Πόλεις καὶ χωριά: Μητρόπολη Μυτιλήνης 52, Μηθύμνης 33 Ἐνοριακοὶ ναοί:» 67,» 37 Παρεκκλήσια Ἔξωκκλησια:»» 807,» 275

Transcript

1 ΛΕΣΒΙΑΚΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ Διάλεξη στὰ πλαίσια τοῦ ἑορτασμοῦ ἀπὸ τὴ Λεσβιακὴ Παροικία Θεσσαλονίκης τῆς ἐπετείου ἀπελευθερώσεως τῆς Λέσβου. Δόθηκε στὸ ἀμφιθέατρο τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν στὶς 17 Νοεμβρίου 1991 Δημοσιεύθηκε στὸ Περιοδικὸ τῆς Ι.Μ.Μ. «Ὁ Ποιμήν», τ. ΝΣΤʹ (1991), σελ καὶ τ. ΝΖʹ (1992), σελ κὰ σὲ τόμο τὸ 1997 μὲ τίτλο Λεσβιακὰ Ἁγιολογικά Μελετήματα Α Ἰωάννου Μ. Φουντούλη Ἡ σημερινὴ σύναξη τῶν Λεσβίων τῆς Θεσσαλονίκης, ἐκ μεταφορᾶς ἀπὸ τὴν 8η Νοεμβρίου, ἀποτελεῖ ἑορταστικὸ γεγονὸς γιὰ τὴν ἐδῶ Λεσβιακὴ παροικία. Γιορτάζουμε τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ νησιοῦ μας ἀπὸ τὴ μακραίωνη τουρκικὴ κατάκτηση καὶ τὴν ἀρχὴ τοῦ ἐλευθέρου βίου του. Ὑπόθεση χαρᾶς γιὰ τὸ γενόμενο, προβληματισμοῦ γιὰ τὸ μέλλον, γιὰ τὸ πὼς θὰ μπορέσουμε νὰ πολιτευόμαστε σὰν πραγματικὰ «ἐλεύθεροι, καὶ μὴ ὡς ἐπικάλυμμα ἔχοντες τῆς κακίας τὴν ἐλευθερίαν», κατὰ τὸν Ἀπόστολο Πέτρο (Ἀʹ Πέτρ. βʹ16). Ἡμέρα μνήμης ὅλων ἐκείνων ποὺ ἔπεσαν πολεμώντας καὶ δὲν εἶδαν τὸ «νόστιμον ἦμαρ» τῆς ἐλευθερίας τῶν μαρτύρων τοῦ γένους, μνήμης ὅλων ὅσων ἐπέζησαν καὶ πότισαν μὲ τὸν ἱδρώτα τοῦ κόπου τους καὶ τὴν σπονδὴ τῆς αὐτοθυσίας τοὺς τὸ δένδρο τῆς ἐλευθερίας. Γιὰ ἐμᾶς δὲ τοὺς πάροικους σὲ ἄλλους τόπους, ἀποτελεῖ καὶ μνήμη τοῦ νησιοῦ μας, τῶν πόλεων καὶ τῶν χωριῶν του, τῶν λαμπρῶν ἐνοριακῶν ναῶν του καὶ τῶν ταπεινῶν γραφικῶν ἐξωκκλησίων του, τῶν ἁγίων καὶ τῶν πανηγυριῶν του, τῶν δασῶν τῶν ἐλαιώνων καὶ τῶν πεύκων του, τῶν βουνῶν καὶ τῶν κάμπων του, τῶν κόλπων καὶ τῶν ἀκρογιαλιῶν του, τῶν ἀνθρώπων του καὶ τῆς ζωῆς τους. Μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἑορταστικῆς νοσταλγικῆς αὐτῆς μνήμης ἐντάσσεται καὶ ἡ παροῦσα ὁμιλία. Θὰ μᾶς θυμίσει πολλά: ἁγίους καὶ ἁπλοὺς χριστιανούς, συμπατριῶτες μας ζωντανοὺς καὶ πεθαμένους, πόλεις καὶ χωριά, ναοὺς καὶ ἐξωκκλήσια; παρελθὸν καὶ παρὸν τοῦ νησιοῦ μας. Η ἐπιλογὴ τοῦ θέματος ἔγινε μὲν ἀπὸ αὐτὸν ποὺ ἔχει τὴν τιμὴ νὰ σᾶς ὁμιλεῖ, ἄλλα κάπως συνυπεύθυνος εἶναι καὶ ὁ Πρόεδρος τῆς Ἑνώσεώς μας. Ἀναθέτοντας σʹ ἕνα θεολόγο νὰ μιλήσει, τί ἄλλο θὰ μποροῦσε νὰ περιμένει κανείς, παρὰ νὰ στρέψει τὸν λόγο του στοὺς ἁγίους. Πάντως, ὅπως θὰ ἰδεῖτε, τὸ θέμα τῶν ἁγίων του νησιοῦ μας, τῶν ἑορτῶν τους, τῶν πανηγυριῶν τους, τῆς εὐλάβειας τοῦ λαοῦ μας πρὸς αὐτούς, τῶν ἱερῶν τόπων ποὺ εἶναι ἀφιερωμένοι σʹ αὐτούς, τῶν ἐκδηλώσεων τῆς λαϊκῆς εὐσέβειας πρὸς αὐτοὺς καὶ ὅλα τὰ συναφῆ, δὲν εἶναι θέματα ποὺ ἐνδιαφέρουν μόνο τοὺς στενὰ θρησκευόμενους ἀνθρώπους, ἀλλὰ ὅλον τὸν κόσμο. Ἀποκαλύπτουν ἕνα κεντρικὸ στοιχεῖο ζωῆς τοῦ λαοῦ, ἴσως ἀπὸ πολλὲς ἀπόψεις τοῦ πιὸ σημαντικοῦ, ποὺ ἐκφράζει, ἀλλὰ καὶ ποὺ βαθειὰ ἐπηρεάζει τὴν ζωή, τὶς ἐκδηλώσεις του, τὴν ψυχοσύνθεσή του, τὴν πνευματικότητά του, μʹ ἕνα λόγο ὅ,τι ἀποτελεῖ τὸ πιὸ μύχιο στοιχεῖο τῆς προσωπικότητάς του καὶ τῆς ἰδιομορφίας του. Τώρα τελευταία μάλιστα, ποὺ ὅλοι μιλοῦμε γιὰ «πολιτιστικά», «πολιτιστικὲς ἐκδηλώσεις» καὶ «πολιτιστικὴ ταυτότητα», χωρὶς συνήθως νὰ ξέρουμε περὶ τίνος ἀκριβῶς πρόκειται, στὸ ἁγιολόγιο καὶ στὸ ἀπὸ αὐτὸ ἐξαρτώμενο λεσβιακὸ ἑορτολόγιο καὶ σʹ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς ζωῆς ποὺ συνδέονται μʹ αὐτό,

2 τί ἄλλο παρὰ γιὰ «πολιτιστικά» πράγματα θὰ μιλήσουμε, ἴσως καὶ πιὸ «πολιτιστικά» ἀπὸ τὰ κοινῶς θεωρούμενα «πολιτιστικά». Τὸ θέμα μας, λοιπόν, θὰ εἶναι τὸ Λεσβιακὸ Ἑορτολόγιο. Οἱ ἅγιοι δηλαδὴ ποὺ τιμῶνται στὴν Λέσβο καὶ οἱ γιορτές τους, λίγο ἡ ἱστορία τους καὶ ἡ ἐπίδρασή τους στὴν εὐσέβεια καὶ στὴν ζωὴ τοῦ λαού μας καὶ ὅ,τι ἄλλο ἔκρινα ὅτι θὰ ἐνδιέφερε τὸ ἀκροατήριο, σχετικὰ μὲ τὸ ἁγιολόγιο καὶ ἑορτολόγιο τοῦ νησιοῦ μας. Θὰ ἰδοῦμε πρῶτα γενικὰ τὴν τιμὴ τῶν ἁγίων ποὺ δὲν εἶναι ἄμεσα συνδεδεμένοι μὲ τὸ νησί, γιατί δὲν γεννήθηκαν, δὲν ἔζησαν καὶ δὲν πέθαναν σʹ αὐτό, κι ὕστερα τούς συμπατριῶτες μας ἁγίους, ποὺ συνδέονται μὲ τὴν Λέσβο μὲ ἕναν ἢ καὶ μὲ περισσοτέρους ἀπὸ τοὺς τρεῖς τρόπους ποὺ ἀνέφερα πιὸ πάνω (γέννηση παραμονὴ στὸ νησὶ θάνατος). Ἡ ἀναφορά μας στοὺς μὴ ἐντόπιους ἁγίους ποὺ τιμῶνται στὸ νησί μας στηρίζεται στὴν συχνότητα ὑπάρξεως ναῶν ἢ ἐξωκκλησίων πρὸς τιμήν τους. Σὲ ὁρισμένα, ἄς τὰ ὀνομάσουμε ἔτσι, «στατιστικὰ στοιχεῖα». Τέτοια στοιχεῖα μπορεῖ νὰ ἀντλήσει κανεὶς εἴτε ἀπὸ ἐπιτόπιες ἔρευνες, πράγμα πολὺ δύσκολο, λόγω τοῦ πλήθους τῶν ἐξωκκλησίων τους, εἴτε ἀπὸ μελέτες καὶ συλλογὲς ὑλικοῦ, ποὺ ἔχουν γίνει κατὰ τὸ παρελθόν. Ἔτσι γιὰ μὲν τοὺς ἐνοριακοὺς ναοὺς τὸ πράγμα εἶναι εὔκολο, γιατί ἀναγράφονται στὰ ἡμερολόγια ποὺ ἐκδίδουν κάθε χρόνο οἱ δυὸ Μητροπόλεις τοῦ νησιοῦ (Μυτιλήνης καὶ Μηθύμνης), καθὼς καὶ ἡ Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Σʹ αὐτὰ λοιπὸν βρίσκουμε πίνακες μὲ τὸ ὄνομα τῆς πόλεως ἢ τοῦ χωρίου, τὸ ὄνομα τοῦ ἁγίου του ἐνοριακοῦ ναοῦ καὶ τὸ ὄνομα τοῦ ἱερέα ἐφημερίου. Γιὰ τὰ παρεκκλήσια καὶ ἐξωκκλήσια δὲν γίνεται ἰδιαίτερος λόγος, δίδεται μονάχα ὁ ἀριθμός τους. Καὶ μία καὶ ὁ λόγος γιὰ ἀριθμούς, ἡ γενικὴ συνοπτικὴ εἰκόνα ποὺ ἔχουμε εἶναι: Πόλεις καὶ χωριά: Μητρόπολη Μυτιλήνης 52, Μηθύμνης 33 Ἐνοριακοὶ ναοί:» 67,» 37 Παρεκκλήσια Ἔξωκκλησια:»» 807,» 275 Εἰδικά της Μητροπόλεως Μυτιλήνης γνωρίζουμε ὄχι μόνο τὰ ὀνόματα τῶν ἁγίων, στοὺς ὁποίους εἶναι ἀφιερωμένοι οἱ ἐνοριακοὶ ναοί, ἀλλὰ καὶ τὰ παρεκκλήσια καὶ ἐξωκκλήσια τῆς ἐπαρχίας, ἀπὸ τὸ μνημειῶδες σὲ τέσσερις ὀγκώδεις τόμους Ἔργο τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ἰακώβου Κλεομβρότου μὲ τίτλο «Mytilena Sacra» ( ). Ἔργο μοναδικὸ στὸ εἶδος του, γιὰ τὴ θαυμαστὴ ἐπιμέλεια μὲ τὴν ὁποία μαζεύθηκε τὸ τεράστιο ὑλικὸ καὶ γιὰ τὴν ἀκαταπόνητη φιλεργία μὲ τὴν ὁποία γράφηκαν οἱ πολυσέλιδοι αὐτοὶ τόμοι. Στὸ τέλος τοῦ Δʹ τόμου (σέλ ) ὑπάρχει εὑρετήριο ναῶν, μονῶν καὶ ἐξωκκλησίων κατʹ ἀλφαβητικὴ σειρά. Ἔτσι, χάρη σʹ αὐτὸ τὸ ἔργο, ἔχουμε πληροφορίες γιὰ τὸ θέμα μας, σὲ ποιοὺς ἁγίους τιμῶνται οἱ 874 ναοὶ καὶ ἐξωκκλήσια τῆς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, πέρα ἀπὸ τὰ πολύτιμα στοιχεῖα πού μας παρέχει γιὰ τὴν ἱστορία καὶ τὴν ἀρχιτεκτονικὴ τῶν ναῶν, γιὰ Τὰ σκεύη καὶ τὶς εἰκόνες, τὰ λειτουργικὰ βιβλία καὶ λοιπὰ κεμήλια ποὺ φυλάσσονται σʹ αὐτούς. Ἀντίθετα, γιὰ τὴ Μητρόπολη Μηθύμνης ξεύρομε μόνο τὰ ὀνόματα τῶν ἁγίων στοὺς ὁποίους τιμῶνται οἱ 37 ἐνοριακοί της ναοί. Πολλὰ καὶ πολὺ ἐνδιαφέροντα νέα στοιχεῖα προσφέρει τὸ θαυμάσιο βιβλίο τοῦ πολυτάλαντου γιατροῦ Μάκη Ἀξιωτη «Στὰ χνάρια τὰ παληά», Ἀθήνα 1987, ποὺ περιορίζεται ὅμως μόνο στὴν περιοχὴ τοῦ κόλπου τῆς Γέρας, ὅπως τὸ δηλώνει καὶ στὸν ὑπότιτλο τοῦ («Ὁδοιπορικὸ γύρω ἀπὸ τὸν κόλπο τῆς Γέρας»).

3 Μʹ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα, ἀρκετὰ βέβαια, καὶ ἀκριβὴ «παρεκτὸς παραλείψεως ἢ λάθους» (κατὰ τὴν λογιστικὴ ἔκφραση) δικοῦ μου ἢ τῶν πηγῶν ποὺ ἀνέφερα θὰ δουλέψουμε γιὰ τὴν ἐξαγωγὴ τῶν πορισμάτων μας. Τὴν προτεραιότητα ἀπὸ τὰ τιμώμενα στὴν Λέσβο ἱερὰ πρόσωπα ἦταν φυσικὸ νὰ ἔχει ἡ Παναγία. 19 ἀπὸ τοὺς 67 ἐνοριακοὺς ναοὺς τῆς ἐπαρχίας Μυτιλήνης καὶ 8 ἀπὸ τοὺς 37 τῆς ἐπαρχίας Μηθύμνης εἶναι ἀφιερωμένοι σʹ αὐτήν, ὑπὸ τὶς ποικίλες ἐπωνυμίες τῶν Θεομητορικῶν ἑορτῶν, Κοίμηση (κατὰ πρῶτο λόγο), Γενέσιο (συνήθως οἱ «Παναγιοῦδες», δηλαδὴ οἱ μικρὲς Παναγίες), Εἰσόδια, Εὐαγγελισμὸς καὶ Ζωοδόχος Πηγή. Ἀπὸ τὰ 807 παρεκκλήσια καὶ ἐξωκκλήσια τῆς ἐπαρχίας Μυτιλήνης τὰ 98 καὶ πάλι τιμῶνται στὸ ὄνομά της. Κέντρο τῆς τιμῆς στὴ νότια ἐπαρχία εἶναι ἡ Ἁγιάσος μὲ τὴν πασίγνωστη θαυματουργῆ εἰκόνα, ἱερὸ παλλάδιο τοῦ νησιοῦ καὶ παλαιὸ παλλεσβιακὸ καὶ παναιολικὸ προσκύνημα. Οἱ θρύλλοι ποὺ τὴν περιβάλλουν εἶναι γνωστοί: ὁ κομιστὴς τῆς ἱερᾶς εἰκόνος ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα Ἀγάθων ὁ Ἐφέσιος, ἡ εἰκονομαχία, ὁ ἔπαρχος Βαλέριος κ.λπ. Ἱστορικὸς πυρήνας τους πρέπει νὰ θεωρηθεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀρχαία εἰκόνα ἦρθε στὸ νησὶ ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα, ὅπως τὸ μαρτυρεῖ καὶ ἡ ἐπιγραφὴ της («Ἁγία Σιών»), ποὺ ἔδωσε τὸ ὄνομα καὶ στὴν κωμόπολη. Ὁ συσχετισμὸς τῆς ἐτυμολογίας τῆς ʹ Αγιάσου μὲ τὸν «ἅγιο Ἀσσου», τὸν ἐπίσκοπο δηλαδὴ Ἀσσου Γρηγόριο, τοπικὸ ἅγιο, πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἀνυπόστατος. Γιὰ τὴν προσκύνηση τῆς εἰκόνος προστρέχουν ἀπὸ ὅλες τὶς γωνιὲς τοῦ νησιοῦ καὶ κάθ ὅλη τὴν περίοδο τοῦ ἔτους εὐλαβεῖς προσκυνητές, ἰδίως κατὰ τὸν μήνα Αὔγουστο, κατὰ τὶς παρακλήσεις, κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Κοιμήσεως (15 Αὐγούστου), κατὰ τὰ Ἐννιάμερα (23 Αὐγούστου) καὶ κατὰ τὴν Ὕψωση τοῦ τιμίου Σταυροῦ (14 Σεπτεμβρίου). Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν συντριπτικὴ παρουσία στὰ γυναικεῖα ὀνόματα τοῦ νησιοῦ ἔχουν τὰ ὀνόματα Μαρία, Δέσποινα, Παναγιώτα, Μαριάνθη, ὅπως καὶ τὸ ἀνδρικὸ ὄνομα Παναγιώτης, μὲ ὅλα τὰ ὑποκοριστικά τους. Καθαρὰ λεσβιακό, προφανῶς, ὄνομα πρὸς τιμὴν τῆς εἰκόνας τῆς Παναγίας τῆς Ἁγιάσου, εἶναι τὸ ὄνομα Κουνίτσα (Εἰκονίτσα). Οἱ λόγιοι τοῦ περασμένου αἰώνα τὸ διόρθωσαν παρετυμολογώντας τὸ σὲ Κλεονίκη. Παρόμοιες λόγιες παραμορφωτικὲς ἐπεμβάσεις στὰ λαϊκὰ ὀνόματα ποὺ ἐπιχωριάζουν στὴν Λέσβο θὰ ἰδοῦμε ἀρκετὲς στὴν συνέχεια. Στὴν ἐπαρχία Μηθύμνης τὸ κέντρο τιμῆς τῆς Παναγίας βρίσκεται σήμερα στὴν Πέτρα, μὲ τὴν εἰκόνα καὶ τὸν ναὸ τῆς Γλυκοφιλούσας Παναγίας, ποὺ εἶναι χτισμένος πάνω στὸ γνωστὸ γραφικὸ μετέωρο, τὴν «πέτρα». Ἀνάλογες παραδόσεις μὲ τὴν εἰκόνα τῆς Ἁγιάσου ὑπάρχουν καὶ γιὰ τὴν Γλυκοφιλούσα Πέτρας, ποὺ ἡ λαϊκὴ εὐσέβεια θεωρεῖ ἁπλοϊκὰ «ἀδελφή» της Ἁγιασώτισσας ἢ καὶ τῆς Πυργιανῆς Παναγίας, τῆς Παναγίας δηλαδὴ τοῦ χωρίου Πυργί(ου) τοῦ κόλπου τῆς Γέρας, ἢ καὶ αὐτῆς τῆς Παναγίας τοῦ Μοσχονησιοῦ. Τὸ τελευταῖο αὐτὸ εἶναι πολὺ σημαντικό. Τὸ προσκυνηματικὸ κέντρο τῆς βόρειας κυρίως ἐπαρχίας παλιότερα, πρὶν τὸ 1922, βρισκόταν στὸ Μοσχονήσι, ὅπου ὑπῆρχε ὁ τώρα τελείως ἐρειπωμένος ναὸς τῆς Παναγίας, τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἐφάμιλλος πρὸς τὸν ναὸ τῆς Ἁγιάσου καὶ περίφημος κυρίως γιὰ τὴν τεράστια καμπάνα του, ποὺ ἀκουγόταν ὡς τὴ Μυτιλήνη. Ἡ εὐλάβεια τῆς Μυτιλήνης ἦταν πάντα δεμένη μὲ τὰ προσκυνήματα τῶν Αἰολικῶν περιοχῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τοῦ «Αἰγιαλοῦ τῶν Μυτιληναίων», καὶ ἀντιστρόφως. Ὁ ἑνιαῖος γεωγραφικός, φυλετικὸς καὶ πολιτιστικὸς Αἰολικὸς χῶρος διασπάσθηκε μὲ τὴν μικρασιατικὴ καταστροφή. Μέχρι τότε δὲν μποροῦσε νὰ νοηθεῖ ὁ ἕνας χωρὶς τὸν ἄλλον, οὔτε τώρα νὰ μελετηθεῖ ὁ ἕνας ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸν ἄλλον. Ἃς μὴ ξεχνᾶμε ὅτι οἱ ναοί, καὶ τὰ σπίτια ἀκόμα,τῆς Μυτιλήνης εἶναι χτισμένοι μὲ Σαρμουσακιανή πέτρα καὶ Γενιτσαροχωρίτικα τοῦβλα. Οἱ μεγάλοι, ὅπως εἴδαμε, ἀριθμοὶ τῶν ναῶν καὶ τῶν ἐξωκκλησίων τῆς Παναγίας, ἰδίως στὴν ἐπαρχία Μυτιλήνης, ποὺ ἐξηγοῦνται ἀπὸ τὴν ἄμεση ἐπίδραση τῆς τιμῆς τῆς Παναγίας τῆς

4 Ἁγιάσου, πολλαπλασιάζονται ἀκόμα περισσότερο ἂν προσθέσουμε σʹ αὐτοὺς τοὺς ναοὺς καὶ τὰ παρεκκλήσια, ὄχι βέβαια ὅλα, πάντως μεγάλο μέρος ἀπὸ αὐτά, ποὺ τιμῶνται στὸ ὄνομα τῆς ἁγίας Παρασκευῆς. Μόνο ἡ ἐπαρχία Μυτιλήνης ἀριθμεῖ 76 παρεκκλήσια καὶ ἐνοριακοὺς ναοὺς πρὸς τιμήν της. Προτείνεται βέβαια ἡ ἐξήγηση πὼς οἱ ἐπιχωριάζουσες ἀσθένειες τῶν ὀφθαλμῶν τῶν ματιών, τῶν ὁποίων θεραπευτή θεωροῦσαν τὴν ἁγία, αὔξησαν τὴν δημοτικότητά της. Εἶναι πιθανόν. Τὸ βέβαιο ὅμως εἶναι ὅτι ὁ λαὸς συγχέει τὴν Ζωοδόχο Πηγὴ μὲ τὴν ἁγία Παρασκευή. Ἡ τιμὴ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς εἶναι ἀρκετὰ διαδεδομένη καὶ στὸ νησί μας, λόγω ἐπιδράσεως τοῦ ὁμωνύμου προσκυνήματος τῆς Κωνσταντινουπόλεως (Μπαλουκλῆ) καὶ ἀντιπροσωπεύεται μὲ σημαντικὸ ἀριθμὸ παρεκκλησίων καὶ ἐξωκκλησίων (15), ἀκόμη καὶ ἐνοριακῶν ναῶν (4), στὴν περιοχὴ κυρίως ἐκείνη, ποὺ λόγω ἐπικοινωνιῶν ἦταν πιὸ εὐαίσθητη στὶς ἐπιδράσεις τῆς πρωτευούσης (στὴν ἐπαρχία Μηθύμνης ἔχομε μόνο ἕνα ἐνοριακὸ ναὸ πρὸς τιμήν της, στὴν Καλλονή). Ὁ λαὸς ἐπηρεαζόμενος ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ζωοδόχος Πηγὴ Παναγία γιορτάζεται τὴν Παρασκευὴ τῆς Διακαινησίμου τῆς ἑβδομάδας δηλαδὴ τοῦ Πάσχα ὀνομάζει τοὺς ναοὺς τῆς Παναγίας Πηγῆς, ποὺ σχεδὸν πάντοτε συνδέονται μὲ ἁγιάσματα, ναοὺς τῆς ἁγίας Παρασκευῆς. Κλασικὰ παραδείγματα ἡ ἁγία Παρασκευὴ τοῦ ὁμωνύμου χωρίου, ἡ Ζωοδόχος Πηγή του Μεσαγροῦ καὶ ὁ παλαιὸς καὶ ὁ σημερινὸς ἐνοριακὸς ναὸς τοῦ χωρίου Πηγή, ποὺ πῆρε μὲν τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὴν Παναγία Πηγή, ἡ λόγια ὅμως παρέμβαση τὸν μετέτρεψε σὲ ναὸ τῆς ἁγίας Παρασκευῆς, τῆς ἁγίας δηλαδὴ μὲ τὸ ὄνομα τῆς ὁποίας ὁ λαὸς συνέχεε τὴν Παναγία, Ζωοδόχο Πηγή του. Δεύτερο ἱερὸ πρόσωπο, στὸ ὁποῖο ἐπικεντρώνεται ἡ εὐσέβεια τῶν κατοίκων τοῦ νησιοῦ μας, ἦταν ἀνέκαθεν καὶ εἶναι ὁ Ἀρχάγγελλος Μιχαήλ, ὁ Ἀρχιστράτηγος καὶ Ταξιάρχης. Γιὰ νὰ καταφύγουμε καὶ πάλι στὰ στατιστικὰ στοιχεῖα, 10 ἐνοριακοί. ναοί, ἐπὶ συνόλου 94, τιμῶνται στὸ ὄνομά του, μὲ ἀντίστροφη ἀπὸ τὴν Παναγία προτίμηση. Τὸ κέντρο δηλαδὴ τοῦ βάρους ἐδῶ μετατοπίζεται στὴν βόρεια ἐπαρχία, ὅπου 7 στοὺς 37 ἐνοριακοὺς ναοὺς ἔχουν τὴν ἐπωνυμία του, ἔναντι τριῶν στοὺς 67 τῆς ἐπαρχίας Μυτιλήνης. Ἀπὸ δὲ τὰ ἐξωκκλήσια τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς (τῆς Μυτιλήνης) 42 στὰ 807 εἶναι καθιερωμένα σ αὐτόν. Βέβαια οἱ περισσότεροι τουλάχιστον ἀπὸ τοὺς ἐπʹ ὀνόματι του ἐνοριακοὺς ναοὺς παρουσιάζονται στὰ ἐπίσημα κείμενα ὡς ναοὶ «τῶν Ταξιαρχῶν» ἢ «τῶν Ἀσωμάτων» ἢ θεολογικότερα «τῶν παμμεγίστων Ταξιαρχῶν», δηλαδὴ Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαὴλ καὶ λοιπῶν. Εἶναι ὅμως φανερό, ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ λαϊκὴ εὐσέβεια, ποὺ σαφῶς ἐπικεντρώνεται στὸν Μιχαήλ, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὶς πηγές, τὰ ἱστορικὰ δεδομένα καὶ αὐτὲς τὶς παλαιὲς εἰκόνες, ὅτι ἀρχικὰ οἱ ναοὶ αὐτοὶ ἦταν ἀφιερωμένοι, στὸν Ταξιάρχη, στὸν Ἀσώματο, στὸν Ἀρχιστράτηγο, δηλαδὴ τὸν Μιχαήλ, καὶ ὄχι στοὺς Ταξιάρχες. Τὸ κέντρο τιμῆς του καὶ τὸ βασικὸ προσκύνημα τοῦ ἦταν καὶ εἶναι ἡ περίφημη ἀνάγλυφη εἰκόνα καὶ ὁ ναὸς μονὴ του κοντὰ στὸν Μανταμάδο. Κι αὐτὸ τὸ προσκύνημα ἦταν παλλεσβιακὸ καὶ παναιολικό, παρὰ τὴν ὕπαρξη μεγάλων ναῶν τοῦ Ταξιάρχη στὰ Μοσχονήσια ὁ Μητροπολιτικὸς ναός, ποὺ στέκεται σήμερα σὲ κατάσταση ἑτοιμόρροπη καὶ στὸ Ἀϊβαλὶ ὁ παλιὸς ἐνοριακὸς ναός, ποὺ καὶ σήμερα διατηρεῖ τὶς εἰκόνες καὶ ὅλο σχεδὸν τὸν διάκοσμό του καὶ μετατρέπεται σὲ μουσεῖο. Ἡ ἰσχυρὴ ἐπιδραση τοῦ μεγάλου προσκυνήματος τοῦ Μανταμάδου ἐξηγεῖ καὶ τὸ λόγο, γιὰ τὸν ὁποῖο ἡ τιμὴ τοῦ ἀρχαγγέλου ἐπιχωριάζει κυρίως, ὅπως εἴδαμε, στὴν βόρεια ἐπαρχία. Ἡ ἀνάγλυφη εἰκόνα του, φοβερὴ καὶ σεβάσμια, ἀρκετὰ σπάνιο φαινόμενο γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ποὺ προτιμᾶ τὶς ζωγραφιστὲς εἰκόνες, ποὺ δὲν εἶναι ὅμως, ὅπως συνήθως λέγεται, ἡ μοναδικὴ στὴν Ὀμορφοκκλησιὰ τῆς γειτονικῆς μας Καστοριᾶς π.χ. ὑπάρχει τεραστίων διαστάσεων ξύλινο ἄγαλμα τοῦ ἁγίου Γεωργίου,ἀσκοῦσε ζωηρὴ ἐπίδραση στὶς χιλιάδες τῶν κατʹ ἔτος εὐλαβῶν προσκυνητῶν. Ὁ ναὸς γιορτάζει δυὸ φορὲς τὸ χρόνο, στὶς 8 Νοεμβρίου καὶ «στὶς δεκαπέντε της Λαμπρῆς», τὴν

5 Κυριακὴ δηλαδὴ τῶν Μυροφόρων (τὰ ἐγκαίνια). Ἡ λαϊκὴ εὐσέβεια, ποὺ συνήθως θεωρεῖ ζωντανὴ τὴν ἀνάγλυφη εἰκόνα, διηγεῖται πολλὰ γιὰ τὴν προέλευση καὶ τὰ θαύματά της. Ὅλα αὐτὰ τὰ συγκεντρώνει ὁ προϊστάμενος ἱερεὺς τοῦ προσκυνήματος π. Εὐστράτιος Δῆσσος στὸ ὡραῖο σχετικὸ βιβλίο του ποὺ κυκλοφόρησε πρόσφατα. Τὸ βέβαιο πάντως εἶναι πὼς ἡ ἀκαθορίστου ἡλικίας ἀνάγλυφη εἰκόνα εἶναι ἀπόσπασμα τοιχογραφίας ἀρχαίου ναοῦ, ποὺ διατηρήθηκε μαζὶ μὲ τὸ μέρος τοῦ τοίχου, πάνω στὸ ὁποῖο ἔχει κατασκευασθεῖ, μέσα στὸ ξύλινο κουβούκλιο, στὴ θέση ποὺ βρισκόταν στὸ πανάρχαιο ἐκεῖνο βυζαντινὸ κτίσμα. Στὴν ἐπαρχία Μυτιλήνης, ἀρκετὰ ἀπομακρυσμένη ἀπὸ τὸ προσκύνημα μὲ τὰ ὁδικὰ καὶ συγκοινωνιακὰ μέσα τῆς παλαιᾶς ἐποχῆς, ἔγιναν φαίνεται προσπάθειες ἀπομιμήσεως τοῦ προσκυνήματος τοῦ Μανταμάδου, γιὰ διευκόλυνση προφανῶς τῶν προσκυνητῶν. Ἔτσι στοὺς φερωνύμους ναοὺς τοῦ Καγιανίου (Ταξιαρχῶν, μὲ τὸ νεώτερο ὄνομα) καὶ τοῦ Παππάδου ἔχουμε παλιὰ ἀπομιμήματα καὶ αὐτῆς τῆς εἰκόνας τοῦ Ταξιάρχη τοῦ Μανταμάδου, μεγάλων διαστάσεων, ποὺ βρίσκονται στὴν ἴδια θέση στοὺς ναοὺς αὐτοὺς καὶ ἁγιογραφοῦνται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, σὲ τοιχογραφίες, ὅπως καὶ στὸν Μανταμάδο. Ἡ τιμὴ πάντως τοῦ Ἀρχαγγέλου στὴν βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ περίοδο στὸ νησὶ πρέπει νὰ ἦταν τὸ ἴδιο μεγάλη ἂν μὴ καὶ μεγαλύτερη ἀπὸ ὅ,τι σήμερα. Ὁ καθηγητὴς καὶ ἱστορικὸς τοῦ νησιοῦ μας Γιάννης Μουτζούρης στὸ πρόσφατο βιβλίο τοῦ «Ὁ μοναχισμὸς τῆς Λέσβου» (1989) ἀπαριθμεῖ καὶ περιγράφει πάνω ἀπὸ πέντε μοναστήρια ποὺ ὑπῆρχαν τότε στὸ νησί: ἡ μονὴ τῶν Ταξιαρχῶν στὸ Κάτω Τρίτος, τὸ μονύδριο τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ τοῦ Ἀκρονησιώτου στὴν περιοχὴ Πολυχνίτου, ἡ μονὴ Πιθαρίου στὴν περιοχὴ Ἐρεσοῦ, ἡ μονὴ Κρυοκόπου,στὴν περιοχὴ Ἀντίσσης, τὸ μονύδριο τοῦ Ταξιάρχη στὰ Καμάκια Σκουτάρου καί, φυσικά, καὶ ἡ μονὴ Λειμῶνος Ἀπὸ αὐτὰ σώζονται πολλὰ σὲ ἐρείπια καὶ ἐν ἐνεργείᾳ οἱ μονὲς Λειμῶνος καὶ Πιθαρίου. Χαρακτηριστικὸ πάντως τῆς ἰδιαίτερης τιμῆς τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ στὴ Λέσβο εἶναι ὅτι καὶ αὐτὸς ὁ ἀρχαῖος, εἰδωλολατρικὸς ναὸς τοῦ Ἀπόλλωνος ἢ τοῦ Ποσειδῶνος ἢ τῆς Λεσβιακῆς Τριάδος στὰ Μέσα, στὸ κέντρο τοῦ νησιοῦ καὶ στὸν τόπο τῶν Λεσβιακῶν Ἀμφυκτιονιῶν, μετατράπηκε κατὰ τὴν βυζαντινὴ ἐποχὴ σὲ ναὸ τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαήλ. Συνδέθηκαν δὲ μὲ αὐτὸν διηγήσεις θαυμάτων καὶ δρακοντοκτονίας, ποὺ ἀνάγεται μάλιστα στὸν ἀπόστολο Παῦλο καὶ σʹ αὐτὴν τὴν ἀφετηρια τοῦ ἐκχριστιανισμοῦ τῆς Λέσβου, κατὰ σύγχυση προφανῶς Μελίτης (Μάλτας) καὶ Μυτιλήνης τῆς σχετικῆς ἀφηγήσεως Τῶν «Πράξεων τῶν Ἀποστόλων» (κηʹ 1 6). Γιὰ τὰ Μέσα καὶ τὸ προσκύνημα τοῦ ἀρχαγγέλου μᾶς δίνει σημαντικὲς πληροφορίες ὁ Μητροπολίτης Μηθύμνης Γαβριὴλ κατὰ τὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΖʹ αἰώνα: «Εἰς τὸ τέλος τοῦ θαλαττίου κόλπου (τοῦ κόλπου δηλαδὴ τῆς Καλλονῆς) ἔσωθεν τοῦ λόχμου μένουσι κτίσματα παλαιότατα διεφθαρμένα μένει δὲ ναὸς σῶος του θείου ταξιάρχου Μιχαὴλ μετʹ ὀλίγης περιοχῆς, ποιῶν θαύματα καθʹἑκάστην. Ὀνομάζεται ὁ τόπος Μέσα, διὰ τὸ εἶναι μέσον τῆς εἰς Μυτιλήνην πορευομένης εὐθείας ὁδοῦ. Λέγεται, κατὰ παράδοσιν, ὅτι ἦν ποτὲ δράκων φοβερὸς ἐκεῖ μὴ ἐῶν τινὰ παρελθεῖν τοῦ τόπου, ἐν δὲ τῷ τὸν ἅγιον Παῦλον ἐνδημῆσαι εἰς Λέσβον καὶ τῶν ἐκεῖσε πιστῶν δεηθέντων, διὰ προσευχῆς ἐθανάτωσεν αὐτόν» («Περιγραφὴ τῆς Λέσβου» 31). Σήμερα ὁ βυζαντινὸς ναὸς τοῦ Ταξιάρχου δὲν εἶναι πιὰ «σῶος», ἀλλὰ κατάκειται σὲ ἐρείπια. Ἦταν χτισμένος ἐπάνω στὸν ἐρειπωμένο ἀρχαῖο ναὸ καὶ μὲ ὑλικὰ προερχόμενα ἀπὸ αὐτόν, μὲ πολλοὺς ἀρχαίους χριστιανικοὺς τάφους γύρω του, λαξευμένους στὸν πωρόλιθο τοῦ δαπέδου τοῦ εἰδωλολατρικοῦ τεμένους Μιχαὴλ ὁ ψυχοπομπός, ἔχει δὲ χάσει τὴν ἀρχική του προσκυνηματικὴ σπουδαιότητα. Ἐκεῖ ὅμως πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ ἡ ἀρχικὴ κοιτίδα τῆς τιμῆς τοῦ Ταξιάρχη πρὶν ἀπὸ τὸν Ταξιάρχη τοῦ Μανταμάδου.

6 Ὁ ἀρχάγγελος πάντως Μιχαὴλ ἦταν καὶ παραμένει ὁ μεγάλος προστάτης καὶ ὑπερασπιστής, ὁ «φοβερώτατος μαχητής» κατὰ τὸν Γαβριὴλ Μηθύμνης («Περιγραφὴ τῆς Λέσβου» 40), ποὺ ἀντιμετώπιζε ἀποτελεσματικὰ τοὺς ποικίλους ὁρατοὺς καὶ ἀοράτους ἐχθρούς τοῦ νησιοῦ, κατὰ τὴν ἀκράδαντη πίστη τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ του. Ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Λέσβου κατὰ τὴν 8η Νοεμβρίου, ἡμέρα τῆς γιορτῆς του, θεωρήθηκε ἔργο δικό του. Καὶ ἦταν πράγματι μιὰ θεοσημεία. Ὁ Θεὸς ἤθελε τὴν ἐλευθερία τοῦ νησιοῦ καὶ τὸ ἔδειξε μὲ τὴν φαινομενικὰ τυχαῖα, ἀλλὰ σημαδιακὴ ἡμέρα τῆς λυτρώσεώς του ἀπὸ τὰ δεινὰ κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς συνάξεως πρὸς τιμὴν τοῦ προστάτου του Ταξιάρχου. Πῶς προῆλθε ἡ ἰδιαίτερη τιμὴ τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ στὴν Λέσβο μὲ τὴν τόσο μεγάλη ἐπίδραση στὴν λαϊκὴ εὐσέβεια; Μερικοὶ τὴν ἀπέδωσαν σὲ ἐπιβίωση στὸ χριστιανικὸ ἑορτολόγιο καὶ στὴν λαϊκὴ θρησκευτικότητα τῆς τιμῆς τοῦ Ἀπόλλωνα ἢ ἄλλου ἀρχαίου παρόμοιου θεοῦ, ποὺ ἐπιχωρίαζε κατὰ τὴν προχριστιανικὴ περίοδο στὸ νησί. Ἄλλοι σὲ ἐπίδραση τῶν Κολοσσῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅπου ἡ τιμὴ τῶν ἀγγέλων, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ πρὸς Κολασσαεῖς ἐπιστολὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου (βʹ 18), ἤδη ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ ἐποχὴ εἶχε ἀρχίσει νὰ παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Οἱ Κολοσσές, μεσαιωνικὲς Χῶνες, εἶναι ἀρκετὰ μακρυὰ ἀπὸ τὴ Μυτιλήνη στὸ ἐσωτερικό της Μικρᾶς Ἀσίας, περίπου στὴν γραμμὴ τῆς Σάμου. Ἐκεῖ ὑπῆρχε μεγάλος ναὸς καὶ προσκύνημα τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ καὶ ἐκεῖ ἔγινε, κατὰ τὴν περίοδο τῶν διωγμῶν, ὅπως θέλει τὸ συναξάριο, τὸ «ἐν Χώναις θαῦμα» τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, ποὺ ἀναγράφεται στὸ ἑορτολόγιο καὶ γιορτάζεται στὶς 6 Σεπτεμβρίου. Σʹ αὐτὸ τὸ θαῦμα τιμᾶται καὶ ὁ ναὸς τοῦ Ταξιάρχου στὸ Καστέλι τῆς Ἁγιάσου. Χωρὶς νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀποκλείσει τελείως τὸ ἐνδεχόμενο αὐτό, ἂν λάβουμε μάλιστα ὑπʹ ὄψη καὶ τὶς στενὲς σχέσεις τῆς Μυτιλήνης μὲ τὴν Μικρὰ Ἀσία, ἔχω τὴν ἐντύπωση πὼς κάπου ἀλλοῦ πλησιέστερα στὸ γεωγραφικό μας χῶρο πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε τὴν προέλευση τῆς τιμῆς. Στὸ Ἅγιον Ὅρος, καὶ συγκεκριμένα στὴν ἀρχαία Μονὴ Δοχειαρίου, ἀφιερωμένη στοὺς Ἀρχαγγέλους, ἔγινε ἕνα παράδοξο γεγονὸς θαῦμα σὲ ἀπροσδιόριστη ἐποχή, ποὺ σημάδεψε ὅμως τὴν ἱστορία της. Θὰ πήγαινε σὲ μάκρος ὁ λόγος ἂν τὸ ἀφηγούμαστε. Αὐτὸ τὸ θαῦμα εἶναι ζωγραφισμένο σπάνια. παράσταση, γιατί δὲν εἶχε μεγάλη διάδοση οὔτε ἀναγράφηκε στὸ ἑορτολόγιο ἐπάνω ἀκριβῶς ἀπὸ τὰ στηθάρια τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν ἀποστόλων ποὺ περιβάλλουν ἡμικυκλικὰ τὴν ἀνάγλυφη εἰκόνα τοῦ Ταξιάρχη τοῦ Μανταμάδου, στὸ ὑπόλειμμα τῆς τοιχογραφίας, ἂν καὶ καλύπτεται ἀπὸ τὸ πλαίσιο τῆς εἰκόνας. Ἡ ἴδια παράσταση ὑπάρχει καὶ σὲ φορητὴ μεγάλη εἰκόνα τοῦ Ταξιάρχη τοῦ ΙΖʹ αἰώνα ποὺ φυλάσσεται στὸ Καγιάνι. Ὑποθέτω πὼς πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε τὴν ἀρχὴ τοῦ προσκυνήματος τοῦ Μανταμάδου, ἢ καὶ τῆς ὅλης τιμῆς τοῦ Ἀρχαγγέλου στὸ νησί, πιθανὸν σὲ κάποιο μετόχι τῆς Μονῆς Δοχειαρίου ἢ σὲ ἐπίδραση Λεσβίων Δοχειαριτῶν μοναχῶν. Μέχρι καὶ σήμερα δὲν ἔπαυσαν νὰ ὑπάρχουν Λέσβιοι μοναχοὶ στὴν ὡραία αὐτὴ καὶ παραθαλάσσια (καὶ αὐτὸ ἔχει σημασία) Ἁγιορείτικη μονή. Τὸ θέμα χρειάζεται ἔρευνα. Ἡ τιμὴ πάντως τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ ἀντικατοπτρίζεται καὶ στὰ βαπτιστικὰ ὀνόματα ποὺ δίδονται στὸ νησί: Μιχάλης, Ἄγγελος, Ταξιάρχης καὶ πρὸ παντὸς Στρατῆς καὶ Στρατίγια ἢ Στρατηγούλα. Τὰ τελευταία ὀνόματα (Στρατὴς καὶ τὰ θηλυκά του) προσπάθησαν οἱ λόγιοι νὰ τὰ «ἐξελληνίσουν». Καὶ ἐδῶ. ἀστόχησαν ἐντυπωσιακά. Τὰ ἀπέδωσαν στὸν ἅγιο μάρτυρα Εὐστράτιο (13 Δεκεμβρίου), ἄγνωστο στὴ θρησκευτικὴ παράδοση τῆς Λέσβου. Πρόκειται γιὰ τὰ λαϊκὰ ὀνόματα Στρατηγὸς καὶ Ἀρχιστράτηγος, ποὺ ἡ γλώσσα τοῦ λαοῦ τὰ παρέφθειρε σὲ Στρατήγης Ἀστράτηγος Στρατῆς Στρατίγια. Σὲ πεῖσμα τῶν λογίων ὁ λαὸς βαφτίζει τὰ παιδιά του, πρὸς τιμὴν τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαήλ, Στρατῆ καὶ Στρατὶα καὶ οἱ σημερινοὶ Εὐστράτιοι καὶ οἱ Εὐστρατίες γιορτάζουν τῶν Ταξιαρχῶν καὶ ὄχι τοῦ ἁγίου Εὐστρατίου, ὅπως θὰ ἤθελαν οἱ γραμματισμένοι.

7 Γιὰ τοὺς ἄλλους ἁγίους, κοινοὺς σὲ ὅλη τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ποὺ τιμῶνται ἰδιαίτερα στὴν Λέσβο, δὲν ἔχουμε τίποτα τὸ ἰδιαίτερο νὰ παρατηρήσουμε. Μὲ βάση τοὺς ναοὺς καί ἐξωκκλήσια προηγεῖται μὲ συντριπτικὴ πλειοψηφία ὁ ἅγιος Γεώργιος, ὁ ὑπέρμαχος τῶν χριστιανῶν καὶ ἐξοντωτὴς τοῦ συμβολικοῦ δράκοντα (73 ναοὶ καὶ ἐξωκκλήσια στὴν ἐπαρχία Μυτιλήνης, 4 ἐνοριακοὶ ναοὶ στὴν ἐπαρχία Μηθύμνης). Ἕνα λόγο περισσότερο ἔχει ἡ τιμὴ του στὸ νησί, ἀφοῦ ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ γνωστὰ θαύματά του, ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ χριστιανοῦ νεαροῦ δούλου τῶν ἀγαρηνῶν, ποὺ παριστάνεται νὰ κάθεται πίσω στὸ ἄλογό του σὲ πολλὲς εἰκόνες, ἔγινε στὴν Μυτιλήνη σὲ ναὸ ὅμως ποὺ δὲν εἶναι εὔκολο νὰ προσδιορισθεῖ. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος, ποὺ δίκαια τιμᾶται ὡς ὁ μεγαλύτερος «ἐν γεννητοὶς γυναικών», ὁ μεγαλύτερος δηλαδὴ ἀπʹ ὅλους τους ἀνθρώπους κατὰ τὴν μαρτυρία τοῦ Κυρίου (Λούκ. ζʹ 28), ἀλλὰ καί, κατὰ παρετυμολογία τῆς λαϊκῆς μορφῆς τοῦ ὀνόματος του (Γιάννης, ἀπὸ τὸ γιαίνω ὑγιαίνω), ὡς θεραπευτῆς τῶν ἀσθενειῶν καὶ ἰδιαίτερα τῶν ἑλωδῶν πυρετῶν, ποὺ μάστιζαν τοὺς κατοίκους τοῦ νησιοῦ. Ὁ ἅγιος Νικόλαος, ὁ προστάτης τῶν φτωχῶν καὶ τῶν κατατρεγμένων καὶ ὁ σωτήρας τῶν θαλασσινῶν. Ἕπονται, μὲ σχετικὰ μικρότερη δημοτικότητα, οἱ ἅγιοι θεραπευτές, ὅπως οἱ ἅγιοι Ἀνάργυροι, ὁ ἅγιος Παντελεήμων, ὁ ἅγιος Θεράπων, καθὼς καὶ μερικοὶ ἅγιοι ποὺ σπανιότερα συναντῶνται σὲ ἄλλες περιοχές, ἐπηρεάζουν ὅμως σοβαρὰ τὴν εὐσέβεια καὶ ἰδιαίτερα τὸ ὀνοματολόγιο τῶν κατοίκων πολλῶν χωριῶν τοῦ νησιοῦ, ὅπως ὁ ἅγιος Ἐρμόλαος, προφανῶς ἀπὸ ἐπίδραση τῆς Νικομηδείας, ὁ ἅγιος Ἰσίδωρος, ἅγιος πολιοῦχος τῆς Χίου, ὁ ἅγιος Βλάσιος, οἱ ἅγιοι Ἀκίνδυνοι, ὁ ἅγιος Ἐρμογένης, ὁ ἅγιος Συμεὼν ὁ Στυλίτης καὶ ἰδιαίτερα ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, ἀπὸ ἐπίδραση τῆς γειτονικῆς Ἐφέσου. Μερικῶν ἁγίων τὰ ὀνόματα ἔχουν τόσο παραφθαρεῖ ἀπὸ τὴν λαϊκὴ γλώσσα, ποὺ ἡ ταύτισή τους μὲ γνωστοὺς ἁγίους, ποὺ ἔγινε κατὰ καιρούς, εἶναι μᾶλλον προβληματική, ἂν μὴ καὶ ἐσφαλμένη. Ἔτσι ἡ ἁγία Φωτιὰ («ἁγιὰ Φουτιά») ταυτίσθηκε ἢ μὲ τὴν ἁγία Φωτεινὴ τὴν Σαμαρείτιδα (10 ἐξωκκλήσια στὴν νότια ἐπαρχία) ἢ μὲ τὸ ἅγιο Πνεῦμα (Μανταμάδος, Πετρί). Ἡ ἁγία Ζαχαρὰ μὲ τὸν ἅγιο Ζαχαρία (Κάπη). Ἡ ἁγία Λεμονὴ μὲ τὴν Παναγία τὴν Ἐλεούσα (Μόλυβος). Ἡ ἁγία Βελόνη («ἁγιὰ Βιλόνι») μὲ τὴν ἁγία Βερονίκη (Ἄχλαδερη). Ὁ ἅγιος Βαρθολομιὸς μὲ τὸν ἀπόστολο Βαρθολομαῖο (Καγιάνι, Ἄνω Σταυρός). Ὁ ἅγιος Σλᾶς μὲ τὸν ἀπόστολο Σίλα (Μόρια). Ὁ ἅγιος Λέντς μὲ τὸν ἅγιο Λεόντιο (Δάφια). Ὁ ἅγιος Θυμιανὸς μὲ τὸν ὅσιο Εὐθύμιο (Θερμή, Μεγαλοχώρι). Ὁ ἅγιος. Τσιρκὸς μὲ τὸν ἅγιο Κήρυκο (Κλειώ, Στύψη). Ὁ ἅγιος Ψαρᾶς παρέμεινε ἀταύτιστος (Πλακάδος). Τέλος ἡ ἁγία Σβὰ ἢ Σβὴ ἢ Σβιὰ θεωρήθηκε ὅτι προῆλθε ἀπὸ συγκοπή τοῦ «ἁγία Λεσβία» (τὸ ὄνομα Λεσβία δίδεται ὡς βαφτιστικὸ στὸ νησὶ ὡς ἐθνικό τοπικό ) καὶ ταυτίσθηκε πρὸς τὴν ὁσία Θεοκτίστη τὴν Λεσβία «( Μόλυβος). Τὰ τελευταία ἑξήντα χρόνια ἄρχισε καὶ ἄνθισε στὸ νησί μας μιὰ σημαντικὴ προσπάθεια προβολῆς τῶν τοπικῶν τῶν συμπατριωτῶν μας ἁγίων. Δὲν ἔχει παρὰ νὰ ἐξάρει κανεὶς τὴν σπουδαιότητα καὶ νὰ ὑπογραμμίσει τὴν ἰδιαίτερη σημασία, ἱστορική, θεολογικὴ καὶ πρακτική, ποὺ ἔχει τὸ ἔργο αὐτὸ γιὰ τὴν θρησκευτικὴ καὶ πολιτιστικὴ προαγωγὴ τοῦ τόπου καὶ τὴν ἀναθέρμανση τῆς εὐσέβειας τοῦ λαοῦ. Οἱ τοπικοὶ ἅγιοι, οἱ Λέσβιοι δηλαδὴ ἅγιοι, καὶ γιὰ ψυχολογικοὺς ἀκόμα λόγους βρίσκονται πολὺ πιὸ κοντὰ στοὺς ἀνθρώπους ποὺ ζοῦν ἢ ποὺ κατάγονται ἀπὸ τὸ νησὶ ἀπὸ ὅσο οἱ μὴ συμπατριῶτες τους ἅγιοι, ὅσο μεγάλοι καὶ σπουδαῖοι κι ἂν εἶναι. Αὐτοὶ γεννήθηκαν, ἔζησαν ἢ καὶ πέθαναν μαρτύρησαν ἢ ὀσιακὰ τελειώθηκαν στὴν Λέσβο, εἶναι πρόγονοι, συγγενεῖς καὶ συμπατριῶτες μας, ἔζησαν στὶς ἴδιες πόλεις καὶ στὰ χωριὰ ποὺ ζήσαμε καὶ ζοῦμε κι ἐμεῖς, περπάτησαν στὰ ἴδια χώματα, εἶναι σάρκα ἀπὸ τὴν σάρκα μας καὶ ὀστοῦν ἀπὸ τὰ ὀστά μας.

8 Στὴν περίπτωση βέβαια τῶν ἁγίων, ἡ ἔννοια τοῦ τοπικού ἁγίου τοῦ Λεσβίου ἐν προκειμένῳ ἁγίου ἔχει μία ἰδιαίτερη ἔννοια, στενότερη ἢ εὐρύτερη ἐξαρτᾶται πὼς θὰ τὸ ἰδεῖ κανεὶς ἀπὸ ἐκείνη ποὺ κοινὰ ἔχει ὁ ὅρος «τοπικός» καὶ «Λέσβιος» στὴν κοσμική του χρήση. Ἔτσι σύμφωνα μὲ τὶς θεολογικές, ἀκόμα καὶ μὲ τὶς λαϊκές, προϋποθέσεις τῆς τιμῆς τῶν ἁγίων στὴν Ἐκκλησία, «τοπικός» ἅγιος, «Λέσβιος» ἐδῶ ἅγιος, εἶναι ἢ γίνεται κανεὶς ἀνάλογα μὲ τὶς ἱστορικὲς συγκυρίες ποὺ προσδιορίζουν τὴν ζωή του. Δηλαδή, εἶναι ἂν γεννήθηκε στὴ Λέσβο καὶ γίνεται ἂν πέθανε σʹ αὐτήν. Τὸ πρῶτο, ὅσο παράδοξο κι ἂν φαίνεται, δὲν ἐπηρεάζει πολὺ τὴν λαϊκὴ εὐσέβεια καὶ τὶς περισσότερες φορὲς δὲν τὴν θίγει καθόλου. Σπουδαῖες θρησκευτικὲς προσωπικότητες ποὺ γεννήθηκαν σʹ ἕνα τόπο, ἀλλὰ δὲν μαρτύρησαν ἢ δὲν πέθαναν σʹ αὐτόν, συνήθως περνοῦν ἀπαρατήρητες ἢ καὶ λησμονοῦνται τελείως, δὲν τιμῶνται δηλαδὴ στὴν πατρίδα τους, δὲν ἀναγράφονται στὸ τοπικὸ ἐορτολόγιο. Ἔτσι π.χ. συνέβη μὲ τὴν Λεσβία ἁγία Θωμαΐδα, ποὺ ἡ τιμὴ της εἶχε μεγάλη δημοτικότητα στὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τὸν Θʹ μέχρι τὸν ΙΓʹ αἰώνα, τὸν ἅγιο Θεωνᾶ τὸν Λέσβιο, πιθανῶς Πλωμαρίτη, ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης καὶ κτήτορα τῆς Μονῆς Ἁγίας Ἀναστασίας Χαλκιδικῆς, ὅπου ἰδιαίτερα τιμᾶται ἡ μνήμη του, ἐν μέρει μὲ τὴν ἁγία Θεοκτίστη τὴν Μηθυμναία, ποὺ ἡ τιμὴ της ἦταν ἀναπτυγμένη στὴν Πάρο καὶ στὴν Ἰκαρία, καὶ μὲ πάρα πολλοὺς νεομάρτυρες ποὺ γεννήθηκαν μὲν στὸ νησί, μαρτύρησαν ὅμως ἔξω ἀπὸ αὐτὸ καὶ οἱ περισσότεροι ἀπʹ αὐτοὺς παρέμειναν ἄγνωστοι στὸν τόπο τῆς καταγωγῆς τους. Ἀντίθετα ἱερὰ πρόσωπα ποὺ μαρτύρησαν ἢ πέθαναν καὶ θάφτηκαν στὸ νησὶ τιμήθηκαν ὡς τοπικοὶ ἅγιοι καὶ ἡ λαϊκὴ εὐσέβεια δέθηκε μὲ τὴν τιμὴ τῶν τάφων καὶ τῶν λειψάνων τους, ποὺ ἐπὶ αἰῶνες ἀποτελοῦσαν πόλο ἕλξεως τῶν εὐσεβῶν προσκυνητῶν. Ἔτσι αὐτοὶ ἀναγράφηκαν στὸ τοπικὸ ἑορτολόγιο καὶ πολιτογραφήθηκαν Λέσβιοι, χωρὶς νὰ εἶναι γεννημένοι στὸ νησί. Ἡ «ἐν Θεῷ γέννηση», ὁ θάνατος δηλαδή, θεολογικὰ καὶ πρακτικὰ ἀποδείχθηκε ἰσχυρότερος ἀπὸ τὴν κατὰ σάρκα συγγένεια. Τέτοιοι ἅγιοι εἶναι, γιὰ παράδειγμα, ὁ Ἀλέξανδρος καὶ ὁ Ἀνδρέας ἀπὸ τοὺς παλιούς, ὁ Θεόδωρος καὶ ὁ Λουκᾶς ἀπὸ τοὺς νεομάρτυρες. Τὸ ἐκ πρώτης ὄψεως παράξενο αὐτὸ φαινόμενο, ὅπως ἤδη εἴπαμε, εἶναι ἐκκλησιολογικᾶ σωστό, ἀφοῦ ἡ ἀναγνώριση ὡς ἁγίου καὶ ἡ σχετικὴ τιμὴ ἐνὸς ἱεροῦ προσώπου στηρίζεται στὴν μαρτυρία καὶ τὴν ἀναγνώριση τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ λαοῦ δηλαδὴ τοῦ Θεοῦ, ποὺ γνώρισε τὴν πολιτεία καὶ τὴν ἔκβαση τῆς ἐπίγειας ζωῆς του καὶ μὲ λόγια καὶ ἔργα ἐπιβεβαιώνει τὴν.διαπίστωσή του ὅτι εὐαρέστησε τὸν Θεό. Ἡ ἀναγνώριση, μʹ ἄλλα λόγια καὶ ἡ τιμὴ ἐνὸς προσώπου ὡς ἁγίου καὶ ἡ ἔνταξη του στό τοπικὸ ἑορτολόγιο ὡς «τοπικοῦ» «Λεσβίου» ἁγίου, δὲν εἶναι ὑπόθεση ποὺ ἀφορᾶ στὴν τυπικὴ ἐγγραφὴ του στὸ δημοτολόγιο τῆς πατρίδας του, τῆς α ἢ β κοινότητας, ἀλλὰ στὸν ἱερὸ κατάλογο τῶν καταξιωμένων ἀπὸ τὴν συνείδηση τοῦ λαοῦ παιδιῶν τῆς Ἐκκλησίας, «ὧν τὰ ὀνόματα ἐν βίβλῳ ζωῆς» (Φιλίπ. δʹ 3. Ἀποκ. γʹ 5). Πρὶν ἀπὸ τὴν περίοδο αὐτή, πρὶν δηλαδὴ τὸ 1930, τιμοῦσαν στὸ νησί μας τὸν ἅγιο Ἰγνάτιο ἀρχιεπίσκοπο Μηθύμνης, τὸν κτήτορα τῶν μονῶν Λειμῶνος καὶ Μυρσινιωτίσσης, ἅγιο ποὺ δίκαια εἶχε μεγάλη δημοτικότητα, ἰδιαίτερα στὴν ἐπαρχία Μηθύμνης, καὶ τὸν ἅγιο νεομάρτυρα Θεόδωρο τὸν Βυζάντιο στὴ Μυτιλήνη, ποὺ τὸ ἀκέραιο λείψανό του καὶ τὰ θαύματα τοῦ τὸν ἔκαναν προσφιλῆ στὸν λαό. Μᾶλλον ἄτονη καὶ σχεδὸν ξεχασμένη ἦταν ἡ τιμὴ τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης τοῦ ὑμνογράφου, ποὺ ὁ τάφος του καὶ ναὸς τοῦ βρισκόταν στὴν Σκάλα τῆς Ἐρεσοῦ, ὅπου εἶχε πεθάνει ὄχι «ἐν πλῷ», ὅπως συνήθως λέγεται καὶ γράφεται, ἀλλὰ μᾶλλον ἐξόριστος ἐκεῖ ἀπὸ τὸν εἰκονομάχο αὐτοκράτορα Λέοντα τὸν Ἴσαυρο λόγω τῶν ὀρθοδόξων φρονημάτων του καὶ τοῦ ἁγίου ʹΑλεξάνδρου, ποὺ ὁ τάφος λάρνακα καὶ μέχρι τὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΖʹ αἰώνα καὶ τὰ λείψανα τοῦ βρισκόταν στὴν Λαφιώνα, ὅπου πιθανῶς καὶ ἀσκήτευε. Σὲ ἀκόμη χειρότερη κατάσταση λήθης βρισκόταν ἡ μνήμη διασήμων Λεσβίων ἁγίων, ποὺ παλιότερα ἡ μνήμη τοὺς εἶχε προσλάβει μεγάλες διαστάσεις στὸ νησί, ὅπως τοῦ

9 ἁγίου Γεωργίου ἀρχιεπισκόπου Μυτιλήνης τοῦ σημειοφόρου, ποὺ ταυτίσθηκε, καὶ ὡς πρὸς τὴν τιμὴν καὶ ὡς πρὸς τὸ ἰδιαίτερα τιμώμενο λείψανο τοῦ δεξιοῦ του χεριοῦ, μὲ τὸν ὁμώνυμό του ἀγαπητὸ «στὸ λαὸ ἅγιο μεγαλομάρτυρα Γεώργιο τὸν τροπαιοφόρο, τῶν ὁσίων πατέρων καὶ αὐταδέλφων ὁμολογητῶν Δαβίδ, Συμεὼν καὶ Γεωργίου, ποὺ λησμονήθηκαν τελείως καὶ οἱ ναοί τους ἀπό δόθηκαν στοὺς ὁμώνυμούς τους πιὸ γνωστοὺς ἁγίους, τὸν Συμεὼν Στυλίτη τὸν ἀρχαῖο (Μυτιλήνη), τοὺς ἁγίους Πατέρες τῆς Ἀʹ ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (Ἐπάνω Χάλικας), τοὺς ἁγίους Ὁμολογητὲς (Ἀφάλωνας) ἢ τὸν μεγαλομάρτυρα Γεώργιο, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Ἀσσου, τῆς ὁσίας Θεοκτίστης τῆς Μηθυμναίας, τῆς ἁγίας Θωμαΐδος τῆς Λεσβίας, τοῦ νεομάρτυρα Χατζῆ Θεοδώρου τοῦ Μυτιληναίου, ποὺ ταυτίσθηκε μὲ τὸν ὁμώνυμο του νεομάρτυρα Θεόδωρο τὸν Βυζάντιο. Ἀμέριστη τιμὴ ἀνήκει στοὺς πρωτεργάτες τῆς τεράστιας, ὅπως φάνηκε ἀπὸ τὴν ἔκταση καὶ τὰ ἀποτελέσματά της, προσπάθειας ἀναζητήσεως, ἀναδείξεως καὶ προβολῆς τῶν Λεσβίων ἁγίων. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι δὲν δούλεψαν μόνο σὲ καθαρὰ ἱστορικὴ καὶ ἐρευνητικὴ βάση, πράγμα ἀπολύτως ἀναγκαῖο καὶ ἀπαραίτητο, ἀλλὰ οὔτε καὶ σὲ μόνο ἐκκλησιαστικὴ λαϊκὴ βάση, πράγμα ποὺ θὰ στεροῦσε τὴν ὅλη προσπάθεια ἀπὸ τὸ σοβαρὸ ἐπιστημονικὸ ὑπόβαθρο ποὺ τῆς χρειαζόταν καὶ θὰ τὴν ἔκανε ἐπιπόλαια καὶ ἀνεδαφική. Ἐπιστρατεύοντας ὅλους τους δυνατοὺς ἐπιστημονικοὺς τρόπους (μελέτες τῆς ἱστορίας καὶ τῆς ἐορτολογικῆς παραδόσεως τοῦ νησιοῦ, ἐκδόσεις κειμένων βίων καὶ ἀκολουθιῶν, ἀνασκαφικὲς ἔρευνες καὶ τὰ ὅμοια) καὶ συνδυάζοντάς τους μὲ ὅλους τους δυνατοὺς τρόπους προσεγγίσεως πρὸς τὸν λαὸ γιὰ τὴν διέγερση τοῦ ἐνδιαφέροντός του καὶ καλλιέργεια τῆς εὐσέβειάς του καὶ τῆς τιμῆς του πρὸς τοὺς τοπικοὺς ἁγίους (εἰκόνες, λείψανα, τάφοι, ναοί, ἑορτές, διαλέξεις, ὁμιλίες, φυλλάδια καὶ ἐκλαϊκευτικὰ βιβλία καὶ τὰ ὅμοια), κράτησαν τὴν ἀπαραίτητη ἰσορροπία καὶ εἶχαν πολλὰ καὶ θετικὰ ἀποτελέσματα. Ἀνέσυραν ἀπὸ τὴν ἀφάνεια τοὺς τοπικοὺς ἁγίους, πρόβαλαν τὴν μνήμη τους, τόνωσαν τὴν πρὸς αὐτοὺς λαϊκὴ καὶ ἐπίσημη ἐκκλησιαστικὴ τιμὴ καὶ ἐμπλούτισαν σημαντικὰ τὸ τοπικὸ ἑορτολόγιο τῆς Λέσβου. Κατὰ πρῶτο λόγο πρέπει νὰ μνημονευθοῦν οἱ μακαριστοὶ Μητροπολίτες τοῦ νησιοῦ, ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος Νικολάου Γκιγκίλας, ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος Κλεόμβροτος καὶ ὁ Μηθύμνης Ἰάκωβος Μαλλιαρός. Πολλοὶ ἄλλοι ὁμοίως συνέβαλαν μὲ ἕνα ἢ περισσοτέρους ἀπὸ τοὺς παραπάνω τρόπους, φανερὰ ἢ ἀφανῶς, ζῶντες σήμερα ἢ καὶ προκεκοιμημένοι. Θὰ μνημονεύσω τοὺς ἀειμνήστους: τὸν πρωτοπρεσβύτερο Ἐμμανουὴλ Μυτιληναῖο γενικὸ ἀρχιερατικὸ ἐπίτροπο Μυτιλήνης, τὸν Μητροπολίτη Τρίκκης Διονύσιο Χαραλάμπους, τότε ἡγούμενο τῆς Μονῆς Λειμῶνος, τὸν Κυδωνιάτη ἁγιογράφο καὶ συγγραφέα Φώτη Κόντογλου καὶ ἀπὸ τοὺς παλαιοτέρους τὸν Εὐστράτιο Δράκο καί τὸν Σταῦρο Καρυδώνη. Καὶ ἀπὸ τοὺς ζῶντες : Τὸν ἐπί 17 χρόνια πρωτοσύγκελλο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλης Μυτιλήνης καὶ νῦν Μητροπολίτη Ἱερισσοῦ Νικόδημο Ἀναγνώστου, τὸν νῦν ἡγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Λειμῶνος ἀρχιμανδρίτη Νικόδημο Παυλόπουλο, τὴν ἡγουμένη τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ραφαὴλ Εὐγενία Κλειδαρᾶ, τὸν εἰσαγγελέα Ἐφετῶν Γεώργιο Γιαννακόπουλο, τὸν ὑμνογράφο τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας μοναχὸ Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη, τὸν συμπαθέστατο καὶ εὐλαβέστατο ἱερομόναχο Παχώμιο Σούγιουλτζη, τὸν ἀφανῆ ἀλλὰ πασίγνωστο γιὰ τὴν ἁπλότητα καὶ ἀσκητικότητά του πάπα Φώτη Λαυριώτη, τὸν ἐπιθεωρητὴ καὶ ἱστορικὸ Ἰωάννη Μουτζούρη καὶ ἰδιαίτερα τὸν θεολόγο, διευθυντὴ τῆς Παιδαγωγικῆς Ἀκαδημίας Μυτιλήνης καὶ ἱεροκήρυκα Γεώργιο Σωτηρίου, ποὺ πρόσφατα τιμήθηκε ἐπάξια ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο μὲ τὸ ὀφφίκιο τοῦ Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου. Κατʹ ἀρχὴν ἀναζητήθηκαν στὶς διάφορες βιβλιοθῆκες χειρογράφων παλιοὶ βίοι καὶ ἀκολουθίες Λεσβίων ἁγίων, γνωστῶν, λιγότερο γνωστῶν ἢ καὶ τελείως λησμονημένων, καὶ

10 δημοσιεύθηκαν. Ἱστορήθηκαν εἰκόνες καὶ συστήθηκαν ἑορτὲς τοῦ καθενὸς χωριστὰ ἢ καὶ ὅλων μαζί, τὴν δευτέρα Κυριακὴ μετὰ τὴν Πεντηκοστὴ «Πάντων τῶν Λεσβίων ἁγίων». Κωδικοποίηση ὅλων αὐτῶν ἀποτελεῖ ἡ λαμπρὴ ἔκδοση «Λεσβιακὸν Μηναΐον», ποὺ περιέλαβε τὰ συναξάρια καὶ τὶς ἀκολουθίες, παλιὲς καὶ νεώτερες, ὅλων τῶν ἁγίων της Λέσβου, ποὺ ἡ σχετικὴ ἒρευνα εἶχε ἀνεβάσει τὸν ἀριθμὸ τοὺς ἐπάνω ἀπὸ τριανταπέντε (1969). Χτίσθηκαν ναοὶ πρὸς τιμήν τους. Στὸν Χάλικα τὸ παρεκκλήσιο τοῦ Μητροπολιτικοῦ Οἴκου καθιερώθηκε στοὺς Λεσβίους ἁγίους καὶ ἁγιογραφήθηκε ἀπὸ τὸν ὀνομαστὸ ἁγιογράφο Βασίλη Μπρούσαλη. Ἐκεῖ γιὰ πρώτη φορά ἱστορήθηκαν πολλοὶ ἀπὸ τοὺς τοπικοὺς ἁγίους, ὅπως οἱ αὐτάδελφοι Δαβίδ, Συμεὼν καὶ Γεώργιος, ἡ ἁγία Θωμαΐς καὶ ἀρκετοὶ ἀπό τους νεομάρτυρες. Ναὸς τῆς ἁγίας Θεοκτίστης οἰκοδομήθηκε στὴν Κώμη καὶ παρεκκλήσιο στὴν πατρίδα της, τὸν Μόλυβο (Μήθυμνα). Στὴν Σκάλα Ἐρεσοὺ κτίσθηκε παλαιοχριστιανικοῦ τύπου μαυσωλεῖο, ποὺ περιέλαβε τὴν λάρνακα τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης πίσω ἀπὸ τὴν ἁψίδα τῆς μεγάλης παλαιοχριστιανικῆς βασιλικῆς της ἁγίας Ἀναστασίας, ὅπου εἶχε ταφεῖ, καὶ ὁ νέος ἐνοριακὸς ναὸς ποὺ ἀναγέρθηκε ἀφιερώθηκε σʹ αὐτόν. Ναΰδριο τῶν τριῶν ὁσίων αὐταδέλφων Δαβίδ, Συμεὼν καὶ Γεωργίου κτίσθηκε στὰ «Τρία Κυπαρίσσια» τῆς Μυτιλήνης, ποὺ προφορικὴ παράδοση τὰ συνέδεε πρὸς τὴν δραστηριότητά τους. Γραφικὸ ἐξωκκλήσιο πρὸς τιμὴν τῶν νεομαρτύρων Ἀναστασίου Πανέρα καὶ Δημητρίου Μπεγιάζη κτίσθηκε στὴν Ἁγιάσο, τὴν πατρίδα τους, καὶ ἄλλο στὸν Ἀσώματο πρὸς τιμὴν τοῦ Δημητρίου, ἀπὸ ὅπου καταγόταν. Τοῦ νεομάρτυρος Γεωργίου Παϊζάνου οἰκοδομήθηκε παρεκκλήσιο στὴν ἰδιαίτερή του πατρίδα, τὴν Πλαγιά. Τοῦ Χατζῆ Θεοδώρου τοῦ Μυτιληναίου ἔχτισαν παρεκκλήσιο στοὺς Πύργους Θερμῆς, ἀπὸ ὅπου καταγόταν. Τρία ἰδιαίτερα παρεκκλήσια οἰκοδομήθηκαν στὴ Μονὴ Λειμῶνος πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων της βόρειας ἐπαρχίας Ἀλεξάνδρου, Θεοκτίστης καὶ Κωνσταντίνου τοῦ ἐξ Ἀγαρηνῶν. Πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου νεομάρτυρος Λουκᾶ καὶ ὅλων τῶν Λεσβίων ἁγίων ἔκτισε στὰ Πάμφιλα πολυσύνθετο ναὸ βυζαντινῆς τεχνοτροπίας ὁ π. Φώτιος Λαυριώτης. Οἱ τάφοι τῶν ἁγίων της Λέσβου καὶ τὰ λείψανα τοὺς ἀποτέλεσαν ἀντικείμενο ἰδιαίτερης φροντίδας. Κατασκευάσθηκε ἀργυρὴ λάρνακα γιὰ τὸ λείψανο τοῦ ἁγίου νεομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Βυζαντίου καὶ στεγάσθηκε μὲ εὐπρεπὲς ξυλόγλυπτο κιβώριο. Ἡ μνήμη τοῦ ἀπέκτησε ἰδιαίτερη λαμπρότητα μὲ τὴν καθιέρωση ἀπὸ τὸ 1936 τῆς λιτανεύσεως τοῦ ἁγίου λειψάνου τοῦ κατὰ τὴν Κυριακή του Παραλύτου. Κατὰ τὶς ἀνασκαφὲς ποὺ ἔγιναν τὸ 1934 στὸ χῶρο τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Ἄσσου στὴν περιοχὴ Σκοπέλου Γέρας βρέθηκε τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς καὶ στὸν νάρθηκα ὁ τάφος καὶ τὰ λείψανά του. Τὰ λείψανα τοποθετήθηκαν σὲ ἀργυρὴ λάρνακα, ὁ τάφος ἐξωραΐσθηκε καὶ στεγάσθηκε μὲ σεμνὸ καὶ κομψὸ κτίσμα. Κατὰ τὶς ἐπισκευὲς τοῦ ναυδρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου στὸν Μόθωνα βρέθηκαν τὰ λείψανα τοῦ νεομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Μυτιληναίου τοῦ Χατζῆ, ποὺ εἶχε ταφεῖ ἐκεῖ, καὶ διαφυλάχθηκαν σὲ καλλιτεχνικὸ μαρμάρινο τάφο (1967). Τὸ 1960 ἀνακομίσθηκε μὲ πολλὲς τιμὲς ἀπὸ τὴν Ἰκαρία μέρος τοῦ λειψάνου τῆς ὁσίας Θεοκιίστης τῆς Λεσβίας καὶ ἀπετέθη στὴν πατρίδα της, τὴν Μήθυμνα. Ὁμοίως ἀπὸ τὴν Μονὴ τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας Χαλκιδικῆς παραχωρήθηκε μέρος τοῦ λειψάνου τοῦ κτήτορός της ἁγίου Θεωνᾶ τοῦ Λεσβίου, ποὺ φυλάσσεται σήμερα σὲ εὐπρεπῆ λειψανοθήκη στὸ ναὸ τοῦ ἁγίου Νικολάου ΙΙλωμαρίου, τῆς κατὰ τὴν παράδοση ἰδιαίτερης πατρίδας του. Τὸ δεξιὸ τέλος χέρι τοῦ ἁγίου Γεωργίου τοῦ Σημειοφόρου, ἀρχιεπισκόπου Μυτιλήνης, ἐντοπίσθηκε, ὅπως ἤδη εἴπαμε, στὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου στὸ Σκαλοχώρι, ὅπου τὸ τιμοῦσαν ὡς λείψανο τοῦ πολιούχου ἁγίου του χωρίου. Ἰδιαίτερη ὤθηση ἔδωσε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ ἑορτολογίου τῆς Λέσβου ἡ θαυμαστὴ εὕρεση τῶν λειψάνων τῶν νεοφανῶν ἁγίων Ραφαήλ, Νικολάου καὶ Εἰρήνης, τῶν νεομαρτύρων, στὶς

11 Καρυὲς τῆς Θερμῆς ἀπὸ τὸ 1959 καὶ ἑξῆς. Ἐκεῖ χτίσθηκε ἡ γνωστὴ καὶ περίλαμπρη μονή, καὶ ὁ διώροφος ναὸς ποὺ περιέκλεισε τοὺς τάφους καὶ τὰ λείψανά τους. Μέσα σὲ λίγα χρόνια ἡ Μονὴ τοῦ ἁγίου Ραφαὴλ καὶ τῶν σὺν αὐτῶ ἐξελίχθηκε σὲ παλεσβιακό, πανελλήνιο καὶ πανορθόδοξο προσκύνημα. Ναοὶ καὶ ναΰδριά τους, τῶν τριῶν ἢ μόνο τῆς μικρῆς ἁγίας Εἰρήνης, γέμισαν τὸ νησί, τὴν Ἑλλάδα καὶ ὅλο τὸν κόσμο. Δὲν εἶναι ὑπερβολὴ νὰ λεχθεῖ ὅτι δὲν ὑπάρχει ὀρθόδοξος ναὸς χωρὶς τὴν εἰκόνα τους. Ἡ Λέσβος προβλήθηκε χάρη σʹ αὐτούς, ἔγινε γνωστὴ σʹ ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη καὶ τόπος συρροῆς εὐλαβῶν προσκυνητῶν ἀπʹ ὅλο τὸν κόσμο. Σὰν ἐπιστέγασμα ὅλων αὐτῶν τῶν προσπαθειῶν ἀναδείξεως καὶ προβολῆς τῶν ἁγίων της Λέσβου ἦλθε ἡ πρωτοβουλία τῶν σημερινῶν δυὸ Μητροπολιτῶν τοῦ νησιοῦ, Μυτιλήνης Ἰακώβου καὶ Μηθύμνης Χρυσοστόμου, ποὺ καθιέρωσαν ἀπὸ κοινοῦ καὶ γιὰ τὶς δυὸ Μητροπόλεις λαμπρὸ παλλεσβιακὸ ἑορτασμὸ τῆς συλλογικῆς μνήμης τῶν Λεσβίων ἁγίων καθʹ ὁλόκληρη τὴν ἑβδομάδα ποὺ προηγεῖται τῆς παλιᾶς συλλογικῆς μνήμης, τῆς. Β Κυριακῆς μετὰ τὴν Πεντηκοστή. Κόσμησαν καὶ πλαισίωσαν τὸν ἑορτασμὸ αὐτὸν μὲ λειτουργίες, ἀγρυπνίες, λιτανεῖες εἰκόνων καὶ λειψάνων τῶν Λεσβίων ἁγίων, δημοσιεύματα, διαλέξεις καὶ κηρύγματα στὴν Μυτιλήνη καὶ στὴν Καλλονή. Ἡ πρωτοβουλία στέφθηκε μὲ ἀπόλυτη ἐπιτυχία καὶ ἀθρόα ὑπῆρξε ἡ ἀνταπόκριση τοῦ λαοῦ. Ἐφέτος ἦταν ὁ δεύτερος χρόνος τοῦ λαμπροῦ αὐτοῦ ἑορτασμοῦ. Σᾶς καταπόνησα μὲ τὴν ἀναφορὰ ὀνομάτων ἁγίων καὶ γνωστῶν καὶ ἄγνωστων, παλαιοτέρων καὶ συγχρόνων συμπατριωτῶν μας. Τὸ ἀπαιτοῦσε ἡ φύση τοῦ θέματος. Ἐξ ἂλλου εἴπαμε ὅτι ἡ σημερινὴ ἡμέρα εἶναι ἡμέρα μνήμης, φάρμακο κατὰ τῆς λήθης. Καὶ σʹ αὐτὸν τὸν σκοπὸ ὑπηρέτησε ἡ παρουσίαση τοῦ Λεσβιακοῦ ἑορτολογίου. Καὶ πάλι ὅμως ἂς εἴμαστε εὐχαριστημένοι, γιατί κατὰ τὴν σύντομη καὶ συνοπτικὴ κατʹ ἀνάγκην ἔκθεση ἤμουν ἀπὸ τὰ πράγματα ἀναγκασμένος νὰ παραλείψω καὶ πολλὰ ἄλλα ὀνόματα ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ μνημονευθοῦν. Ἀπὸ τὰ λίγα αὐτὰ ἡ μνήμη σας ἂς κινηθεῖ πρὸς τὰ πολλά, συμπληρώνοντας τὰ δικά μου ὑστερήματα. Ἢ Λέσβος δίκαια καυχιέται ὅτι στὸ πνευματικὰ γόνιμο ἔδαφος τῆς βλάστησαν μορφὲς ὅπως ἡ «δεκάτη μούσα», ἡ Σαπφώ, ὁ Πιττακός, ὁ Ἀρίων, ὁ Ἀλκαῖος, ὁ Τέρπανδρος, ὁ Θεόφραστος, ὁ Χριστόφορος ὁ πατρίκιος, ὁ Οὐγγροβλαχίας Ἰγνάτιος, ὁ ταπεινὸς Θεόφιλος, ὁ Δημήτριος Βερναρδάκης, ὁ Ἀργύρης Ἐφταλιώτης, ὁ Στρατὴς Μυριβήλης ὁ Ἠλίας Βενέζης, ὁ Στρατὴς Ἐλευθεριάδης καὶ ὁ Ὄδυσσεας Ἐλύτης. Ἐξ ἴσου δίκαια ὅμως καυχιέται τὸ νησί μας ὅτι ἀνάλογα μὲ τὴν ἔκταση καὶ τὸν πληθυσμό του, κατέχει τὰ πρωτεῖα καὶ στὸ θέμα τῆς τιμῆς τῶν τοπικῶν ἁγίων. Τὸ ἔδειξαν ὅσα συνοπτικὰ εἴπαμε. Εἶναι τὸ νησὶ τῶν ἁγίων, ὁ ἱερὸς τόπος προσκυνήματος ἤ, ὅπως πολὺ ἐπιτυχημένα χαρακτηρίσθηκε, ἡ «Mytilena Sacra», ἡ ἁγία, ἡ ἱερὴ Μυτιλήνη.