ΕΛΛΗΝ ΚΗ ΕΠ ΘΕΩΡΗΣΗ. Αθηροσκλήρωσησ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝ ΚΗ ΕΠ ΘΕΩΡΗΣΗ ΑΘΗΡΟΣΚΛΗΡΩΣΗΣ Τόμος 2 Τεύχος 1 IANΟΥΑΡΙΟΣ-MAΡΤΙΟΣ 2011 Τόμος 2 Τεύχος 1 IAΝΟΥΑΡΙΟΣ-MAΡΤΙΟΣ 2011 Αερόβια αντοχή και παχυσαρκία σε Ελληνόπουλα Μέτρηση οξειδωτικού στρες στην παχυσαρκία Αντιυπερτασική αγωγή στην υπερτασική καρδιακή νόσο Το ΒΝP στη ΧΝΝ τελικού σταδίου Σακχαρώδης διαβήτης και αθηροσκλήρωση Η ποδοκυττουρία στη διαβητική νεφροπάθεια Ο PAF και οι αναστολείς του στην αθηροσκλήρωση PPARγ και αθηρογένεση ISSN Volume 2 No 1 JANUARY-MARCH 2011 ΕΛΛΗΝ ΚΗ ΕΠ ΘΕΩΡΗΣΗ Αθηροσκλήρωσησ Capecitabine-associated hypertriglyceridemia Επ ίσημη Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλή λήρω σης Ηellenic journal of Atherosclerosis Official Publication of the Hellenic Atheroscl erosis Society

2 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΘΗΡΟΣΚΛΗΡΩΣΗΣ Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλήρωσης HELLENIC JOURNAL OF ATHEROSCLEROSIS Three-monthly Journal of the Hellenic Atherosclerosis Society ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣIΕΣ Αντίστροφη, αλλά ανεξάρτητη διαχρονική εξέλιξη ( ) των επιπέδων της παχυσαρκίας και της καρδιοαναπνευστικής αντοχής μεταξύ των Ελληνόπουλων Κ. Τάμπαλης, Δ. Παναγιωτάκος, Λ. Συντώσης...11 Η ισορροπία οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών ως δείκτης του οξειδωτικού στρες σε παχύσαρκους ασθενείς Μ. Σαρηγιάννη, Α. Τσάπας, Ε. Μπεκιάρη, Κ. Παλέτας...18 ΑΝΑΣΚΟΠHΣΕΙΣ Επίδραση της αντιυπερτασικής αγωγής στην πρόγνωση ασθενών με υπερτασική καρδιακή νόσο Θ.Δ. Γκόσιος, Δ. Παρχαρίδου, Γ. Ευθυμιάδης, Χ. Καρβούνης, Π. Γκελερής...25 Το εγκεφαλικό νατριουρητικό πεπτίδιο στη χρόνια νεφρική νόσο τελικού σταδίου Ε. Τζατζάκη, Γ. Γιαννακούλας, Β. Καμπερίδης, Ζ. Παππά, Δ. Καπουκρανίδου, Χ. Καρβούνης, Ι. Στυλιάδης...34 Ο ρόλος των τελικών προϊόντων μη ενζυμικής γλυκοζυλίωσης στην ανάπτυξη αθηρoσκλήρωσης στο σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 Θ. Γρίβα, Ε. Θεοχαρίδου, Χ. Κουμαράς, Κ. Καργιώτης, Ι. Ζωγράφου, Β. Άθυρος, Α. Καραγιάννης...40 Η ποδοκυττουρία ως πρώιμος δείκτης της διαβητικής νεφροπάθειας Ε. Λιουδάκη, Ε. Γανωτάκης, Ε. Δαφνής...47 Παράγοντας ενεργοποίησης αιμοπεταλίων και αθηροσκλήρωση. Οι ευεργετικές δράσεις των αναστολέων του Γ. Σταματάκης...52 Ο πυρηνικός υποδοχέας ενεργοποίησης υπεροξεισωμάτων γ (PPARγ) στην αθηρογένεση Μ.Κ. Κοροπούλη, Ε.Ε. Κοτσιφάκη...61 ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ Σοβαρή υπερτριγλυκεριδαιμία σε ασθενή που λάμβανε καπεσιταμπίνη A. Κεή, Ε. Λυμπερόπουλος, Κ. Τόλης, Ν. Παυλίδης, M. Ελισάφ...68 CONTENTS ORIGINAL PAPERS Inverse, but independent trends ( ) in obesity and aerobic fitness levels among Greek children K. Tambalis, D. Panagiotakos, L. Sidossis...11 Pro-oxidant anti-oxidant balance as a marker of oxidative stress in obese subjects M. Sarigianni, A. Tsapas, E. Mpekiari, K. Paletas...18 REVΙEWS Effects of antihypertensive treatment on patient prognosis with hypertensive heart disease Th.D. Gossios, D. Parcharidou, G. Efthimiadis, Ch. Karvounis, P. Geleris...25 Use of brain natriuretic peptide in end-stage renal disease E. Tzatzaki, G. Giannakoulas, V. Kamperidis, Z. Pappa, D. Kapoukranidou, H. Karvounis, I. Styliadis...34 The role of advanced glycation end-products at the development of atherosclerosis in diabetes mellitus type 2 Th. Griva, E. Theocharidou, Ch. Koumaras, K. Kargiotis, I. Zografou, V. Athyros, A. Karagiannis...40 Podocyturia as an early marker of diabetic nephropathy E. Lioudaki, E. Ganotakis, E. Daphnis...47 Platelet activating factor and atherosclerosis. The beneficial effects of its inhibitors G. Stamatakis...52 Peroxisome proliferator-activated receptor γ (PPARγ) in atherogenesis M.K. Koropouli, E.E. Kotsifaki...61 CASE REPORT A patient with capecitabine-associated severe hypertriglyceridemia A. Kei, E. Liberopoulos, C. Tolis, N. Pavlidis, M. Elisaf...68

3 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΘΗΡΟΣΚΛΗΡΩΣΗΣ Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλήρωσης HELLENIC JOURNAL OF ATHEROSCLEROSIS Three-monthly Journal of the Hellenic Atherosclerosis Society ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Εταιρεία Αθηροσκλήρωσης Μαιάνδρου 9, Αθήνα Τηλ.: , Fax: ΕΚΔΟΤΗΣ Τσελέπης Αλέξανδρος OWNER Hellenic Atherosclerosis Society 9 Meandrou str., Athens, Greece Tel.: (+30) , Fax: (+30) PUBLISHER Tselepis Alexandros ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ EXECUTIVE COMMITTEE Πρόεδρος Άθυρος Βασίλειος Αντιπρόεδρος Γανωτάκης Εμμανουήλ Γεν. Γραμματέας Παναγιωτάκος Δημοσθένης Ειδ. Γραμματέας Νικολάου Βασίλειος Ταμίας Μπιλιανού Ελένη Μέλη Ελισάφ Μωϋσής Καραγιάννης Αστέριος Λυμπερόπουλος Ευάγγελος Πίτσαβος Χρήστος Τζιόμαλος Κωνσταντίνος Τσελέπης Αλέξανδρος Chairman Athyros Vassilios Vice-Chairman Ganotakis Emmanouil Secretary General Panagiotakos Demosthenes Secretary Special Nikolaou Vasileios Treasurer Bilianou Eleni Members Elisaf Moses Karagiannis Asterios Liberopoulos Evangelos Pitsavos Christos Tziomalos Konstantinos Tselepis Alexandros Διευθυντής Σύνταξης Τσελέπης Αλέξανδρος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αναπληρωτές Διευθυντές Σύνταξης Γανωτάκης Εμμανουήλ Λυμπερόπουλος Ευάγγελος Παναγιωτάκος Δημοσθένης Τζιόμαλος Κωνσταντίνος EDITORIAL BOARD Editor-in-Chief Tselepis Alexandros Associate Editors Ganotakis Emmanouil Liberopoulos Evangelos Panagiotakos Demosthenes Tziomalos Konstantinos ΜΕΛΗ Lansberg Peter (The Netherlands) Leslie David (UK) Λιονής Χρήστος Madias Nikolaos (USA) Μανωλόπουλος Ευάγγελος Μηλιώνης Χαράλαμπος Mikhailidis Dimitri (UK) Μπιλιανού Ελένη Μυγδάλης Ηλίας Νικολάου Βασίλειος Ninio Ewa (France) Παππάς Σταύρος Περρέα Δέσποινα Πίτσαβος Χρήστος Schaefer Katrin (Germany) Ταυρίδου Άννα Τέλλης Κωνσταντίνος Τζιακάς Δημήτριος Tsimikas Sotirios (USA) Ferrannini Ele (Italy) Χρυσοχόου Χριστίνα MEMBERS Achimastos Apostolos Αntonopoulou Smaragdi Athyros Vassilios Banach Maciej (Poland) Benetos Athanassios (France) Bilianou Eleni Chapman John (France) Chrysohoou Christina Dedousis Georgios Demopoulos Constantinos Elisaf Moses Ferrannini Ele (Italy) Gavras Haralambos (USA) Giugliano Dario (Italy) Goudevenos John Karabina Sonia (France) Karagiannis Asterios Kariolou Marios (Cyprus) Koenig Wolfgang (Germany) Kokkinos Peter (USA) Kolovou Genovefa Άθυρος Βασίλειος Αντωνοπούλου Σμαραγδή Αχείμαστος Απόστολος Banach Maciej (Poland) Βέμμος Κωνσταντίνος Benetos Athanassios (France) Chapman John (France) Gavras Haralambos (USA) Giugliano Dario (Italy) Γουδέβενος Ιωάννης Δεδούσης Γεώργιος Δημόπουλος Κωνσταντίνος Ελισάφ Μωϋσής Karabina Sonia (France) Καραγιάννης Αστέριος Kariolou Marios (Cyprus) Koenig Wolfgang (Germany) Kokkinos Peter (USA) Κολοβού Γενοβέφα Κωνσταντινίδης Σταύρος Κώτσης Βασίλειος Konstantinides Stavros Kotsis Vasilios Lansberg Peter (The Netherlands) Leslie David (UK) Lionis Christos Madias Nikolaos (USA) Manolopoulos Evangelos Migdalis Ilias Mikhailidis Dimitri (UK) Milionis Charalambos Nikolaou Vasileios Ninio Ewa (France) Pappas Stavros Perrea Despina Pistavos Christos Schaefer Katrin (Germany) Tavridou Anna Tellis Constantinos Tsimikas Sotirios (USA) Tziakas Dimitrios Vemmos Konstantinos Αδριανείου 3 & Κατεχάκη, Αθήνα (Ν. Ψυχικό) Τηλ.: , Fax: BetaMedArts@hol.gr, Ε-shop: EN ISO 9001:2000 Υπεύθυνος τυπογραφείου Α. Βασιλάκου, Αδριανείου Αθήνα, Τηλ.: , Adrianiou str., GR Αthens-Greece Τel.: (+30) (+30) , Fax: (+30) BetaMedArts@hol.gr, E-shop: EN ISO 9001:2000 Printing supervision A. Vassilakou 3, Adrianiou str. GR Athens, Tel.: (+30) info@atherosclerosis-gr.org

4 Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Ο R I G I N A L P A P E R Ελληνική Επιθεώρηση Αθηροσκλήρωσης 2(1):11 17 Αντίστροφη, αλλά ανεξάρτητη διαχρονική εξέλιξη ( ) των επιπέδων της παχυσαρκίας και της καρδιοαναπνευστικής αντοχής μεταξύ των ελληνόπουλων Κ. Τάμπαλης, Δ. Παναγιωτάκος, Λ. Συντώσης Τμήμα Διαιτολογίας-Διατροφής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα Hellenic Journal of Atherosclerosis 2(1):11 17 Inverse, but independent trends ( ) in obesity and aerobic fitness levels among greek children K. Tambalis, D. Panagiotakos, L. Sidossis Department of Nutrition and Dietetics, Harokopio University, Athens, Greece Σκοπoς: Η καταγραφή της διαχρονικής εξέλιξης ( ) των επιπέδων της καρδιοαναπνευστικής αντοχής και του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) σε Ελληνόπουλα ηλικίας 8 9 ετών κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 11 ετών. ΥΛΙΚΟ-ΜΕΘΟΔΟΣ: Τα πληθυσμιακά δεδομένα προήλθαν από την ετήσια σχολική μελέτη υγείας στο 85% περίπου των σχολείων της χώρας. Αναλύθηκαν ανθρωπομετρικά δεδομένα (ύψος, βάρος) και η επίδοση σε δοκιμασία αερόβιας αντοχής (παλίνδρομο τεστ αντοχής 20 μέτρων) από παιδιά (αγόρια: 51,2%). Για τον προσδιορισμό των ομάδων βάρους, χρησιμοποιήθηκαν τα κριτήρια του International Obesity Task Force (IOTF), ανά φύλο. ΑποτελΕσματα: Η αερόβια ικανότητα μειώθηκε κατά 5,9% (P<0,001) στα αγόρια και 5,4% (P<0,001) στα κορίτσια μεταξύ του 1997 και του 2007, ενώ ταυτόχρονα η παχυσαρκία αυξήθηκε κατά περίπου 50% και στα δύο φύλα (P<0,001). Περαιτέρω ανάλυση της χρονοσειράς των παραπάνω ανέδειξε ότι η αύξηση των επιπέδων της παχυσαρκίας ήταν ανεξάρτητη της μείωσης της αερόβιας ικανότητας. Ο επιπολασμός του χαμηλού τεταρτημόριου της VO 2max αυξήθηκε από 21% aim: We examined secular trends ( ) in aerobic fitness and body mass index (BMI) status in 8 9 years old Greek children during an 11-year period. MATERIAL-MethodS: Population data derived from a yearly, health survey. Anthropometric measurements and aerobic fitness test data from 651,582 children were analysed. The gender and age specific BMI cut-off points by the International Obesity Task Force were used. Results: Aerobic performance decreased by 5.9% (P<0.001) for boys and 5.4% (P<0.001) for girls between 1997 and 2007, while obesity increased by approximately 50% in both sexes (P<0.001). Nevertheless, time-series analyses revealed that the increasing trends in obesity were independent of the reduction in aerobic fitness levels. An increase was observed in the prevalence of the low quartile of estimated VO 2max from 21% in 1997 to 48.2% in 2007 for girls (P<0.001) and from 25.7% in 1997 to 38.7% in 2007 (P<0.001) for boys. Overweight and obese children had lower performances in aerobic fitness throughout the studied period. ConclusionS: We observed inverse, albeit independent trends in obesity and aerobic fitness levels among Κ. Τάμπαλης Τμήμα Διαιτολογίας-Διατροφής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, Αθήνα dp425603@hua.gr K. Tambalis Department of Nutrition and Dietetics, Harokopio University, 70 El. Venizelou street, GR Athens, Greece dp425603@hua.gr

5 12 Κ. Τάμπαλης και συν το 1997 σε 48,2% το 2007 στα κορίτσια (P<0,001) και από 25,7% το 1997 σε 38,7% το 2007 (P<0,001) στα αγόρια. Τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά είχαν χαμηλότερες επιδόσεις στην αερόβια ικανότητα κατά τη διάρκεια όλης της διερευνόμενης περιόδου (P<0,001). ΣυμπερΑσματα: Μεταξύ του 1997 και 2007, παρατηρήθηκε μία αντίστροφη αν και ανεξάρτητη εξέλιξη των επιπέδων της παχυσαρκίας και της αερόβιας ικανότητας. Οι παραπάνω αλλαγές προδιαθέτουν τα παιδιά σε σοβαρά προβλήματα υγείας κατά την ενηλικίωσή τους. Greek children from 1997 to These changes are significant and predispose our children to serious health risks as they grow older. Λέξεις ευρετηρίου: Φυσική κατάσταση, παιδική παχυσαρκία, διαχρονική εξέλιξη. Key words: Aerobic fitness, childhood obesity, secular trend. 1. Εισαγωγή Η παιδική παχυσαρκία έχει αναγνωριστεί ως επιδημία στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες. 1 Στην Ελλάδα, ο επιπολασμός της παχυσαρκίας έχει αυξηθεί κατά περίπου 50% την τελευταία δεκαετία και στις μέρες μας πάνω από το 40% των παιδιών ηλικίας 8 9 ετών υπερβαίνουν το κανονικό βάρος, 2 δημιουργώντας σοβαρά ερωτηματικά για την υγεία αυτών των παιδιών και τις επακόλουθες κοινωνικές επιπτώσεις. Η παιδική παχυσαρκία συνδέεται ευθέως με την ανάπτυξη του Μεταβολικού Συνδρόμου. 3 Η παρούσα επιδημία της παχυσαρκίας έχει αποδοθεί τουλάχιστον εν μέρει σε ένα «παχυσαρκογενές» περιβάλλον, το οποίο ευνοεί την υπερβολική πρόσληψη τροφής και αποθαρρύνει τη φυσική δραστηριότητα. 4 Τα επαρκή επίπεδα της φυσικής κατάστασης στην παιδική ηλικία είναι πιθανόν να μεταφέρουν ευνοϊκές ως προς την άσκηση συμπεριφορές αλλά και βιολογικά αποτελέσματα στη μετέπειτα ζωή. 5 Πλήθος επιδημιολογικών μελετών αποδεικνύουν ότι τα αυξημένα επίπεδα της φυσικής κατάστασης, κυρίως της καρδιοαναπνευστικής ικανότητας, σχετίζονται με την καλύτερη υγεία των παιδιών, 6 11 με ένα δοσοεξαρτώμενο τρόπο. 12 Σε προηγούμενη μελέτη του Εργαστηρίου μας, βρέθηκε ότι η κεντρική αλλά και η κοιλιακή παχυσαρκία είναι χαμηλότερη στα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά με υψηλότερη καρδιοαναπνευστική αντοχή. 13 Επιπροσθέτως, έχει βρεθεί ότι τα άτομα με υψηλή αερόβια αντοχή κατά τη διάρκεια της εφηβείας, μπορεί να έχουν χαμηλότερα επίπεδα παχυσαρκίας ως ενήλικες. 14 Μετα-ανάλυση σε ενήλικες έδειξε ότι ο κίνδυνος για την ανάπτυξη καρδιαγγειακών παθήσεων ήταν υψηλότερος μεταξύ εκείνων των οποίων το επίπεδο της φυσικής κατάστασής τους βρισκόταν χαμηλότερα από το 25ο εκατοστημόριο της κατάταξης, σε σχέση με αυτούς που βρισκόταν υψηλότερα. 15 Με σκοπό να προλάβουμε μία πρώιμη ανάπτυξη των κινδύνων για καρδιαγγειακές νόσους στην παιδική ηλικία και να δημιουργήσουμε στρατηγικές πρόληψης, είναι σημαντική η παρακολούθηση της διαχρονικής εξέλιξης της σχέσης μεταξύ της παιδικής παχυσαρκίας και της φυσικής κατάστασης στα παιδιά. Υπάρχουν ισχυρά δεδομένα ότι η αερόβια ικανότητα των παιδιών διαφέρει ευρέως μεταξύ των πληθυσμών. 16 Πρόσφατες μελέτες αναφέρουν μία αντίστροφη συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκίας και της αερόβιας ικανότητας όταν αυτή μετρήθηκε με την παλίνδρομη δοκιμασία των 20 μέτρων σε παιδιά. 17,18 Τα σχετικά επιδημιολογικά δεδομένα στη χώρα μας είναι σπάνια και προέρχονται από συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές Επομένως, ο σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να καταγράψει τη διαχρονική εξέλιξη των επιπέδων της καρδιοαναπνευστικής αντοχής και της παχυσαρκίας, μεταξύ του 1997 και του 2007, στο σύνολο σχεδόν των παιδιών ηλικίας 8 έως 9 ετών της χώρας, και να εξετάσει την πιθανή μεταξύ τους συσχέτιση. 2. Υλικό και μέθοδος 2.1. Συμμετέχοντες Τα πληθυσμιακά δεδομένα προήλθαν από 10 εθνικές, σχολικές έρευνες υγείας, οι οποίες διεξάχθηκαν από το 1997 έως το Αναλυτικότερα, ανθρωπομετρικά δεδομένα (ύψος, βάρος), δεδομένα φυσικής κατάστασης και πληροφορίες για την ηλικία και το γένος συλλέχθηκαν σε ετήσια βάση, την ίδια πάντοτε χρονική περίοδο (άνοιξη), με εξαίρεση το 2002, έτος κατά το οποίο για τεχνικούς λόγους δε διεξάχθηκε η έρευνα. Η έρευνα έλαβε χώρα σε όλα σχεδόν τα σχολεία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας (περίπου 85%). Τα σχολεία τα οποία δε συμμετείχαν ήταν από απομακρυσμένες περιοχές της χώρας με μικρό αριθμό μαθητών. Από το 1997 έως το 2007, συνολικά παιδιά, ηλικίας 8 έως 9

6 αεροβια αντοχη και παχυσαρκια σε ελληνοπουλα 13 ετών (51% αγόρια, > 95% του συνολικού πληθυσμού της αντίστοιχης ηλικίας) συμμετείχαν στην έρευνα (πίνακας 1) Άδεια διεξαγωγής Η έρευνα διεξήχθη με την έγκριση του Υπουργείου Παιδείας και του αρμόδιου Τμήματος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αθλητική δοκιμασία Η ακόλουθη αθλητική δοκιμασία διεξήχθη από δύο εκπαιδευμένους καθηγητές Φυσικής Αγωγής. Εν συντομία, η «Παλίνδρομη δοκιμασία αντοχής 20 μέτρων» διενεργήθηκε για να εκτιμηθεί η μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου (VO 2max ), χρησιμοποιώντας τις εξισώσεις που έχουν προταθεί από τους Leger et al. 22,23 Η δοκιμασία αυτή συνίσταται στη μέτρηση του αριθμού των γύρων που θα συμπληρωθούν από τους συμμετέχοντες, τρέχοντας πάνω-κάτω ανάμεσα σε δύο γραμμές που απέχουν μεταξύ τους 20 m, με μία αρχική ταχύτητα 8,5 km/h, η οποία αυξάνεται 0,5 km/h κάθε λεπτό, χρησιμοποιώντας μία προηχογραφημένη κασέτα η οποία δίνει το ρυθμό. Η παραπάνω δοκιμασία είναι ευρέως χρησιμοποιημένη σε έρευνες και επιλέχθηκε ως αντιπροσωπευτική της αερόβιας απόδοσης Ανθρωπομετρικές μετρήσεις Το ύψος και το βάρος των παιδιών μετρήθηκαν το πρωί, χωρίς παπούτσια, χρησιμοποιώντας μία ελεγμένη διαδικασία. Για τη μέτρηση του βάρους χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρονικές ζυγαριές με απόκλιση 100 g. Το ύψος καταγράφηκε σε όρθια θέση στο πλησιέστερο 0,5 cm, ενώ το παιδί στηριζόταν εξίσου στα δύο πόδια και η πλάτη του ήταν ίσια και ακουμπούσε στον τοίχο. Ο ΔΜΣ υπολογίστηκε ως ο λόγος του σωματικού βάρους σε κιλά προς το τετράγωνο του ύψους σε μέτρα (kg/m 2 ). Για την κατηγοριοποίηση των παιδιών σε λιποβαρή, νορμοβαρή, 24 υπέρβαρα και παχύσαρκα, 25 χρησιμοποιήθηκαν τα όρια του ΔΜΣ ανά φύλο, τα οποία προτείνονται από τον IOTF ως τα πιο κατάλληλα για επιδημιολογικές μελέτες Στατιστική ανάλυση Τα περιγραφικά χαρακτηριστικά των ανθρωπομετρικών δεδομένων (π.χ. ύψος, βάρος) και της αθλητικής δοκιμασίας παρουσιάζονται ως μέσοι όροι±σταθερή απόκλιση, ενώ στα γραφήματα παρουσιάζονται ως μέση τιμή. Προσδιορίσαμε τις κατηγορίες του ΔΜΣ των συμμετεχόντων ανά φύλο και τους κατατάξαμε ως λιπόβαρους, νορμοβαρείς, υπέρβαρους και παχύσαρκους, σύμφωνα με τα όρια του ΔΜΣ που προτείνονται από τον IOTF. 24,25 Στην παρούσα εργασία, ως λιπόβαροι θεωρούνται εκείνοι οι οποίοι ανήκουν και στους 3 βαθμούς λιποβαρούς (π.χ. βαθμοί 1, 2 και 3). Διαιρέσαμε τα αποτελέσματα της απόδοσης της αθλητικής δοκιμασίας σε τεταρτημόρια ανά φύλο, λαμβάνοντας ως τιμές αναφοράς των τεταρτημόριων τις τιμές που αντιστοιχούσαν σε καθένα από αυτά το Επομένως, τα παιδιά κατατάχθηκαν ανάλογα με την επίδοσή τους στο χαμηλό-φτωχό (1ο), ενδιάμεσα-αποδεκτά (2ο 3ο) και υψηλό-εξαιρετικό (4ο) τεταρτημόριο, με βάση την κατανομή των επιδόσεων του Αυτή η διαδικασία μάς επέτρεψε να συγκρίνουμε τα επίπεδα των επιδόσεων των αθλητικών δοκιμασιών των παιδιών μεταξύ του 1997 και του Τα παιδιά τα οποία ανήκαν στο πρώτο τεταρτημόριο της αθλητικής δοκιμασίας κατηγοριοποιήθηκαν ως έχοντες χαμηλή-φτωχή επίδοση. Οι συγκρίσεις μεταξύ των κατηγορικών μεταβλητών (π.χ. φύλο, κατηγορία ΔΜΣ και τεταρτημόρια επίδοσης) εκτελέστηκαν με τη χρήση του Pearson s chi-square test. Για να ελέγξουμε τις διαφορές στις επιδόσεις των αθλητικών δοκιμασιών μεταξύ του 1997 και του 2007, χρησιμοποιήσαμε το student s t-test. Η κανονική κατανομή των Πίνακας 1. Αριθμός συμμετεχόντων παιδιών στην έρευνα ανά φύλο και έτος. Έτος Αγόρια Κορίτσια Σύνολο n (%) n (%) (n) (51,3%) (48,7%) (51%) (49%) (51,3%) (48,7%) (51,8%) (48,5%) (51%) (49%) (51,5%) (48,5%) (50,8%) (49,2%) (50,5%) (49,5%) (51,1%) (48,9%) (51,1%) (48,9%) Σύνολο (51,2%) (48,8%)

7 14 Κ. Τάμπαλης και συν τιμών ελέγχθηκε γραφικά μέσω των P-P διαγραμμάτων. Για να ελέγξουμε τη διαχρονική εξέλιξη ανά φύλο, χρησιμοποιήσαμε την ανάλυση της γραμμικής παλινδρόμησης, λαμβάνοντας ως εξαρτημένη μεταβλητή τη διαχρονική εξέλιξη της μέσης τιμής της VO 2max ή του χαμηλού τεταρτημόριου της VO 2max και το έτος της έρευνας ως την ανεξάρτητη (με χρονική διαφορά το 0). Η χρονική εξάρτηση αξιολογήθηκε με τη χρήση της λειτουργίας της μερικής αυτοσυσχέτισης. Δεν παρατηρήθηκε αυτοσυσχέτιση για διάφορες χρονικές διαφορές. Επιπροσθέτως, εφαρμόσαμε ανάλυση γραμμικών μικτών μοντέλων με σταθερή επίδραση, ώστε να διερευνήσουμε αν η χρονοσειρά του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας σχετίζεται με τα επίπεδα της αερόβιας ικανότητας κατά τη διερευνώμενη χρονική περίοδο. Ανάλυση λογαριθμιστικής παλινδρόμησης χρησιμοποιήθηκε για να αξιολογήσουμε την επίδραση των κατηγοριών του ΔΜΣ στην πιθανότητα να παρουσιάσουν τα παιδιά χαμηλή απόδοση. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται ως λόγος πιθανοτήτων και 95% διάστημα εμπιστοσύνης. Το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε στο 5% (P<0,05). Όλες οι στατιστικές αναλύσεις διενεργήθηκαν με τη χρήση του SPSS version 14.0 software for Windows (SPSS Inc, Chicago, Il, USA). 3. Αποτελέσματα Το επίπεδο της αερόβιας ικανότητας μειώθηκε κατά 5,9% (P<0,001) στα αγόρια και 5,4% (P<0,001) στα κορίτσια μεταξύ του 1997 και του Αναλυτικότερα, ο ετήσιος ρυθμός μείωσης της VO 2max ήταν 0,26±0,01 mlo 2 kg 1 min 1 yr 1 στα αγόρια (P<0,001) και 0,20±0,01 mlo 2 kg 1 min 1 yr 1 στα κορίτσια (P<0,001). Το ποσοστό των παιδιών που ανήκε στο χαμηλό τεταρτημόριο της VO 2max αυξήθηκε από 25,7% το 1997 σε 38% το 2007 (P<0,001) στα αγόρια, με ετήσιο ρυθμό ίσο με 1,16±0,23% (P<0,001) και από 21% το 1997 σε 48,2% το 2007 στα κορίτσια (P<0,001), με ετήσιο ρυθμό ίσο με 2,35±0,32% (P<0,001) (σχήμα 1, επάνω διάγραμμα). Το σχήμα 1 (κάτω διάγραμμα) παρουσιάζει την ταυτόχρονη αύξηση του επιπολασμού της παχυσαρκίας κατά τη διάρκεια της διερευνώμενης χρονικής περιόδου και για τα δύο φύλα. Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται οι διαφορές μεταξύ του 1997 και του 2007 στα τεταρτημόρια της επίδοσης στην αερόβια δοκιμασία ανά ομάδα βάρους. Ως επακόλουθο των προαναφερόμενων αποτελεσμάτων και λαμβάνοντας υπόψη πρόσφατη μελέτη μας η οποία έδειξε αύξηση του επιπολασμού των υπέρβαρων παιδιών κατά (~30%) και των παχύσαρκων κατά (~50%) μεταξύ του 1997 και του 2007, 2 κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι η μείωση της αερόβιας ικανότητας μπορεί να εξηγηθεί τουλάχιστον εν μέρει από την παρατηρούμενη αύξηση των επιπέδων της παχυσαρκίας. Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης της χρονοσειράς ανέδειξαν ότι όταν εισήγαμε τη μεταβλητή της αερόβιας ικανότητας στο μοντέλο μας, η επίδραση του χρόνου % Παχυσαρκία % Χαμηλό τεταρτημόριο της VO2max ,1 7,2 8,9 8,1 Σχήμα 1. Διαχρονική εξέλιξη ( ) του επιπολασμού των παιδιών τα οποία ανήκουν στο χαμηλό τεταρτημόριο της VO 2max (επάνω διάγραμμα) και του επιπολασμού της παχυσαρκίας (κάτω διάγραμμα). στον επιπολασμό της παχυσαρκίας παρέμεινε στατιστικά σημαντική (P<0,001) και η επίδραση στη μέτρηση του μεγέθους (π.χ. β-συντελεστής) παρέμεινε πρακτικά αμετάβλητη, προτείνοντας ότι η μείωση της αερόβιας ικανότητας στην πάροδο του χρόνου δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως από την αύξηση του επιπολασμού της παχυσαρκίας στον πληθυσμό μας και για τα δύο φύλα. Επιπλέον, το 2007 το ποσοστό των φυσικά εύρωστων (εξαιρετική επίδοση στη δοκιμασία αερόβιας ικανότητας) κοριτσιών και αγοριών, ήταν σημαντικά χαμηλότερο σε σχέση με το 1997 (P<0,001), σε όλες τις κατηγορίες βάρους. Τα αποτελέσματα της πιθανότητας για χαμηλή επίδοση της αθλητικής δοκιμασίας ανά κατηγορία βάρους παρουσιάζονται στον πίνακα 3. Ο κίνδυνος για χαμηλή επίδοση ήταν υψηλότερος στα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά σε σύγκριση με τα νορμοβαρή. Αντίθετα, τα λιποβαρή παιδιά ήταν λιγότερο πιθανό να παρουσιάσουν χαμηλή επίδοση σε σύγκριση με τους νορμοβαρείς συνομήλικούς τους κατά το τελευταίο έτος της έρευνας (P<0,002). 4. Συζήτηση 9,3 9,4 8,1 8,3 10,6 9,3 12,3 12,4 10,9 11,3 10,8 Αγόρια 12,3 12,2 12,2 11,2 11, Έτος Κορίτσια Κορίτσια 48, , ,7 35, ,3 35,7 25, ,5 26,9 36, ,4 Αγόρια 25 26,7 26,4 25,1 26, Έτος Τα παρόντα δεδομένα επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι τα υπέρβαρα και τα παχύσαρκα παιδιά έχουν χαμη-

8 αεροβια αντοχη και παχυσαρκια σε ελληνοπουλα 15 Πίνακας 2. Διαφορές μεταξύ του 1997 και του 2007 των τεταρτημόριων της απόδοσης στο Παλίνδρομο τεστ αντοχής 20 μέτρων, ανά φύλο και κατηγορία ΔΜΣ (%) Αγόρια (%) Κορίτσια Τεστ αντοχής 20 m Χαμηλή Καλή Εξαιρετική Χαμηλή Καλή Εξαιρετική Λιπόβαροι 21,1 39,1 39,8 16,9 43,5 39,6 Νορμοβαρείς 21,8 41,9 36,3 17,8 46,4 35,8 Υπέρβαροι 31,5 47,5 21,0 30,6 48,0 21,4 Παχύσαρκοι 43,7 46,0 10,3 41,8 45,6 12,6 Λιπόβαροι 26,1 46,3 27,6 37,4 30,0 32,6 Νορμοβαρείς 32,1 46,8 21,1 42,6 30,1 27,3 Υπέρβαροι 44,5 46,0 9,5 55,6 29,5 14,9 Παχύσαρκοι 55,8 37,1 5,1 66,5 24,8 8, Χαμηλή=1ο τεταρτημόριο, Καλή=2ο, 3ο τεταρτημόρια, Εξαιρετική=4ο τεταρτημόριο λότερες επιδόσεις στη δοκιμασία της καρδιοαναπνευστικής αντοχής. Είναι αξιοσημείωτο, αλλά ταυτόχρονα και ανησυχητικό, το εύρημα ότι, μεταξύ του 1997 και του 2007, το ποσοστό των παιδιών της χώρας μας ηλικίας 8 έως 9 ετών με χαμηλή καρδιοαναπνευστική ικανότητα αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ όλων των κατηγοριών βάρους και στα δύο φύλα. Η παρούσα μελέτη καταγράφει μία σημαντική μείωση της αερόβιας αντοχής και στα δύο φύλα με ένα μέσο ετήσιο ρυθμό μείωσης περίπου 0,45%. Τα αποτελέσματά μας είναι σε συμφωνία με δύο πρόσφατα δημοσιευμένες ανασκοπήσεις 16,26 οι οποίες καταγράφουν μία ταχεία μείωση στην επίδοση της παλίνδρομης δοκιμασίας αντοχής 20 μέτρων σε παιδιά και εφήβους τα τελευταία 20 χρόνια (μέση ετήσια μείωση κατά 0,44% και 0,40% για αγόρια και κορίτσια, αντίστοιχα). Στα παιδιά, η χαμηλή φυσική κατάσταση σχετίζεται με 6 έως 7 φορές αυξημένο κίνδυνο για τη συσσώρευση υψηλών επιπέδων παραγόντων κινδύνου για καρδιαγγειακές παθήσεις. 6 Από την άλλη πλευρά, έχει προταθεί ότι το να είναι φυσικά εύρωστο ένα παιδί, μπορεί να μειώνει τον κίνδυνο για ανάπτυξη της παχυσαρκίας. 13,17 Το χαμηλό επίπεδο της καρδιοαναπνευστικής ικανότητας των παιδιών της χώρας μας 21 κάνει επιτακτικό το σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων τα οποία θα συμβάλλουν στη βελτίωσή του. Η φάση της σταθεροποίησης που παρατηρείται στα αγόρια με χαμηλή VO 2max τα τελευταία 3 4 χρόνια, πιθανά να δηλώνει ότι το ποσοστό αυτών των παιδιών έφτασε στο υψηλότερο όριό του, κάτι που από την πλευρά της δημόσιας υγείας αποτελεί ένα ενθαρρυντικό μήνυμα. Οι πιθανοί παράγοντες οι οποίοι συνέβαλαν σε αυτό (σεξουαλική ωρίμανση, φυσική δραστηριότητα, γενετικό υπόβαθρο κ.ά.) δεν έχουν διερευνηθεί στην παρούσα έρευνα και επίσης απαιτείται ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα παρακολούθησης για να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Η μεγαλύτερη αύξηση του επιπολασμού των κοριτσιών που ανήκαν στο χαμηλό τεταρτημόριο της VO 2max σε σχέση με τα αγόρια, δεδομένου ότι ο ετήσιος ρυθμός αύξησης της παχυσαρκίας ήταν ίδιος μεταξύ των φύλων, θα μπορούσε να αποδοθεί τουλάχιστον εν μέρει στη μεγαλύτερη μείωση των επιπέδων της φυσικής δραστηριότητας. Αν και στην παρούσα μελέτη δεν καταγράφηκαν ταυτόχρονα και τα επίπεδα της φυσικής δραστηριότητας των παιδιών, ούτε υπάρχει δημοσιευμένη σχετική έρευνα στη χώρα μας, ανασκοπήσεις των Tomkinson & Olds και Haug et al 2009, 27 που συμπεριέλαβαν έρευνες σε παιδιά, καταλήγουν ότι υπάρχουν επαρκή στοιχεία πως τα επίπεδα της φυσικής δραστηριότητας παρουσιάζουν μείωση τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα στα κορίτσια. Επιπροσθέτως, η μελέτη μας προτείνει ότι το υπέρβαρο και η παχυσαρκία είναι ενδεικτικά της χαμηλής απόδοσης και στα δύο φύλα (πίνακας 3). Τα παραπάνω ευρήματα είναι σε συμφωνία με μελέτες από επιλεγμένες περιοχές της χώρας μας των Mamalakis et al 2000, 20 Koutedakis et al και Tokmakidis et al 2006, 21 οι οποίες αναφέρουν ότι η αερόβια ικανότητα σχετίζεται αντίστροφα με την παχυσαρκία σε παιδιά και ενήλικους. Επιπλέον, τα αποτελέσματά μας είναι σε συμφωνία με πρόσφατες μελέτες σε παιδιά και εφήβους των Stigman et al 2009, 17 Westerstahl et al 2003, 28 Stratton et al και Huotari et al 2009, 29 οι οποίες συμπεραίνουν ότι η αερόβια ικανότητα και η παχυσαρκία ακολουθούν αντίθετη διαχρονική εξέλιξη. Οι περισσότερες από τις παραπάνω μελέτες έχουν χρησιμοποιήσει, όπως και εμείς, την παλίνδρομη δοκιμασία αντοχής 20 μέτρων και τα κριτήρια του IOTF, και ως εκ τούτου τα αποτελέσματά τους είναι ευθέως συγκρίσιμα με τα δικά μας. Κάποιος θα περίμενε, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω ευρήματα, μια εξαρτημένη σχέση ανάμεσα στην αύξηση της παχυσαρκίας και την ταυτόχρονη μείωση

9 16 Κ. Τάμπαλης και συν Πίνακας 3. Συσχέτιση μεταξύ των κατηγοριών του ΔΜΣ και της χαμηλής απόδοσης στην αερόβια δοκιμασία, ανά φύλο και έτος έρευνας. Αγόρια Χαμηλή επίδοση στην αερόβια δοκιμασία* Κορίτσια OR 95% CI P OR 95% CI P OR 95% CI P OR 95% CI P Λιποβαρείς 0,96 (0,86 1,07) 0,477 0,87 (0,79 0,95) 0,002 0,94 (0,84-1,04) 0,249 0,80 (0,74 0,87) <0,001 Νορμοβαρείς 1,00 ( ) 1,00 1,00 ( ) 1,00 Υπέρβαροι 1,65 (1,54 1,76) <0,001 1,69 (1,60 1,78) <0,001 1,67 (1,56 1,79) <0,001 1,68 (1,59 1,77) <0,001 Παχύσαρκοι 2,78 (2,55 3,03) <0,001 2,67 (2,48 2,85) <0,001 2,69 (2,44 2,96) <0,001 2,67 (2,47 2,88) <0,001 * Επίδοση χαμηλότερη του 25ου εκατοστημορίου, OR: Λόγος πιθανοτήτων, CI: Διάστημα εμπιστοσύνης, ΔΜΣ: Δείκτης Μάζας Σώματος της αερόβιας ικανότητας των παιδιών της χώρας μας τα τελευταία 11 χρόνια. Εντούτοις, η ανάλυση της χρονοσειράς μάς έδειξε ότι η διαχρονική αύξηση του επιπολασμού της παχυσαρκίας ήταν ανεξάρτητη από την ταυτόχρονη μείωση της αερόβιας ικανότητας στα παιδιά ηλικίας 8 9 ετών του ελληνικού πληθυσμού, και των δύο φύλων. Η αερόβια ικανότητα εξαρτάται από μη τροποποιήσιμους (π.χ. γενετική προδιάθεση, ωρίμανση) αλλά και από τροποποιήσιμους παράγοντες (π.χ. επίπεδα φυσικής κατάστασης). 26,30 Από την άλλη πλευρά, η αύξηση της παχυσαρκίας μπορεί να αποδίδεται στην αύξηση της ενεργειακής πρόσληψης, στη μείωση της ενεργειακής δαπάνης ή και το συνδυασμό των παραπάνω. Προφανώς, εκτός από τη φυσική κατάσταση, άλλοι παράγοντες (π.χ. ενεργειακή πρόσληψη, γενετική προδιάθεση στην παχυσαρκία κ.λπ.) φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του σωματικού βάρους των παιδιών. Αν και το υπερβάλλον σωματικό βάρος των υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών μπορεί να επηρεάσει την απόδοσή τους σε ανταγωνιστικές φυσικές δραστηριότητες, τα παχύσαρκα παιδιά μπορεί να είναι λιγότερο πρόθυμα να συμμετάσχουν σε μέτριας ή υψηλής έντασης φυσική δραστηριότητα, λόγω του φόβου της χαμηλής επίδοσης και του στιγματισμού τους από τους συνομήλικούς τους. Με άλλα λόγια, η μειωμένη συμμετοχή στις φυσικές δραστηριότητες μπορεί να οδηγήσει σε ένα φαύλο κύκλο με αποτέλεσμα τη διατήρηση ή και την αύξηση της παχυσαρκίας. Από την άλλη πλευρά, μικρές αυξήσεις των επιπέδων της φυσικής δραστηριότητας μπορεί να βελτιώσουν σημαντικά την ινσουλινοευαισθησία και να ματαιώσουν ή να μεταθέσουν χρονικά την έναρξη του Μεταβολικού Συνδρόμου στα παιδιά, ακόμη και απουσία σημαντικών αλλαγών στο σωματικό βάρος τους. 31 Από την πλευρά της δημόσιας υγείας, θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας σε όλα τα υπέρβαρα/παχύσαρκα παιδιά αλλά και σε εκείνα με χαμηλή καρδιοαναπνευστική ικανότητα, δημιουργώντας το κατάλληλο περιβάλλον το οποίο θα ευνοεί τη συμμετοχή στη φυσική δραστηριότητα και τα σπορ, με σχολικές και εξωσχολικές δραστηριότητες, αλλά και με ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη. Αν και χρησιμοποιήθηκε ένα τυποποιημένο πρωτόκολλο μετρήσεων των ανθρωπομετρικών δεδομένων και της αερόβιας αντοχής, ένας πολύ μεγάλος αριθμός ειδικών συμμετείχε στη συλλογή των στοιχείων αυτά τα 11 έτη. Επιπλέον, πιθανοί συγχυτικοί παράγοντες, όπως η φυσική δραστηριότητα, η σεξουαλική ωρίμανση και οι διατροφικές συνήθειες, δεν έχουν αξιολογηθεί. Η επιλογή των κατάλληλων ορίων για το διαχωρισμό των επιδόσεων είναι ίσως ένας ακόμη πιθανός περιορισμός της μελέτης μας, μιας και δεν υπάρχουν διεθνή όρια τα οποία να καθορίζουν τα χαμηλά επίπεδα της αερόβιας αντοχής για τις ηλικίες της έρευνάς μας. Αν και η επιλογή μας για τη διαίρεση των επιδόσεων σε τεταρτημόρια είναι αυθαίρετη, η National Children and Youth Fitness Study II προτείνει ότι, για τις ηλικίες 6 έως 9 ετών, επιδόσεις σε αθλητικές δοκιμασίες χαμηλότερες του 25ου εκατοστημορίου (χαμηλό τεταρτημόριο) θα μπορούσαν να θεωρηθούν αποδεκτές ως χαμηλές-φτωχές από την πλευρά της δημόσιας υγείας. 32 Επιπλέον, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των συμμετεχόντων, η στατιστική σημαντικότητα μπορούσε εύκολα να επιτευχθεί. Τέλος, η μελέτη μας δεν μπορεί να παράξει αιτιολογημένες συσχετίσεις παρά μόνο υποθέσεις για περαιτέρω έρευνα. Συμπερασματικά, η παρούσα μελέτη ανέδειξε ότι ταυτόχρονα μα την αύξηση των ρυθμών της παχυσαρκίας, η αερόβια ικανότητα των παιδιών της χώρας μας ηλικίας 8 έως 9 ετών μειώθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια των τελευταίων 11 χρόνων. Επιπροσθέτως, παρατηρήσαμε μία ταχεία αύξηση του επιπολασμού των παιδιών με χαμηλή απόδοση στη δοκιμασία της αερόβιας αντοχής και για τα δύο φύλα. Τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά παρουσίασαν υψηλότερο κίνδυνο για χαμηλή απόδοση στη δοκιμασία της αερόβιας αντοχής σε σχέση με τους νορμοβαρείς συνομήλικούς τους. Επείγουσες δράσεις είναι αναγκαίο να αναληφθούν από τους υπεύθυνους για τη χάραξη της πολιτικής υγείας και τους γονείς, οι οποίες θα εστιάζονται στην ενθάρρυνση

10 αεροβια αντοχη και παχυσαρκια σε ελληνοπουλα 17 για αυξημένη καθημερινή συμμετοχή σε φυσικές δραστηριότητες, όπως και στην προώθηση υγιεινών διατροφικών συνηθειών των παιδιών μας. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία υποστηρίχθηκε από τη Γενική Γραμματεία Αθλητισμού του Υπουργείου Πολιτισμού και την Ελληνική Εταιρεία Αθηροσκλήρωσης. Είμαστε ευγνώμονες στον κ. Δημήτριο Οικονόμου και την κ. Ιωάννα Μωραΐτη (ανώτερους υπάλληλους της ΓΓΑ) για τη βοήθειά τους στη συλλογή των δεδομένων, όπως και σε όλους τους καθηγητές Φυσικής Αγωγής που διενήργησαν τις μετρήσεις. Βιβλιογραφία 1. Kosti RI, Panagiotakos DB. The epidemic of obesity in children and adolescents in the world. Cent Eur J Public Health 2006, 14: Tambalis KD, Panagiotakos DB, Kavouras SA et al. Eleven-year prevalence trends of obesity in Greek children: first evidence that prevalence of obesity is leveling off. Obesity (Silver Spring) 2010, 18: Weiss R, Dziura J, Burgert TS et al. Obesity and the metabolic syndrome in children and adolescents. N Engl J Med 2004, 350: French SA, Story M, Jeffery RW. Environmental influences on eating and physical activity. Ann Rev Public Health 2001, 22: Ortega FB, Ruiz JR, Castillo MJ et al. Physical fitness in childhood and adolescence: a powerful marker of health. Int J Obes (Lond) 2008, 32: Andersen LB, Wedderkopp N, Hansen HS et al. Biological cardiovascular risk factors cluster in Danish children and adolescents: the European Youth Heart Study. Prev Med 2003, 37: Gutin B, Islam S, Manos T et al. Relation of percentage of body fat and maximal aerobic capacity to risk factors for atherosclerosis and diabetes in black and white seven- to eleven-year-old children. J Pediatr 1994, 125: Gutin B, Yin Z, Humphries MC et al. Relations of fatness and fitness to fasting insulin in black and white adolescents. J Pediatr 2004, 145: Hurtig-Wennlof A, Ruiz JR, Harro M et al. Cardiorespiratory fitness relates more strongly than physical activity to cardiovascular disease risk factors in healthy children and adolescents: the European Youth Heart Study. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2007, 14: Kasa-Vubu JZ, Lee CC, Rosenthal A et al. Cardiovascular fitness and exercise as determinants of insulin resistance in postpubertal adolescent females. J Clin Endocrinol Metab 2005, 90: Ekelund U, Anderssen SA, Froberg K et al. Independent associations of physical activity and cardiorespiratory fitness with metabolic risk factors in children: the European youth heart study. Diabetologia 2007, 50: Anderssen SA, Cooper AR, Riddoch C et al. Low cardiorespiratory fitness is a strong predictor for clustering of cardiovascular disease risk factors in children independent of country, age and sex. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2007, 14: Nassis GP, Psarra G, Sidossis LS. Central and total adiposity are lower in overweight and obese children with high cardiorespiratory fitness. Eur J Clin Nutr 2005, 59: Eisenmann JC, Wickel EE, Welk GJ et al. Relationship between adolescent fitness and fatness and cardiovascular disease risk factors in adulthood: the Aerobics Center Longitudinal Study (ACLS). Am Heart J 2005, 149: Williams PT. Physical fitness and activity as separate heart disease risk factors: a meta-analysis. Med Sci Sports Exerc 2001, 33: Olds T, Tomkinson G, Leger L et al. Worldwide variation in the performance of children and adolescents: an analysis of 109 studies of the 20 m shuttle run test in 37 countries. J Sports Sci 2006, 24: Stigman S, Rintala P, Kukkonen-Harjula K et al. Eight-year-old children with high cardiorespiratory fitness have lower overall and abdominal fatness. Int J Pediatr Obes 2009, 4: Stratton G, Canoy D, Boddy LM et al. Cardiorespiratory fitness and body mass index of 9 11 year-old english children: a serial cross-sectional study from 1998 to Int J Obes (Lond) 2007, 31: Koutedakis Y, Bouziotas C, Flouris AD et al. Longitudinal modeling of adiposity in periadolescent Greek schoolchildren. Med Sci Sports Exerc 2005, 37: Mamalakis G, Kafatos A, Manios Y et al. Obesity indices in a cohort of primary school children in Crete: a six year prospective study. Int J Obes Relat Metab Disord 2000, 24: Tokmakidis SP, Kasambalis A, Christodoulos AD. Fitness levels of Greek primary schoolchildren in relationship to overweight and obesity. Eur J Pediatr 2006, 165: Leger L, Lambert J, Goulet A et al. Aerobic capacity of 6 to 17 yearold quebecois 20 meter shuttle run test with 1 minute stages. Can J Appl Sport Sci 1984, 9: Leger LA, Mercier D, Gadoury C et al. The multistage 20 metre shuttle run test for aerobic fitness. J Spor ννts Sci 1988, 6: Cole TJ, Flegal KM, Nicholls D et al. Body mass index cut offs to define thinness in children and adolescents: international survey. BMJ 2007, 335: Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM et al. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ 2000, 320: Tomkinson GR, Olds TS. Secular changes in pediatric aerobic fitness test performance: the global picture. Med Sport Sci 2007, 50: Haug E, Rasmussen M, Samdal O et al; HBSC Obesity Writing Group. Overweight in school-aged children and its relationship with demographic and lifestyle factors: results from the WHO- Collaborative Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study. Int J Public Health 2009, 54(Suppl 2): Westerstahl M, Barnekow-Bergkvist M, Hedberg G et al. Secular trends in body dimensions and physical fitness among adolescents in Sweden from 1974 to Scand J Med Sci Sports 2003, 13: Huotari PR, Nupponen H, Laakso L et al. Secular trends in aerobic fitness and its determinants in finnish 13 to 18 year-old adolescents from 1976 and Br J Sports Med Perusse L, Rankinen T, Rauramaa R et al. The human gene map for performance and health-related fitness phenotypes: the 2002 update. Med Sci Sports Exerc 2003, 35: Nassis GP, Papantakou K, Skenderi K et al. Aerobic exercise training improves insulin sensitivity without changes in body weight, body fat, adiponectin, and inflammatory markers in overweight and obese girls. Metabolism 2005, 54: Ross JG, Pate RR, Delpy LA et al. The national children and youth study fitness study II. New health-related fitness norms. JOPERD 1987, 58: Ημερομηνία Υποβολής 30/03/2010 Ημερομηνία Έγκρισης 03/12/2010

11 18 M. Σαρηγιάννη και συν Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α O R I G I N A L P A P E R Ελληνική Επιθεώρηση Αθηροσκλήρωσης 2(1):18 24 Η ισορροπία οξειδωτικώναντιοξειδωτικών ως δείκτης του οξειδωτικού στρες σε παχύσαρκους ασθενείς Μ. Σαρηγιάννη, Α. Τσάπας, Ε. Μπεκιάρη, Κ. Παλέτας Μονάδα Μελέτης Μεταβολικών Νοσημάτων, Β Παθολογική Κλινική, ΓΝ Θεσσαλονίκης «Ιπποκράτειο», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Hellenic Journal of Atherosclerosis 2(1):18 24 Pro-oxidant anti-oxidant balance as a marker of oxidative stress in obese subjects M. Sarigianni, A. Tsapas, E. Mpekiari, K. Paletas Metabolic Diseases Unit, 2nd Department of Internal Medicine, "Hippokration" General Hospital of Thessaloniki, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Greece ΣΚΟΠΟΣ: Το οξειδωτικό στρες είναι ένας πιθανός σύνδεσμος μεταξύ της παχυσαρκίας, της αντίστασης στην ινσουλίνη και της αθηροσκλήρωσης. Είναι όμως πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν ο προσδιορισμός του οξειδωτικού στρες με τη μέθοδο μέτρησης της ισορροπίας οξειδωτικώναντιοξειδωτικών (pro-oxidant anti-oxidant balance, PAB) σε άτομα με παχυσαρκία με ή χωρίς αντίσταση στην ινσουλίνη και η διερεύνηση συσχέτισής της με γνωστούς δείκτες φλεγμονής, όπως το ινωδογόνο, η ταχύτητα καθίζησης, τα λευκά αιμοσφαίρια και η c- αντιδρώσα πρωτεΐνη (hscrp). ΥΛΙΚΟ-ΜΕΘΟΔΟΣ: Στη μελέτη συμμετείχαν 55 συνολικά παχύσαρκα άτομα (δείκτης μάζας σώματος, ΔΜΣ 30 kg/m 2 ) και 21 υγιείς εθελοντές φυσιολογικού βάρους (ΔΜΣ<25 kg/m 2 ) και αντίστοιχης ηλικίας και φύλου. Μετρήθηκαν τα βιοχημικά τους χαρακτηριστικά και υπολογίστηκε η αντίσταση στην ινσουλίνη βάσει του τύπου της homeostatic model of assessment of insulin resistance (HOMA-IR). Βάσει των τιμών της HOMA-IR, τα παχύσαρκα άτομα διακρίθηκαν σε ινσουλινοευαίσθητα και ινσουλινοάντοχα. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Τα άτομα φυσιολογικού βάρους έχουν χαμηλότερες τιμές PAB (71,1±9,7) σε σύγκριση με τα άτομα με παχυσαρκία (93,7±24,3, P=0,004). Δεν AIM: Oxidative stress is a possible link between obesity, insulin resistance and atherosclerosis. However, its estimation is very difficult. Aim of the present study was to estimate the oxidative stress with the method of pro-oxidant anti-oxidant balance (PAB) in obese subjects with or without insulin resistance and to investigate a possible correlation with known inflammatory markers such as fibrinogen, erythrocyte sedimentation rate, white blood cells and C-reactive protein (CRP). MATERIAL-METHODS: 55 obese subjects (body mass index, BMI 30 kg/m 2 ) participated in the study and 21 age- and sex-matched healthy volunteers with BMI<25 kg/m 2. The biochemical parameters were measured and insulin resistance was estimated with the homeostatic model of assessment of insulin resistance (HOMA-IR). According to the values of HOMA-IR, the obese group was subdivided into the insulin resistant and insulin sensitive group. RESULTS: Control group had lower levels of PAB (71.1±9.7) compared with the obese (93.7±24.3, P=0.004). There was no significant difference between the insulin sensitive and insulin resistant subjects (P >0.1). The PAB values correlated with the values of uric acid, fibrinogen, white blood cells, triglycerides, BMI, waist and hip circumference (r from 0.28 to 0.43, P<0.05). Κ. Παλέτας Κωνσταντινουπόλεως 49, Θεσσαλονίκη paletas@med.auth.gr K. Paletas 49 Konstantinoupoleos street, GR Thessaloniki, Greece paletas@med.auth.gr

12 ΜΕΤΡΗΣΗ ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟΥ ΣΤΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ 19 παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ινσουλινοανθεκτικών και των ινσουλινοευαίσθητων ατόμων (P>0,1). Οι τιμές της ΡΑΒ παρουσίασαν σημαντική συσχέτιση με τις τιμές ουρικού οξέος, ινωδογόνου, λευκών αιμοσφαιρίων, τριγλυκεριδίων, το ΔΜΣ και τις περιμέτρους μέσης και ισχίων (r από 0,28 έως 0,43, P<0,05). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Συμπερασματικά, ο προσδιορισμός του οξειδωτικού στρες με τη μέθοδο μέτρησης της ισορροπίας οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών (PAB) συσχετίζεται με γνωστούς δείκτες φλεγμονής σε ομάδες υψηλού κινδύνου για αθηροσκλήρωση, όπως είναι η παχυσαρκία. CONCLUSIONS: In conclusion, estimation of oxidative stress with the method of pro-oxidant antioxidant balance correlates with known inflammatory markers in obese subjects. Λέξεις ευρετηρίου: Αθηροσκλήρωση, οξειδωτικό στρες, παχυσαρκία, αντίσταση στην ινσουλίνη, ισορροπία οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών. Key words: Αtherosclerosis, oxidative stress, obesity, insulin resistance, pro-oxidant anti-oxidant balance. 1. Εισαγωγή Το οξειδωτικό στρες και ειδικότερα οι δραστικές μορφές οξυγόνου (reactive oxygen species, ROS) παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανοσιακή απάντηση του οργανισμού έναντι των μικροοργανισμών. Εντούτοις, η αυξημένη συγκέντρωση δραστικών μορφών οξυγόνου αφενός προκαλεί βλάβη των ιστών και αφετέρου εμπλέκεται στην ενεργοποίηση οδών μετάδοσης σήματος, οδηγώντας σε διαταραγμένη κυτταρική λειτουργία ή και σε κυτταρικό θάνατο. Οι ROS εμπλέκονται στη διαδικασία της αθηροσκλήρωσης. 1 Πρόσφατη μελέτη σε πειραματόζωα δείχνει ότι υπάρχει αυξημένο οξειδωτικό στρες στα σημεία των αγγείων που είναι επιρρεπή να εμφανίσουν αθηρωματική βλάβη. 2 Είναι γνωστό ότι το οξειδωτικό στρες συμμετέχει και στην επιτάχυνση της αθηρογένεσης κυρίως μέσω παραγόντων κινδύνου, όπως είναι η παχυσαρκία, η αντίσταση στην ινσουλίνη και ο σακχαρώδης διαβήτης. Τα τελευταία χρόνια, η παχυσαρκία θεωρείται ως μία κατάσταση χρόνιου οξειδωτικού στρες και ήπιας φλεγμονής. 3 Μάλιστα, η σχέση μεταξύ οξειδωτικού στρες, παχυσαρκίας, αντίστασης στην ινσουλίνη ή σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 και αθηροσκλήρωσης θεωρείται τόσο ισχυρή, ώστε κάποιοι υποστηρίζουν ότι η θεραπευτική αντιμετώπιση του οξειδωτικού στρες θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην πρόληψη ή και στη θεραπεία της αθηροσκλήρωσης. 4,5 Ο in vivo υπολογισμός του οξειδωτικού στρες και ειδικότερα των ελεύθερων ριζών αποτελεί μία επιστημονική πρόκληση, 6 καθώς οι ROS είναι μόρια με μικρή διάρκεια ζωής και διαρκώς μεταβαλλόμενα. Ο προσδιορισμός του οξειδωτικού στρες έχει ιδιαίτερη σημασία τόσο για την αναγνώριση ατόμων υψηλού κινδύνου για αθηροσκλήρωση όσο και για την παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της θεραπευτικής αγωγής. 7 Η ερευνητική μας ομάδα πρόσφατα εισήγαγε τη χρήση μίας νέας μεθόδου προσδιορισμού του οξειδωτικού στρες, 8 που στηρίζεται στη μέτρηση της ισορροπίας μεταξύ οξειδωτικών και αντιοξειδωτικών παραγόντων (pro-oxidant anti-oxidant balance, PAB). Μέχρι στιγμής, η μέθοδος έχει χρησιμοποιηθεί σε ομάδες ασθενών με πιστοποιημένη αθηροσκλήρωση μετά από στεφανιογραφία, 9 μετά από οξύ στεφανιαίο επεισόδιο, 10 καθώς και σε διαβητικούς ασθενείς πριν και μετά τη λήψη αντιοξειδωτικών σκευασμάτων. 8 Δεν έχει όμως χρησιμοποιηθεί σε υγιή άτομα, που έχουν μόνο παράγοντες κινδύνου για αθηροσκλήρωση, όπως είναι η παχυσαρκία και η αντίσταση στην ινσουλίνη. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν ο προσδιορισμός του οξειδωτικού στρες με τη μέθοδο μέτρησης της ισορροπίας οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών (pro-oxidant anti-oxidant balance, PAB) σε άτομα με παχυσαρκία με ή χωρίς αντίσταση στην ινσουλίνη και η διερεύνηση της αξιοπιστίας της μεθόδου μέσα από σύγκρισή της με γνωστούς δείκτες φλεγμονής, όπως το ινωδογόνο, η ταχύτητα καθίζησης, τα λευκά αιμοσφαίρια και η C-αντιδρώσα πρωτεΐνη (hscrp). Απώτερος σκοπός είναι να διαπιστωθεί εάν η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος παρακολούθησης κατά το στάδιο της πρόληψης της αθηροσκλήρωσης στα άτομα με παχυσαρκία με ή χωρίς αντίσταση στην ινσουλίνη.

13 20 M. Σαρηγιάννη και συν 2. Υλικό και μέθοδος Συμμετείχαν 55 παχύσαρκοι ενήλικες (ΔΜΣ 30 kg/ m 2 ) και 21 υγιείς εθελοντές φυσιολογικού βάρους (ΔΜΣ <25 kg/m 2 ) και αντίστοιχης ηλικίας. Οι ασθενείς με παχυσαρκία παρακολουθούνταν στα εξωτερικά ιατρεία της Μονάδας Μελέτης Μεταβολικών Νοσημάτων της Β Παθολογικής Κλινικής του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης. Κανένας από τους συμμετέχοντες δεν είχε ιστορικό σακχαρώδη διαβήτη, δυσλιπιδαιμίας, αρτηριακής υπέρτασης, πολυκυστικής νόσου των ωοθηκών. Τα περισσότερα άτομα με παχυσαρκία είχαν θετικό οικογενειακό ιστορικό για παχυσαρκία, σακχαρώδη διαβήτη, δυσλιπιδαιμία και αρτηριακή υπέρταση. Αντίθετα, τα άτομα φυσιολογικού βάρους είχαν αρνητικό οικογενειακό ιστορικό για τις νόσους αυτές. Τα παχύσαρκα άτομα που έπασχαν από υποθυρεοειδισμό βρίσκονταν σε σταθερή αγωγή για τουλάχιστον 3 μήνες και ο ορμονικός τους έλεγχος ήταν μέσα στα φυσιολογικά όρια. Όλοι οι συμμετέχοντες υπέγραψαν συγκατάθεση αφού ενημερώθηκαν για τη μελέτη, σύμφωνα με τις οδηγίες της Συνθήκης του Ελσίνκι. 11 Τα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά του δείγματος (ύψος και βάρος σώματος, περίμετρος μέσης και ισχίων) μετρήθηκαν από τον ίδιο ερευνητή. Στη συνέχεια, έγινε συλλογή ολικού αίματος, μετά από 12ωρη νηστεία, από τους συμμετέχοντες για τον προσδιορισμό των βιοχημικών παραμέτρων [γλυκόζη πλάσματος, ινσουλίνη νηστείας, ολική-χοληστερόλη, τριγλυκερίδια, high density lipoprotein-χοληστερόλη (HDL-χοληστερόλη), low density lipoprotein-χοληστερόλη (LDL-χοληστερόλη), γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη (HbA1c), SGOT, SGPT, ουρία, κρεατινίνη ορού, ουρικό οξύ, γενική αίματος, ινωδογόνο, C-αντιδρώσα πρωτεΐνη υψηλής ευαισθησίας (hs-crp), ταχύτητα καθίζησης των ερυθροκυττάρων (ΤΚΕ) και ορμόνες θυρεοειδούς (TSH, FT4, FT3)]. Ο προσδιορισμός των βιοχημικών παραμέτρων έγινε σύμφωνα με τις εγκεκριμένες μεθόδους που χρησιμοποιούνται στο Εργαστήριο του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης. Επιπλέον, προσδιορίστηκε η αντίσταση στην ινσουλίνη σύμφωνα με τον τύπο της homeostatic model of assessment of insulin resistance: HOMA-IR=[ινσουλίνη νηστείας ορού (µu/ml)] [γλυκόζη πλάσματος νηστείας (mmol/l)]/22,5 ( uk/homa). Από όλους τους συμμετέχοντες συλλέχθηκε πλάσμα για τον προσδιορισμό της ΡΑΒ, ως άμεσος δείκτης του οξειδωτικού στρες. 3. Μέτρηση της ισορροπίας οξειδωτικώναντιοξειδωτικών (ΡΑΒ) Η ισορροπία ανάμεσα σε οξειδωτικά και αντιοξειδωτικά μετρήθηκε με βάση τη μέθοδο των Alamdari et al. 8 Παρασκευάσθηκαν ρυθμιστικό διάλυμα υποστρώματος (ρυθμιστικό φωσφορικού κιτρικού), διάλυμα του υδροχλωρικού οξέος (HCl: 2N) και ρυθμιστικό διάλυμα 3,5,5 - Tetramethylbenzidine (TMB). Τοποθετήθηκαν 10 µl από κάθε δείγμα προς μέτρηση, από διαλύματα αναφοράς και από αποστειρωμένο νερό, στις αντίστοιχες υποδοχές πινακίου πολυεστερενίου 96-υποδοχών (96-well ELISA plate). Στη συνέχεια, προστέθηκαν 200 µl μίγματος ΤΜΒ-υπεροξειδάσης και κατιόντος TMB σε κάθε πηγαδάκι, και επωάστηκαν σε θερμοκρασία δωματίου για 12 λεπτά (σε σκοτεινό μέρος). Ακολούθησε προσθήκη 100 µl υδροχλωρικού οξέος (2N) σε κάθε πηγαδάκι και η αναλυτική πλάκα επωάστηκε σε θερμοκρασία δωματίου για 45 λεπτά σε σκοτεινό μέρος. Τέλος, η ισορροπία μεταξύ οξειδωτικών και αντιοξειδωτικών (ΡΑΒ) των δειγμάτων προσδιορίστηκε μετρώντας την οπτική απορρόφηση των δειγμάτων με φασματοφωτόμετρο (Stat-Fax-2100-Awareness-Technology Inc) σε μήκος κύματος 450 nm, έχοντας σημεία αναφοράς τα μήκη κύματος 620 ή 570 nm. Παράλληλα, δημιουργήθηκε μία καμπύλη αναφοράς με την οπτική απορρόφηση των δειγμάτων αναφοράς γνωστής περιεκτικότητας διάφορων αναλογιών (1 100%) υπεροξειδίου του υδρογόνου και ουρικού οξέος. Η απορρόφηση (άξονας y) αντιπαρατέθηκε με τις τιμές της ισορροπίας των οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών (PAB) (στον άξονα x, οι τιμές της PAB είναι το ποσοστό του υπεροξειδίου του υδρογόνου πολλαπλασιασμένο με το 6 mm του ουρικού οξέος). Τα αποτελέσματα εκφράστηκαν με μία αυθαίρετη μονάδα, HK. Το αποτέλεσμα εκφράσθηκε ως η οπτική απορρόφηση του κάθε πειραματικού δείγματος συγκριτικά με τις τιμές της ΡΑΒ βάσει της καμπύλης αναφοράς. 4. Στατιστική ανάλυση Για τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS for Windows ver 15,0 (SPSS Inc, Chicago, Illinois, USA). Όλες οι τιμές εκφράζονται ως μέση τιμή±τυπική απόκλιση. Ο έλεγχος της κανονικότητας έγινε με τη δοκιμασία Shapiro- Wilk για τα δείγματα με τιμές λιγότερες από 50 και για τα υπόλοιπα δείγματα χρησιμοποιήθηκε η δοκιμασία Kolomogorov-Smirnov. Στις συνεχείς μεταβλητές κανονικής κατανομής για να ελεγχθεί η διαφορά τους ανάμεσα στις ομάδες που εξετάσθηκαν, χρησιμοποιήθηκαν οι παραμετρικές δοκιμασίες: one-way analysis of variance (ANOVA) για τη σύγκριση ανάμεσα σε τρεις ομάδες και Student s t-test για τη σύγκριση ανάμεσα σε δύο ομάδες. Στις μεταβλητές με μη κανονική κατανομή χρησιμοποιήθηκαν οι μη παραμετρικές μέθοδοι: Mann- Whitney για τη σύγκριση των μέσων τιμών μεταξύ δύο ομάδων και Kruskal-Wallis για τη σύγκριση ανάμεσα σε περισσότερες των δύο ομάδων. Η σχέση μεταξύ μη κανονικά κατανεμημένων μεταβλητών εξετάσθηκε με το συντελεστή συσχέτισης Spearman s Rank order.

14 ΜΕΤΡΗΣΗ ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟΥ ΣΤΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ 21 Το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας ορίστηκε στο P<0, Αποτελέσματα 5.1. Ανθρωπομετρικά και βιοχημικά χαρακτηριστικά του συνολικού δείγματος Στη μελέτη συμμετείχαν 55 άτομα (6 άντρες και 49 γυναίκες) με παχυσαρκία (δείκτης μάζας σώματος, ΔΜΣ 30 kg/m 2 ) και 21 άτομα (3 άντρες και 18 γυναίκες) φυσιολογικού βάρους (ΔΜΣ<25 kg/m 2 ). Όλα τα άτομα είχαν ελεύθερο ατομικό ιστορικό. Η μέση ηλικία του δείγματος ήταν 43,8±12,7 έτη και δε διέφερε μεταξύ της ομάδας των ατόμων με παχυσαρκία και των ατόμων φυσιολογικού βάρους (P=0,5) (πίνακας 1). Μελετήθηκαν τα ανθρωπομετρικά και βιοχημικά τους χαρακτηριστικά (πίνακας 1). Kατά την ένταξή τους στη μελέτη, στην ομάδα των 55 παχύσαρκων ατόμων, οι 13 (25,5%) εμφάνιζαν αρτηριακή υπέρταση, οι 18 (36,7%) υπερτριγλυκεριδαιμία, οι 2 (4,2%) σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 και οι 11 (22,9%) διαταραγμένη γλυκόζη νηστείας. Tα άτομα της ομάδας φυσιολογικού βάρους δεν παρουσίαζαν κανένα παθολογικό εύρημα. Στη συνέχεια, βάσει της γλυκόζης και ινσουλίνης νηστείας, υπολογίστηκε η HOMA-IR. Ακολούθως, βρέθηκε η διάμεσος τιμή της ΗΟΜΑ-ΙR (3,2086) για το σύνολο των ατόμων με παχυσαρκία και χωρίστηκαν σε δύο υπο-ομάδες, δηλαδή στην ομάδα των ατόμων με ευαισθησία στην ινσουλίνη, με τιμές μικρότερες της διαμέσου (27 άτομα), και αυτών με αντίσταση στην ινσουλίνη, με τιμές μεγαλύτερες της διαμέσου (28 άτομα). Οι δύο αυτές υπο-ομάδες ήταν συγκρίσιμες [δε διέφεραν μεταξύ τους, όσον αφορά στο φύλο, την ηλικία (P=0,7), το ΔΜΣ (P=0,09) και τις περιμέτρους μέσης (P=0,1) και ισχίων (P=0,14)] (πίνακας 2). Τέλος, δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Πίνακας 1. Ανθρωπομετρικά και βιοχημικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Άτομα φυσιολογικού βάρους (n=21) Άτομα με παχυσαρκία (n=55) Tιμή P Ηλικία (έτη) 42±14,5 44,3±12,2 NS Φύλο (Α/Γ) 3/18 6/49 ΔΜΣ (kg/m 2 ) 23,3±1,4 36,3±5,5 <0,001 Περίμετρος μέσης (cm) 89±7 112±15 <0,001 Περίμετρος ισχίων (cm) 110±8 124,5±12 <0,001 ΣΑΠ (mmhg) 125±15,7 130,5±12,6 NS ΔΑΠ (mmhg) 78±9,5 85,1±7,7 0,03 Χοληστερόλη (mg/dl) 195±38 205±38 NS Τριγλυκερίδια (mg/dl) 98±32 143±78 0,065 HDL-Χοληστερόλη (mg/dl) 47±10 48±10 NS LDL- Χοληστερόλη (mg/dl) 126±33 129±35 NS HOMA-IR 1,73±1,5 3,48±1,6 0,005 Ινσουλίνη (μu/ml) 7,6±6,7 14,53±6,2 0,006 Γλυκόζη (mg/dl) 93±10 94±14 NS HbA1c (%) 5,04±0,9 5,4±0,7 NS Οξαλοξεική τρανσαμινάση (SGOT) (U/L) 19±5 22±9 NS Πυροσταφυλική τρανσαμινάση (SGPT) (U/L) 20±10 27±16 NS γ-γλουταμυλοτρανσφεράση (γgt) (U/L) 17±8 23±19 NS Αλκαλική φωσφατάση (ALP) (U/L) 68±22 107±63 0,09 Ουρία (mg/dl) 26±5 28±7 NS Κρεατινίνη ορού (mg/dl) 0,81±0,09 0,88±0,18 0,075 Ολικά λευκώματα ορού (g/dl) 7,06±0,8 7,18±0,58 NS TSH (μu/ml) 2,02±1,2 2,82±2,3 NS Λευκά αιμοσφαίρια (x10 3 /μl) 7,08±2,9 6,98±1,6 NS Όπου P, αντιπροσωπεύει τη στατιστική πιθανότητα να είναι ίδιες οι ομάδες των ατόμων φυσιολογικού βάρους και των ατόμων με παχυσαρκία. Οι τιμές αντιπροσωπεύουν το μέσο όρο±σταθερή απόκλιση. ΗΟΜΑ IR: Homeostatic model of assessment of insulin resistance, NS: στατιστικά μη σημαντική διαφορά (non singnificant).

15 22 M. Σαρηγιάννη και συν Πίνακας 2. Τα ανθρωπομετρικά και βιοχημικά χαρακτηριστικά των δύο υπο-ομάδων των ατόμων με παχυσαρκία, δηλαδή των ατόμων με ευαισθησία στην ινσουλίνη και των ατόμων με αντίσταση στην ινσουλίνη. Άτομα με παχυσαρκία και ευαισθησία στην ινσουλίνη (n=27) Άτομα με παχυσαρκία και αντίσταση στην ινσουλίνη (n=28) Tιμή P Ηλικία 44±12 45±12 0,7 Φύλο (Α/Γ) 2/25 4/24 ΔΜΣ (kg/m 2 ) 34,9±5,2 37,6±5,5 0,9 Περίμετρος μέσης (cm) 108±14 115±16 0,1 Περίμετρος ισχίων (cm) 122±10 127±14 0,14 ΣΑΠ (mmhg) 126,5±11 134±13 0,008 ΔΑΠ (mmhg) 84,2±6,4 86±8,9 0,4 Χοληστερόλη (mg/dl) 210±42 201±35 0,4 Τριγλυκερίδια (mg/dl) 125±65 161±86 0,14 HDL-Χοληστερόλη (mg/dl) 51±10 46±9 0,052 LDL-Χοληστερόλη (mg/dl) 135±41 123±28 0,25 HOMA-IR 2,6±1 4±1,7 0,008 Ινσουλίνη (μu/ml) 11,8±4,2 16,24±6,7 0,038 Γλυκόζη (mg/dl) 90±15 99±12 0,005 HbA1c (%) 5,37±0,52 5,39±0,8 0,7 Όπου P, αντιπροσωπεύει τη στατιστική πιθανότητα να είναι ίδιες οι ομάδες των ατόμων με παχυσαρκία και ευαισθησία στην ινσουλίνη, και των ατόμων με παχυσαρκία και αντίσταση στην ινσουλίνη. Όπου, ΔΜΣ: δείκτης μάζας σώματος, ΣΑΠ: συστολική αρτηριακή πίεση, ΔΑΠ: διαστολική αρτηριακή πίεση, HOMA-IR: Homeostatic model of assessment of insulin resistance. Οι τιμές αντιπροσωπεύουν το μέσο όρο±σταθερή απόκλιση. 6. Ισορροπία οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών (PAB) Στο σύνολο των ατόμων, προσδιορίστηκε η PAB και η σύγκριση μεταξύ των ομάδων έδειξε ότι τα άτομα φυσιολογικού βάρους έχουν χαμηλότερες τιμές PAB (71,1± 9,7) από τα άτομα με παχυσαρκία (P=0,004). Επιπλέον, στην ομάδα των ατόμων με παχυσαρκία οι τιμές της ΡΑΒ δε διέφεραν σημαντικά μεταξύ των ινσουλινοανθεκτικών (95,9±26,5) και των ινσουλινοευαίσθητων ατόμων (90,6±20,9, P>0,1) (πίνακας 3). Τέλος, δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Ακολούθως, διερευνήθηκε η ύπαρξη συσχέτισης μεταξύ των τιμών της ΡΑΒ και γνωστών δεικτών φλεγμονής, καθώς και βιοχημικών παραμέτρων. Οι τιμές της ΡΑΒ παρουσίασαν συσχέτιση με το ινωδογόνο, το ουρικό οξύ και τον αριθμό των λευκών αιμοσφαιρίων, αποδεικνύοντας ότι αποτελούν έναν αξιόπιστο δείκτη του οξειδωτικού στρες. Επιπλέον, διαπιστώθηκε θετική συσχέτιση μεταξύ των τιμών της ΡΑΒ και των τριγλυκεριδίων. Τέλος, οι τιμές της ΡΑΒ είχαν θετική συσχέτιση με ανθρωπομετρικούς δείκτες, δηλαδή το ΔΜΣ και τις περιμέτρους μέσης και ισχίων (πίνακας 4). Μάλιστα, όσο αυξάνεται ο ΔΜΣ, τόσο αυξάνονται οι τιμές της ΡΑΒ, δηλαδή το οξειδωτικό στρες. 7. Συζήτηση Στην παρούσα εργασία, προσδιορίστηκε η ισορροπία μεταξύ οξειδωτικών και αντιοξειδωτικών παραγόντων στο πλάσμα ολικού αίματος ατόμων με παχυσαρκία και ατόμων φυσιολογικού βάρους. Σκοπός ήταν να ελεγχθεί εάν η συγκεκριμένη μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό του οξειδωτικού στρες σε άτομα υψηλού κινδύνου για αθηροσκλήρωση. Διαπιστώθηκαν υψηλότερες τιμές οξειδωτικού στρες στα άτομα με παχυσαρκία σε σύγκριση με τα άτομα φυσιολογικού βάρους, καθώς και συσχέτιση μεταξύ του δείκτη μάζας σώματος και του οξειδωτικού στρες. Είναι η πρώτη φορά που η συγκεκριμένη μεθοδολογία εφαρμόζεται για τον προσδιορισμό του οξειδωτικού στρες σε άτομα με παχυσαρκία. Συμφωνεί όμως με αρκετές μελέτες που χρησιμοποιούν διαφορετικούς δείκτες του οξειδωτικού στρες και καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα ότι, δηλαδή, η παχυσαρκία εμφανίζει αυξημένο οξειδωτικό στρες τόσο στα πειραματόζωα όσο και στον άνθρωπο Επιπλέον, πλήθος μελετών επιβεβαιώνουν την ύπαρξη συσχέτισης μεταξύ του οξειδωτικού στρες και του δείκτη μάζας σώματος Δεν είναι ξεκάθαρο γιατί υπάρχει αυξημένο οξειδωτικό στρες στην παχυσαρκία. Πιθανολογείται ότι είναι δυνατό να οφείλεται στην αυξημένη πρόσληψη τροφής ή στην

16 ΜΕΤΡΗΣΗ ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟΥ ΣΤΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ 23 Πίνακας 3. Δείκτες φλεγμονής και οξειδωτικό στρες με τη μέθοδο προσδιορισμού της ισορροπίας μεταξύ οξειδωτικών και αντιοξειδωτικών (ΡΑΒ). Άτομα φυσιολογικού βάρους (n=21) Άτομα με παχυσαρκία (n=55) Άτομα με παχυσαρκία και ευαισθησία στην ινσουλίνη (n=27) Άτομα με παχυσαρκία και αντίσταση στην ινσουλίνη (n=28) Τιμή P ΡΑΒ 71,1±9,7 93,7±24,3 90,6±20,9 95,9±26,5 0,004 Ινωδογόνο (mg/dl) 342,7±70 357,5±65,2 346,3±48 367±77 0,5 hscrp (μg/ml) 2,07±1,3 4,3±3 3,33±2 4,96±3,5 0,029 ΤΚΕ (mm/h) 19±10 17±13 17±10 17±15 1 Ουρικό οξύ 4,7±1,1 4,8±1,4 4,6±1,2 5±2 0,7 Όπου P, αντιπροσωπεύει τη στατιστική πιθανότητα να είναι ίδιες οι ομάδες των ατόμων φυσιολογικού βάρους και των ατόμων με παχυσαρκία. Τα άτομα με παχυσαρκία και αντίσταση στην ινσουλίνη δε διέφεραν από τα άτομα με ευαισθησία στην ινσουλίνη (P>0,1). Οι τιμές αντιπροσωπεύουν το μέσο όρο±σταθερή απόκλιση. Πίνακας 4. Συσχέτιση μεταξύ των τιμών της ΡΑΒ και των βιοχημικών παραμέτρων καθώς και των δεικτών φλεγμονής. Συσχέτιση Spearman Ισορροπία μεταξύ οξειδωτικών και αντιοξειδωτικών (ΡΑΒ) rho Τιμή P Περίμετρος μέσης 0,28 0,033 Περίμετρος ισχίων 0,3 0,024 Ηλικία 0,28 0,033 ΔΜΣ 0,32 0,013 Ουρικό οξύ 0,4 0,003 Ινωδογόνο 0,32 0,034 Λευκά αιμοσφαίρια 0,29 0,031 Τριγλυκερίδια 0,43 0,001 Όπου ΔΜΣ: δείκτης μάζας σώματος, ΣΑΠ: συστολική αρτηριακή πίεση. αυξημένη μάζα του λιπώδους ιστού. Σε προηγούμενες μελέτες, έχει διαπιστωθεί ότι κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας ανοχής στη γλυκόζη αυξάνεται η παραγωγή των ελευθέρων ριζών στα λευκά αιμοσφαίρια τόσο των ατόμων φυσιολογικού βάρους όσο και των ατόμων με παχυσαρκία. 16 Εντούτοις, μόνο στα άτομα φυσιολογικού βάρους μειώνεται η παραγωγή των ελευθέρων ριζών μετά από νηστεία 48 ωρών. 16 Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν ότι στη παχυσαρκία είτε δεν υπάρχει η ικανότητα να μειωθεί η παραγωγή των ελευθέρων ριζών μετά το γεύμα είτε παράγονται διαρκώς ελεύθερες ρίζες, διότι ο οργανισμός βρίσκεται σχεδόν διαρκώς σε μεταγευματική κατάσταση λόγω της συχνής κατανάλωσης τροφής. Σε συμφωνία με τα παραπάνω, ο περιορισμός της προσλαμβανόμενης τροφής και η επακόλουθη απώλεια βάρους σε άτομα με παχυσαρκία συντελούν στη μείωση του οξειδωτικού στρες. 17 Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι η τακτική φυσική άσκηση, για τουλάχιστον 6 μήνες, οδηγεί σε μείωση του οξειδωτικού στρες με ταυτόχρονη απώλεια σωματικού βάρους στα άτομα με παχυσαρκία, 18 χωρίς όμως να είναι ξεκάθαρο εάν η μείωση του οξειδωτικού στρες οφείλεται στη φυσική άσκηση ή στην απώλεια βάρους. Ανεξάρτητα όμως του μηχανισμού, η μέτρηση της ισορροπίας των οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην κλινική πράξη για την παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της παρέμβασης, υγιεινοδιαιτητικής ή φαρμακευτικής. Το οξειδωτικό στρες είναι απαραίτητο να αντιμετωπίζεται στα άτομα με παχυσαρκία, καθώς θεωρείται ότι είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη παχυσαρκία, την αντίσταση στην ινσουλίνη και την αθηροσκλήρωση. 19,20 Στην παρούσα μελέτη, δεν επιβεβαιώθηκε συσχέτιση μεταξύ της ισορροπίας οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών και της ευαισθησίας στην ινσουλίνη, η οποία εκτιμήθηκε με το μαθηματικό τύπο της HOMA-IR. 21 Σε προηγούμενη μελέτη, βρέθηκε ότι σε άτομα με νοσογόνο παχυσαρκία το οξειδωτικό στρες έχει γραμμική συσχέτιση με την αντίσταση στην ινσουλίνη. 22 Παρόμοια, σε άλλη μελέτη διαπιστώθηκε συσχέτιση μεταξύ άλλων δεικτών του οξειδωτικού στρες, όπως μεταξύ της 8-επι-προσταγλανδίνης F2α και της ινσουλινοευαισθησίας. 14 Στη συγκεκριμένη όμως μελέτη, η ινσουλινοευαισθησία είχε μετρηθεί με τον ευγλυκαιμικό υπερινσουλιναιμικό αποκλεισμό, που είναι πολύ πιο αξιόπιστη μέθοδος από την HOMA-IR. Η μεθοδολογία αυτή είναι μέθοδος αναφοράς, δεν μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί εύκολα σε μεγάλους αριθμούς ατόμων και είναι εξαιρετικά χρονοβόρα σε σχέση με τον προσδιορισμό βάσει της HOMA-IR. Πιθανόν, λοιπόν, το διαφορετικό αποτέλεσμα που παρατηρήσαμε να μην οφείλεται στη μέθοδο προσδιορισμού του οξειδωτικού στρες, αλλά στο διαγνωστικό κριτήριο της αντίστασης στην ινσουλίνη που θέσαμε. Σε μελλοντική εργασία, θα πρέπει να προσδιοριστεί η αντίσταση στην ινσουλίνη με πιο αξιόπιστη μέθοδο, όπως για παράδειγμα τον ευγλυκαιμικό υπερινσουλιναιμικό αποκλεισμό.

17 24 M. Σαρηγιάννη και συν Η διαπίστωση συσχέτισης με δείκτες φλεγμονής, όπως το ινωδογόνο, το ουρικό οξύ και τον αριθμό των λευκών αιμοσφαιρίων, ενισχύει περαιτέρω την εγκυρότητα της μεθόδου. Σημαντική είναι επίσης η συσχέτιση μεταξύ των τιμών της ΡΑΒ και των σωματομετρικών δεικτών, όπως οι περίμετροι μέσης και ισχίων, καθώς και ο ΔΜΣ. Παρόμοια αποτελέσματα αναφέρονται σε προηγούμενη εργασία μας, όπου προσδιορίστηκε η ΡΑΒ σε ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 πριν και μετά τη χορήγηση αντιοξειδωτικών σκευασμάτων. 8 Στη μελέτη αυτή, η μέθοδος προσδιορισμού του οξειδωτικού στρες, ΡΑΒ, ελέγχθηκε έναντι γνωστού οξειδωτικού (Η 2 Ο 2 ) και αντιοξειδωτικού (ουρικό οξύ) συστατικού του αίματος, και διαπιστώθηκε ότι τα αποτελέσματα της ΡΑΒ έχουν γραμμική συσχέτιση με μίγματα διαφόρων συγκεντρώσεων αυτών. Τέλος, βρέθηκε ότι τα αποτελέσματα της ΡΑΒ έχουν συσχέτιση με γνωστές μεθόδους προσδιορισμού του οξειδωτικού στρες, όπως είναι οι μέθοδοι προσδιορισμού του ενζυματικού υπεροξειδίου (enzymatic hydroperoxide assay), των προϊόντων τελικής οξείδωσης των πρωτεϊνών (advanced oxidative protein products assay) και των τελικών προϊόντων γλυκοζυλίωσης (advanced glycation end products assay). 8 Αξίζει να αναφερθεί ότι ενώ διαπιστώθηκε διαφορά στις τιμές της ΡΑΒ μεταξύ των παχύσαρκων και φυσιολογικών ατόμων, και συσχέτιση της ΡΑΒ με το ουρικό οξύ, δε διαπιστώθηκε σημαντική διαφορά στις τιμές του ουρικού οξέος μεταξύ των δύο ομάδων. Μία πιθανή εξήγηση είναι ότι τα παχύσαρκα άτομα ήταν στην πλειοψηφία τους υγιή, δηλαδή δεν εμφάνιζαν άλλες μεταβολικές διαταραχές (υπεργλυκαιμία, δυσλιπιδαιμία). Είναι γνωστό ότι τα αυξημένα επίπεδα του ουρικού οξέος συνήθως συνυπάρχουν με το μεταβολικό σύνδρομο. 23 Συμπερασματικά, η μέτρηση της ισορροπίας μεταξύ οξειδωτικών-αντιοξειδωτικών είναι δυνατό να μας δώσει πληροφορίες για την κατάσταση του οξειδωτικού στρες σε άτομα με παχυσαρκία, καθώς διαπιστώθηκε ότι συσχετίζεται με γνωστούς δείκτες φλεγμονής. Μελλοντικές εργασίες μπορεί να αποδείξουν την αξία της ΡΑΒ στη διάγνωση ατόμων υψηλού κινδύνου για αθηροσκλήρωση και στην παρακολούθηση της απόκρισής τους στη θεραπευτική αγωγή. Βιβλιογραφία 1. Harrison D, Griendling KK, Landmesser U et al. Role of oxidative stress in atherosclerosis. Am J Cardiol 2003, 91:7A 11A 2. Haidari M, Ali M, Gangehei L et al. Increased oxidative stress in atherosclerosis-predisposed regions of the mouse aorta. Life Sci 2010, 87: Vincent HK, Innes KE, Vincent KR. Oxidative stress and potential interventions to reduce oxidative stress in overweight and obesity. Diabetes Obes Metab 2007, 9: Dandona P, Aljada A. A rational approach to pathogenesis and treatment of type 2 diabetes mellitus, insulin resistance, inflammation, and atherosclerosis. Am J Cardiol 2002, 90:27G 33G 5. Levonen AL, Vahakangas E, Koponen JK et al. Antioxidant gene therapy for cardiovascular disease: current status and future perspectives. Circulation 2008, 117: Schnabel R, Blankenberg S. Oxidative stress in cardiovascular disease: successful translation from bench to bedside? Circulation 2007, 116: Uno K, Nicholls SJ. Biomarkers of inflammation and oxidative stress in atherosclerosis. Biomark Med 2010, 4: Alamdari DH, Paletas K, Pegiou T et al. A novel assay for the evaluation of the prooxidant-antioxidant balance, before and after antioxidant vitamin administration in type II diabetes patients. Clin Biochem 2007, 40: Alamdari DH, Ghayour-Mobarhan M, Tavallaie S et al. Pro-oxidant anti-oxidant balance as a new risk factor in patients with angiographically defined coronary artery disease. Clin Biochem 2008, 41: Ghayour-Mobarhan M, Alamdari DH, Moohebati M et al. Determination of pro-oxidant anti-oxidant balance after acute coronary syndrome using a rapid assay: a pilot study. Angiology 2009, 60: A fifth amendment for the Declaration of Helsinki. Lancet 2000, 356: Furukawa S, Fujita T, Shimabukuro M et al. Increased oxidative stress in obesity and its impact on metabolic syndrome. J Clin Invest 2004, 114: Mittal PC, Kant R. Correlation of increased oxidative stress to body weight in disease-free post menopausal women. Clin Biochem 2009, 42: Urakawa H, Katsuki A, Sumida Y et al. Oxidative stress is associated with adiposity and insulin resistance in men. J Clin Endocrinol Metab 2003, 88: Rytter E, Vessby B, Asgard R et al. Glycaemic status in relation to oxidative stress and inflammation in well-controlled type 2 diabetes subjects. Br J Nutr 2009, 101: Mohanty P, Hamouda W, Garg R et al. Glucose challenge stimulates reactive oxygen species (ROS) generation by leucocytes. J Clin Endocrinol Metab 2000, 85: Dandona P, Mohanty P, Ghanim H et al. The suppressive effect of dietary restriction and weight loss in the obese on the generation of reactive oxygen species by leukocytes, lipid peroxidation, and protein carbonylation. J Clin Endocrinol Metab 2001, 86: Shin YA, Lee JH, Song W et al. Exercise training improves the antioxidant enzyme activity with no changes of telomere length. Mech Ageing Dev 2008, 129: Perticone F, Ceravolo R, Candigliota M et al. Obesity and body fat distribution induce endothelial dysfunction by oxidative stress: protective effect of vitamin C. Diabetes 2001, 50: Matsuzawa-Nagata N, Takamura T, Ando H et al. Increased oxidative stress precedes the onset of high-fat diet-induced insulin resistance and obesity. Metabolism 2008, 57: Matthews DR, Hosker JP, Rudenski AS et al. Homeostasis model assessment: insulin resistance and beta-cell function from fasting plasma glucose and insulin concentrations in man. Diabetologia 1985, 28: Tinahones FJ, Murri-Pierri M, Garrido-Sanchez L et al. Oxidative stress in severely obese persons is greater in those with insulin resistance. Obesity (Silver Spring) 2009, 17: Riches PL, Wright AF, Ralston SH. Recent insights into the pathogenesis of hyperuricaemia and gout. Hum Mol Genet 2009, 18:R177- R184 Ημερομηνία Υποβολής 30/09/2010 Ημερομηνία Έγκρισης 26/11/2010

18 A N A Σ Κ Ο Π Η Σ Η Ελληνική Επιθεώρηση Αθηροσκλήρωσης 2(1):25 33 Επίδραση της αντιυπερτασικής αγωγής στην πρόγνωση ασθενών με υπερτασική καρδιακή νόσο Θ.Δ. Γκόσιος, 1 Δ. Παρχαρίδου, 1 Γ. Ευθυμιάδης, 1 Χ. Καρβούνης, 1 Π. Γκελερής 2 1 Α Καρδιολογική Κλινική, ΓΝ Θεσσαλονίκης «ΑΧΕΠΑ», 2 Γ Καρδιολογική Κλινική, ΓΝ Θεσσαλονίκης «Ιπποκράτειο», Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη R E V I E W Hellenic Journal of Atherosclerosis 2(1):25 33 Effects of antihypertensive treatment on patient prognosis with hypertensive heart disease Th.D. Gossios, 1 D. Parcharidou, 1 G. Efthimiadis, 1 Ch. Karvounis, 1 P. Geleris 2 1 1st Cardiology Department, "AHEPA" General Hospital of Thessaloniki, 2 3rd Cardiology Department, "Hippokration" General Hospital of Thessaloniki, Medical School, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Greece ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Η υπερτασική καρδιακή νόσος αποτελεί μια παθολογική οντότητα που εκδηλώνεται με υπερτροφία της αριστερής κοιλίας (ΥΑΚ), διαταραχή της αρχιτεκτονικής του καρδιακού μυός και εναπόθεση κολλαγόνου στο μεσοκυττάριο χώρο που οδηγεί σε μυοκαρδιακή ίνωση και διαστολική δυσλειτουργία. Ηλεκτροκαρδιογραφικοί και ηχοκαρδιογραφικοί δείκτες θέτουν τη διάγνωση της νόσου, ενώ νεότερες μέθοδοι, όπως η καρδιακή μαγνητική τομογραφία, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για την αναλυτικότερη μελέτη της. Η εκδήλωση υπερτασικής καρδιακής νόσου έχει ισχυρό αντίκτυπο στη θνητότητα και νοσηρότητα των υπερτασικών ασθενών, αυξάνοντας τη συχνότητα των μείζονων καρδιαγγειακών συμβαμάτων, της εκδήλωσης καρδιακής ανεπάρκειας, του καρδιαγγειακού θανάτου και αρρυθμιογενών επεισοδίων, κολπικής μαρμαρυγής και αιφνιδίου θανάτου. Η χορήγηση αντιυπερτασικής αγωγής, ιδίως φαρμάκων που αναστέλλουν το σύστημα ρενίνης-αγγειοτενσίνης-αλδοστερόνης, έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί αποτελεσματικά σε υποστρο- ΑΒSTRACT: Hypertensive heart disease (HHD) is characterized by left ventricular hypertrophy (LVH), myocardial disarray and collagen deposition in the intracellular matrix, leading to myocardial fibrosis and diastolic dysfunction. Electrocardiographic and echocardiographic indices are used for the diagnosis of HHD, whereas novel modalities such as cardiac magnetic resonance are applied for its assessment. HHD has substantial impact on patient's morbidity and mortality, being linked to increased frequency of major cardiovascular events, cardiovascular death and also arrhythmogenic episodes, atrial fibrillation and sudden cardiac death. Utility of antihypertensive treatment, especially targeted at renin angiotensin aldosterone system inhibition, has proven efficacy in LVH regression with beneficial effects on patients prognosis. Moreover, studies have displayed that regression of myocardial fibrosis with the use of antihypertensive treatment is feasible. Additional benefits that derive from treatment targeting the complete stratum of HHD Θ.Δ. Γκόσιος Ιατρείο Μυοκαρδιοπαθειών, Α Καρδιολογική Κλινική, ΓΝ Θεσσαλονίκης «ΑΧΕΠΑ», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Στίλπωνος Κυριακίδη 1, Θεσσαλονίκη thomasgossios@hotmail.com Th.D. Gossios Cardiomyopathies Laboratory, 1st Cardiology Department, "AHEPA" General Hospital of Thessaloniki, Aristotle University of Thessaloniki, 1 Stilponos Kyriakidi street, GR Thessaloniki, Greece thomasgossios@hotmail.com

19 26 Θ.Δ. Γκόσιος και συν φή της ΥΑΚ, που αντικατοπτρίζεται σε οφέλη στην πρόγνωση των ασθενών. Μελέτες έχουν αποδείξει πως ο στόχος της υποστροφής της μυοκαρδιακής ίνωσης, με παράλληλη βελτίωση της διαστολικής δυσλειτουργίας, είναι εφικτός με τη χορήγηση αντιυπερτασικής αγωγής. Τα επιπρόσθετα οφέλη που αναμένεται να προκύψουν από τη χορήγηση αντιυπερτασικής αγωγής στοχευμένης στη βελτίωση του συνόλου των διαταραχών που χαρακτηρίζουν την υπερτασική καρδιακή νόσο απομένει να ερευνηθούν από μεγάλης κλίμακας προοπτικές μελέτες. abnormalities remain to be investigated in large scale prospective trials. Λέξεις ευρετηρίου: Υπερτροφία αριστερής κοιλίας, μυοκαρδιακή ίνωση, διαστολική δυσλειτουργία, αρτηριακή υπέρταση. Key words: Left ventricular hypertrophy, myocardial fibrosis, diastolic dysfunction, arterial hypertension. 1. Εισαγωγή Η υπερτροφία της αριστεράς κοιλίας (ΥΑΚ) σε υπερτασικούς ασθενείς αποτελεί τη φυσιολογική απάντηση του καρδιακού μυός σε συνθήκες λειτουργίας υπό αυξημένο μεταφορτίο, καθώς έχει αποδειχθεί συσχέτιση των επιπέδων της αρτηριακής πίεσης (ΑΠ) με τη συχνότητα και το βαθμό αύξησης της μάζας της αριστεράς κοιλίας. 1 Στην αρτηριακή υπέρταση (ΑΥ), όμως, η υπερτροφία των μυοκαρδιακών κυττάρων συνοδεύεται και από αλλαγές της αρχιτεκτονικής και λειτουργίας του καρδιακού μυός, όπως η πάχυνση του μέσου χιτώνα των ενδομυοκαρδιακών αρτηριδίων, η διαταραχή της αρχιτεκτονικής των μυοκαρδιακών ινών και η αυξημένη απόπτωση. Επίσης, μεταβολές στη δομή του διάμεσου ιστού, μέσω αυξημένης εναπόθεσης κολλαγόνων ινών στα μεσοκυττάρια διαστήματα, οδηγεί σε ποικίλου βαθμού μυοκαρδιακή ίνωση και ελάττωση της ευενδοτότητας της καρδιάς. 2 Με βάση τα παραπάνω, φαίνεται πως η ΥΑΚ και η μυοκαρδιακή ίνωση εντάσσονται σε ένα σύνολο αιμοδυναμικών και νευροορμονικών μεταβολών της ΑΥ, και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη φυσική ιστορία των υπερτασικών ασθενών, συνθέτοντας μια ενιαία οντότητα, την υπερτασική καρδιακή νόσο. Οι ασθενείς με ΥΑΚ εμφανίζουν αυξημένη ολική και καρδιαγγειακή θνητότητα 3,4 καθώς και υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου, καρδιακής ανεπάρκειας (ΚΑ), καθώς και αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου (ΑΕΕ). Επίσης, διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο αρρυθμιογενών επεισοδίων, εμφάνισης κολπικής μαρμαρυγής ή αιφνιδίου θανάτου. 5 9 Από την άποψη αυτή, η χορήγηση αντιυπερτασικής αγωγής, στοχευμένης στην υποστροφή της ΥΑΚ και της μυοκαρδιακής ίνωσης, θα συνιστούσε θεραπευτική παρέμβαση με πολλαπλά οφέλη. 2. Διαγνωστικά κριτήρια της ΥΑΚ Η διάγνωση της ΥΑΚ με βάση τις πρόσφατες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης βασίζεται σε ηλεκτροκαρδιογραφικά (ΗΚΓ) ή σε ηχοκαρδιογραφικά κριτήρια. 10 Το ΗΚΓ αποτελεί οικονομική και ευρέως διαθέσιμη μέθοδο στην εκτίμηση και παρακολούθηση υπερτασικών ασθενών. Η διαπίστωση αθροίσματος SV 1 +RV 5,6 38 mm (Sokolow Lyon Index) ή γινομένου [(SV 3 +RaVL) επί τη διάρκεια QRS]>2,440 mm*ms (Cornell Criteria) αποτελούν τους πλέον διαδεδομένους από μια πληθώρα δεικτών ώστε να τεθεί η διάγνωση (πίνακας 1). Ακόμη, η παρουσία ΗΚΓ εικόνας διαστολικής φόρτισης (strain) αριστεράς κοιλίας (κατάσπαση ST διαστήματος, ανάστροφα Τ επάρματα) συσχετίζεται με παρουσία ΥΑΚ. Αν και είναι μέθοδος με χαμηλή ευαισθησία (21 50%, αναλόγως κριτηρίου που χρησιμοποιείται, ειδικότητα 95%), η διαπίστωση ΥΑΚ στο ΗΚΓ, όπως και οι μεταβολές του σε βάθος χρόνου, συσχετίσθηκαν με αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγειακών συμβαμάτων και θνητότητας Η ηχοκαρδιογραφία επιτρέπει την ποσοτικοποίηση της μάζας του καρδιακού μυός της αριστερής κοιλίας, αναλυτικότερη εκτίμηση της αναδιαμόρφωσης της καρδιακής γεωμετρίας και αποτελεί μέθοδο υψηλότερης ευαισθησίας στην ανίχνευση της ΥΑΚ από το ΗΚΓ (ευαισθησία 93%, ειδικότητα 95%), αν και υπόκειται

20 ΑΝΤΙΥΠΕΡΤΑΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΤΑΣΙΚΗ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΝΟΣΟ 27 Πίνακας 1. Hλεκτροκαρδιογραφικοί δείκτες υπερτροφίας αριστερής κοιλίας. Δείκτης Sokolow-Lyon Cornell Voltage Cornell Product Ορισμός S V1 +R V5,6 >3,8 mv R avl +S V3 >2,8 mv R avl +S V3 >2,0 mv (R avl +S V3 ) εύρος QRS>2440 mm*ms (R avl +S V3 +8 mv) εύρος QRS>2440 mm*ms Εικόνα διαστολικής φόρτισης (strain) Κατάσπαση ST>0,1 mv, αρνητικά Τ V 2 V 6 Romhilt-Estes Score Εύρος QRS>0,09 ms 1 πόντος ΥΑΚ 5 πόντοι Αριστερή στροφή άξονα 2 πόντοι Πιθανή ΥΑΚ=4 πόντοι Διάταση αριστερού κόλπου 3 πόντοι Εικόνα strain 3 πόντοι Υψηλά δυναμικά 3 πόντοι Framingham Εκόνα strain + ένα εκ των παρακάτω: R avl >1,1 mv, R I +S III 2,5 mv, S V1,2 +R V5,6 >3,5 mv, S V1,2 2,5 mv, RV 5,6 2,5 mv Lewis Score System (R I +S III ) (S I +R III ) 1,7 mv Minessota Code 3-1 R V5,6 >2,6 ή R I 2,0 mv ή R III 2,0 mv ή R avl >1,2 mv PERUGIA SV 3 +R avl >2,4 mv +εικόνα strain ή Romhilt-Estes SV 3 +R avl >2,0 mv Score 5 πόντοι R avl R avl >1,1 mv Λόγος R V6 προς R V5 R V6 /R V5 >1 Gubner-Ungerleider R I +S III 2,5 mv σε τεχνικούς περιορισμούς, όπως πτωχό ακουστικό παράθυρο σε ορισμένους ασθενείς, ποικιλομορφία μετρήσεων μεταξύ ερευνητών. 13,14 ΥΑΚ διαγιγνώσκεται όταν η μάζα της αριστεράς κοιλίας [Left Ventricular Mass Index (LVMI)] είναι 115 g/m 2 στους άνδρες και 95 g/m 2 στις γυναίκες (πίνακας 2). Η ΥΑΚ χαρακτηρίζεται μορφολογικά βάσει της σχέσης του πάχους των τοιχωμάτων της αριστερής κοιλίας προς την τελοδιαστολική της διάμετρο (Relative Wall Thickness, RWT). Συνηθέστερα χρησιμοποιείται ο λόγος RWT=(πάχος οπισθίου τοιχώματος+πάχος μεσοκοιλιακού διαφράγματος)/τελοδιαστολική διάμετρος αριστερής κοιλίας. Λόγος >0,42 και 0,42 οδηγεί στη διάκριση μεταξύ συγκεντρικής και έκκεντρης ΥΑΚ αντίστοιχα, ενώ η παρουσία RWT>0,42 και φυσιολογικού LVMI ονομάζεται συγκεντρική αναδιαμόρφωση (πίνακας 3). 15 Νεότερες τεχνικές υπολογισμού της μάζας της αριστερής κοιλίας, όπως η ηχοκαρδιογραφία τριών διαστάσεων και η καρδιακή αξονική και μαγνητική τομογραφία (cardiac magnetic resonance, CMR), παρέχουν ακριβέστερες μετρήσεις με υψηλότερη ευαισθησία, αλλά δεν είναι ακόμη ευρέως διαθέσιμες Μελέτη της μυοκαρδιακής ίνωσης Η ενδομυοκαρδιακή βιοψία απετέλεσε τη μέθοδο εκλογής για τη μελέτη της μυοκαρδιακής ίνωσης αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα την παρουσία συνοδών διαταραχών στα ενδομυοκαρδιακά αρτηριόλια και τις μεταβολές στη μορφολογία των μυοκαρδιακών κυττάρων, η πρόοδος όμως των μη επεμβατικών απεικονιστικών τεχνικών, όπως της ηχοκαρδιογραφίας και της CMR, έχει πλέον περιορίσει το ρόλο της. 17 Η μυοκαρδιακή ίνωση ανιχνεύεται ηχοκαρδιογραφικά ως παρουσία αυξημένης ηχοανακλαστικότητας (backscatter signal) περιοχών του μυοκαρδίου όπου απαντάται ινώδης ιστός σε σύγκριση με το φυσιολογικό μυοκάρδιο. Οι μετρήσεις με τη μέθοδο αυτή εμφάνισαν στενή συσχέτιση με ευρήματα από ενδομυοκαρδιακές βιοψίες. 18 Μια άλλη μέθοδος ανίχνευσης ίνωσης, η οποία συσχετίσθηκε με ιστολογικά ευρήματα, είναι η δειγματοληψία περιοχών του μυοκαρδίου και η ανάλυσή τους ως φάσμα συχνοτήτων της κλίμακας του γκρι μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή (echoreflectivityvideodensitometry). Στη μέθοδο αυτή, παρατηρήθηκε αυξημένη ετερογένεια του μυοκαρδίου ασθενών με ΥΑΚ σε σχέση με ασθενείς με φυσιολογικό πάχος τοιχωμάτων. 19 Οι παραπάνω μέθοδοι, παρά τη μη επεμβατική τους φύση και τη σχετικά απλή μεθοδολογία τους, δεν εφαρμόζονται στην καθημερινή κλινική πράξη, αποτελώντας κυρίως ερευνητικά εργαλεία. Η CMR παρέχει εικόνες υψηλής ευκρίνειας όσον αφορά στη μέτρηση των καρδιακών διαστάσεων και στη