους οποίους απασχολούνται είναι η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Δ.Ε.Η. Α.Ε.), εμπόριο, βιομηχανία, γουνοποιία και οικοδομικές δραστηριότητες.

51 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 48 Πίνακας 2.6 Δημογραφικά στοιχεία των κυριότερων δήμων της υπό μελέτη περιοχής Δήμος Πτολεμαϊδας Κοζάνης Πληθυσμός Kάτοικοι ανά km Εκταση (στρεμ.) Δημοτικά διαμερίσματα Οικισμοί Πτολεμαϊδα, Δροσερό, Ασβεστόπετρα, Καρδιά, Πεντάβρυσος, Κόμανος, Μαυροπηγή, Περδίκας, Ολυμπιάδα, Προάστιο, Πτελεώνας,Γαλάτεια Κοζάνη, Αλωνάκια, Κοίλα, Ν.Χαραυγή, Νικίτη, Λευκόβρυση, Λευκοπηγή, Λυγερή, Πρωτοχώρι, Άργιλλος, Καρυδίτσα, Ν.Νικόπολη, Οινόη, Πετρανά, Φτελιά, Ανθότοπος, Καλαμιά,Εξοχή,Μεταμόρφωση, Ξυρολίμνη,Βατερό Δήμος Αμυνταίου Φλώρινας Πληθυσμός Kάτοικοι ανά km Εκταση (στρεμ.) Δημοτικά διαμερίσματα Οικισμοί Αμύνταιο, Αγ.Παντελεήμωνας, Κέλλη, Κλειδί, Πέτρες, Ξυνό νερό, Φανός, Ροδόνα Φλώρινα, Κορυφή, Μεσονήσι, Άλωνα, Αρμενοχώρι, Πρώτη, Τρίβουνο, Σκοπιά

52 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 3.1 Γενικά Η επιλογή της αξιοποίησης των λιγνιτικών κοιτασμάτων αποδείχτηκε για την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας, εκ του αποτελέσματος, θετική. Τα πλεονεκτήματα της επιλογής αυτής είναι: η ασφάλεια διάθεσης του καυσίμου η δυνατότητα πρόβλεψης της διαμόρφωσης της τιμής του στο μέλλον η δημιουργία θέσεων εργασίας και, η αναπτυξιακή διάσταση, περιφερειακού χαρακτήρα, των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την παραγωγή και τη χρήση του λιγνίτη. Εύλογο είναι, η διατήρηση της ανταγωνιστικότητας του καυσίμου αυτού, να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της ελληνικής ενεργειακής πολιτικής, ιδιαίτερα σήμερα που δέχεται ισχυρές πιέσεις από άλλα εισαγόμενα καύσιμα (κυρίως το φυσικό αέριο και το λιθάνθρακα). Το κόστος του λιγνίτη επηρεάζεται σημαντικά από τα επιβαλλόμενα μέτρα για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και η ενδεχόμενη επιβολή του ενεργειακού φόρου, είναι δυνατόν να οδηγήσει στη σοβαρή εξασθένιση της θέσης του στην ενεργειακή αγορά, αν δεν καταβληθούν σοβαρές προσπάθειες για την ουσιαστική βελτίωση των μεθόδων εκμετάλλευσης και αξιοποίησής του. Ανησυχητικό είναι το γεγονός που παρατηρείται τελευταία, ο λιγνίτης να χάνει βαθμιαία σε αποδοχή, σε ένα διαρκώς διευρυνόμενο κύκλο του πληθυσμού της χώρας. Η ελληνική Κυβέρνηση, για να αντιμετωπίσει την τάση αυτή, επέβαλε πρόσφατα τη διάθεση ενός ποσοστού επί της αξίας της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας (ενεργειακός πόρος, 0,4 %) για την ενίσχυση της ανάπτυξης των περιοχών στις οποίες παράγεται ο λιγνίτης. Η διάθεση των κεφαλαίων αυτών μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα αποτελεσματική, μόνον εφόσον κατανοηθεί η αναγκαιότητα της ποιοτικής αναβάθμισης των υποδομών στις περιοχές αυτές και δε θεωρηθούν ως αντιστάθμισμα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η διάκριση αυτή είναι σημαντική,

53 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 50 διότι θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις επιλογές που θα γίνουν κατά τη διάθεση των κεφαλαίων και την τελική ωφέλεια που θα προκύψει από την αξιοποίησή τους (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). 3.2 Η παραγωγή και η εκμετάλλευση του λιγνίτη στην Ελλάδα Tα βέβαια γεωλογικά αποθέματα λιγνίτη της Ελλάδας (Σχήμα 3.1), υπολογίζονται σήμερα σε 6,8 δις τόνους, εκ των οποίων τα 4 δις τόνοι είναι εκμεταλλεύσιμα (Καβουρίδης, 1997). Τα μεγαλύτερα αποθέματα βρίσκονται στις περιοχές Κοζάνη - Πτολεμαϊδα - Φλώρινα, με υπολογισμένο απόθεμα 2,5 δις τόνους, στην περιοχή της Δράμας με απόθεμα 900 εκ. τόνους και στην περιοχή Ελασσόνας με 150 εκ. τόνους. Επίσης στην Πελοπόννησο, περιοχή Μεγαλόπολης, υπάρχει λιγνιτικό κοίτασμα με απόθεμα 300 εκ. τόνους (Σχήμα 3.2). Οι κύριες, εν ενεργεία, δραστηριότητες εκμετάλλευσης λιγνίτη βρίσκονται στους νομούς Κοζάνης, Φλώρινας και Αρκαδίας. Σχήμα 3.1 Εξέλιξη βεβαιωμένων αποθεμάτων στον ελλαδικό χώρο (Καβουρίδης, 1997) H παραγωγή του λιγνίτη στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από μια αυξητική τάση, η οποία συνεχίζεται, σχεδόν αδιάλειπτα μέχρι σήμερα, κατατάσσοντας την χώρα μας

54 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 51 στη 2 η θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την Γερμανία και στην 5 η θέση παγκοσμίως. Η ετήσια παραγωγή λιγνίτη στην Ελλάδα προβλέπεται να πλησιάσει, το έτος 2005, τα 65,0 εκατομμύρια τόνους (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). Κατά τη δεκαετία , η συμμετοχή του λιγνίτη στη συνολική κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας (η θερμική ενέργεια που παράγεται από τον λιγνίτη Σχήμα 3.2 Κατανομή των εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων λιγνίτη που καταναλώθηκαν και που απομένουν στον ελλαδικό χώρο θεωρείται πρωτογενής ενέργεια), αφού παρουσίασε μια αισθητή αύξηση το 1988, παραμένει έκτοτε σχεδόν σταθερή, παρά την αύξηση της κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας κατά το διάστημα κατά 16,5% (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998), (Σχήμα 3.3). Το 1995, το 72% της καθαρής παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα, προήλθε από λιγνιτικούς ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, από το οποίο το 80% της συνολικής παραγωγής προήλθε από τα λιγνιτωρυχεία της Δυτικής Μακεδονίας και το

55 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 52 Σχήμα 3.3 Συμμετοχή του λιγνίτη στην πρωτογενή κατανάλωση ενέργειας (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998) Σχήμα 3.4 Παραγωγή λιγνίτη στην Ελλάδα (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998)

56 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 53 υπόλοιπο 20% περίπου, από τα λιγνιτωρυχεία της Μεγαλόπολης. Την ίδια χρονιά, η παραγωγή των ιδιωτικών λιγνιτωρυχείων ήταν περίπου 2 εκατομμύρια τόνοι ή 3,5% της συνολικής παραγωγής λιγνίτη (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998), (Σχήμα 3.4). Με τα σημερινά τεχνικό-οικονομικά δεδομένα τα κοιτάσματα που είναι κατάλληλα για ενεργειακή εκμετάλλευση, ανέρχονται σε περίπου 4 δις τόνους και ισοδυναμούν με 550 εκ. τόνους πετρελαίου. Με τον προγραμματιζόμενο ρυθμό κατανάλωσης υπολογίζεται ότι στο μέλλον, τα αποθέματα αυτά επαρκούν για περισσότερο από 50 χρόνια. Μέχρι σήμερα οι ποσότητες λιγνίτη που εξορύχθηκαν και καταναλώθηκαν δεν ξεπερνούν τους 1000 Mt (κάτω από το 25% των συνολικών αποθεμάτων) και αντιστοιχούν μέχρι στιγμής σε εξοικονόμηση συναλλάγματος πάνω από 12 δις. ευρώ. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τη χαμηλή τιμή της λιγνιτικής kwh σε σχέση με των άλλων καυσίμων, καθιστά το λιγνίτη σε εθνικό καύσιμο υψηλής ανταγωνιστικότητας (Σχήμα 3.5, Καβουρίδης, 1997). Εκτός από λιγνίτη η Ελλάδα διαθέτει και ένα μεγάλο κοίτασμα Τύρφης στην περιοχή των Φιλίππων (Ανατολική Μακεδονία). Τα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα στο κοίτασμα αυτό εκτιμώνται σε 4 δις κυβικά μέτρα και ισοδυναμούν περίπου με 125 εκ. τόνους πετρελαίου. Σχήμα 3.5 Κόστος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από συμβατικά καύσιμα (Καβουρίδης, 1997)

57 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ Κοιτασματολογία και χαρακτηριστικά του λιγνίτη Οι λιγνίτες ανήκουν στις στερεές ορυκτές καύσιμες ύλες με τη γενική ονομασία γαιάνθρακες και προήλθαν από φυτικά υπολείμματα μέσω μιας σειράς διεργασιών ενανθράκωσης. Οι διεργασίες αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό των φυτικών υπολειμμάτων σε άνθρακα. Η μετατροπή των φυτών σε τύρφη και η μετάβαση από την τύρφη (αρχικό στάδιο ενανθράκωσης) στον ανθρακίτη (τελικό στάδιο ενανθράκωσης) είναι συνάρτηση της επίδρασης του χρόνου, της θερμοκρασίας και της πίεσης. Η αύξηση του βαθμού ενανθράκωσης επηρεάζει τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των γαιανθράκων. Οι λιγνίτες σχηματίστηκαν κατά τα πρώτα στάδια της ενανθράκωσης αμέσως μετά την τύρφη. Για το σχηματισμό ενός κυβικού μέτρου λιγνίτη, έχει υπολογισθεί ότι απαιτείται χρονικό διάστημα 1000 έως 4000 ετών. Το θερμιδικό περιεχόμενο των λιγνιτών είναι από 3 έως 7 φορές μικρότερο από το θερμιδικό περιεχόμενο του λιθάνθρακα και 5 έως 10 φορές μικρότερο από αυτό του πετρελαίου. Κατάλληλες συνθήκες για το σχηματισμό λιγνιτών στον ελλαδικό χώρο συνέτρεξαν, κατά περιόδους και κατά περιοχές, από τις αρχές του καινοζωικού αιώνα μέχρι τους πρόσφατους γεωλογικούς χρόνους. Η κύρια φάση λιγνιτογένεσης συμπίπτει με την Νεοτριτογενή και Τεταρτογενή γεωλογική περίοδο. Τα σημαντικότερα κοιτάσματα λιγνίτη αναπτύχθηκαν σε αβαθείς λίμνες και έλη κλειστών ενδοηπειρωτικών λεκανών. Κύριο χαρακτηριστικό των κοιτασμάτων είναι ο έντονος τεκτονισμός. Οι λιγνίτες του Λιγνιτικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας σχηματίστηκαν κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης χρονικής περιόδου (10 εκατομμύρια χρόνια περίπου) και εκτιμάται ότι οι διεργασίες τελείωσαν πριν 1 εκατομμύριο χρόνια. Η ευρύτερη λεκάνη Μοναστηρίου, Φλώρινας, Αμυνταίου, Πτολεμαϊδας, Κοζάνης και Σερβίων καλύπτονταν την εποχή εκείνη από αβαθείς λίμνες και έλη. Οι κλιματολογικές συνθήκες ευνόησαν τη μεγάλη βλάστηση υδροχαρή φυτών (βρύα, καλάμια, κλπ) σε διάφορες θέσεις της λεκάνης. Με το χρόνο τα φυτά αυτά συγκεντρώθηκαν σε μεγάλες ποσότητες στον πυθμένα των λιμνών. Στη συνέχεια τη βλάστηση, κάλυπταν γαιώδη υλικά. Έτσι οι οργανικές ύλες των φυτών, ευρισκόμενες υπό πίεση και με την

58 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 55 επίδραση διαφόρων μικροοργανισμών, μετατράπηκαν με το χρόνο σε στρώματα λιγνίτη. Αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές και τέλος πάνω από τα νεώτερα στρώματα λιγνίτη επικάθισαν άλλα γαιώδη υλικά, τα λεγόμενα «υπερκείμενα». Έτσι προέκυψαν λιγνιτικά κοιτάσματα μορφής Zebra.Το πάχος των υπερκειμένων υλικών κυμαίνεται από 12 μέχρι 230 μέτρα για τα Ορυχεία που βρίσκονται σε λειτουργία στην περιοχή Πτολεμαϊδας. Τα υλικά αυτά είναι, συνήθως άμμος, αμμοχάλικα, μαλακός ασβεστόλιθος και άργιλος. Αλλά και το κοίτασμα του λιγνίτη δεν είναι ενιαίο διότι μέσα στο κοίτασμα αυτό υπάρχουν λεπτά στρώματα από τα γαιώδη υλικά και τα οποία επειδή βρίσκονται μεταξύ των λιγνιτικών στρωμάτων, ονομάζονται «ενδιάμεσα». Το μέσο πάχος των απολήψιμων στρωμάτων λιγνίτη ανέρχεται σε 2 μέτρα περίπου, ο αριθμός των οποίων κυμαίνεται από 20 έως 30. Γενικά η ποιότητα των ελληνικών λιγνιτών είναι χαμηλή. Η θερμογόνος δύναμη κυμαίνεται από kcal/kg στις περιοχές Μεγαλόπολης, Αμυνταίου και Δράμας, από kcal/kg στην περιοχή Πτολεμαϊδας και στις περιοχές Φλώρινας και Ελασσόνας. Σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα των λιγνιτών της χώρας μας είναι η χαμηλή περιεκτικότητα σε καύσιμο θείο (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). 3.4 Ατμοηλεκτρικοί σταθμοί (Α.Η.Σ.) της περιοχής Α.Η.Σ. Καρδιάς Ο Α.Η.Σ. Καρδιάς βρίσκεται στο 12ο χλμ. του Εθνικού δρόμου Κοζάνης - Πτολεμαΐδας, σε υψόμετρο 674 μέτρων. Τροφοδοτείται με λιγνίτη από τον τομέα 6 του ΛΚΠ-Α με ταινιόδρομους μήκους 6 χλμ. Η κατανάλωση του σε λιγνίτη, ανέρχεται ετησίως σε 15 εκατομμύρια τόνους περίπου. Η λειτουργία του απαιτεί ημερησίως m 3 νερού, τα οποία και αντλούνται από την λίμνη του Πολυφύτου (Εικ 3.1). Α.Η.Σ. Πτολεμαΐδας Ο Α.Η.Σ. Πτολεμαΐδας είναι ο πρώτος λιγνιτικός σταθμός παραγωγής της Δ.Ε.Η. Α.Ε. στο βόρειο σύστημα. Βρίσκεται στο 22 ο χιλιόμετρο του εθνικού δρόμου

59 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 56 Κοζάνης Πτολεμαΐδας, σε υψόμετρο 624 μέτρων. Ένα μέρος της παραγόμενης τέφρας από τον σταθμό αυτό μεταφέρεται με συρμούς στο χώρο απόθεσης ενώ ένα άλλο μέρος παραλαμβάνεται από σιλοφόρα οχήματα τσιμεντοβιομηχανιών προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σαν αδρανής πρώτη ύλη. Από τον σταθμό αυτό θερμαίνεται η πόλη της Πτολεμαΐδας μέσω του δικτύου τηλεθέρμανσης (Εικ 3.2). Α.Η.Σ. Αγίου Δημητρίου Ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο 20ο χλμ. του Εθνικού δρόμου Κοζάνης- Θεσσαλονίκης σε υψόμετρο 678 μέτρων. Τροφοδοτείται με λιγνίτη που μεταφέρεται από το ορυχείο Νότιου Πεδίου μέσω ταινιόδρομων, μήκους 20 χλμ. Η κατανάλωση του, σε λιγνίτη, ανέρχεται ετησίως σε 20,2 εκατομμύρια τόνους περίπου. Η λειτουργία του απαιτεί ημερησίως m 3 νερού, τα οποία και αντλούνται από την λίμνη του Πολυφύτου. Από το Σταθμό αυτό θερμαίνεται η πόλη της Κοζάνης αφού στην πόλη έχει εγκατασταθεί και λειτουργεί δίκτυο τηλεθέρμανσης (Εικ 3.3). Α.Η.Σ. Αμυνταίου -Φιλώτα Ο Α.Η.Σ. Αμυνταίου- Φιλώτα έγινε για να αξιοποιηθεί το πιο φτωχό σε θερμογόνο δύναμη κοίτασμα της περιοχής, που είναι του ορυχείου Αμυνταίου. Βρίσκεται στο 12ο χλμ. του Εθνικού δρόμου Πτολεμαΐδας - Φλώρινας σε υψόμετρο 660 μέτρων. Για εμπλουτισμό του καυσίμου του χρησιμοποιεί σε μικρό ποσοστό λιγνίτες από τα ιδιωτικά ορυχεία Βεύης και Αχλάδας (Εικ 3.4). Α.Η.Σ. Μελίτης -Αχλάδας Βρίσκεται βόρειοανατολικά της Φλώρινας και είναι ο πιο καινούριος ατμοηλεκτρικός σταθμός της περιοχής. Είναι απόλυτα προσαρμοσμένος στις αυστηρές περιβαλλοντικές απαιτήσεις τις ελληνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας αφού έχουν ληφθεί υπόψη όλα τα απαιτούμενα μέτρα για τον περιορισμό των επιπτώσεων στο περιβάλλον και την λειτουργία του. Διαθέτει μία μονάδα ισχύος 330 MW και έχει την υποδομή για την κατασκευή ακόμη μία ανάλογης ισχύος. Η κατασκευή του δεν έχει ολοκληρωθεί πλήρως (Εικ 3.5). Στο Παράρτημα ΙV ΙV.6 δίνονται πληροφορίες για τον αριθμό των λιγνιτικών μονάδων του κάθε σταθμού και την ισχύ τους και στο Σχήμα 3.6 η θέση τους.

60 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 57 Εικ 3.1 Α.Η.Σ. Καρδιάς Εικ 3.2 Α.Η.Σ. Πτολεμαΐδας Εικ 3.3 ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου Εικ 3.4 ΑΗΣ Αμυνταίου-Φιλώτα Εικ 3.5 Α.Η.Σ. Μελίτης -Αχλάδας

61 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 58 Σχήμα 3.6 Περιοχή της Πτολεμαϊδας Αμυνταίου στη Δυτ. Μακεδονία με τους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς.

62 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ Ιστορικό των ορυχείων της περιοχής Μετά τον πόλεμο, όταν το ενεργειακό πρόβλημα της χώρας ζητούσε λύση, το κρατικό και ιδιωτικό ενδιαφέρον στράφηκε προς τη θεωρούμενη ως σημαντικότερη και πλέον ελπιδοφόρα λιγνιτοφόρο περιοχή της Πτολεμαϊδας. Το 1946 συστήθηκε επιτροπή εμπειρογνωμόνων από την U.N.R.R.A. η οποία συγκέντρωσε όλα τα υπάρχοντα στοιχεία που αφορούσαν το λιγνιτοφόρο κοίτασμα της Πτολεμαϊδας. Το 1950 ο οίκος Pawell-Daffryn έκανε την πρώτη εξόρυξη και εκμετάλλευση λιγνιτικών κοιτασμάτων. Το 1955 ανέλαβε τη λιγνιτοφόρο περιοχή η ΛΙ.ΠΤΟΛ (Λιγνιτορυχεία Πτολεμαϊδας) και άρχισε τη διάνοιξη του πρώτου ορυχείου ευρείας επιφανειακής εκμετάλλευσης (Κύριο Πεδίο). Το από αποτελέσματα γεωτρήσεων εντός και νοτίως του Πεδίου Καρδιάς έδειξαν ότι η λιγνιτοφορία της συγκεκριμένης περιοχής είναι εκμεταλλεύσιμη με αποτέλεσμα την διάνοιξη και νέου ορυχείου. Η εκμετάλλευση άρχισε να εντατικοποιείται όλο και περισσότερο με αποτέλεσμα και την διάνοιξη νέων ορυχείων όπως του Νότιου Πεδίου (1979), Αμυνταίου (1987) και άλλων μικρότερων περιφερειακά των παραπάνω (Ορυχεία Αχλάδας, Κομάνου και Μαυροπηγής κλπ.). Όλα τα παραπάνω ορυχεία (Σχήμα 3.7) προμηθεύουν τους τέσσερις ατμοηλεκτρικούς σταθμούς (Πτολεμαϊδας, Καρδιάς, Αγίου Δημητρίου και Αμυνταίου) συνολικής ισχύος 4048 Mw, οι οποίοι παράγουν το 70% της ολικής παραγόμενης ενέργειας στη χώρα μας. Αναλυτικότερα για τα ορυχεία της περιοχής Πτολεμαϊδας ισχύουν τα παρακάτω: Κύριο Πεδίο Πρόκειται για το πρώτο λιγνιτορυχείο στην περιοχή. Η συστηματική του εκμετάλλευση ξεκίνησε το έτος 1959 και ολοκληρώθηκε το Είχε ετήσια παραγωγή λιγνίτη 6 7 εκατ. τόνους και κάλυπτε τις ανάγκες του Α.Η.Σ. Πτολεμαϊδας και της τέως ΛΙ.ΠΤΟΛ. Ο εξοπλισμός του αποδεσμεύεται σταδιακά κατά την χρονική περίοδο Η εσωτερική απόθεση του Κύριου Πεδίου έχει ολοκληρωθεί, με συνολική έκταση στρέμματα. Επιπλέον έχει ολοκληρωθεί και αποκατασταθεί η πρώτη εξωτερική του απόθεση. Το υλικό της δεύτερης εξωτερικής απόθεσης χρησιμοποιείται για την πλήρωση της εσωτερικής απόθεσης του Βόρειου Πεδίου. Στο

63 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 60 Σχήμα 3.7 Περιοχή της Πτολεμαϊδας Αμυνταίου στη Δυτ. Μακεδονία με τα κυριότερα ορυχεία λιγνίτη

64 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 61 μέλλον υπάρχει πιθανότητα η περιοχή να ερευνηθεί και το ενδεχόμενο απόθεμα που θα ανακαλυφθεί να συνενωθεί και να συνεκμεταλλευθεί με το απόθεμα των 30 εκατ. τόνων λιγνίτη που βρίσκεται κάτω από τον Α.Η.Σ. Πτολεμαϊδας αποτελώντας ένα νέο πεδίο. Πεδίο Καρδιάς Η εκμετάλλευση του ορυχείου ξεκίνησε το έτος 1970 και τέλειωσε το Η εσωτερική του απόθεση, με συνολική έκταση που εκτιμάται σε στρέμματα, έχει ολοκληρωθεί και σήμερα είναι έτοιμη για αποκατάσταση. Κάτω από την εξωτερική απόθεσή του, η οποία ολοκληρώθηκε το 1983, έχει εντοπισθεί λιγνιτικό κοίτασμα και θα αποτελέσει μαζί με το βαθύ τμήμα του Δυτικού Πεδίου νέο πεδίο εξόρυξης. Νότιο Πεδίο Η έναρξη λειτουργίας του πραγματοποιήθηκε το Η συνολική έκτασή του ξεπερνά τις στρέμματα και η λειτουργία του προβλέπεται ότι θα διαρκέσει μέχρι το Πρόκειται για το μεγαλύτερο πεδίο εξόρυξης του Λ.Κ.Δ.Μ. ενώ από μόνο του αποτελεί το μεγαλύτερο ορυχείο των Βαλκανίων. Αναλυτικά στοιχεία για την διαμόρφωση των αποθέσεων δεν υπάρχουν ενώ η αποκατάσταση εκτιμάται ότι θα ξεκινήσει μεταξύ Βόρειο Πεδίο Η διάνοιξη του ορυχείου ξεκίνησε το έτος 1981 και από το έτος 1985 βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη με προβλεπόμενη λειτουργία μέχρι το Η εσωτερική του απόθεση, με συνολική έκταση στρέμματα, θα έχει ολοκληρωθεί μέχρι το και οι εργασίες αποκατάστασης μπορούν να ξεκινήσουν το επόμενο έτος. Ο χώρος εκσκαφής του Βόρειου Πεδίου χρησιμοποιείται για εσωτερική απόθεση του ίδιου ορυχείου. Τα στείρα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν προέρχονται από την δεύτερη εξωτερική απόθεση του Κύριου Πεδίου και το βόρειο τμήμα του Δυτικού Πεδίου. Για την κάλυψη με γόνιμο έδαφος θα χρησιμοποιηθεί το γόνιμο επιφανειακό έδαφος του Δυτικού Πεδίου, καθώς και των νέων πεδίων για τα οποία θα έχει προγραμματιστεί η οριστική εκμετάλλευσή τους. Το πάχος του γόνιμου εδάφους θα κυμαίνεται από 30 μέχρι 40 cm, ο όγκος της από 2,34 3,12 εκατ.m 3 και η διάρκεια των εργασιών κάλυψης από 3,4 έως 4,6 έτη.

65 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΛΙΓΝΙΤΗ 62 Πεδίο Κομάνου Βρίσκεται μεταξύ του Κύριου Πεδίου και του Πεδίου Καρδιάς. Η εκμετάλλευσή του ξεκίνησε το έτος 1982 και ολοκληρώθηκε το Άσχετα με την ολοκλήρωση της εκμετάλλευσης του συγκεκριμένου ορυχείου υπάρχει πρόγραμμα ετήσιας εξόρυξης λιγνίτη μέχρι το έτος 2005, που αφορά το τμήμα το οποίο βρίσκεται κάτω από την δεύτερη εξωτερική απόθεση του Κύριου Πεδίου. Η εσωτερική απόθεση του Πεδίου Κομάνου, με έκταση που φτάνει τα στρέμματα, προβλέπεται να ολοκληρωθεί μέχρι το Η εκσκαφή του Πεδίου Κομάνου χρησιμοποιείται για εσωτερική απόθεση του ίδιου ορυχείου. Πεδίο Κομνηνών Μεσόβουνου Το πρόγραμμα εκμετάλλευσής του περιλαμβάνει δύο περιόδους από το 1993 μέχρι το 2009 και από το 2010 μέχρι Η εσωτερική απόθεσή του θα ξεκινήσει το 2004 και θα ολοκληρωθεί το 2026, ενώ στο τελικό τμήμα του θα μείνει ένα κενό όρυγμα. Οι εξωτερικές αποθέσεις του βρίσκονται σε εξέλιξη. Δυτικό Πεδίο Το Δυτικό Πεδίο ή αλλιώς Πεδίο Μαυροπηγής, αποτελεί το πιο πρόσφατο ορυχείο, η διάνοιξη του οποίου ξεκίνησε το Πρόκειται να αποτελέσει το σημαντικότερο πεδίο της μελλοντικής εξορυκτικής δραστηριότητας, αξιοποιώντας και τον εξοπλισμό του ορυχείου του Κύριου Πεδίου. Το εκμεταλλεύσιμο λιγνιτικό κοίτασμα με αποθέματα 180 εκατ. τόνων και έκταση 14 km 2, βρίσκεται στην περιοχή της Μαυροπηγής, του Προαστίου και του Κομάνου. Ο ετήσιος ρυθμός παραγωγής λιγνίτη του ορυχείου φτάνει τους 8 εκατ. τόνους.

66 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 4.1 Δέσμευση εκτάσεων - απαλλοτριώσεις Η γνώση του μεγέθους και της χρήσης των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν, είναι στοιχεία τα οποία μπορούν να δώσουν μια αρχική εικόνα για το μέγεθος των δραστηριοτήτων που πρόκειται να διεκπεραιωθούν μέσα στα υπό ανάπτυξη ορυχεία όπως επίσης και μια αρχική εικόνα για την περιβαλλοντική καταστροφή που θα υποστούν οι περιοχές αυτές. H δέσμευση των εκτάσεων που απαιτούνται για την λειτουργία των ορυχείων γίνεται συνήθως με αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Το είδος των εκτάσεων που έχουν απαλλοτριωθεί μέχρι σήμερα είναι περιοχές με αγροτεμάχια, περιοχές φυσικής ομορφιάς, κατοικήσιμες περιοχές και άλλες περιοχές για την μετεγκατάσταση των απαλλοτριωμένων οικισμών. Θα πρέπει να αναφερθεί επίσης ότι όλες αυτές οι εκτάσεις αποτελούν μέρος των πεδινών ή των ελαφρώς λοφώδων περιοχών της ευρύτερης περιοχής του λεκανοπεδίου. Οι εκτάσεις που έχουν μέχρι σήμερα απαλλοτριωθεί στο Λ.Κ.Δ.Μ. (Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας) καθώς και αυτές που πρόκειται να απαλλοτριωθούν φαίνονται στον Πίνακα 4.1. Πίνακας 4.1 Εκτάσεις σε στρέμματα που απαλλοτριώθηκαν και που θα απαλλοτριωθούν στο Λ.Κ.Δ.Μ. ΛΙΓΝΙΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΠΑΛΛ/ΘΕΙΣΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ (στρέμματα) ΠΡΟΣ ΑΠΑΛ/ΣΗ ΕΚΤΑΣΕΙΣ (στρέμματα) ΣΥΝΟΛΟ (στρέμματα) Πτολεμαϊδας Αμυνταίου Φλώρινας δεν υπάρχουν στοιχεία Σύνολο Για την λιγνιτοφόρο περιοχή της Πτολεμαίδας υπάρχουν και τα παρακάτω στοιχεία χρήσεων των απαλλοτριωμένων εκτάσεων. Οι άλλες χρήσεις γης συμπεριλαμβάνουν δρόμους, οικόπεδα, κατοικημένες εκτάσεις και εκτάσεις του ελληνικού δημοσίου (Πίνακας 4.2).

67 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 64 Πίνακας 4.2 Χρήσεις γης των απαλλοτριωμένων εκτάσεων της λιγνιτοφόρου περιοχής Πτολεμαϊδας ΕΙΔΟΣ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΑΓΡΟΙ ΧΕΡΣΑ ΚΑΙ ΔΑΣΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΠΟΤΑΜΙΑ ΆΛΛΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ Έκταση (στρεμ.) Βλέπουμε λοιπόν ότι πάνω από το 60 % των εκτάσεων που απαλλοτριώθηκαν στη λιγνιτοφόρο περιοχή Πτολεμαϊδας ήταν αγροτικές περιοχές (οι οποίες δέχτηκαν και το μεγαλύτερο πλήγμα), όπως επίσης και περιοχές φυσικού πλούτου. Από τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε ότι τα οικοσυστήματα των περιοχών αυτών έχουν υποστεί ολικές μεταβολές αφού έχουν χάσει όλα τα αρχικά τους χαρακτηριστικά. 4.2 Οι επιπτώσεις στο έδαφος Εδαφολογικά στοιχεία της περιοχής πριν την εξόρυξη Γενικά θα λέγαμε ότι τα εδάφη της περιοχής είναι κατάλληλα για όλες τις χρήσεις με προτιμητέα τη συνδυασμένη γεωργοκτηνοτροφική εκμετάλλευση. Τα γενικά εδαφολογικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής αναλύθηκαν στην παράγραφο 2.3 Εδαφολογική περιγραφή. Πιο συγκεκριμένα για τα εδάφη της περιοχής που είναι προσκείμενα στα ορυχεία Πτολεμαϊδας από στοιχεία του Τομέα Περιβάλλοντος και Αποκατάστασης Εδαφών της Δ.Ε.Η. Α.Ε. προκύπτει ότι ανήκουν στην Α κατηγορία γαιοϊκανότητας και ορισμένα στη Β κατηγορία γαιοϊκανότητας (Βλαχαντώνης κ.α., 2002). Το πάχος του εδάφους είναι μικρό και μεταβαλλόμενο με ορισμένες εξαιρέσεις που περιγράφονται παρακάτω αναλυτικότερα. Εδαφολογικές τάξεις Aπό στοιχεία του Τομέα Περιβάλλοντος και Αποκατάστασης Εδαφών της Δ.Ε.Η. Α.Ε., τα περισσότερα εδάφη της περιοχής ανήκουν στην τάξη Alfisols και στην υπόταξη Xeralfs (εδάφη περιοχών με μακρά ξηρή περίοδο, πάνω από 60 μέρες τον χρόνο και μεσογειακό κλίμα). Τα εδάφη αυτά είναι ανόργανα και απαντώνται σε ξηρά κλίματα που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή ξηρών και υγρών περιόδων. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η ύπαρξη αργιλικού (argillic) ή

68 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 65 νατριούχου (natric) ορίζοντα, αποτέλεσμα της εδαφογένεσης, με βαθμό κορεσμού σε βάσεις >35 %. Τα μητρικά υλικά των Alfisols είναι σχετικά νεαρής ηλικίας, χωρίς να έχουν υποστεί προχωρημένη αποσάθρωση και έχουν βασικό χαρακτήρα (Προδρόμου, 2003). Οι μεγάλες εδαφικές ομάδες των Alfisols που υπάρχουν στην περιοχή είναι οι εξής: 1.) Haploxeralfs Aφορά εδάφη με υποτυπώδη ορίζοντα Α ( βάθος εδάφους Ο+Α+Β 10 cm) και δεν έχουν ασβεστούχο (calcic) ορίζοντα. 2.) Palexeralfs Αφορά εδάφη που σχηματίστηκαν σε παλαιά εποχή. 3.) Rhodoxeralfs Κόκκινα μεσογειακά εδάφη, με χρώμα αργιλικού ορίζοντα πιο κόκκινο από 5YR (terra rosa). Μητρικά υλικά τους είναι ο ασβεστόλιθος, ο βασάλτης ή άλλα βασικά πετρώματα. Είναι εδάφη καλά αποστραγγιζόμενα και φτωχά σε οργανική ουσία. Στην περιοχή επίσης εμφανίζονται εδάφη που έχουν κάποια χαρακτηριστικά εδαφών που ανήκουν στην τάξη Vertisols (άργιλοι με εκτατό πλέγμα) και στην τάξη Entisols όπου δεν έχουμε εμφάνιση γενετικών οριζόντων. Τα Vertisols είναι εδάφη που σχηματίζονται σε περιοχές με υγρής και ξηρήςθερμής περιόδου. Χαρακτηρίζονται από μεγάλη περιεκτικότητα σε άργιλο (πάνω από 30%), στην οποία κυριαρχούν τα διογκούμενης δομής 2:1 ορυκτά όπως ο μοντμοριλονίτης, ο οποίος σχηματίζεται από ασβεστολιθικά ή πυριγενή βασικά πετρώματα. H C.E.C τους είναι μεγαλύτερη από 30 meq/100g και λόγω της ορυκτολογικής τους σύστασης, υφίστανται συνεχής συστολές και διαστολές κατά την διαβροχή ή την ξήρανσή τους, αποτέλεσμα των οποίων είναι η διαμόρφωση χαρακτηριστικού ανάγλυφου με μικρές εξάρσεις που ονομάζονται gilgai. Κατά την ξηρή περίοδο του έτους, δημιουργούνται επιφανειακές ρωγμές (πλάτος μεγαλύτερο από 2 cm) που φθάνουν σε βάθος αρκετών εκατοστών (μέχρι 50 cm). Μέσα από τις ρωγμές αυτές, μετακινούνται προς το εσωτερικό της κατανομής τεμαχίδια εδάφους, φαινόμενο στο οποίο οφείλεται και η ονομασία της τάξης λόγω της αναστροφής του εδαφικού υλικού (Προδρόμου, 2003). Τοπογραφικά κατανέμονται από τις ορεινές μέχρι και τις πεδινές αλλουβιακές περιοχές.

69 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 66 Τα Entisols είναι εδάφη που προέρχονται από πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις. Λόγω της μικρής τους ηλικίας, δεν έχουν αναπτυγμένη εδαφοκατανομή, γιατί δεν υπήρξε αρκετός χρόνος για τον σχηματισμό της ή οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές. Παρουσιάζουν έναν Α 1 ορίζοντα ο οποίος ακολουθείται από τον C. Χαρακτηρίζονται ως ΑC εδάφη. Πολλές φορές παρουσιάζουν κακή αποστράγγιση, με αποτέλεσμα να περιέχουν glei ορίζοντα ο οποίος παρουσιάζει έντονα το φαινόμενο της οξειδοαναγωγής, λόγω της μεταβολής του ύψους της στάθμης του υπεδάφιου νερού μέσα στην κατανομή του εδάφους, προσδίδοντάς του χαρακτηριστικό σκούρο χρωματισμό. Προέρχονται κυρίως από ασβεστούχο μητρικό υλικό (Προδρόμου, 2003).. Ειδικά χαρακτηριστικά Γενικά αναφέρουμε ότι η παρουσία του CaCO 3 είναι έντονη. Αν και κατά κανόνα τα ασβεστούχα εμφανίζουν αντίδραση ελαφρώς αλκαλική ή αλκαλική, από μετρήσεις που έγιναν, το ph του εδάφους κυμαίνεται από 5,8 έως 6,6. Η εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι ότι στην περιοχή το ύψος των βροχοπτώσεων είναι μεγάλο σε σχέση με την εξάτμιση, συνθήκες δηλαδή που ευνοούν την έκπλυση των βάσεων του εδάφους. Η μηχανική σύσταση του εδάφους το κατατάσσει, εν γένει, στην κατηγορία αμμοπηλώδες (SL) και είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η ιδιότητα ευνοεί την έκπλυση των βάσεων του εδάφους. Το ποσοστό της οργανικής ουσίας είναι μικρό και κυμαίνεται από 3 έως 4,5% (Βλαχαντώνης κ.α., 2002) Δραστηριότητες στα ορυχεία και επιπτώσεις στο έδαφος Στη Δ.Ε.Η. Α.Ε., ανήκουν σήμερα τα λιγνιτωρυχεία Δυτικής Μακεδονίας και της Μεγαλόπολης με συνολική διακίνηση υλικών πάνω από 350x10 6 m 3 και ετήσια συνολική παραγωγή και διακίνηση λιγνίτη πάνω από 50x10 6 m 3. Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται για την εξόρυξη και στα δύο λιγνιτικά κέντρα αποτελείται από 51 ηλεκτροκίνητους καδοφόρους εκσκαφείς, 25 ηλεκτροκίνητους αποθέτες, 320 km ταινιόδρομων (250 km στη Δ.Μακεδονία και 70 km στη Μεγαλόπολη) και 1300 ντιζελοκίνητα μηχανήματα. Η εκμετάλλευση του λιγνίτη στα ορυχεία της Δ.Ε.Η. Α.Ε. γίνεται επιφανειακά με τη μέθοδο της συνεχούς λειτουργίας ορθών βαθμίδων (Εικ 4.1).

70 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 67 Με την μέθοδο αυτή, οι καδοφόροι εκσκαφείς αφαιρούν το επιφανειακό έδαφος κινούμενοι παράλληλα με την πρόσοψη της επιφάνειας κοπής. Το ύψος κοπής εξαρτάται από το πάχος του αντίστοιχου λιγνιτοφόρου ή στείρου στρώματος το οποίο πρόκειται να υποστεί εκσκαφή καθώς και από τον τύπο του καδοφόρου εκσκαφέα. H εκσκαφή συνεχίζεται μέχρις ότου φανεί το λευκό στρώμα της μάργας (τελικός πυθμένας ορυχείου) (Εικ 4.2), δημιουργώντας έτσι ορυχεία που είναι επιφανειακά. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι όλο το γόνιμο επιφανειακό έδαφος, το οποίο έχει αφαιρεθεί, χάνει την αρχική του σύσταση και τις φυσικές και χημικές του ιδιότητες ενώ φυσικό επακόλουθο είναι να εξαφανιστούν η χλωρίδα και η πανίδα των περιοχών αυτών. Οι διαδικασίες που υπόκειται το γόνιμο έδαφος είναι εκσκαφή, διατάραξη, μεταφορά και ανάμειξη με άλλα υλικά (π.x. τέφρα) ή χώματα διαφορετικής σύστασης. Τέλος επιδέχεται ταφή σε μεγάλο βάθος όπου υπόκειται συμπίεση, ή γίνεται διασπορά του στην επιφάνεια των αποθέσεων όπου εκεί υπόκειται διάβρωση από τα νερά της βροχής. Τα μηχανήματα που χρησιμοποιούνται για την εκσκαφή του εδάφους ονομάζονται καδοφόροι εκσκαφείς (Εικ 4.3). Το μέγεθός τους είναι μεγάλο και το βάρος τους ανέρχεται σε χιλιάδες τόνους γεγονός που καθιστά αδύνατη την Εικ 4.1 Ορυχείο στο οποίο γίνεται χρήση της μεθόδου συνεχούς λειτουργίας ορθών βαθμίδων

71 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 68 κίνησή τους σε ανώμαλο κι επιδεκτικό σε καθιζήσεις έδαφος. Για την διευκόλυνση της κίνησής των εκσκαφέων στο έδαφος, χρησιμοποιούνται ντιζελοκίνητα μηχανήματα όπως προωθητήρες και ισοπεδωτήρες οι οποίοι πρώτα ισοπεδώνουν και συμπιέζουν το έδαφος. Στη συνέχεια διέρχονται οι εκσκαφείς πάνω από το ισοπεδωμένο έδαφος και δημιουργούν επιπλέον συμπίεση, η οποία είναι και μεγαλύτερου μεγέθους από την προηγούμενη και έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία σκληρών εδαφικών στρωμάτων μικρής υδροπερατότητας, γεγονός που ευνοεί την αύξηση της επιφανειακής απορροής των υδάτων και την διάβρωσή των εδαφών αυτών. Οι δραστηριότητες αυτές επιβαρύνουν ειδικότερα τον τελικό πυθμένα του ορυχείου ο οποίος αργότερα θα δεχτεί χώματα από διπλανές περιοχές εξορυκτικής δραστηριότητας. Επιπλέον θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι διαρροές λαδιών από τα συγκεκριμένα μηχανήματα είναι πολύ μεγάλες με αποτέλεσμα την επιβάρυνση του εδάφους πάνω στο οποίο κινούνται, του εδάφους που οδηγείται στις αποθέσεις και του εδάφους του τελικού πυθμένα του ορυχείων. Για την μεταφορά του λιγνίτη στα εργοστάσια, τη μεταφορά των στείρων υλικών και των υλικών καύσης των ατμοηλεκτρικών σταθμών (π.χ. τέφρα) στις περιοχές των αποθέσεων, κατά μήκος των ορυχείων γίνεται χρήση ταινιόδρομων μήκους 270 km (Εικ 4.4). Η εναπόθεση των στείρων υλικών στις αποθέσεις για να είναι όσο το δυνατό πιο ομοιόμορφη και ταχύτερη, γίνεται με την βοήθεια μηχανημάτων που ονομάζονται αποθέτες (Εικ 4.5). Οι αποθέτες είναι αυτοί που διαμορφώνουν ως επί το πλείστον την τελική σύσταση και μορφολογία του εδάφους των αποθέσεων (Εικ 4.6). Ο τρόπος με τον οποίο συνεργάζονται οι καδοφόροι εκσκαφείς, οι ταινιόδρομοι και οι αποθέτες έχει σαν αποτέλεσμα την συνεχή μετακίνηση των ορυχείων προς τις περιοχές που βρίσκεται το λιγνιτοφόρο κοίτασμα, με τέτοιο τρόπο ο οποίος φαίνεται στο Σχήμα 4.1. Σχήμα 4.1 Σχηματική παράσταση των Ορυχείων με τους εκσκαφείς στα δεξιά και τους αποθέτες στα αριστερά με συνολική κίνηση του συστήματος προς τα δεξιά.

72 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 69 Εικ 4.2 Ορυχείο στο οποίο έχει εμφανιστεί το λευκό στρώμα της μάργας (τελικός πυθμένας) Εικ 4.3 Καδοφόρος εκσκαφέας σε λειτουργία

73 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 70 Εικ 4.4 Ταινιόδρομος μεταφοράς λιγνίτη προς τον Α.Η.Σ Καρδιάς Εικ 4.5 Αποθέτης σε λειτουργία στις αποθέσεις ορυχείου Καρδιάς

74 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 71 Εικ 4.6 Στην παραπάνω φωτογραφία φαίνονται κατά μήκος οι αποθέσεις, πάνω δεξιά ο αποθέτης και κάτω αριστερά ο ταινιόδρομος Εδαφολογικά στοιχεία της περιοχής μετά την εξόρυξη Είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς την υποβάθμιση που έχει υποστεί ένα έδαφος κάτω από συνθήκες εξόρυξης. Τα χαρακτηριστικά των νέων εδαφών (αποθέσεων) έχουν πάρα πολλές διαφορές σε σχέση με τα κανονικά καλλιεργήσιμα εδάφη και επηρεάζονται από την ολοκληρωτική ανακατανομή και ανάμειξη που έχουν υποστεί οι εδαφικοί ορίζοντες. Η κατάσταση των αποθέσεων περιγράφεται αναλυτικά στην παρακάτω ενότητα ενώ τα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά των εδαφών για τα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια, έχουν προσδιοριστεί από εργαστηριακές μετρήσεις που έγιναν σε πέντε δείγματα εδαφών των αποθέσεων και συγκρίνονται με τις μετρήσεις σε κανονικό αδιατάρακτο έδαφος κοντινής περιοχής (Φώσκολος, 2002). Στα εδάφη, μετά την αποκατάσταση καλλιεργούνται με σιτάρι και δενδρώδεις καλλιέργειες (οπορώνες). Οι τιμές των φυσικών και χημικών αναλύσεων των πέντε δειγμάτων δίνονται στο Παράρτημα ΙΙ.

75 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Κατάσταση αποθέσεων Τα νέα εδάφη δημιουργούνται από την μεταφορά στείρων υλικών (υλικά με χαμηλή ή μηδενική συγκέντρωση σε λιγνίτη) είτε εσωτερικά του ορυχείου όπου έχουν τελειώσει οι εκσκαφές (εσωτερική απόθεση), είτε εξωτερικά αυτού (εξωτερική απόθεση) τα οποία προέρχονται από εδαφικούς ορίζοντες με διαφορετικά χαρακτηριστικά αναμεμειγμένα με ιπτάμενη τέφρα γεγονός το οποίο έχει σαν αποτέλεσμα να εμφανίζουν μεγάλη ανομοιογένεια ως προς την μηχανική και ορυκτολογική τους σύσταση (Εικ 4.7). Μετά την ισοπέδωσή τους τα εδάφη αυτά είναι γυμνά και εκτεθειμένα, σε κάθε είδους φυσικά φαινόμενα, για μεγάλο χρονικό διάστημα έως ότου ολοκληρωθεί πλήρως η διαδικασία της αποκατάστασης. Ο διαδοχικός κύκλος της ύγρανσης ξήρανσης παρουσιάζει μεγάλο εύρος στις καλοκαιρινές καταιγίδες λόγω της απουσίας φυτοκάλυψης και της μεγάλης εξατμισοδιαπνοής. Η μηδενική φυτοκάλυψη αυξάνει επίσης και το εύρος της θερμοκρασίας κατά την εναλλαγή ημέρας και νύχτας, λόγω της άμεσης πρόσπτωσης της ηλιακής ακτινοβολίας στην επιφάνεια των εδαφών κατά την διάρκεια της ημέρας. Τα παραπάνω έχουν σαν αποτέλεσμα την εναλλασσόμενη συρρίκνωση και Εικ 4.7 Έδαφος των τελικών αποθέσεων στο οποίο είναι εμφανής η επιφανειακή ανομοιογένεια

76 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 73 διόγκωσή τους, καθώς επίσης και την αύξηση των αντιδράσεων χημικής αποσάθρωσης όχι μόνο κατά την διάρκεια της ημέρας που αυξάνεται η θερμοκρασία αλλά και σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων (Παναγιωτόπουλος, 1999). Ένα άλλο πρόβλημα που παρουσιάζεται κυρίως σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων είναι το φαινόμενο των καθιζήσεων και της αστάθειας των πρανών των αποθέσεων. Αυτό συμβαίνει λόγω του μεγάλου αεροπορώδους των εδαφών, με αποτέλεσμα το βρόχινο νερό κατά την στράγγισή του να συμπιέζει τα κατώτερα στρώματα, φαινόμενο στο οποίο συντελεί και το βάρος των υπερκείμενων εδαφών. Συχνά επίσης παρατηρείται και το φαινόμενο της δημιουργίας εστιών ανάφλεξης σε περιοχές αποθέσεων, όπου υπάρχει αυξημένη συγκέντρωση άκαυστου λιγνίτη, που προέρχεται κυρίως από τα λεπτού πάχους λιγνιτικά στρώματα. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι στις λεκάνες στις οποίες διεξάγονται οι αποθέσεις γίνεται ενταφιασμός των απορριμμάτων των γύρω πόλεων και οικισμών γεγονός που αυξάνει ακόμη περισσότερο την πιθανότητα δημιουργίας πυρκαγιών Χαρακτηριστικά των εδαφών των αποθέσεων Τα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά των εδαφών των αποθέσεων έχουν μελετηθεί και προσδιοριστεί σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα από τον Φώσκολο, (2002) από δείγματα που πάρθηκαν από έξι διαφορετικές θέσεις δειγματοληψίας (Σχήμα 4.2) εκ των οποίων η μία είναι από κανονικό χωράφι προσκείμενης περιοχής στις αποθέσεις. Οι θέσεις δειγματοληψίας είναι : 1.) Εσωτερική απόθεση Κύριου Πεδίου χωρίς προσθήκη φυτικής γης, με καλλιέργεια κερασιών (Έδαφος 1) 2.) Εσωτερική απόθεση Κύριου Πεδίου με προσθήκη φυτικής γης, με καλλιέργεια σίτου (Έδαφος 2) 3.) Εσωτερική απόθεση Κύριου Πεδίου χωρίς προσθήκη φυτικής γης, με καλλιέργεια σίτου (Έδαφος 3) 4.) Εσωτερική απόθεση Ορυχείου Καρδιάς χωρίς προσθήκη φυτικής γης, με καλλιέργεια σίτου (Έδαφος 4)

77 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 74 Σχήμα 4.2 Θέσεις δειγματοληψίας (Φώσκολος, 2002)

78 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 75 5.) Εξωτερική απόθεση Κύριου Πεδίου χωρίς προσθήκη φυτικής γης, εκθεσιακό πάρκο με δασική κάλυψη (Έδαφος 5) 6.) Κανονικό καλλιεργούμενο έδαφος Μαυροδενδρίου, με καλλιέργεια σίτου (Έδαφος 6) Οι ακριβείς τιμές των μετρήσεων δίνονται στο Παράρτημα ΙI (ΙI.1-IΙ.7). Λόγω της μεγάλης ανομοιομορφίας στις τιμές που υπολογίστηκαν, παρακάτω δίνονται οι μέγιστες και οι ελάχιστες των αποτελεσμάτων για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε μια γενική εικόνα της κατάστασης των εδαφών αυτών. Επίσης πολύ σημαντικό ρόλο, στις ιδιότητες του εδάφους, παίζει η διασπορά της τέφρας των Α.Η.Σ.( Ατμοηλεκτρικών σταθμών) στις αποθέσεις. Χαρακτηριστικά των εδαφών Μηχανική ανάλυση Η εκτεταμένη ανομοιομορφία που παρουσιάζουν τα εδάφη των αποθέσεων μεταξύ τους αλλά και η ανομοιομορφία που παρουσιάζεται και στους διάφορους ορίζοντές τους, καθιστούν δύσκολη την προβολή μιας γενικής εικόνας για την μηχανική τους σύσταση. Στα δείγματα που αναλύθηκαν ο συνδυασμένος τύπος πηλώδους εδάφους είναι αυτός που συναντάται συνηθέστερα. (Φώσκολος, 2002) ( Παράρτημα ΙI - Πίνακας ΙΙ.1). Ορυκτολογική σύσταση Από πλευράς ορυκτολογικής σύστασης τα κύρια ορυκτά που εμφανίζονται στους ορίζοντες των εδαφών είναι ο χαλαζίας και ο ασβεστίτης, έπονται τα πλαγιόκλαστα, οι Κ-άστριοι, ορυκτά της αργίλου όπως ο χλωρίτης, ο ιλλίτης και οι σμεκτίτες καθώς και άλλα που βρίσκονται σε πολύ μικρά ποσοστά όπως ο αιματίτης, ο δολομίτης, ο σερπεντίτης κ.α. (Φώσκολος, 2002), ( Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.2). Σε σχέση με ένα κανονικό έδαφος παρατηρείται μία σχετική αύξηση του ασβεστίτη στα αποκατεστημένα εδάφη, λόγω ανάμειξης των επιφανειακών οριζόντων με ορίζοντες κατώτερων στρωμάτων που περιέχουν μάργα (ορίζοντες καθίζησης αλάτων ασβεστίου και μαγνησίου), (Μισοπολινός, 1991).

79 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 76 Εδαφική υγρασία Τα βασικά χαρακτηριστικά της εδαφικής υγρασίας είναι η Υδατοϊκανότητα (Θ FC ), το Σημείο Μόνιμης Μάρανσης (Θ PWP ) και το διαθέσιμο νερό (Θ ASM ) Ισχύει ότι: (Θ FC ) % (Θ PWP ) % = (Θ ASM ) % Οι τιμές της Θ FC κυμαίνονται μεταξύ 19,04 % και 50,84 %. Η Θ PWP κυμαίνεται από 2,3% μέχρι 21,75 % ενώ η Θ ASM κυμαίνεται από 5,64 % μέχρι 34,13 % (Φώσκολος, 2002), ( Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.3). ph και CaCO 3 Τα εδάφη αυτά χαρακτηρίζονται ελαφρώς αλκαλικά έως αλκαλικά με τιμές pη από 7,1 έως 8. Η αλκαλικότητά τους οφείλεται στην χρήση της ιπτάμενης τέφρας και στην μεγάλη συγκέντρωση ανθρακικού CaCO 3 η οποία παίρνει τιμές απο 11,7% έως και 85% (η μέγιστη τιμή προσδιορίστηκε στις αποθέσεις του ορυχείου Καρδιάς) (Φώσκολος, 2002), ( Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.1). Τα περισσότερα από αυτά τα εδάφη θεωρούνται ασβεστούχα προβληματικά εδάφη και οι φυσικές, χημικές και μηχανικές ιδιότητες τους έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ορισμένων προβλημάτων στην ανάπτυξη των καλλιεργειών (Μισοπολινός, 1991, Κεραμίδας, 1997, Ζαλίδης, 1999), τα οποία είναι : 1.) Σχηματισμός κρούστας στην επιφάνεια του εδάφους, με αποτέλεσμα τον κακό αερισμό των υποκείμενων στρωμάτων. 2.) Δημιουργία σκληρού στρώματος στο υπέδαφος. 3.) Μικρή διαθεσιμότητα φωσφόρου για τα φυτά λόγω υψηλού ph. 4.) Προβλήματα σχετικά με την διαθεσιμότητα Mg και του Κ λόγω της ύπαρξης μεγάλων ποσοτήτων ασβεστίου στο έδαφος. 5.) Μικρή διαθεσιμότητα ιχνοστοιχείων για τα φυτά λόγω υψηλού ph. 6.) Προβλήματα σχετικά με την διαθέσιμη υγρασία, δεδομένου ότι τα εδάφη αυτά έχουν μικρή ικανότητα συγκράτησης υγρασίας. 7.) Μικρή διαθεσιμότητα Ν αφού είναι εδάφη με μικρό ποσοστό σε οργανική ουσία.

80 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 77 Θρεπτικά στοιχεία Από μελέτη που έγινε για τον προσδιορισμό των κύριων θρεπτικών Ν, P, K, Mg (Φώσκολος, 2002), ( Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.5) τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι συγκεντρώσεις K, Mg είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό των εδαφών σε υψηλές περιεκτικότητες ενώ αντίθετα παρατηρήθηκε έλλειψη Ρ και ακόμη μεγαλύτερη έλλειψη Ν. Οι μεγάλες ποσότητες καλίου και μαγνησίου οφείλονται στην ορυκτολογική σύσταση των εδαφών αυτών, ενώ οι ελλείψεις αζώτου και φωσφόρου οφείλονται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι δεν έχουν ιστορικό προηγούμενων λιπάνσεων γιατί είναι νέα καλλιεργούμενα εδάφη. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι θα επακολουθήσουν εντατικές λιπάνσεις για την αύξηση των Ν, Ρ με αποτέλεσμα να έχουμε μια ενδεχόμενη αύξηση της αλατότητας και μείωση του ph μακροπρόθεσμα (Κεραμίδας, 1997). Ιχνοστοιχεία Η ολική συγκεντρώσεις των 10 ιχνοστοιχείων Pb, Ni,Cu, Cr, Zn, V,Cd, Hg, As, Mo, (Φώσκολος, 2002), ( Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.7) τα οποία αναλύθηκαν στα εδάφη των αποθέσεων του Κύριου πεδίου και Καρδιάς βρίσκονται μέσα στα όρια για καλλιεργούμενα εδάφη, σύμφωνα με τα όρια των (Kabata Pendias και Pendias,1992) (Πίνακας 4.3), με τα γερμανικά, βρετανικά και ολλανδικά όρια. Πίνακας 4.3 Όρια ιχνοστοιχείων για καλλιεργούμενα εδάφη σύμφωνα με τους Kabata Pendias και Pendias, 1992 Στοιχεία Kabata - Pendias και Pendias 1992 (ppm) Στοιχεία Kabata - Pendias και Pendias 1992 (ppm) As 0, Mo 0,2-17 Cd 0,01-2,53 Ni 0,2-450 Cr Pb 1,5-286 Cu V 0,7-500 Hg 0,0014-5,8 Zn 3-770

81 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 78 Από μετρήσεις προκύπτει ότι τα στοιχεία Ni και Cr συγκρινόμενα με τα υπόλοιπα στοιχεία, παρουσιάζουν πιο αυξημένες συγκεντρώσεις οφειλόμενες στην in situ αυξημένη συγκέντρωσή τους στα εδάφη των απαλλοτριωμένων εκτάσεων και της ευρύτερης περιοχής του λεκανοπεδίου καθώς επίσης και στην αυξημένη συγκέντρωσή τους στην ιπτάμενη τέφρα που εναποτέθηκε στα εδάφη αυτά. Η αύξηση των υπόλοιπων στοιχείων οφείλεται κατά κύριο λόγο στην τέφρα. Από πειράματα που έγιναν σε καθαρά δείγματα εδάφους στα οποία έγινε προσθήκη ιπτάμενης τέφρας 5 % και 10 % (Φώσκολος, 2002), οι συγκεντρώσεις πολλών, από τα παραπάνω, ιχνοστοιχείων ξεπέρασαν τα όρια ασφαλείας. Το γεγονός ότι οι συγκεντρώσεις τους στα εδάφη των αποθέσεων είναι μέσα στα όρια ασφαλείας ίσως να οφείλεται στην μικρότερη συγκέντρωση τέφρας. Η κινητοποίηση των παραπάνω ιχνοστοιχείων είναι σχεδόν αδύνατη λόγω αλκαλικού ph. Οργανικός άνθρακας (C) κι έλλειψη αζώτου (N) Ο οργανικός άνθρακας παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση με τιμές από 1,4% έως και 8,7% με μέσες τιμές γύρω στο 4,6% (Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.1). Το μεγάλο σχετικά ποσοστό του οργανικού άνθρακα οφείλεται στο λιγνίτη που λόγω του μικρού πάχους στρώσης του, ήταν αδύνατο να εκμεταλλευθεί και οδηγήθηκε στις αποθέσεις. Ο αυξημένος οργανικός άνθρακας σε σχέση με την έλλειψη αζώτου (Φώσκολος, 2002), (Παράρτημα ΙΙ - Πίνακας ΙΙ.5) συνεπάγεται αύξηση του λόγου C/N. Η αυξημένη τιμή του C/N έχει σαν αποτέλεσμα οι μικροοργανισμοί του εδάφους, που προκαλούν την διάσπαση των οργανικών υπολειμμάτων έχοντας στην διάθεσή τους αφθονία ενέργειας (πολύ C), να πολλαπλασιάζονται όλο και περισσότερο. Το ανόργανο άζωτο που μπορεί να προϋπήρχε, είτε το άζωτο που δημιουργήθηκε από την διάσπαση φυτικών υπολειμμάτων, καταναλίσκεται από τους μικροοργανισμούς για την οικοδόμηση των πρωτεϊνών τους με αποτέλεσμα οι καλλιέργειες να υποφέρουν από έλλειψη Ν (Κεραμίδας, 1997). Τέφρα ( ph, αλατότητα, ιχνοστοιχεία ) Το βασικότερο προϊόν της καύσης του λιγνίτη στις εστίες των λεβήτων των Α.Η.Σ., είναι η τέφρα η οποία συλλέγεται και οδηγείται με ταινιόδρομους στις

82 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 79 αποθέσεις όπου και διασκορπίζεται. Για το λόγο αυτό, η περιεκτικότητά των εδαφών των αποθέσεων σε τέφρα, επηρεάζει πολλά από τα χαρακτηριστικά τους. Η τέφρα χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, την ιπτάμενη τέφρα η οποία συμπαρασύρεται με τα καυσαέρια και κατακρατείται κατά 99 % από τα ηλεκτροστατικά φίλτρα και την τέφρα βάσης ή υγρή τέφρα που αποτελείται από τμήματα άκαυστου λιγνίτη και ανόργανα συστατικά που ρέουν στην τεφρολεκάνη κάτω από την εστία καύσης. Η αναλογία της ιπτάμενης τέφρας προς την τέφρα βάσης εκτιμάται ότι είναι περίπου 15:1 (Τσικριτζής, 2002). Το ποσοστό του άκαυστου λιγνίτη στην ιπτάμενη τέφρα είναι 3-4 %, ενώ το οργανικό κλάσμα είναι γύρω στο 0,8 % (Georgakopoulos et al, 1992). H ετήσια παραγωγή τέφρας στο Λ.Κ.Δ.Μ. υπερβαίνει σήμερα τους 7 Mt. Τα σημαντικότερα ιχνοστοιχεία και βαρέα μέταλλα που περιέχει είναι τα Cu, Cr, Co, Ni, Zn, Pb κ.α.. Αυτό οφείλεται στα οφιολιθικά πετρώματα που απαντώνται στα νότια και βορειοανατολικά της λεκάνης Πτολεμαϊδας Αμυνταίου. Τα υπόγεια και υπέργεια νερά, που προέρχονται από τα γύρω υπερβασικά πετρώματα, εμπλούτιζαν επί εκατομμύρια τους τυρφώνες της περιοχής. Ταυτόχρονα στο πυθμένα της λίμνης δημιουργήθηκε CaCO 3 και άλλα ιζηματογενή ορυκτά του ασβεστίου, όπως ο γύψος. Αποτέλεσμα των διεργασιών αυτών ήταν η τέφρα του λιγνίτη να έχει υπερβολικές ποσότητες ασβεστίου και να χαρακτηρίζεται ως αλκαλική (Σαχανίδης Χ. κ.α, 2000, 2001). Στο Παράρτημα ΙΙ - ΙΙ.8 δίνονται αναλυτικά τα χαρακτηριστικά των ιπτάμενων τεφρών των διαφόρων Α.Η.Σ από αναλύσεις του ΙΓΜΕ, (2001). Η ανάμειξη της τέφρας με το έδαφος πέρα από την αύξηση του pη, λόγω αλκαλικότητας, προκαλεί και την υπερβολική αύξηση των παραπάνω ιχνοστοιχείων ενώ έχει κι άλλες επιπτώσεις, όπως για παράδειγμα την υπερβολική αύξηση της αλατότητάς τους (Matsi et al., 1999, 2001). Η ηλεκτρική αγωγιμότητα που μετρήθηκε σε δείγματα εδαφών με 5 % και 10 % περιεκτικότητα σε τέφρα αυξήθηκε πάρα πολύ και άγγιξε τιμές πολύ μεγαλύτερες σε σχέση με το αρχικό έδαφος χωρίς τέφρα (Φώσκολος, 2002). Οι τιμές αυτές οι οποίες ξεπερνούν το επιτρεπόμενο όριο των 2 ms/cm έχουν σαν αποτέλεσμα τα καλλιεργούμενα φυτά να παρουσιάζουν προβλήματα στην ανάπτυξή τους με συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά της έλλειψης νερού. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στις δενδρώδεις καλλιέργειες. Αξίζει να αναφερθεί επίσης

83 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 80 ότι ερευνάται η συμμετοχή της στην αύξηση της συγκράτησης Β σε τοξικά επίπεδα στο έδαφος (Matsi et al., 1999, 2001) και η συμμετοχή της στην απελευθέρωση ραδιονουκλιδίων όπως το 40 K, 238 U, 235 U, 226 Ra, 210 Pb και (Ίτσκος, 2000 και Τσικριτζής, 2002). 232 Th

84 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 5.1 Ποσοτικές επιπτώσεις επιφανειακών και υπόγειων υδάτων Τo Λιγνιτικό Κέντρο Πτολεμαϊδας - Αμυνταίου (ΛΚΠ-Α) αποτελείται από πέντε υπαίθρια ορυχεία τα οποία βρίσκονται στην ευρύτερη υδρολογική λεκάνη της Πτολεμαϊδας. Σε ότι αφορά τους υδρογεωλογικούς σχηματισμούς, οι σημαντικότεροι είναι τα νεογενή ιζήματα της λεκάνης και οι καρστικοί τριαδικοϊουρασικοί ασβεστόλιθοι της περιορεινής ζώνης Βερμίου, Ασκίου, Βέρνου και Βόρρα. Η σημαντικότερη υδροφορία αναπτύσσεται κυρίως εντός των υπερκείμενων τεταρτογενών χαλαρών πολυστρωματωδών υδροφορέων των επιμέρους υδρογεωλογικών υπολεκανών που διαχωρίζονται μεταξύ τους από μεγάλου άλματος μεταπτώσεις και εξάρματα, τα οποία διαμορφώνουν και καθορίζουν τις χαρακτηριστικές μορφοτεκτονικές δομές των παραπάνω υπολεκανών, τα επιφανειακά σύνορά τους, καθώς επίσης και τα υπόγεια υδροκριτικά σύνορά τους. Η τροφοδοσία των υδροφορέων οφείλεται κυρίως στην κατείσδυση - διήθηση των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και μερικώς στην πλευρική τροφοδοσία από τις καρστικές περιορεινές ζώνες της λεκάνης (Κουμαντάκης, 1999). Τα μεγάλου μεγέθους ορύγματα των ορυχείων και κυρίως αυτών που αναπτύσσονται σε μεγάλο βάθος κάτω από την επιφάνεια του υδροφόρου ορίζοντα καθώς επίσης και οι αποθέσεις των άγονων υλικών τροποποιούν σημαντικά τη ροή των επιφανειακών και υπόγειων νερών, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και την επικοινωνία των υπόγειων νερών μεταξύ τους. Για την ασφαλή επέκταση των ορυχείων και την αποφυγή εισροών υπογείων νερών στα ορύγματα γίνονται γεωτρήσεις περιφερειακά των ορυχείων. Τα νερά των εισροών και τα νερά που προέρχονται από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα συλλέγονται σε χαμηλές τοπογραφικά θέσεις (Εικ 5.1) στις οποίες βρίσκεται μία ανοιχτή εκσκαφή κι ένα μόνιμο αντλητικό συγκρότημα (Εικ 5.2). Τα νερά των αντλιοστασίων όλων των ορυχείων, εκτός του ορυχείου Αμυνταίου που τα διοχετεύει στη λίμνη Πετρών, αποβάλλονται στο παρακείμενο ρέμα Σουλού ή Εορδαίος μήκους 30 km

85 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 82 περίπου που διασχίζει την εξεταζόμενη περιοχή από το Νότο προς το Βορά και καταλήγει στην λίμνη Βεγορίτιδα. Η ροή των υδάτων είτε αυτά είναι υπόγεια (μέσω του καρστικού υδροφορέα, Σχήμα 2.7) είτε αυτά είναι επιφανειακά (μέσω του Εορδαίου Σουλού, Σχήμα 2.6) γίνεται σε γενικές γραμμές από τα άκρα της υδρολογικής λεκάνης προς το κέντρο αυτής και από το νότιο τμήμα της στο οποίο βρίσκεται το ψηλότερο πεδινό τμήμα του λεκανοπεδίου (πεδιάδα Σαριγκιόλ), προς το χαμηλότερο τοπογραφικά σημείο της (λίμνη Βεγορίτιδα) (Σχήμα 2.6). Τα ορυχεία που βρίσκονται στη μέση της λεκάνης αποκόπτουν ή τροποποιούν την ροή αυτή, λόγω των βαθέων ορυγμάτων που δημιουργούνται κατά την εξόρυξη, λόγω των περιφερειακών γεωτρήσεων αποστράγγισης που βρίσκονται περιφερειακά αυτών και λόγω της τροποποίησης της ροής των επιφανειακών υδάτων (ποταμός Εορδαίος ή Σουλού). Αποτέλεσμα των παραπάνω, από το 1955 και μετά που έχει αρχίσει η εξορυκτική δραστηριότητα, είναι η μείωση των υδάτων απορροής και των υπόγειων νερών που οδηγούνται βόρεια προς την λίμνη της Βεγορίτιδας, με αποτέλεσμα την συνεχή πτώση της ελεύθερης επιφάνειας της λίμνης. Παράλληλα στο νότιο τμήμα της υδρολογικής λεκάνης έχουμε πτώση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα στην Εικ 5.1 Μία από τις χαμηλότερες τοπογραφικά θέσεις στις οποίες γίνεται η συλλογή των υδάτων.

86 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 83 Εικ 5.2 Αντλητικό συγκρότημα το οποίο μεταφέρει το νερό από τις λίμνες υδατοσυλλογής στο ρέμα Σουλού. υπολεκάνη της Σαριγκιόλ λόγω της μεγάλης αποστράγγισης από τις γεωτρήσεις περιφερειακά των ορυχείων. Αναλυτικότερη περιγραφή γίνεται στις παρακάτω υποενότητες στις οποίες δίνονται πληροφορίες για τον ποταμό Εορδαίο ή Σουλού, την λίμνη της Βεγορίτιδας και την υπολεκάνη της Σαριγκιόλ Επιπτώσεις στα επιφανειακά νερά Τα προβλήματα στη διαχείριση των επιφανειακών νερών αυξάνονται καθώς αυξάνεται η έκταση που καταλαμβάνει κάθε υπαίθρια εκμετάλλευση λιγνίτη, η οποία αποτελεί ουσιαστικά μία τεχνητά διαμορφωμένη υδρολογική λεκάνη. Η εξορυκτική δραστηριότητα μεταβάλλει κύρια την επιφανειακή ροή και την συγκράτηση των νερών που φτάνουν στο έδαφος μέσω των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων με τους εξής τρόπους : Με την τροποποίηση της ροής των υδάτων, λόγω κατασκευής τεχνητών καναλιών ή την διευθέτηση της ροής φυσικών ρεμάτων που προϋπήρχαν στην περιοχή.

87 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 84 Με την μεταβολή της παροχής φυσικών ρεμάτων και των αποστραγγιστικών τάφρων των ορυχείων, τα οποία δέχονται τα νερά που αντλούνται από τις γεωτρήσεις υδρολογικής προστασίας και τα αντλιοστάσια των ορυχείων. Με την μεταβολή του τοπογραφικού ανάγλυφου της περιοχής, λόγω των αυξημένων κλίσεων στα πρανή των αποθέσεων άγονων υλικών, καθώς επίσης και στις βαθμίδες και τα μόνιμα πρανή των ορυγμάτων των ορυχείων. Με την αποψίλωση της βλάστησης από μεγάλης έκτασης επιφάνειες, με αποτέλεσμα την γρηγορότερη διήθηση του νερού προς τα βαθύτερα στρώματα. Με την μεταβολή του μικροκλίματος που έχει επέλθει στην περιοχή, λόγω των δραστηριοτήτων στα ορυχεία και τους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, σύμφωνα με την οποία έχουμε μείωση των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και επομένως μείωση της εισροής νερού στο υδατικό ισοζύγιο της περιοχής (Ενότητα 7). Επιπτώσεις στον ποταμό Εορδαίου ή Σουλού Ο ποταμός Εορδαίος ή Σουλού (Εικ 5.3) αποτελεί τον κύριο αποδέκτη της επιφανειακής απορροής της υπολεκάνης Πτολεμαϊδας και του αποξηραμένου έλους Σαριγκιόλ (Σχήμα 2.6) και εκβάλει στο νότιο τμήμα της λίμνης Βεγορίτιδας συμμετέχοντας στο υδατικό της ισοζύγιο. Νότια της Πτολεμαϊδας, η Δ.Ε.Η. Α.Ε. έχει διευθετήσει τον ποταμό προκειμένου να εξυπηρετηθεί η ανάπτυξη του Ορυχείου Νότιου Πεδίου, διασφαλίζοτας ότι δεν θα υπάρξει διαφυγή νερού από το ρέμα προς το όρυγμα του ορυχείου (Εικ 5.4). Επιπλέον έχει κατασκευαστεί φράγμα-δεξαμενή στο οποίο συλλέγεται νερό για χρήση από τους Α.Η.Σ. (ατμοηλεκτρικούς σταθμούς) της περιοχής. Η ποιότητα του ποταμού και οι μεταβολές της κατά μήκος του, έχουν μελετηθεί (Αντωνόπουλος κ.α., 1984, 1990, 1996 και Αντωνόπουλος, 1989) από σειρές δεδομένων καταγραφής της ποιότητας και της παροχής του ποταμού, για την περίοδο Τα δεδομένα που αναφέρονται στη παροχή του ποταμού έγιναν από διάφορες υπηρεσίες κυρίως, στη γέφυρα Πενταβρύσου που βρίσκεται περίπου 17 Km ανάντη των εκβολών του στη λίμνη Βεγορίτιδα. Τέτοιου είδους μετρήσεις έγιναν

88 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 85 Εικ 5.3 Ρέμα Σουλού ή Εορδαίος Εικ 5.4 Διευθέτηση του ρέματος Σουλού

89 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 86 από το ΠΕΡΠΑ για την περίοδο , την Διεύθυνση Σχεδιασμού Εγγειοβελτιωτικών Έργων και Αξιοποίησης Εδαφοϋδατικών Πόρων του Υπουργείου Γεωργίας (ΥΠ.ΓΕ.) για την περίοδο και από την Υ.Ε.Β. του νομού Κοζάνης για το έτος Οι μετρήσεις αυτές έγιναν κατά την διάρκεια δειγματοληψιών νερού για ποιοτικό έλεγχο, συνήθως μια φορά το μήνα. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα πληρότητας των δεδομένων, θεωρήθηκε πως οι ημερήσιες τιμές της παροχής του ποταμού αντιπροσωπεύουν και την παροχή του αντίστοιχου μήνα που έγινε η δειγματοληψία. Η παραδοχή ήταν αναγκαία για τον υπολογισμό της ετήσιας παροχής του ποταμού, αφού χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό του υδατικού ισοζυγίου της λίμνης Βεγορίτιδας (Σαπουνάς, 1998). Από τα δεδομένα της (ΥΠ.ΓΕ.), προκύπτει για την περίοδο , μέση ετήσια παροχή ήταν 22x10 6 m 3 (Παράρτημα ΙΙΙ ΙΙΙ.1). H μέγιστη καταγράφηκε το έτος 1984 με 31,52x10 6 m 3 και η ελάχιστη το 1985 με 17,95x10 6 m 3 (Παράρτημα ΙΙΙ ΙΙΙ.1). Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΕΡΠΑ για την περίοδο έχουμε μέση ετήσια παροχή 20,92x10 6 m 3 με μέγιστη τιμή 29,78x10 6 m 3 το έτος 1991 και ελάχιστη 13,89x10 6 m 3 το έτος Η Υ.Ε.Β. Κοζάνης μετρά την παροχή του ποταμού σε τρία σημεία των οποίων οι αντίστοιχες παροχές, για το έτος 1992, ήταν 10,92x10 6 m 3 στον Α.Η.Σ. Καρδιάς, 13,02x10 6 m 3 στον Α.Η.Σ. Αγ.Δημητρίου και 24,85x10 6 m 3 στη γέφυρα Πενταβρύσου (Σαπουνάς, 1998). Για τα έτη 1987 και 1988 από το ΥΠ.ΓΕ. και το ΠΕΡΠΑ, οι παροχές που υπολογίστηκαν ήταν αντίστοιχα 19,51x10 6 m 3 και 22,05x10 6 m 3 του ΥΠ.ΓΕ. και 19,03x10 6 m 3 και 20,79 x10 6 m 3 από τα δεδομένα του ΠΕΡΠΑ. Με τα παραπάνω δεδομένα παρουσιάζεται η διακύμανση της παροχής κατά την διάρκεια του έτους για την περίοδο , στα Σχήματα 5.1 και 5.2. Χαρακτηριστική είναι η πτώση της παροχής του ποταμού από το μήνα Μάρτιο ως τον Σεπτέμβριο. Η πτώση αυτή οφείλεται κυρίως στο μικρό ύψος των βροχοπτώσεων και στην απευθείας άντληση νερού από τον ποταμό για άρδευση, ενώ η εξορυκτική δραστηριότητα δεν φαίνεται να επηρεάζει την παροχή του ποταμού.

90 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 87 Μέση παροχή (l/sec) 1000,0 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΪ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Σχήμα 5.1 Διακύμανση της παροχής του ποταμού Εορδαίου ή Σουλού κατά την διάρκεια του έτους για την περίοδο ,00 Ετήσια παροχή (εκατομ. m 3 ) 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0, Έτη Σχήμα 5.2 Διακύμανση της ετήσιας παροχής του ποταμού Εορδαίου ή Σουλού για την περίοδο Επιπτώσεις στη λίμνη Βεγορίτιδα Οι μεγάλες και έντονες παρεμβάσεις στις συνιστώσες του υδρολογικού κύκλου της περιοχής, γίνονται αντιληπτές και από τις επιπτώσεις στο υδατικό δυναμικό της λίμνης Βεγορίτιδας (Σχήμα 5.3), η οποία αποτελεί τελικό αποδέκτη των υδάτων της περιοχής. Από τα δεδομένα της στάθμης της ελεύθερης επιφάνειας της λίμνης (Παράτημα ΙΙΙ Πίνακες ΙΙΙ.2.) παρατηρούμε ότι από το 1956, η στάθμη της λίμνης παρουσιάζει έντονη μείωση λόγω των παρεμβάσεων που έγιναν από την σήραγγα μεταφοράς νερού στην περιοχή της Άρνισσας για την ενίσχυση του

91 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 88 υδατικού δυναμικού της Έδεσσας, την υπεράρδευση των γειτονικών καλλιεργούμενων περιοχών και της έναρξης της εξορυκτικής δραστηριότητας στην περιοχή. Για την περίοδο έχουμε συνεχή άνοδο της στάθμης της με την υψηλότερη το 1956, να φτάνει στα 542,29 m. Από το 1956 και μετά, η στάθμη της λίμνης μειώνεται ασταμάτητα, φτάνοντας το 1992 κάτω από τα 510 m. Στο Σχήμα 5.4 φαίνεται η διακύμανση της στάθμης για την περίοδο (Αντωνόπουλος και Παπαμιχαήλ, 1997). Πιο συγκεκριμένα από μελέτες που έχουν διεξαχθεί για το υδατικό ισοζύγιο της λίμνης, παρατηρείται μείωση του όγκου της λίμνης από 2200x10 6 m 3 τη δεκαετία του 50, στα 800x10 6 m 3 τη δεκαετία του 90, με ποσοστό μείωσης της τάξης του 64% (Αντωνόπουλος κ.α,1996). Σύμφωνα με τον υπολογισμό του υδατικού ισοζυγίου της λίμνης για την περίοδο από το Σαπουνά, (1998) προκύπτει αρνητικό φτάνοντας τα 389,11x10 6 m 3, με συνοδευόμενη πτώση στάθμης 9,93 m και μέσες ετήσιες υδατικές απώλειες της τάξης των 32,43x10 6 m 3. Οι σχέσεις απόλυτου υψομέτρου πυθμένα στάθμης σύμφωνα με την τομή Α-Α του Σχήματος 5.3, στάθμης - επιφάνειας καθώς και όγκου - απόλυτου υψομέτρου στάθμης, δίνονται αντίστοιχα στα Σχήματα 5.5, 5.6 και 5.7 (Σπυρίδης και συν.,2000).

92 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 89 Σχήμα 5.3 Κάτοψη της λίμνης Βεγορίτιδας (Χωραφάς, 1957)

93 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Απόλυτο υψόμετρο στάθμης (m) Έτη Σχήμα 5.4 Διακύμανση της στάθμης της λίμνης Βεγορίτιδας για την περίοδο Σχήμα 5.5 Μεταβολή της στάθμης σε σχέση με το απόλυτο υψόμετρο του πυθμένα της λίμνης σύμφωνα με την τομή Α-Α του Σχήματος 5.3 (Σπυρίδης και συν., 2000)

94 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 91 Σχήμα 5.6 Μεταβολή της επιφάνειας της λίμνης σε σχέση με τη στάθμη (Σπυρίδης και συν., 2000) Σχήμα 5.7 Διάγραμμα όγκου και απόλυτου υψομέτρου στάθμης (Σπυρίδης και συν., 2000)

95 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Επιπτώσεις στα υπόγεια νερά Η εκσκαφή των ορυχείων έχει ως συνέπεια την αποκοπή των ιζηματογενών υδροφορέων και της εκφόρτισής τους στα ανοιχτά πρανή των ορυχείων, εκδηλούμενη υπό μορφή φυσικής αποστράγγισης. Το πάχος των υπερκείμενων, του λιγνιτικού κοιτάσματος ιζηματογενών υδροφορέων, κυμαίνεται από 5 m στο έξαρμα της περιοχής Κομάνου έως 150 m στις βαθύτερες τεκτονικά περιοχές των ορυχείων του Νότιου Πεδίου και του Αμυνταίου (Σαχανίδης και Παυλουδάκης, 2001). Ως αποτέλεσμα της αποκοπής των υδροφορέων παρατηρούνται τα εξής : Πτώση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα λόγω της άντλησης νερών από τις γεωτρήσεις προστασίας που διανοίγονται γύρω από τα ορύγματα των ορυχείων. Με αποτέλεσμα την μείωση της παροχής ή και αποξήρανση φυσικών πηγών και υδροληπτικών έργων. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα την μείωση της υγρασίας των εδαφών στο χώρο του κώνου πτώσης στάθμης στις περιοχές με αβαθείς φρεάτιους ορίζοντες καθώς επίσης και την έντονη διήθηση του νερού από ποτάμια και λίμνες (Σχήμα 5.7). Μεταβολές στη ροή του υπόγειου νερού, τόσο κατά την λειτουργία του ορυχείου όσο και μετά το πέρας της εκμετάλλευσης, λόγω της διατάραξης της στρωματογραφίας στην περιοχή των ορυγμάτων, της συμπίεσης και της ελλιπούς τροφοδοσίας με νερό των γεωλογικών σχηματισμών που αναπτύσσονται κάτω από τις αποθέσεις. Φυσική αποστράγγιση υδάτων από τις επιφάνειες των πρανών, λόγω δημιουργίας εξόδων διαφυγής και καταστροφής των σκληρών εδαφικών τοιχωμάτων από την εκσκαφή (Εικ 5.5). Με την μείωση της κατείσδυσης του νερού σε βαθύτερα στρώματα λόγω της απομάκρυνσης του εδαφικού καλύμματος και της συμπίεσης των υλικών επιφανείας, η οποία είναι αναγκαία για την κατασκευή δρόμων, εργοταξίων, συνεργείων, κτηρίων κλπ.

96 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 93 Σχήμα 5.7 Κώνοι κατάθλιψης υπόγειου υδροφορέα γύρω από μια γεώτρηση (Clarke L. B., 1997) Εικ 5.5 Φυσική αποστράγγιση υδροφόρου ορίζοντα που δημιουργήθηκε λόγω εκσκαφής στο συγκεκριμένο σημείο

97 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 94 Τα υπόγεια νερά της υπολεκάνης Σαριγκιόλ Όπως διαπιστώθηκε από παλαιότερες υδρογεωλογικές έρευνες και από συμπεράσματα στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος (Κουμαντάκης, 1999) στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν τα εξής κύρια υδροφόρα συστήματα: Το υδροφόρο σύστημα που αναπτύσσεται στα υπερκείμενα ιζήματα της λιγνιτοφόρου στοιβάδας σε όλη την χαμηλή έκταση της υπολεκάνης της Σαριγκιόλ, ευρισκόμενο σε υπόγεια πλευρική υδραυλική επικοινωνία με τις υπόγειες υδροφορίες που αναπτύσσονται στα πλευρικά κορύματα των παρυφών της. Η στάθμη του κυμαίνεται από το απόλυτο υψόμετρο των 730 m στα ψηλά σημεία, βορειοανατολικά προς το Βέρμιο και βορειδυτικά στην Ποντοκώμη, μέχρι τα 585 m στο κεντρικό και νότιο τμήμα της λεκάνης. Ο υδροφορέας αυτός χρησιμοποιείται για κάλυψη αρδευτικών και υδρευτικών αναγκών. Επειδή γειτνιάζει με την περιοχή των ορυχείων, περιφερειακά αυτών δημιουργήθηκαν γεωτρήσεις αποστράγγισής του για την προστασία τους. Το υδροφόρο σύστημα που αναπτύσσεται στα νεογενή υδροφόρα στρώματα, τα οποία υπόκεινται του λιγνίτη, στην περιοχή Κομάνου. Στην περιοχή αυτή έχουν διανοιχτεί από την Δ.Ε.Η. Α.Ε. δύο γεωτρήσεις για την ύδρευση της κοινότητας, που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη της υδροφορίας αυτής. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες με χρήση φυσικών ισοτόπων, ο υδροφορέας αυτός εμπλουτίζεται υπογείως και πλευρικά από νερά που προέρχονται από βαθιά καρστικά υδροφόρα συστήματα (Κουμαντάκης, 1999). Η ύπαρξη αυτού του υδροφορέα νότια του εξάρματος του Κομάνου, στο χαμηλό τμήμα της λεκάνης Σαριγκιόλ, δεν έχει επιβεβαιωθεί διότι δεν υπάρχουν βαθιές γεωτρήσεις που να έχουν διαπεράσει το στεγανό αργιλικό μαργαϊκό υπόβαθρο της λιγνιτοφόρου σειράς, η οποία βυθίζεται προς τα νότια. Το σύστημα του καρστικού υδροφορέα που αναπτύσσεται στους τριαδικούς ασβεστόλιθους του νότιου Βερμίου, του Σκοπού, και του νότιου Ασκίου, ο οποίος εκφορτίζεται προς τις πηγές της Νεράϊδας, σε απόλυτο υψόμετρο 250 m και πιθανόν και στον Αλιάκμονα. Στην περιοχή μελέτης η καρστική υδροφορία αναπτύσσεται σε απόλυτο υψόμετρο γύρω στα 300 m

98 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 95 (ανάλογα από την ζώνη εκφόρτησης) και δεν έχει υδραυλική επικοινωνία με το υδροφόρο σύστημα, που αναπτύσσεται στα ιζήματα που επίκεινται της λιγνιτοφόρου στοιβάδας, η πιεζομετρία του οποίου κυμαίνεται μεταξύ 730 και 585 m σε απόλυτα υψόμετρα. Στα νοτιοδυτικά περιθώρια της λεκάνης Σαριγκιόλ στην ευρύτερη περιοχή Ποντοκώμης, Δρεπάνου και Κοίλων, αναπτύσσονται επικρεμάμενοι καρστικοί υδροφόροι, περιορισμένης έκτασης και δυναμικού, μέσα στους ανωκρητιδικούς ασβεστόλιθους, η εξάπλωση των οποίων είναι μη συνεχής και περιορισμένη. Από τους υδροφόρους αυτούς δεν αναμένεται να υπάρχει πλευρική τροφοδοσία προς τα υπόγεια νερά της υπολεκάνης Σαριγκιόλ. Μερικές από τις υπάρχουσες παλαιότερες γεωτρήσεις στις περιοχές αυτές είναι σήμερα χωρίς νερό, πράγμα που οφείλεται είτε στην περιορισμένη επανατροφοδοσία των επικρεμάμενων καρστικών υδροφορέων είτε στην πτώση της στάθμης σε επίπεδο χαμηλότερο των γεωτρήσεων. Τα τέσσερα παραπάνω υδροφόρα συστήματα, σύμφωνα με μελέτη (Κουμαντάκης, 1999) που αφορά το υδατικό ισοζύγιο, έχουν επηρεαστεί είτε άμεσα από την εξορυκτική δραστηριότητα με γεωτρήσεις αποστράγγισης, είτε έμμεσα από την προσφυγή σε αυτούς (αρδευτικές και υδρευτικές ανάγκες) λόγω μείωσης των πρώτων. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν για το 1997 ότι το υδατικό ισοζύγιο της υπολεκάνης Σαριγκιόλ ήταν αρνητικό με τιμή που ξεπερνά τα 6,8 εκατ. m 3 /έτος. Οι πιεζομετρικοί χάρτες που ακολουθούν δείχνουν αναλυτικά την διαμόρφωση των υπόγειων υδάτων της περιοχής.

99

100

101

102

103

104 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Επιπτώσεις στην ποιότητα των υδάτων Γενικά οι επιπτώσεις στην ποιότητα των υδάτων οφείλονται σε ρύπους από σημειακές και μη σημειακές πηγές ρύπανσης. Σημειακές πηγές ρύπανσης αποτελούν τα σημεία εξόδου βιομηχανικών αποβλήτων, αστικών αποβλήτων αλλά και υδατορευμάτων που μεταφέρουν ρυπαντικά φορτία και εκβάλλουν σε ένα αποδέκτη. Από την άλλη ως μη σημειακές πηγές ορίζονται αυτές των οποίων η προκαλούμενη ρύπανση γίνεται με διάχυτη παροχή αποβλήτων που δεν μπορεί να εντοπιστεί σαν προερχόμενη από σημειακή πηγή (Μποναζούντας κ.α., 1989). Η ποιότητα των υδάτων καθορίζεται από μεγάλο αριθμό παραμέτρων, που εξαρτώνται κυρίως από τις διαφορετικές απαιτήσεις των χρηστών του νερού (π.χ. πόση, αναψυχή, οικιακές χρήσεις, άρδευση κλπ.)(αντωνόπουλος, 2003). Στις παραμέτρους αυτές περιλαμβάνονται τα κυριότερα χημικά στοιχεία του νερού, οι φυσικοχημικές του ιδιότητες και τα βιολογικά συστατικά του. Οι παράμετροι με τα όρια που πρέπει να τηρούν, για να πληρούν τα κριτήρια των παραπάνω χρήσεων μπορούν να βρεθούν στις βιβλιογραφικές πηγές Αντωνόπουλος, (2001, 2003) και στον νόμο ΚΥΑ 46399/4352/86 ΦΕΚ 4388/ Ρύπανση των επιφανειακών υδάτων Οι επιπτώσεις στα επιφανειακά νερά, που αφορούν τις δραστηριότητες στο Λ.Κ.Δ.Μ., οφείλονται κυρίως σε πηγές σημειακής ρύπανσης. Τέτοιου είδους πηγές αποτελούν η διοχέτευση των υδάτων των αντλιοστασίων των ορυχείων στον ποταμό Εορδαίο (Εικ 5.6) και στην λίμνη Πετρών. Ο συνολικός ετήσιος όγκος νερού από τα αντλιοστάσια των ορυχείων ανέρχεται σε 15 x 10 6 m 3 από τα οποία τα 9 x 10 6 m 3 αποβάλλονται στο ρέμα Σουλού ή Εορδαίος (ορυχεία λεκάνης Πτολεμαϊδας), ενώ τα υπόλοιπα 6 x10 6 m προερχόμενα από το ορυχείου Αμυνταίου, αποβάλλονται στις αρδευτικές διώρυγες της υπολεκάνης Αμυνταίου, τα οποία οδηγούνται στην λίμνη Πετρών (Σαπουνάς, 1998). Τόσο ο ποταμός Εορδαίος όσο και η λίμνη Πετρών διοχετεύουν τα νερά τους στη λίμνη Βεγορίτιδα αποτελώντας και αυτοί σημειακές πηγές ρύπανσης για την τελευταία (Antonopoulos & Gianniou, 2002). Η λίμνη Πετρών επικοινωνεί με τη Βεγορίτιδα μέσω καρστικής διόδου (Σχήμα 2.7) και τάφρου κοντά στο χωριό του Αγ.Παντελεήμονα..

105 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 97 Εικ 5.6 Εικόνα της ρύπανσης του ρέματος Σουλού σε σημείο εξωτερικά των ορυχείων Συγκεντρωτικά αποτελέσματα αναλύσεων της ποιότητας των υδάτων των αντλιοστασίων και του ρέματος Σουλού ή Εορδαίου (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.3), βασίζονται σε μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια δειγματοληψιών που δημοσιεύτηκαν από τους Σαχανίδη και Παυλουδάκη, (2001) για την περίοδο από το ΛΚΠ-Α για περιοχές των λιγνιτορυχείων της ευρύτερης περιοχής. Για το ΛΚΠ-Α οι θέσεις δειγματοληψίας κατανέμονταν σε όλα τα ορυχεία (αντλιοστάσια και γεωτρήσεις) και σε 3 σημεία του ρέματος Σουλού (ανάντη, στο μέσο και κατάντη των ορυχείων). Οι ποιοτικές παράμετροι της λίμνης Πετρών και της λίμνης Βεγορίτιδας, για την περίοδο εξετάστηκαν από τους Κουτσουμπίδη, (1989) παρουσιάζονται από τον Σαπουνά, (1998) και δίνονται στο Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.4 & ΙIΙ.5. Την τελευταία 3ετία οι αναλύσεις διεξάγονται πιο συστηματικά, ενώ πραγματοποιούνται και εξειδικευμένες αναλύσεις ως συνέπεια των περιβαλλοντικών όρων που πρέπει να τηρήσει η Δ.Ε.Η. Α.Ε.. Οι περισσότερες χημικές αναλύσεις γίνονται στα χημεία των Α.Η.Σ. της περιοχής, στο Φυσικοχημικό εργαστήριο του Λ.Κ.Π-Α και ορισμένες στα Γενικά Χημεία του Κράτους Κοζάνης και Φλώρινας.

106 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 98 Σε ότι αφορά τα νερά των αντλιοστασίων και του ρέματος Σουλού ή Εορδαίου, οι παράμετροι ποιότητας που εξετάστηκαν από τους Σαχανίδη και Παυλουδάκη, (2001) (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.6) κατατάσσονται σε φυσικοχημικούς, οργανοληπτικούς, μικροβιολογικούς, σε ανεπιθύμητες ουσίες, σε τοξικές και σε βαρέα μέταλλα. Από τις αναλύσεις που έγιναν προκύπτουν οι ακόλουθες υπερβάσεις ορίων : Φυσικοχημικές παράμετροι Αγωγιμότητα : Υπερβάσεις πάνω από 1000 μs/cm παρατηρούνται στα αντλιοστάσια των ορυχείων Κομάνου και Αμυνταίου. Μικροβιολογικές παράμετροι : Δεν παρατηρούνται υπερβάσεις. Εξαίρεση αποτελούν δείγματα που συλλέχθηκαν στην γέφυρα Κομάνου, η οποία αποδίδεται στην εκροή αστικών λυμάτων του Δημοτικού Διαμερίσματος Κομάνου στο ρέμα Σουλού. Οργανοληπτικές παράμετροι : Χρώμα : Παρατηρούνται δύο υπερβάσεις που αφορούν τα ορυχεία Κομάνου και Αμυνταίου. Ανεπιθύμητες ουσίες : Αιωρούμενα στερεά (SS) : Εκτός του αντλιοστασίου του ορυχείου Καρδιάς, οι περισσότερες μετρήσεις των υπόλοιπων ορυχείων υπερβαίνουν τα όρια. Υδρογονάνθρακες : Παρατηρούνται υπερβάσεις σε όλα τα ορυχεία. Ολικά διαλυμένα στερεά (TDS) : Στα νερά των αντλιοστασίων επικρατούν τα ανθρακικά άλατα του Ca και του Mg. Υπέρβαση παρατηρείται σε όλα τα ορυχεία με υπάρχον όριο τα 600 mg/l. H ύπαρξή τους συνδέεται άμεσα με τις υψηλές τιμές αγωγιμότητας που μετρήθηκαν. Τοξικές ουσίες, βαρέα μέταλλα, ιχνοστοιχεία : Έχουμε αύξηση των συγκεντρώσεών τους που δεν ξεπερνούν όμως τα ανώτερα επιτρεπόμενα όρια Ποιότητα υπόγειων υδάτων Σύμφωνα με μελέτες που έγιναν στα υπόγεια νερά των υδρογεωτρήσεων εντός των ορυχείων (Σαχανίδης και Παυλουδάκης, 2001) (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.6), και στα υπόγεια νερά 45 γεωτρήσεων στην ευρύτερη περιοχή της Σαριγιόλ (Σχήμα 5.8)

107 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 99 Σχήμα 5.8 Χάρτης της περιοχής γεωτρήσεων που έγιναν 45 γεωτρήσεις (Σ.Πανίλας, Ι.Κουμαντάκης, 2001) (Πανίλας και Κουμαντάκης, 2001) (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.7) προκύπτει ότι, η ρύπανση των υπόγειων υδάτων είναι δυνατόν να συμβεί με την συμβολή κυρίως μη σημειακών πηγών ρύπανσης. Τέτοιες πηγές αποτελούν τα νερά που κατεισδύουν: μέσα από στρώματα εδάφους των αποθέσεων με υψηλές συγκεντρώσεις τέφρας. μέσα από λιγνιτικά στρώματα. μέσα από στρώματα του υπεδάφους στα οποία υπάρχουν θαμμένες ή επιφανειακές χωματερές που δραστηριοποιούνται στις αποθέσεις των ορυχείων. και μεταφέρουν εκπεμπόμενα ιπτάμενα σωματίδια και άλλα προϊόντα της καύσης του λιγνίτη, από τις καμινάδες των ατμοηλεκτρικών σταθμών, τα οποία μεταφέρθηκαν και αποτέθηκαν με τον άνεμο και τα κατακρημνίσματα στις γύρω περιοχές. και μεταφέρουν λύματα από γεωργο-κτηνοτροφικές δραστηριότητες στην περιοχή.

108 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 100 Έμφαση κυρίως δόθηκε στην ανάλυση της αμμωνίας και των νιτρωδών που αποτελούν το κυριότερο πρόβλημα των υπόγειων νερών όλης της περιοχής του Λ.Κ.Π-Α, και ιδιαίτερα των βαθέων γεωτρήσεων που βρίσκονται εντός της περιχάραξης των λιγνιτικών κοιτασμάτων και διατρύουν αυτά. Η προέλευση τους οφείλεται στις αυξημένες υδραυλικές αγωγιμότητες του αβαθούς υδροφόρου ορίζοντα, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα την επαφή του υπόγειου νερού με τα φυτικά λείψανα και το λιγνιτικό κοίτασμα που βρίσκονται σε βάθη από 10 έως 500 m (Σαχανίδης και Παυλουδάκης, 2001) καθώς επίσης κι από την υπερλίπανση γεωργικών εδαφών της περιοχής (Πανίλας και Κουμαντάκης, 2001). Από τις αναλύσεις που έγιναν οι συγκεντρώσεις τους υπερβαίνουν τα ανώτερα θεσμοθετιμένα όρια (ΝΗ 4 <0,5mg/l, NO 2 <0,1 mg/l) στους βαθείς υδροφόρους ορίζοντες που στρωματογραφικά βρίσκονται κάτω από τα λιγνιτικά κοιτάσματα (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.6 & ΙIΙ.7). Η κατανομή τους στη περιοχή φαίνεται στο Σχήμα 5.9 (Πανίλας και Κουμαντάκης, 2001). Επίσης παρατηρείται αύξηση στις συγκεντρώσεις σιδήρου με παρατηρούμενη κατά τόπους οριακή υπέρβαση στα κεντρικά τμήματα του Λ.Κ.Π.-Α.. Παρατηρείται μέσα στις κορεσμένες ζώνες του υδροφορέα στα ορυχεία του Βόριου Πεδίου, Κομάνου και στο Βιομηχανικό Συγκρότημα. Αποδίδεται στην παρουσία οξειδίων, ανθρακικών ορυκτών, σουλφιδίων του σιδήρου, αργιλικών ορυκτών, αμφιβόλων, μαρμαρυγιών, και βασικών και υπερβασικών πετρωμάτων που περιέχονται στις ψαμμιτικές ενστρώσεις τόσο στους σχηματισμούς Προαστίου όσο και στα υποκείμενα του λιγνιτικού κοιτάσματος ιζήματα (Σαχανίδης και Παυλουδάκης, 2001). Από τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων (Παράρτημα ΙIΙ ΙIΙ.6& ΙIΙ.7) των υδάτων των 45 γεωτρήσεων (Σχήμα 5.8) στην περιοχή (Πανίλας και Κουμαντάκης, 2001) και των υδάτων των αντλιοστασίων από υδρογεωτρήσεις του ΛΚΠ-Α (Σαχανίδης και Παυλουδάκης, 2001), επιπλέον προκύπτει ότι: Οι τιμές του ph κυμαίνονται από 6,6 έως 8,98. Οι τιμές του ph για τα νερά που προέρχονται από τα ορυχεία (αντλιοστάσια) είναι σχετικά πιο υψηλές από τα νερά των περιφερειακών γεωτρήσεων.

109 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 101 Σχήμα 5.9 α) Κατανομή ίσων συγκεντρώσεων σε νιτρώδη NO 2 β) Κατανομή ίσων συγκεντρώσεων σε αμμωνιακά NΗ 4. Οι σκιασμένες περιοχές δείχνουν τιμές πάνω από τα ανώτερα επιτρεπόμενα όρια ποσιμότητας (Πανίλας και Κουμαντάκης, 2001). Η ηλεκτρική αγωγιμότητα κυμαίνεται από μs/cm. Στην πλειονότητά τους οι τιμές παρουσιάζονται χαμηλές, γεγονός που μαρτυρά την γρήγορη ανανέωση των υπόγειων υδάτων. Οι τιμές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας αυξάνουν από τα ανατολικά προς τα δυτικά της λεκάνης. Οι τιμές συγκέντρωσης των ιόντων ασβεστίου κυμαίνονται από 32,9 έως 123,6 mg/l και μαγνησίου από 2,4 έως 149,4 mg/l για τα νερά των 45 γεωτρήσεων. Για τις υδρογεωτρήσεις του Λ.Κ.Π.Α οι τιμές είναι υψηλότερες. Οι μικρότερες τιμές των ιόντων ασβεστίου εμφανίζονται στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης με τάση αύξησης από νότια προς

110 5. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 102 βορειοδυτικά. Αντίθετα οι υψηλότερες συγκεντρώσεις του μαγνησίου βρίσκονται επικεντρωμένες στο νοτιοδυτικό τμήμα της λεκάνης. Οι υψηλές συγκεντρώσεις του μαγνήσιου καθιστούν μέτρια την ποσιμότητα του νερού. Οι τιμές των ιόντων νατρίου κυμαίνονται μεταξύ 1 έως 38 mg/l, με τα περισσότερα δείγματα να έχουν συγκεντρώσεις κάτω των 20 mg/l. Οι τιμές των ιόντων χλωρίου κυμαίνονται στα περισσότερα δείγματα σε χαμηλά επίπεδα κάτω των 40 mg/l. Εξαίρεση αποτελεί η γεώτρηση με κωδικό 6 που παρουσιάζει υψηλή τιμή 459 mg/l. Επαναληπτική ανάλυση νερού έδωσε τιμή 558 mg/l. Πρόκειται για τοπική ρύπανση του υδροφόρου από παρακείμενο τυροκομείο. Η χωρική κατανομή των ιόντων χλωρίου δείχνει μια ομαλή αύξηση των τιμών από τα ανατολικά προς το κεντρικό τμήμα της λεκάνης με υψηλότερες περιοχές πλησίον της περιοχής του Νότιου Πεδίου. Με βάση τις μετρήσεις που έγιναν στα νερά των 45 γεωτρήσεων διαπιστώνεται ότι στις 28 από αυτές έχουμε υπέρβαση των ανώτερων ορίων ποσιμότητας σε ένα ή περισσότερα ιόντα και ιχνοστοιχεία..

111 6. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Τα προϊόντα της καύσης του λιγνίτη τα οποία απελευθερώνονται από τις καμινάδες των ατμοηλεκτρικών σταθμών (Εικ 6.1), έχουν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα. Οι κυριότεροι αέριοι ρύποι που απελευθερώνονται από τους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς είναι: Διοξείδιο του θείου, SO 2 Οξείδια του αζώτου, ΝΟ x Διοξείδιο του άνθρακα, CO 2 Σωματίδια ιπτάμενης τέφρας Ιχνορυπαντές (ως συστατικά των εκπεμπόμενων καπναερίων) Eικ 6.1 Ατμοηλεκτρικός Σταθμός Πεδίου Καρδιάς με τέσσερις λιγνιτικές μονάδες. Οι καμινάδες (εμπλουτισμός με καυσαέρια και ιπτάμενη τέφρα) και οι πύργοι ψύξεως (εμπλουτισμός με υδρατμούς). Τα αιωρούμενα σωματίδια της ιπτάμενης τέφρας αποτελούν το σημαντικότερο ρύπο της περιοχής. Ο ρυθμός και η σύσταση των εκπεμπόμενων σωματιδίων δεν είναι σταθεροί. Επηρεάζονται σημαντικά από τα χαρακτηριστικά του ως προς καύση λιγνίτη. Το ελεύθερο CaO για παράδειγμα αυξάνει τις εκπομπές της ιπτάμενης τέφρας (Κολοβός και συν.,2000), οι οποίες εξαρτώνται επίσης από την απόδοση των

112 6. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ 104 φίλτρων, την ηλικία τους, την αγωγιμότητα της τέφρας, τη θερμοκρασία των καυσαερίων κ.α. Οι εκπομπές της ιπτάμενης τέφρας με πρόσθετα στοιχεία κατά ατμοηλεκτρική ή λιγνιτική μονάδα δίνονται στο Παράρτημα ΙV (Πίνακας ΙV.6). Οι εκπομπές της τελευταίας 15ετίας είναι μικρότερες σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια κι αυτό γιατί αφορούν την περίοδο μετά την τοποθέτηση νέων φίλτρων το έτος 1993, στις κατεξοχήν ρυπογόνες μονάδες της Πτολεμαϊδας IV και Καρδιάς I και II. Το 1987 οι συνολικές εκπομπές των ολικών αιωρούμενων σωματιδίων ανέρχονταν στα kg/h (WHO, 1987) ενώ το 1989 στα kg/h (Ζερεφός και συν., 1989). Πολλές φορές λόγω δυσλειτουργιών των φίλτρων ή απρόβλεπτων γεγονότων (π.χ. απεργίες) παρατηρούνται πρόσθετες εκλύσεις ιπτάμενης τέφρας. Επίσης μικρότερη αλλά μόνιμη πηγή διασποράς σωματιδίων τέφρας αποτελούν οι χώροι απόρριψης τέφρας (αποθέσεις) καθώς και οι ταινιόδρομοι μεταφοράς. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η επιβάρυνση της ατμόσφαιρας είναι πολύ μεγαλύτερη από την υπολογιζόμενη με βάση στοιχεία εκπομπών που υποβάλλουν οι Α.Η.Σ. στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. (Τσικριτζής, 2002). Σύμφωνα με τους Τριανταφύλλου και συν., (2000) εκτός της ιπτάμενης τέφρας άλλες πηγές παραγωγής αιωρούμενων σωματιδίων είναι: οι εργασίες εκμετάλλευσης του λιγνίτη (εξόρυξη, μεταφορά, αποθήκευση, θραύση κλπ.) τα έργα οδοποιίας (κυρίως η κατασκευή της Εγνατίας και των κάθετων αξόνων) οι γεωργικές εργασίες οι εκτεταμένες εκχερσώσεις οι μεταφορές μέσω του οδικού δικτύου τα λατομεία αδρανών υλικών και μαρμάρων οι οικοδομικές εργασίες και τα έργα υποδομής Από την άλλη μεριά, πέρα από το πρόβλημα των αιωρούμενων σωματιδίων, έχουμε και το πρόβλημα έκλυσης ιχνορυπαντών. Ως ιχνορυπαντές ορίζονται τα στοιχεία ή ενώσεις οι οποίες βρίσκονται σε μικρές ποσότητες στους γαιάνθρακες ή στις τέφρες τους (Smith, 1980). Ως ιχνοστοιχεία γαιανθράκων ορίζονται τα στοιχεία με συγκέντρωση μικρότερη των 200 ppm (Σαχανίδης και συν., 2001) ή με συγκέντρωση μικρότερη των 1000 ppm στην τέφρα τους (Christianis et al.,1998).

113 6. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ 105 Μέχρι σήμερα έχουν αναγνωριστεί 11 ανόργανα στοιχεία των γαιανθράκων ως δυνητικά επικίνδυνοι ρυπαντές του περιβάλλοντος από τα οποία τα σημαντικότερα είναι τα Se, As, Cd, Hg (Georgakopoulos et al., 1995). Οι Gentzis et al., (1997) υποστηρίζουν ότι περίπου kg των στοιχείων αυτών εκπέμπονται κάθε χρόνο από ένα τυπικό σταθμό 1000 Mw που λειτουργεί με γαιάνθρακα. Καθημερινά όμως ανακαλύπτονται και νέα στοιχεία ως ιχνορυπαντές των οποίων η επίδραση στο περιβάλλον φαίνεται εκ πρώτης όψεως αμελητέα. Οι μεγάλες όμως ποσότητες ιπτάμενης τέφρας που εκλύονται και εναποτίθενται στο περιβάλλον καθιστούν και αυτά ιχνορυπαντές. Τα καθορισμένα όρια ποιότητας αέρα δίνονται στο Παράρτημα ΙV Πίνακες IV.1,IV.2,IV.3,IV.4,IV.5. Για τα σωματίδια με βάση την κείμενη νομοθεσία είναι τα εξής: 1.Για τα ολικά αιωρούμενα (TSP): Μέση ετήσια συγκέντρωση 150 μg/m 3 και μέση ημερήσια συγκέντρωση 300 μg/m 3 (Όριο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οδηγία 80/779/ΕΟΚ) 2.Για τα εισπνεύσιμα PM 10 : Μέση ετήσια συγκέντρωση 50 μg/m 3 και μέση ημερήσια συγκέντρωση 150 μg/m 3 (Όριο Ευρωπαϊκής Ένωσης από Οδηγία 1999/30/ΕΚ). Τα εισπνεύσιμα σωματίδια PM 10 είναι αυτά που έχουν αεροδυναμική διάμετρο 10 μm. Αποτελούν το 67 % περίπου των εκπεμπόμενων σωματιδίων τέφρας ενός Α.Η.Σ. που λειτουργεί με γαιάνθρακα (Ι.Ε.Α. Coal Research, 1998) και θεωρούνται ως τα κυρίως υπεύθυνα σωματίδια για τις επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία (Παπαδάκης κ.α, 2002). Η υπέρβαση των προβλεπόμενων ορίων ή η υπέρβαση των κατώτερων για μεγάλη διάρκεια, χαρακτηρίζεται κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις ως επεισόδιο ρύπανσης. Τα κριτήρια για τον καθορισμό των επεισοδίων ρύπανσης δεν είναι ενιαία, διότι εξαρτώνται από τη θέση του σταθμού μέτρησης, από τις πηγές ρύπανσης που συνεισφέρουν σ αυτόν κλπ. Έτσι για την εξαετία οι Ζερεφός και συν., (1991) καταγράφοντας τα επεισόδια ρύπανσης από TSP στην περιοχή του Λ.Κ.Δ.Μ., ορίζουν ως επεισόδιο κάθε ημερήσια υπέρβαση του Ευρωπαϊκού ορίου των 300 μg/m 3. Σύμφωνα όμως με τον Τριανταφύλλου, (1994) ο οποίος χρησιμοποιεί σαν παράμετρο τα PM 10, ως ημέρες επεισοδίων θεωρούνται εκείνες κατά τις οποίες μετρήθηκε στην ίδια θέση μέση ημερήσια τιμή 80 μg/m 3 για πάνω από δύο συνεχείς μέρες.

114 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η έκταση και η ένταση των δραστηριοτήτων θα μπορούσαμε να πούμε ότι συντέλεσαν στη σταδιακή μεταβολή του μικροκλίματος της περιοχής. Από το 1955 που λειτουργούν οι ατμοηλεκτρικοί σταθμοί, ενισχυόμενοι συνεχώς σε αριθμό αλλά και σε δυναμικότητα εμπλουτίζουν καθημερινά την ατμόσφαιρα της περιοχής με τεράστιες ποσότητες υδρατμών, καυσαερίων και αιωρούμενων σωματιδίων ενώ η εξορυκτική δραστηριότητα έχει σαν αποτέλεσμα την μείωση της φυτοκάλυψης (αύξηση εξάτμισης της εδαφικής υγρασίας) και την δημιουργία νέφους σκόνης τα οποία παίζουν κι αυτά σημαντικό ρόλο. 7.1 Μεταβολές στη θερμοκρασία Λόγω της τοπογραφίας της περιοχής (λεκανοπέδιο) και της μικρής έντασης των ανέμων, η οριζόντια διάχυση των ρύπων και η απομάκρυνσή τους είναι μικρή με αποτέλεσμα την συσσώρευσή τους. Ο μόνος τρόπος για την απομάκρυνση των ρύπων είναι η ανοδική κίνηση των αέριων μαζών που προκαλεί την διάχυσή τους προς τα άνω. Συμβαίνει όμως καμιά φορά η κανονική ανοδική πορεία των ρύπων να σταματά όταν επικρατούν ορισμένες συνθήκες όπως π.χ. όταν ένα ψυχρό στρώμα αέρα κινούμενο οριζοντίως και σε χαμηλό ύψος διώξει ένα θερμότερο στρώμα προς τα πάνω. Τότε επέρχεται υποβιβασμός της θερμοκρασίας του αέρα από την επιφάνεια της γης έως το ύψος που βρίσκεται η βάση του θερμότερου στρώματος. Από εκεί και πάνω, δηλαδή στο θερμό στρώμα αέρα, έχουμε αύξηση της θερμοκρασίας με το ύψος, ενώ από το πάνω μέρος του θερμού στρώματος η θερμοκρασία αρχίζει και πάλι να μειώνεται. Το θερμό στρώμα στο οποίο έχουμε αύξηση της θερμοκρασίας με το ύψος λέγεται στρώμα θερμοκρασιακής αναστροφής και είναι υπεύθυνο για την συσσώρευση ρύπων (Σχήμα 7.1). Η συσσώρευση των ρύπων έχει ως αποτέλεσμα και την εξάπλωση των αιωρούμενων σωματιδίων τα οποία μειώνουν την ακτινοβολία πρόσπτωσης στην επιφάνεια της γης με αποτέλεσμα την μεταβολή της θερμοκρασίας με το ύψος (Τσιούρης, 2002).

115 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 107 Σχήμα 7.1 Θερμοκρασιακή αναστροφή Από την άλλη μεριά η μείωση της φυτοκάλυψης έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της απορροφούμενης ακτινοβολίας από το έδαφος την ημέρα, γεγονός που συνεπάγεται αύξηση της θερμοκρασίας του εδάφους και μείωση της θερμοκρασίας αέρα κοντά στην επιφάνεια. Επιπλέον έχουμε και αύξηση εκπομπής μεγάλου μήκους ακτινοβολίας από το έδαφος τη νύχτα, με αποτέλεσμα την θέρμανση του αέρα. Το παραπάνω φαινόμενο έχει σαν αποτέλεσμα την μείωση του θερμοκρασιακού εύρους μεταξύ μέρας και νύχτας. Το συγκεκριμένο φαινόμενο ενισχύεται ακόμη περισσότερο και από την ύπαρξη των διαφόρων αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακα και τους υδρατμούς οι οποίοι εμποδίζουν την μεγάλου μήκους ακτινοβολία να διαφύγει.

116 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Μεταβολές στη βροχόπτωση Από την εφαρμογή των δεικτών επικινδυνότητας (Μανωλιάδης,2003) για τον προσδιορισμό της ξηρασίας στην περιοχή του Ν.Κοζάνης, για διάστημα τριάντα χρόνων ( ), παρατηρήθηκε διεύρυνση των περιόδων ξηρασίας για την 15ετία σε σύγκριση με την 15ετία Από την χρησιμοποίηση του σταθμισμένου δείκτη βροχοπτώσεων (SPI) : λόγος απόκλισης από τον μέσο όρο προς την τυπική απόκλιση, οι διάφορες χρονικές περίοδοι κατατάσσονται σε επτά κατηγορίες σε σχέση με την ξηρασία (Πίνακας 7.1). Πίνακας 7.1 Κατάταξη ξηρασίας σύμφωνα με τον σταθμισμένο δείκτη επικινδυνότητας βροχοπτώσεων SPI (McKee et al., 1993). Τιμή SPI Χαρακτηρισμός περιόδου 2.0+ εξαιρετικά υγρή 1.5 έως 1.99 πολύ υγρή 1.0 έως1.49 σχετικά υγρή -0,99 έως 0,99 κανονική -1,0 έως -1,49 σχετικά ξηρή -1,5 έως -1,99 ξηρή <-2 εξαιρετικά ξηρή Η χρήση του δείκτη SPI και άλλων δεικτών επικινδυνότητας έδειξε μείωση του ετήσιου ύψους βροχοπτώσεων για την περίοδο με εμφάνιση τεσσάρων περιόδων εξαιρετικής ξηρασίας (SPI < -2). O βαθμός επικινδυνότητας για ενδεχόμενη ξηρασία αυξήθηκε από το 3,8% (περίοδος ) στο 4,6% ( περίοδος ) (Μανωλιάδης,2003). Επιπλέον τα βροχομετρικά δεδομένα που συλλέχθηκαν (Παράρτημα Ι) για τους μετεωρολογικούς σταθμούς της περιοχής (Σχήμα 2.13), χωρίστηκαν σε δύο περιόδους, πριν και μετά το 1980, για να διερευνηθεί η διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης για κάθε περίοδο. Σύμφωνα με αυτά διαπιστώθηκε μείωση της μέσης ετήσια βροχόπτωσης, για τις περιόδους μετά το 1980 σε όλους τους σταθμούς και ειδικότερα :

117 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ) Για τον σταθμό Πτολεμαϊδας, η μέση ετήσια βροχόπτωση για την περίοδο μειώθηκε από 566,7 mm στα 441,2 mm την περίοδο , μείωση δηλαδή της τάξης του 22,15 % (Σχήμα 7.2). 2.) Για τον σταθμό Ποντοκώμης, η μέση ετήσια βροχόπτωση για την περίοδο μειώθηκε από 619,7 mm στα 532,2 mm την περίοδο , μείωση δηλαδή της τάξης του 14,12 % (Σχήμα 7.3). 3.) Για τον σταθμό Κοζάνης, η μέση ετήσια βροχόπτωση για την περίοδο μειώθηκε από 567,7 mm στα 522,7 mm την περίοδο , μείωση δηλαδή της τάξης του 7,9 % (Σχήμα 7.4). 4.) Για τον σταθμό Αμυνταίου, η μέση ετήσια βροχόπτωση για την περίοδο μειώθηκε από 434,7 mm στα 393,9 mm την περίοδο , μείωση δηλαδή της τάξης του 9,4 % (Σχήμα 7.5). 5.) Για τον σταθμό Λιμνοχωρίου, η μέση ετήσια βροχόπτωση για την περίοδο μειώθηκε από 531,7 mm στα 511,7 mm την περίοδο , μείωση δηλαδή της τάξης του 3,8 % (Σχήμα 7.6). Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΤΗΣΙΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ , , Έτος Σχήμα 7.2 Διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης, πριν και μετά το 1980, για το σταθμό Πολεμαϊδας

118 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 110 Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,7 532,2 300 ΕΤΗΣΙΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ Έτος Σχήμα 7.3 Διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης, πριν και μετά το 1980, για το σταθμό Ποντοκώμης Βροχόπτωση (mm) ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,7 522,7 300 ΕΤΗΣΙΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ Έτος Σχήμα 7.4 Διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης, πριν και μετά το 1980, για το σταθμό Κοζάνης Βροχόπτωση (mm) ΕΤΗΣΙΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΜΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,7 393, Έτος Σχήμα 7.5 Διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης, πριν και μετά το 1980, για το σταθμό Αμυνταίου

119 7. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 111 Βροχόπτωση (mm) ΕΤΗΣΙΟ ΕΤΗΣΙΟ MΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ MΕΣΟ ΕΤΗΣΙΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ,7 511, Έτος Σχήμα 7.6 Διακύμανση της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης, πριν και μετά το 1980, για το σταθμό Λιμνοχωρίου

120 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 8.1 Επιπτώσεις στη χλωρίδα και στην πανίδα Οι επιπτώσεις στην χλωρίδα και την πανίδα, από τις δραστηριότητες στα λιγνιτορυχεία, είναι οι εξής : H αποψίλωση φυτικών πληθυσμών (δάση, καλλιέργειες ή άλλου είδους φυτοκοινότητες). Διωγμός των ζώων από τις περιοχές αυτές, λόγω έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας και καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος, στο οποίο φωλιάζουν και βρίσκουν τροφή. Σε πολλές από τις αποκατασθείσες περιοχές όπου γίνονται αναδασώσεις φυτεύονται λίγα και συγκεκριμένα είδη, με αποτέλεσμα να μειώνεται η βιοποικιλότητα. Όπως προαναφέρθηκε στο Υποκεφάλαιο (Χαρακτηριστικά των εδαφών των αποθέσεων) η συμμετοχή της τέφρας στα νέα εδάφη, έχει σαν συνέπεια την αύξηση της συγκέντρωσης των βαρέων μετάλλων (Φώσκολος, 2002) και την απελευθέρωση ραδιονουκλιδίων όπως το 40 K, 238 U, 235 U, 226 Ra, 210 Pb και 232 Th (Ίτσκος, 2000 και Τσικριτζής, 2002). Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την εντονότερη εμφάνιση του φαινομένου της βιομεγέθυνσης ή βιοσυσσώρευσης των παραπάνω στοιχείων, στους οργανισμούς που αναπτύσσονται στις περιοχές αυτές (Τσικριτζής, 2002). Βιομεγέθυνση καλείται η αύξηση της συγκέντρωσης μιας ουσίας κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας (Βερεσόγλου, 2002). Αυτό έχει σαν συνέπεια, οργανισμοί κάποιου τροφικού επιπέδου να έχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις της ουσίας σε σχέση με τους οργανισμούς των προηγούμενων τροφικών επιπέδων, γιατί τρέφονται με πολλούς από αυτούς, κατά την διάρκεια της ζωής τους (Σχήμα 8.1). Οι επιπτώσεις από τους ρύπους επηρεάζουν κυρίως τους φυτικούς οργανισμούς, με εμφανή αποτελέσματα σε ορισμένους από αυτούς οι οποίοι είναι περισσότερο ευαίσθητοι, παρουσιάζοντας πολλές φορές και εξειδίκευση ως προς το είδος της ρύπανσης (π.χ. οι λειχήνες και τα βρύα εκλείπουν σε περιοχές με έντονη ατμοσφαιρική ρύπανση, ρύπανση από βαρέα μέταλλα και

121 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 113 ραδιενεργά στοιχεία). Οι φυτικοί αυτοί οργανισμοί μας δίνουν χρήσιμες πληροφορίες για την υφιστάμενη κατάσταση των ρύπων μιας περιοχής και για τον λόγο αυτό καλούνται βιοδείκτες. Η χρήση και η μελέτη των βιοδεικτών ονομάζεται βιοπαρακολούθηση (biomonitoring) (Τσικριτζής, 2002). Χρήσεις των επιβαρυμένων υδάτων της περιοχής για άρδευση καλλιεργειών και πότισμα ζώων, συντελώντας και αυτές με την σειρά τους στο φαινόμενο της βιομεγέθυνσης. Έδαφος (διαλυμένη ουσία στο εδαφικό νερό) Φυτικοί οργανισμοί (πρόσληψη της ουσίας από το εδαφικό νερό) Φυτοφάγοι οργανισμοί (πρόσληψη της ουσίας διαμέσου της θρέψης του φυτοφάγου με πολλούς φυτικούς οργανισμούς) Σαρκοφάγοι οργανισμοί (πρόσληψη της ουσίας διαμέσου της θρέψης του σαρκοφάγου με πολλούς φυτοφάγους οργανισμούς) Σχήμα 8.1 Γενικό μοντέλο μιας τροφικής αλυσίδας στην οποία μπορεί να συμβεί το φαινόμενο της βιομεγέθυνσης

122 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Επιπτώσεις στον άνθρωπο Οι επιπτώσεις στον άνθρωπο προέρχονται από: Την συμμετοχή του στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας και στο φαινόμενο της βιομεγέθυνσης, από φυτικά και ζωικά προϊόντα που παράγονται στην περιοχή και ειδικότερα στις αποθέσεις που τα τελευταία χρόνια, συμμετέχουν στην παραγωγή γεωργικών προϊόντων (π.χ.σιτάρι και σανό για τα ζώα). Την εισπνοή του επιβαρυμένου αέρα από ρύπους όπως SO 2, ΝΟ x, CO 2, CO, τα σωματίδια ιπτάμενης τέφρας και τους ιχνορυπαντές (ως συστατικά των εκπεμπόμενων καπναερίων). Από τα παραπάνω, τα σωματίδια της ιπτάμενης τέφρας και ειδικότερα τα εισπνεύσιμα PM 10 με αεροδυναμική διάμετρο 10 μm, θεωρούνται ως τα κυρίως υπεύθυνα σωματίδια για τις επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία (Παπαδάκης κ.α., 2002, Τσικριτζής, 2002). Την συμμετοχή του στις επίπονες δραστηριότητες των ορυχείων κάτω από αντίξοες συνθήκες εργασίας (π.χ. σκόνη που δυσκολεύει την αναπνοή, θόρυβος, δύσκολη μετακίνηση μετά από βροχές και χιονοπτώσεις, μεγάλη πιθανότητα θανατηφόρου ατυχήματος και νυχτερινή εργασία αφού οι δραστηριότητες στα ορυχεία διαρκούν όλο το 24ωρο). Σύμφωνα με έρευνα που έχει διεξαχθεί από τον Παπαδάκη κ.α., 2002 (Εργαστήριο Υγιεινής Ιατρικού Τμήματος Α.Π.Θ.), η οποία στηρίχθηκε σε μελέτες που έχουν γίνει για την επίδραση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στους κατοίκους της περιοχής (Σιχλετίδης κ.α., 1992) και σε στοιχεία της επιδημιολογικής έρευνας για τον νομό Κοζάνης (Κατσογιαννόπουλος και συν., 1999) δίνονται στοιχεία (Πίνακας 8.1) των Συντελεστών Βρεφικής Θνησιμότας (Σ.Β.Θ.) (Σχήμα 8.2), των Αδρών Συντελεστών Θνησιμότητας (Α.Σ.Θ.) (Σχήμα 8.3) και των Ειδικών Συντελεστών Θνησιμότητας (Σχήμα 8.4, 8.5, 8.6, 8.7), για όλη την Ελλάδα και το νομό Κοζάνης για την περίοδο (Παπαδάκης κ.α., 2002). Από τα παραπάνω στοιχεία δύσκολα μπορεί να εξαχθεί κάποιο συμπέρασμα. Για την εξαγωγή συμπερασμάτων, η έρευνα θα έπρεπε να περιοριστεί στα κρούσματα και όχι στους θανάτους ενώ θα ήταν ακόμη πιο χρήσιμο να περιοριστεί μόνο σε εργαζομένους της Δ.Ε.Η. Α.Ε. και στους κατοίκους των περιοχών που βρίσκονται πολύ κοντά στις δραστηριότητες και επηρεάζονται από αυτές.

123 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 115 Πίνακας 8.1 Συνολικά στοιχεία των Συντελεστών Βρεφικής Θνησιμότας (Σ.Β.Θ.), των Αδρών Συντελεστών Θνησιμότητας (Α.Σ.Θ.) και των Ειδικών Συντελεστών Θνησιμότητας για όλη την Ελλάδα και το νομό Κοζάνης για την περίοδο (Παπαδάκης κ.α., 2002). Συντ. Βρεφικής θνησιμότητας Αδρός Συντ. Θνησιμότητας Ειδικοί Συντελεστές Θνησιμότητας (Θάνατοι σε κατοίκους) (Θάνατοι βρεφών σε 1000 γεννήσεις ζώντων) (Θάνατοι σε 1000 κατοίκους) Λοιμώδη και παρασιτικά Κακοήθεις νεοπλασίες Νοσήματα αναπνευστικού Νοσήματα κυκλοφορικού Έτος Ελλάδα Κοζάνη Ελλάδα Κοζάνη Ελλάδα Κοζάνη Ελλάδα Κοζάνη Ελλάδα Κοζάνη Ελλάδα Κοζάνη ,3 47,36 7,87 8,15 28,7 28,7 123,1 131,2 36,4 33,9 128,2 94, ,86 7,88 8,22 22, ,4 125,3 37,3 35,4 127,6 106, ,3 38,24 8,26 7,98 27,5 20,6 130,9 109,4 43,5 45,7 141,5 117, ,5 46,31 8,33 8,85 40, ,1 121,6 66,7 53,8 259,4 212, ,8 44,39 8,13 8,58 34,8 28,7 138,4 137,8 59,6 63, , ,6 33,97 8,42 8,52 39,8 45,7 141,5 142, ,7 279,1 212, ,9 23,99 8,36 8,35 25,1 28,7 145,3 161,4 53,6 38,3 291,5 225, ,3 36,42 8,65 8,59 26,3 37,6 152,5 134,1 58,6 57,5 306,2 218, ,1 24,65 8,7 8,66 23,6 23,6 154,1 120,1 60,4 57,5 318,6 261, ,9 23,71 8,51 8,8 18,8 21,4 158,2 169,5 55,7 50,8 320,1 283, ,9 23,65 8,85 7, ,7 147,5 135,4 59,6 51,7 302, ,4 18,14 8,9 8,04 17, ,8 136,1 50,5 44,9 316,9 247, ,4 21,58 9,04 8,62 22,8 20, ,3 53, ,7 283, ,3 17,54 8,72 7,68 14, ,9 41,4 38,8 330,8 273, ,7 16,82 8,71 7,63 8,5 5,4 168,1 113, ,2 306,7 257, ,9 21,42 9,05 9,04 8,5 7,5 166,7 171,5 67,3 61,2 397,1 454, ,3 17,32 8,86 8,86 8 6,8 170,9 179,7 62,6 57,2 392,1 383, ,1 15,93 8,82 8,22 7,9 4,8 175,1 163,3 55,3 36,7 400,9 379, ,6 17,4 9,2 9,2 8,2 6,8 180,3 173, ,7 426,8 445, ,3 10,72 8,93 8,85 7, ,1 52,7 59,2 419,8 428, ,1 17,3 9,35 8,61 6,6 4,7 178,4 136,3 53,8 55,2 437,4 463, ,2 9,78 9,21 8,56 5, ,9 49,1 39,2 447,3 439, ,7 7,58 9,56 8,71 6, ,1 154,3 48,6 50,5 471,3 412, ,75 9,71 8,85 6, ,7 169,6 45,3 33,9 465, ,7 4,87 9,19 9, ,7 180, ,6 466, ,27 8,89 5,9 5,9 189,7 180,2 50,4 57,8 478,3 487,4 ΣΒΘ ανά γεννήσεις ζώντων Έτος Ελλάδα Κοζάνη Σχήμα 8.2 Διακύμανση του Συντελεστή Βρεφικής Θνησιμότητας (ΣΒΘ) για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο

124 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ 116 ΑΣΘ ανά κατοίκους 10 9,5 9 8,5 8 7, Έτος Ελλάδα Κοζάνη Σχήμα 8.3 Διακύμανση του Αδρού Συντελεστή Θνησιμότητας (ΑΣΘ) για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο Σε κατοίκους Έτος Ελλάδα Κοζάνη Σχήμα 8.4 Διακύμανση του Ειδικού Συντελεστή Θνησιμότητας για λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο

125 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Σε κατοίκους Ελλάδα Κοζάνη Έτος Σχήμα 8.5 Διακύμανση του Ειδικού Συντελεστή Θνησιμότητας για κακοήθεις νεοπλασίες για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο Σε κατοίκους Έτος Ελλάδα Κοζάνη Σχήμα 8.6 Διακύμανση του Ειδικού Συντελεστή Θνησιμότητας για νοσήματα του αναπνευστικού για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο

126 8. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΜΒΙΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Σε κατοίκους Έτος Ελλάδα Κοζάνη Σχήμα 8.7 Διακύμανση του Ειδικού Συντελεστή Θνησιμότητας για νοσήματα του κυκλοφορικού για την Ελλάδα και την Κοζάνη για την περίοδο

127 9. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Από στοιχεία του Δήμου Πτολεμαϊδας προκύπτει ότι το 1955 που άρχισαν οι δραστηριότητες της Δ.Ε.Η., ο συνολικός πληθυσμός του νομού Κοζάνης αυξάνεται με μικρότερο ρυθμό από αυτόν της αύξησης του πληθυσμού σε όλη την χώρα. Από την άλλη ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού των δύο μεγάλων αστικών κέντρων του νομού, Κοζάνης Πτολεμαϊδας, φτάνει σε πολύ υψηλά επίπεδα με αποτέλεσμα την τελευταία 20ετία να έχει υπερδιπλασιαστεί ο πληθυσμός τους. Η μεγάλη αυτή αύξηση οφείλεται στις συνεχείς απαλλοτριώσεις οικισμών και αγρών του νομού που γίνονται για λογαριασμό της Δ.Ε.Η. με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της αγροτικής δραστηριότητας και την ευνοϊκή εξέλιξη του φαινομένου της αστυφιλίας. Αρχικά οι μεγάλου αριθμού προσλήψεις από την ίδια την Δ.Ε.Η αντιστάθμισαν την ανεργία που προήλθε από την υποβάθμιση της αγροτικής δραστηριότητας μειώνοντας ακόμα και το ποσοστό της. Η μείωση όμως του εργατικού δυναμικού (περίπου στο μισό) που έχει επέλθει την τελευταία δεκαετία, σε αντιδιαστολή με τον όλο και αυξανόμενο αριθμό των απαλλοτριωμένων εκτάσεων και την κατάργηση μεγάλων μονάδων όπως η Α.Ε.Β.Α.Λ., τα μεταλλία χρωμίου και αμιάντου, έχουν εκτινάξει το ποσοστό της ανεργίας στο 10,3%. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι η στήριξη και ανάπτυξη μίας μόνο πρωτογενούς παραγωγικής δραστηριότητας (παραγωγή λιγνίτη), η οποία συμμετέχει καταλυτικά στη διαμόρφωση του Α.Ε.Π. του νομού με ποσοστό της τάξης του 40 % (Κ.T.Ε.Σ.Κ., 1998), όπως επίσης και στο κατά κεφαλήν εισόδημα των κατοίκων. Παράλληλα η συνεχής υποβάθμιση των βασικότερων παραγόντων, που είναι οι εδαφικοί και υδάτινοι πόροι, έχουν σαν συνέπεια την συνεχή συρρίκνωση όλων των υπόλοιπων πρωτογενών παραγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. γεωργία, κτηνοτροφία, μεταλλεία κ.α.). Γίνεται φανερό λοιπόν ότι μετά το πέρας των δραστηριοτήτων της Δ.Ε.Η., θα πρέπει να ξαναχτιστούν οι πρωτογενούς παραγωγικές μονάδες από την αρχή πάνω σε μια νέα βάση, η οποία όμως θα έχει υποστεί ανεπανόρθωτες καταστροφές.

128 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ Λ.Κ.Δ.Μ 10.1 Σχεδιασμός των αποθέσεων Μετά το πέρας της εξορυκτικής δραστηριότητας αφήνονται πίσω τεράστιες εκτάσεις οι οποίες έχουν την δυνατότητα διαφόρων χρήσεων. Για την καλύτερη δυνατή χρήση τους απαιτoύνται χειρισμοί (Βλαχαντώνης κ.α., 2002), οι οποίοι έχουν ως εξής: Διερεύνηση για την αξιοποίηση όλων των αποδιδόμενων επιφανειών, που μπορεί να είναι οριζόντιες, κεκλιμένες ή ακόμη με μορφή λοφοειδών εξάρσεων και κλειστών λεκανών. Σχεδιασμός για την επίτευξη όσο το δυνατό μεγαλύτερη οπτική ποικιλία στο νέο τοπογραφικό ανάγλυφο με δημιουργία ακανόνιστων κι όχι αυστηρώς γεωμετρικών συνόλων, ώστε στο τέλος της διαμόρφωσης των αποθέσεων να εντάσσονται ομαλά στο ευρύτερο φυσικό τοπογραφικό ανάγλυφο της περιοχής. Δημιουργία ενός ολοκληρωμένου οικοσυστήματος, που θα φιλοξενήσει περισσότερα είδη χλωρίδας και πανίδας. Πληρέστερη οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, αφού πλέον οι περίοικοι θα έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν μεταξύ πολλών εναλλακτικών χρήσεων γης (γεωργία, κτηνοτροφία, υλοτομία, χώροι αναψυχής και φυσικής ομορφιάς). Επιστροφή του χώρου, που υπέστη λιγνιτική εκμετάλλευση, σε συνθήκες τουλάχιστον παρόμοιες με αυτές που επικρατούσαν πριν την εκμετάλλευση, αλλά και δυνατότητα απόδοσης του χώρου με συνθήκες καλύτερες από τις αρχικές. Ο χώρος στον οποίο θα αποτεθούν τα στείρα υλικά, επιλέγεται μετά από μελέτη πολλών παραγόντων. Στη μελέτη αυτή λαμβάνονται υπόψη τα εξής: H δυνατότητα εσωτερικής απόθεσης των στείρων υλικών στα κενά που δημιουργούνται κατά την πορεία της εκμετάλλευσης, ώστε να μην χρησιμοποιηθεί μεγάλη επιφάνεια φυσικού εδάφους για τις αποθέσεις και να προετοιμάζεται μετά την πλήρωση των εργασιών η αποκατάστασή τους.

129 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 121 Οι αποθέσεις δεν πρέπει να καλύπτουν περιοχές, που στο υπέδαφος υπάρχει έστω και μικρή λιγνιτοφορία για μελλοντική εκμετάλλευση. Οι μελλοντικές χρήσεις των εδαφών για να αποφεύγονται κατά την απόθεση των στείρων υλικών λάθη που θα κοστίσουν χρόνο και χρήμα. Η γειτνίαση των περιοχών, όπου προβλέπεται να γίνουν αποθέσεις, με οικισμούς, δρόμους, έργα κοινής ωφέλειας, αρχαιολογικές και τουριστικές περιοχές. Η δυνατότητα της ελάχιστης αλλοίωσης του φυσικού τοπίου από τους σωρούς των αποθέσεων. Η δυνατότητα εύκολης προσπέλασης των εκτάσεων αυτών για την επίτευξη της αποκατάστασής τους δημιουργώντας ασφαλείς συνθήκες τόσο για το προσωπικό και τους περίοικους που θα διέρχονται από τις περιοχές αυτές όσο και για την διέλευση κάθε είδους μηχανολογικού εξοπλισμού. Η δυνατότητα εξάντλησης της μέγιστης χωρητικότητας μιας έκτασης, πάνω στην οποία διενεργείται απόθεση στείρων υλικών, πριν χρησιμοποιηθεί μια νέα για τον ίδιο σκοπό. Τα εδαφολογικά, υδρογεωλογικά και μετεωρολογικά στοιχεία της περιοχής απόθεσης καθώς και τα εδαφολογικά χαρακτηριστικά των ως προς απόθεση υλικών. Η δυνατότητα συλλογής και φύλαξης της επιφανειακής φυτικής γης των περιοχών που θα εναποτεθούν στείρα υλικά, ώστε να χρησιμοποιηθεί για την κάλυψη των αποθέσεων κατά την αποκατάστασή τους. Η μορφολογία του τοπικού ανάγλυφου και η χλωρίδα της περιοχής απόθεσης. Η δημιουργία ευσταθών πρανών στις αποθέσεις σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά και τις κλίσεις των εδαφών πάνω στα οποία θα γίνει η απόθεση. Προληπτικά μέτρα για τον κίνδυνο αυτανάφλεξης των αποθέσεων λόγω της περιεκτικότητας σε λιγνίτη, που αναπόφευκτα υπάρχει μέσα στα στείρα υλικά εξαιτίας της μεθόδου εξόρυξης. Κατά τον σχεδιασμό των αποθέσεων, η μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στη διαμόρφωση των πρανών τους. Ο κακός σχεδιασμός των πρανών έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση των κατολισθήσεων και των καθιζήσεων δημιουργώντας

130 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 122 συνθήκες μειωμένης ασφάλειας γι αυτούς που κινούνται και εργάζονται πάνω σε αυτές. Κατά την διαμόρφωση των πρανών, για την δημιουργία κλίσεων σταθερότητας, λαμβάνονται υπ όψη : Ανάλογα με το ύψος του πρανούς (h) η κλίση του (s) πρέπει να είναι: 0 m < h < 18 m 24 % < s < 50% 18 m < h < 30 m 10 % < s < 24% 30 m < h < 60 m 8 % < s < 10% 60 m < h < 120 m 2 % < s < 8% Τα πρανή αφήνονται για μια περίοδο να σταθεροποιηθούν και αφού διορθωθούν τυχόν διαβρωτικοί οδοί με χρήση ξυλόπλεκτων φραγματίων, τότε επιστρώνονται με φυτευτικό έδαφος. Να εξετάζεται το ενδεχόμενο εφαρμογής γεωυφασμάτων ή ειδικού mulch (αχυροκάλυψη, Encarmat, νάϋλον λεπτά δίκτυα κ.λ.π.) για μείωση της διάβρωσης Αποκατάσταση των γεωργικών δραστηριοτήτων και της αισθητικής των αποθέσεων Δενδροφυτεύσεις Σύμφωνα με στοιχεία του Τομέα Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η. Α.Ε., μέχρι σήμερα στο Λ.Κ.Δ.Μ., φυτεύτηκαν περισσότερα από δένδρα (Εικ 10.1), με μελλοντικό σκοπό, την συνολική διαμόρφωση περίπου στρεμμάτων κεκλιμένων εκτάσεων, για δενδροφύτευση (Βλαχαντώνης κ.α., 2002). Τα είδη δένδρων που επιλέγονται για δενδροφύτευση των αποθέσεων, είναι: Δένδρα: Robinia pseudoakakia (ψευδοακακία), Eleagnus angustifolia (μοσχοϊτιά), Ailanthus altissima (αείλανθος), Acer negudo (σφενδάμι), Populus sp. (λεύκη), Platanus orientalis (πλάτανος), Cupressus arizonica (γλαυκοκυπαρίσσι), Pinus nigra (μαύρη πεύκη), Pinus brutia (τραχεία πεύκη), Pinus halepensis (χαλέπιος), Tilia tomentosa (φλαμουριά), Melia azedarach (μελιά), Morus alba + nigra (μουριά), Cedrus atlantica (κέδρος), Scinus Molle (αγριοπιπεριά), Cercis siliquastrum (κουτσουπιά), Ceratonia siliqua (χαρουπιά), Olea europea (ελιά), Ulmus campestris (φτελιά), Salox sp. (Ιτιά), Juglans regia ή nigra (καρυδιά), Gleditshia triacanthos

131 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 123 (γλεδιτσιά), Querqus sp. (δρυς), Albizzia julibrisin (ακακία Κων/πολεως), Eucalyptus sp. (ευκάλυπτοι), Acacia cyanophylla (κυανόφυλλος ακακία). Θάμνοι: Srartium junceum (σπάρτο), Nerium oleander (πικροδάφνη), Syringa vulgaris (πασχαλιά), Ligustrum japonicum (λιγούστρο), Crataegus sp. (πυράκανθοι), Medicago arborea (μηδική), Vitex agnus castus (λυγαριά), Ephaedra camulopoda (εφέδρα), Rosmarinus officinalis (δενδρολίβανο), Lavantula spica (λεβάντα), Origanum sp. (ρίγανη), Cistus incanus, sp. (κονούκλες), Euphordia sp. (γαλατσίδες). Μερικά από τα είδη δένδρων που επιλέγονται για δενδροφύτευση των αποθέσεων ακακίες, πεύκα, λεύκες, κατάλπες κ.λ.π.. έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία αυξάνουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα της αποκατάστασης, την αυτονομία και αυτοσυντήρηση των νέων οικοσυστημάτων που θα δημιουργηθούν (π.χ. οι ακακίες αναπτύσσονται ταχύτατα με ελάχιστο νερό, τα πεύκα και όλα όσα έχουν βελονοειδή φύλλα δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον με κατακράτηση ιπτάμενης τέφρας στην φυτοκώμη τους). Οι τρόποι με τους οποίους διεξάγονται οι δενδροφυτεύσεις, είναι τρεις και είναι οι εξής : Την κλασσική μέθοδο με τα χέρια σε περιοχές που δεν μπορεί να γίνει χρήση μηχανημάτων (Εικ 10.2). Την μέθοδο Riper σε προωθητή ή κατάλληλα διαμορφωμένο άροτρο σε γεωργικό ελκυστήρα (δυνατότητα 1000 δένδρων/ώρα) (Εικ 10.3). Την μέθοδο μεταφοράς δασικού ριζικού συστήματος (κυρίως σε δάση ακακίας) μαζί με το επιφανειακό στρώμα όπου από το ριζικό σύστημα ενός δένδρου αναπτύσσονται δεκάδες δενδρύλλια (Εικ 10.4). Με τις τρεις μεθόδους φυτεύονται κάθε χρόνο πάνω από δένδρα και στο μέλλον προβλέπεται η αποκατάσταση 1000 στρεμμάτων ανά έτος όσο δηλαδή είναι και ο ρυθμός ανάπτυξης των ορυχείων. Εκτός από τα νέα εδάφη έχουν δενδροφυτευτεί και στρέμματα που ανήκουν στους χώρους εγκαταστάσεων του Λ.Κ.Δ.Μ. τα οποία δεν αποτελούν αποθέσεις. Τα συγκεκριμένα έργα τα έχουν αναλάβει εργολάβοι δασολόγοι (κατά τα 2/3) και η αυτεπιστασία (κατά το 1/3). Επίσης μελετάται και η εφαρμογή της τεχνικής της υδροσποράς η οποία έχει να κάνει με την δημιουργία ασφαλούς κλίσης, εφαρμόζοντας χλοοκάλυψη στα πρανή η οποία επιταχύνει το σχηματισμό εδαφικής

132 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 124 Εικ 10.1 Αποκατάσταση αποθέσεων Κύριου Πεδίου με την δημιουργία δάσους και κτιριακών εγκαταστάσεων που στεγάζουν τις σχολές προσωπικού Εικ 10.2 Δενδροφύτευση με την κλασσική μέθοδο (με τα χέρια) σε κεκλιμένες επιφάνειες όπου δεν μπορεί να γίνει χρήση μηχανημάτων.

133 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 125 Εικ 10.3 Δενδροφύτευση με την μέθοδο Riper (1000 δένδρα /ώρα). Εικ 10.4 Αποτέλεσμα δενδροφύτευσης με την μέθοδο μεταφοράς δασικού ριζικού συστήματος.

134 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 126 δομής. Κατά την εργασία της υδροσποράς επικαλύπτονται οι εδαφικές επιφάνειες με ειδικό μείγμα το οποίο μπορεί να περιέχει βακτήρια όπως το Rhizodium (βοηθά στη δέσμευση του ατμοσφαιρικού αζώτου) ή ακόμα και βιολογικούς ενεργοποιητές μικροχλωρίδας οι οποίοι υποχρεώνουν σε πολύ γρήγορη ανάπτυξη βακτηρίδια, άλγη, καθώς και άλλα μυκητοειδή και ξηροφυτικά είδη Πειραματικές καλλιέργειες Ο Τομέας Περιβάλλοντος της Δ.Ε.Η. Α.Ε. από το 1986 εγκατέστησε πειραματικούς αγρούς με σιτηρά για να παρακολουθήσει την εξέλιξη της γονιμότητας των νέων εδαφών. Οι καλλιέργειες που επιλέχθηκαν είναι τα σιτηρά (σκληρό και μαλακό σιτάρι) που καλλιεργούνται στην περιοχή (Εικ 10.5). Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες μαλακού σιταριού είναι οι Σενταούρο, Διο-γο7783, Generoso, Δωδώνη, Βίτσι ενώ του σκληρού σιταριού είναι Mexicali, Appio, Grandur, Apullo, Άθως. Οι καλλιεργητικές φροντίδες και οι λιπάνσεις που εφαρμόζονται στις πειραματικές καλλιέργειες είναι ίδιες με αυτές που εφαρμόζονται στην γύρω περιοχή για την ασφαλή σύγκριση των αποτελεσμάτων. Μέσα στις καλλιεργητικές φροντίδες εντάσσεται η χρήση των φυτικών υπολειμμάτων (εμπλουτισμός σε οργανική ουσία και αφομοιώσιμο άζωτο). Χρήση θειικού σιδήρου FeSO 4.7H 2 O το οποίο σε συνδυασμό με το ανθρακικό ασβέστιο CaCO 3 το οποίο βρίσκεται σε μεγάλες συγκεντρώσεις μετατρέπει το εναλλακτικό νάτριο σε διαλυτό άλας (Να 2 SO 4 ), το οποίο απομακρύνεται εύκολα με έκπλυση μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο την αλατότητα του εδάφους. Τα πρώτα χρόνια οι αποδόσεις κυμαίνονταν σε χαμηλά επίπεδα, αλλά με την συνεχή λίπανση και καλλιέργεια του εδάφους η απόδοση των εδαφών αυξήθηκε. Αυτό οφείλεται και στον πολλαπλασιασμό των μικροοργανισμών του εδάφους που ευνοούν τις καλλιέργειες. Παράλληλα παρακολουθείται και η ενδεχόμενη αύξηση της απόδοσης των πειραματικών αγρών με την επικάλυψη των αποθέσεων με επιφανειακό γόνιμο έδαφος (φυτική γη) πάχους cm.το πρόγραμμα έργων περιβάλλοντος του ΛΚΠ-Α σχεδιάζει έργα διάστρωσης γόνιμου εδάφους όγκου m 3 /έτος. Η φυτική γη διαστρώνεται σε τελικές επιφάνειες αποθέσεων όπου θα εκτελεστούν πειραματικές καλλιέργειες

135 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 127 Εικ 10.5 Θερισμός των σιταριών στις αποθέσεις και σε συνεργασία με τα ερευνητικά κέντρα και τα Πανεπιστήμια θα εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για την βελτίωση των νέων εδαφών. Από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που πάρθηκαν από τις πειραματικές καλλιέργειες και την σύγκρισή τους με τις αποδόσεις της ευρύτερης περιοχής, φαίνεται ότι η παραγωγή των αποθέσεων, με τα μέχρι τώρα στοιχεία, κυμαίνεται στα ίδια επίπεδα με την παραγωγή της ευρύτερης περιοχής και σε ορισμένες περιπτώσεις την ξεπερνά. Οι συνολικές εκτάσεις στις οποίες θα διεξαχθούν οι καλλιεργητικές δραστηριότητες θα φτάσουν, μελλοντικά, τα στρέμματα (Βλαχαντώνης κ.α., 2002). Στις καλλιεργητικές αυτές δραστηριότητες συμπεριλαμβάνονται, εκτός των καλλιεργειών σιτηρών και άλλες όπως: Πιλοτικό θερμοκήπιο υδροπονικών καλλιεργειών Το Λιγνιτικό Κέντρο Πτολεμαϊδας Αμυνταίου σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Υδροπονικών Καλλιεργειών Κρήτης του ΕΘΙΑΓΕ, έχει κατασκευάσει θερμοκήπιο (Εικ 10.6) το οποίο χρησιμοποιεί υδροπονικές μεθόδους (Παπαδόπουλος, 2002), προκειμένου να αξιολογηθούν τα πλεονεκτήματα της τηλεθέρμανσης, που σήμερα αξιοποιούνται για την θέρμανση των πόλεων Πτολεμαϊδας και Κοζάνης.

136 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 128 Τα πρώτα αποτελέσματα από την καλλιέργεια ντομάτας ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, αφού η παραγωγή ήταν υπερδιπλάσια από την παραγωγή των θερμοκηπίων της Βόρειας Ελλάδας, όπου χρησιμοποιείται ως υπόστρωμα το έδαφος. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα είχε διάρκεια τρία χρόνια. Πειραματικός οπωρώνας Στην εσωτερική απόθεση του Κύριου Πεδίου δημιουργείται αγρόκτημα με οπωροφόρα δένδρα, όπου με διάφορα υποστρώματα (νέο έδαφος, προσθήκη γόνιμου εδάφους κλπ.) θα παρακολουθείται η εξέλιξη όλων των οπωροφόρων δένδρων που ευδοκιμούν στην περιοχή (Εικ 10.7) Άλλες δραστηριότητες για την αποκατάσταση της αισθητικής Για την αποκατάσταση της αισθητικής των πληγέντων περιοχών, δημιουργήθηκαν χώροι οι οποίοι είναι προσπελάσιμοι και ανοιχτοί για το κοινό. Μερικά από τα σημαντικότερα είναι: Καταφύγιο ζώων εκθέματα και πρότυπα περιβαλλοντικής αγωγής Στην εσωτερική απόθεση του Κύριου Πεδίου εκτελέσθηκε έργο διαμόρφωσης καταφυγίου μικρών ζώων με σκοπό την διατήρηση της πανίδας. Η συνολική έκταση του καταφυγίου ανέρχεται σε 80 περίπου στρέμματα. Τα ζώα που φιλοξενούνται είναι κυρίως λαγοί και πέρδικες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ΛΚΔΜ έχει υιοθετήσει την πέρδικα (Perdix-perdix) ως απειλούμενο είδος και σε συνεργασία με το ΤΕΙ Καβάλας εκπονεί ειδική μελέτη για την καταγραφή του πληθυσμού της στην περιοχή των ορυχείων, ο οποίος έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Δασικό πάρκο και τεχνητός υγρότοπος Στην εξωτερική απόθεση του Ορυχείου Κύριου Πεδίου και σε έκταση περίπου 20 στρεμμάτων έχει ξεκινήσει η δημιουργία ενός δασικού πάρκου (Εικ 10.8). Το πάρκο θα περιλαμβάνει όλα τα είδη των δένδρων που αναπτύσσονται στην περιοχή, λίμνες, χώρους αναψυχής, υπαίθριο θέατρο (Εικ 10.9), εκκλησία κλπ. με σκοπό την ενημέρωση των επισκεπτών για την χλωρίδα της περιοχής. Το δασικό πάρκο εκτείνεται σε όμορη περιοχή όπου έχει

137 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 129 Εικ 10.6 Υδροπονική καλλιέργεια τομάτας σε πιλοτικό θερμοκήπιο στις αποθέσεις του Κύριου Πεδίου. Εικ 10.7 Πειραματικός οπωρώνας

138 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 130 Εικ10.8 Πρότυπο δασικό πάρκο στις εξωτερικές αποθέσεις του Κύριου Πεδίου. Eικ 10.9 Υπαίθριο θέατρο το οποίο βρίσκεται δίπλα από το δασικό πάρκο.

139 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 131 Εικ Τεχνητός υγρότοπος απέναντι από τις εγκαταστάσεις του ΑΗ.Σ Πτολεμαϊδας δημιουργηθεί τεχνητός υγρότοπος (Εικ 10.10) και αποτελεί πρότυπο για την δημιουργία και άλλων υγροτόπων στην ευρύτερη περιοχή των ορυχείων, καθώς επίσης και πρότυπο πάρκο περιβαλλοντικής αγωγής Αντιμετώπιση των προβλημάτων στα υπόγεια και επιφανειακά νερά Για το συγκεκριμένο κομμάτι της αποκατάστασης θα πρέπει να τονίσουμε ότι η καταστροφή των υδροφόρων οριζόντων είναι ολοκληρωτική και δεν υφίστανται αποκατάσταση, ενώ για τα επιφανειακά νερά η αποκατάσταση συμπεριλαμβάνει την δημιουργία τεχνητών καναλιών και τεχνητών λιμνών. Από κει και πέρα η αντιμετώπιση των προβλημάτων αναφέρεται στα προληπτικά μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των υδάτων η οποία οφείλεται κυρίως στη διάβρωση των εδαφών και την απόθεση ιζημάτων σε επιφανειακούς αποδέκτες. Τα μέτρα που λαμβάνονται σύμφωνα με τους Σαχανίδη και Παυλουδάκη, (2001) είναι τα εξής : Μείωση των κλίσεων των πρανών των τελικών αποθέσεων. Το μέτρο αυτό εφαρμόζεται έτσι κι αλλιώς για λόγους που επιβάλλει η εκμετάλλευση των ορυχείων για την ασφάλεια του προσωπικού και των

140 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 132 εγκαταστάσεων, αφού είναι άμεσα συνδεδεμένο με την μείωση του κινδύνου κατολισθήσεων. Μείωση του μήκους των κεκλιμένων επιφανειών των τελικών αποθέσεων και κατασκευή αναβαθμίδων προκειμένου να ελεγχθεί η ταχύτατα ροής των επιφανειακών απορροών που συμβάλει θετικά στην διάβρωση του εδάφους. Δενδροφύτευση των κεκλιμένων επιφανειών των αποθέσεων, ώστε να αυξηθεί η διείσδυση του νερού στο υπέδαφος και κατά συνέπεια να μειωθεί η ποσότητα του νερού που ρέει επιφανειακά. Κατασκευή τάφρων (Εικ 10.11) σε επιλεγμένες θέσεις περιμετρικά των ορυχείων προκειμένου να μειωθεί η τροφοδοσία του ορυχείου με επιφανειακά νερά (μειώνοντας ουσιαστικά την έκταση της υδρολογικής λεκάνης τροφοδοσίας του ορυχείου), καθώς και σε άλλους χώρους που υπάρχει διαρροή επιβαρρυμένων υδάτων. Γεωτρήσεις περιμετρικά των ορυχείων για την αποφυγή εισροής των υπόγειων νερών μέσα στα ορυχεία η οποία θα επιφέρει επιβάρυνση, μέσω φυσικών και χημικών διεργασιών, με διάφορα συστατικά που υποβαθμίζουν την ποιότητά τους. Η ανάμειξη υλικών που έχουν υψηλό ποσοστό οργανικών ουσιών με άγονα υλικά ασβεστικής σύστασης και με την αλκαλική ιπτάμενη τέφρα επιφέρει επί τόπου εξουδετέρωση των όξινων απορροών (Clarke, 1995), πρόβλημα που είναι σύνηθες σε πλήθος ορυχείων σε όλο των κόσμο. Απόθεση αποβλήτων και απορριμμάτων, τα οποία παράγονται είτε από τα ορυχεία είτε από άλλες δραστηριότητες που αναπτύσσονται στις γύρω περιοχές (π.χ. αστικά απορρίμματα των γειτονικών δήμων), σε επίπεδο ανώτερο, από το επίπεδο που αναμένεται να φτάσει η στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα κατά την αποκατάσταση της ισορροπίας της υπόγειας υδροφορίας, μετά την λήξη των έργων εκμετάλλευσης των ορυχείων. Καθίζηση των αιωρούμενων στερεών (TDS, SS) σε κατάλληλα σχεδιασμένες δεξαμενές ή τεχνητές λίμνες. Ήδη έχει προταθεί και διερευνάται η κατασκευή δύο εν σειρά συγκοινωνούντων υπαίθριων ανοιχτών δεξαμενών καθίζησης για κάθε ορυχείο. Τα αντλούμενα νερά των

141 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 133 ορυχείων θα οδηγούνται στις υπαίθριες δεξαμενές καθίζησης, στις οποίες θα παραμένουν για 24 έως 72 ώρες και στη συνέχεια θα διατίθενται στους επιφανειακούς αποδέκτες. Ένα τέτοιο έργο θα λύσει ουσιαστικά και το πρόβλημα της υπέρβασης των ορίων όσον αφορά την αγωγιμότητα και το χρώμα. Κατασκευή εγκαταστάσεων βιολογικού καθαρισμού (Εικ 10.12) για τα βιοαποικοδομήσιμα απόβλητα τα οποία καταλήγουν σε φυσικούς αποδέκτες. Επίσης διερευνούνται: Mέθοδοι επεξεργασίας υδάτων για την μείωση της συγκέντρωσης των ολικών διαλυμένων στερεών όπως: αποσκλήρυνση με προσθήκη υδρασβέστου, αφαλάτωση, αντίστροφη όσμωση, εγκατάσταση ειδικών φίλτρων άμμου. Οι τρεις πρώτες μέθοδοι χρησιμοποιούνται και για την μείωση της αγωγιμότητας. Eφαρμογές Ελληνικών φυσικών ζεολίθων οι οποίοι δεσμεύουν σημαντικές συγκεντρώσεις μετάλλων, ραδιονουκλιδίων και οργανικών ουσιών από τα υδατικά τους διαλύματα (ιοντοανταλλαγή). Επίσης ρυθμίζουν το ph των υδάτων προς το ουδέτερο, αυξάνοντας ή μειώνοντας αυτό. Ανάλογα με την οξύτητα ή βασικότητα των υδάτων, μειώνουν την έκπλυση και μετακίνηση των ιχνοστοιχείων. Προάγουν τον εμπλουτισμό με οξυγόνο, μειώνουν το φαινόμενο του ευτροφισμού με μείωση του φυτοπλαγκτού και των φυκών, βελτιώνοντας την διαβίωση ψαριών και άλλων οργανισμών. Εξοικονομούν μέχρι και 50% του ύδατος άρδευσης στις αγροτικές καλλιέργειες. Αποτελούν κατάλληλο υλικό για προσθήκη σε τεχνητούς υγροτόπους, σε λοιπές μονάδες διαχείρισης υδάτων καθώς και στις αγροτικές καλλιέργειες. Επίσης διερευνάται και η ζεολιθοποίηση της τέφρας (Φιλιππίδης και Κασώλη Φουρναράκη, 2002). Οι χρήσεις μοντέλων (π.χ. μοντέλο Wanisim) για την διερεύνηση των μεταβολών και την ανάλυση του ισοζυγίου νερού σε αποκατεστημένα εδάφη μετά από την εξορυκτική δραστηριότητα (Αντωνόπουλος, 1999). Οι δυνατοτήτες εμπλουτισμού της λίμνης Βεγορίτιδας με μεταφορά νερού από γειτονικές υδρολογικές λεκάνες (Σπυρίδης και συν., 2002). Οι παραπάνω μελετητές πρότειναν την εκτροπή μέρους των υδάτων από

142 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 134 γειτονικές λεκάνες και υπολεκάνες όπως της Φλώρινας, του Αλμωπαίου και του Αλιάκμονα με την δημιουργία έργων που θα περιλαμβάνουν αντλιοστάσια, καταθλιπτικούς αγωγούς και σήραγγες. Η επίτευξη τέτοιων έργων θα ανακόψει την ασταμάτητη πτώση της στάθμης της λίμνης. Καταγραφή των οικονομικά απολήψιμων ενεργειακών πρώτων υλών (παραπροϊόντα δασικής, αγροτικής, γεωργικής εκμετάλλευσης) σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). Συστηματική καταγραφή των αστικών και βιομηχανικών απορριμμάτων, που οδηγούνται σε διάφορους αποδέκτες, σε είδος, ποσότητα και ενεργειακό περιεχόμενο. Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει ότι υπάρχουν 25 διαφορετικά είδη αποβλήτων υψηλού ενεργειακού περιεχομένου και σε μεγάλες ποσότητες (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). Δημιουργία πιλοτικής μονάδας καύσης (80 kw) όπου θα διερευνάται η συμπεριφορά των αστικών αποβλήτων κατά την καύση τους και θα μετριούνται οι εκπομπές τους σε CO, NO, SO 2, ιπτάμενων σωματιδίων κλπ., με συσχέτιση των διαφορετικών τεχνολογιών καύσης και συστημάτων αντιρρύπανσης με το είδος του καυσίμου, όπως αυτό θα προκύπτει από τις δοκιμές της πιλοτικής μονάδας (Κ.Τ.Ε.Σ.Κ., 1998). Εικ Στραγγιστική τάφρος εξωτερικά του ΑΗΣ Πτολεμαϊδας.

143 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 135 Εικ Εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού Αντιμετώπιση άλλων προβλημάτων Μη αποικοδομήσιμα υγρά απόβλητα Το μεγαλύτερο μέρος των μη αποικοδομήσιμων υγρών αποβλήτων αποτελείται από λάδια που χρησιμοποιούνται στα συνεργεία, μηχανήματα και οχήματα. Τα λάδια αυτά συγκεντρώνονται από τον Τομέα Διαχείρισης και μετά την σύνταξη ισοζυγίου προωθούνται για ανακύκλωση. Επίσης έχουν κατασκευασθεί ελαιοδιαχωριστές σ όλα τα συνεργεία του ΛΚΠ-Α για τα λάδια που διαφεύγουν κατά την πλύση των οχημάτων. Ατμοσφαιρική ρύπανση και Ιπτάμενη τέφρα Κατά την καύση του λιγνίτη στους ΑΗΣ έχουμε εκπομπή ιπτάμενης τέφρας η οποία επιβαρύνει σημαντικά την ατμόσφαιρα. Για τον λόγο αυτό έχουν κατασκευαστεί κι ενσωματωθεί στους ΑΗΣ, ηλεκτροστατικά φίλτρα τα οποία κατακρατούν την ιπτάμενη τέφρα, διευκολύνοντας την συλλογή της και την μεταφορά της στις αποθέσεις. Για τα αιωρούμενα σωματίδια που προκαλούνται

144 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 136 από την εξορυκτική δραστηριότητα, κατασκευάστηκαν μόνιμα δίκτυα διαβροχής (Εικ 10.13) ενώ όπου δεν υπάρχουν αυτά, το πρόβλημα λύνεται με βυτιοφόρα διαβροχής. Επίσης έγινε εγκατάσταση σταθμών μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης, για την καταγραφή δεδομένων και την εξαγωγή πολύτιμων συμπερασμάτων για την κατάσταση στην περιοχή (Εικ 10.14). Θερμική ρύπανση Η θερμική ρύπανση από τα θερμά νερά των Α.Η.Σ. αντιμετωπίστηκε με ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα έργα που έχει αναλάβει η ΔΕΗ σε συνεργασία με τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα Πτολεμαϊδας και της Κοζάνης, το οποίο είναι το δίκτυο της τηλεθέρμανσης (Εικ 10.15). Το ζεστό νερό που παράγεται στους Α.Η.Σ. διοχετεύεται σε δίκτυο και οδηγείται στις δύο πόλεις όπου εκεί χρησιμοποιείται για θέρμανση. Το συγκεκριμένο έργο εκμηδενίζει ολοκληρωτικά τους ρύπους που παράγονται από τις καύσεις πετρελοειδών που χρησιμοποιούνται για θέρμανση, μειώνει σημαντικά την κατανάλωση ρεύματος κι έχει ελάχιστο κόστος. Με τον τρόπο αυτό γίνεται ψύξη και του νερού το οποίο επαναχρησιμοποιείται από τους Α.Η.Σ. και παράλληλα αποφεύγεται η δημιουργία θερμικών αποβλήτων. Μελετάται επίσης και η χρήση της στα θερμοκήπια (Δ.Ε.Η., 2003). Θόρυβος Για τον θόρυβο που προξενείται στους χώρους των δραστηριοτήτων των ορυχείων επιβαρύνονται οι γειτονικές με τα ορυχεία κοινότητες. Ήδη έχουν κατασκευαστεί χωμάτινα ηχοφράγματα, τα οποία βοήθησαν σημαντικά στην μείωση του θορύβου. Επίσης το ΛΚΠ-Α σύντομα θα προμηθευτεί κινητό σταθμό μέτρησης θορύβου και δονήσεων για την καταγραφή των προβλημάτων που δημιουργούνται στην γύρω περιοχή και την αντιμετώπισή τους. Μείωση των ορυκτών πόρων (λιγνίτης) Η συνεχώς αυξανόμενη εξορυκτική δραστηριότητα έχει σαν αποτέλεσμα την μείωση των λιγνιτικών αποθεμάτων με όλο και πιο γρήγορους ρυθμούς. Για το λόγο αυτό η Δ.Ε.Η. Α.Ε. έχει στραφεί και στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, κατασκευάζοντας σημαντικά έργα που ευνοούν τις περιοχές που τα φιλοξενούν. Η

145 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 137 κατασκευή φραγμάτων, υδροηλεκτρικών σταθμών (Εικ 10.16) και ταμιευτήρων (Εικ 10.17) εξυπηρετεί ένα μεγάλο μέρος των αναγκών σε ηλεκτρική ενέργεια αλλά και σε νερό για τις γεωργικές δραστηριότητες της περιοχής, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των περιοχών αυτών χωρίς την επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Εικ Μόνιμο δίκτυο διαβροχής στο οδικό δίκτυο των ορυχείων

146 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 138 Εικ Σταθμός μέτρησης ατμοσφαιρικής ρύπανσης για την περιοχή των ορυχείων Εικ Δίκτυο τηλεθέρμανσης στις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ.

147 10. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 139 Εικ Υδροηλεκτρικός σταθμός Ασωμάτων Εικ Δημιουργία ταμιευτήρα στο φράγμα της Σφηκιάς. Από το έργο αυτό αρδεύονται τεράστιες εκτάσεις οπωρώνων στην ευρύτερη περιοχή της Βέροιας.