CIVITAS GENTIUM. Volume 1, Number 1 May 2011

Transcript

1 CIVITAS GENTIUM Volume 1, Number 1 May 2011

2 CIVITAS GENTIUM Scientific Board Members Ioannis Th. Mazis, University of Athens, President Friederike Batsalia, University of Athens Christophoros Charalambakis, University of Athens Vassilios Chrisikopoulos, Ionian University Charalambos Chryssanthakis, University of Athens Beril Dedeoğlu, Galatasaray University Spyridon Flogaitis, University of Athens Kostas Gavroglou, University of Athens Panayiotis Ifestos, University of Piraeus Amikam Nachmani, Bar Ilan University Ioannis-Christos Panayiotopoulos, University of Piraeus Panayiotis Roumeliotis, Panteion University Rifa't as-said, Egypt Senate Michael Tsinisizelis, University of Athens Editor Ioannis E. Saridakis Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies, University of Athens Assistant Editors Panayiotis Kribas Dept. of Languages, Literature and Culture of the Black Sea Countries Democritus University of Thrace Kyriakos Nikolaou-Patragas Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies University of Athens Book Review Editor Konstantinos Gogos Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies University of Athens Editorial Board Members Geopolitics, Geostrategy, International and European Policy Theodore Artikis, University of Piraeus Demetrios Chryssochoou, Panteion University Beril Dedeoğlu, Galatasaray University Marios Evriviades, Panteion University Panayiotis Ifestos, University of Piraeus Haykel ben Mahfoud, Université de Tunis Demetrios Mavrakis, University of Athens Ioannis Th. Mazis, University of Athens David Menashri, Tel-Aviv University Amikam Nachmani, Bar Ilan University Pete Nanopoulos, University of San Francisco John Nomikos, RIEAS Panayiotis Roumeliotis, Panteion University Evangelos Sabrakos, University of Piraeus Michael Tsinisizelis, University of Athens Aris Tziambiris, University of Piraeus Demetrios Xenakis, University of Crete Defence Analysis, Technology, Informatics Vassilios Chrisikopoulos, Ionian University Konstantinos Grivas, Hellenic Army Academy Ilias Ifantis, Hellenic Naval Academy Panayiotis Kottis, National Technical University of Athens Ioannis-Christos Panayiotopoulos, University of Piraeus Kyriakos Papaeliou, National Technical University of Athens Emmanouel Samuelides, National Technical University of Athens Ioannis Siskos, University of Piraeus Michael Stamatakis, University of Athens Kostas Stambolis, Institute of Energy for SE Europe Nikos Uzunoglu, National Technical University of Athens Languages, History and Culture Friederike Batsalia, University of Athens Christophoros Charalambakis, University of Athens Angeliki Fotopoulou, Institute for Language and Speech Processing Dionysis Goutsos, University of Athens Panayiotis Kribas, Democritus University of Thrace George Mikros, University of Athens Rifa't as-said, Egypt Senate Ioannis E. Saridakis, University of Athens Alexios Savvides, University of the Aegean Eleni Sella, University of Athens Emily Themopoulou, University of Athens Maria Tzevelekou, Institute for Language and Speech Processing Law, War, Human Rights, Environment Kalliopi Bourdara, University of Athens Charalambos Chryssanthakis, University of Athens Evgenia Flogaiti, University of Athens Spyridon Flogaitis, University of Athens Panayiotis Gregoriou, University of the Aegean Kyriakos Nikolaou-Patragas, University of Athens Glykeria Siouti, University of Athens

3 National and Kapodistrian University of Athens Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies CIVITAS GENTIUM Volume 1, Number 1 May 2011 Athens, May 2011

4 Civitas Gentium is a peer-reviewed semi-annual e-journal of the Faculty of Turkish and Modern Asian Studies, of the National and Kapodistrian University of Athens published on Focus and Scope The journal publishes scientific papers, book reviews and opinions in the fields of the Geographic Analytic Method of Geopolitics, as well as of the Geostrategic Science, in relation to National Defence, Diplomacy, Languages and Cultures, International and Public Law, Human Rights, the Environment, Modern Technologies, Energy and Transport, Crisis Management, Risk Management, Organisation and Administration, Operational Research and Economics in the international Geographic Economic, Social and Political Space. Submissions Short Papers, of no more than 5,000 words (including an informative abstract of about 200 words in the language of the paper and in English, up to 8 keywords, as well as footnotes and references) will receive expedited review by at least two reviewers. Authors whose papers are accepted are expected to submit final versions, complying with the correction(s) and suggestion(s) of the reviewers and/or the editorial board, within four weeks of notification. Long Papers, exceeding 5,000 words will receive standard review. These submissions should normally not exceed 12,000 words (including an informative abstract of about 250 words in the language of the paper and in English, up to 10 keywords, as well as endnotes and references). Authors whose papers are accepted are expected to submit final versions, complying with the correction(s) and suggestion(s) of the reviewers and/or the editorial board, within six weeks of notification. Papers related to theoretical research or elaborating on already existing theory may be included in a special, "Theoretical Approaches" section. Such contributions should clearly define the scientific methodology adopted, in the introduction. Book Reviews section: Includes book reviews, or suggestion for reviews. For submissions, please contact the Journal Editor. Publishers may also submit two copies of books for review directly to the postal address of the journal. Letters to the Editor: This section includes statements of opinion on issues relevant to the readership, as well as discussions on previously published contributions. Submissions may not exceed 500 words. The Editor and the editorial board will evaluate the appropriateness of these contributions for inclusion. Submissions may be made on any of the following categories: Papers (Short or Long), Book Reviews and Letters to the Editor. For detailed instructions on submissions, see: Peer Review Process and Policy Statement Our peer review policy aims to ensure compliance with and pursuance of good scholarly publication principles, in accordance with the practice of major reputable scientific journals. The high standards of Civitas Gentium are therefore our referees' aim and all manuscripts are peer-reviewed. The reviewing process is detailed on the journal's website. Copyright 2011 Prof. Ioannis Th. Mazis National and Kapodistrian University of Athens Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies 6, Kaplanon rd., GR Athens Tel.: Fax: web: cg@turkmas.uoa.gr

5 CIVITAS GENTIUM Volume 1, Number 1 May 2011 Articles Editorial Ioannis Th. Mazis 7 Türkiye-Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler Beril Dedeoğlu 11 Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics of Energy: Resources in the Eastern Mediterranean Ioannis Th. Mazis George Sgouros 33 Economic Example-Model on the Forms of Capital Accumulation in the Turkish Economy Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition Από τον Οριενταλισμό στην Εσωτερική Επιστήμη: H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας George Konstantinidis 41 Dimitris N. Chryssochoou 51 Γεώργιος Αραμπατζής 67 Η Μεθοδολογική Πρόσληψις του Ισλάμ Κυριάκος Νικολάου-Πατραγάς 79 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ The Afghan-Soviet Relations Through the Spectrum of the Soviet Penetration During the Cold War Era. From Daar al-islam to Daar al- Marx Παράλληλα και Συγκρίσιμα Σώματα Κειμένων στη Μετάφραση: Θεωρητικός Προβληματισμός, Ερευνητικοί και Διδακτικοί Στόχοι Μιλτιάδης Γ. Μπότσης 87 Ioannis P. Sotiropoulos 131 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης 159 Book Reviews Η Αναζήτηση της Ουτοπίας: Θεωρία και Διεθνής Πολιτική Ferguson, Yale H. & Richard W. Mansbach Ιωάννης Κωτούλας 191 Letters to the Editor La Sorbonne: Pôle d Études Géopolitiques Prometteur Chryssoula Vafiadaki 199

6

7 7-8 EDITORIAL I am proud to announce the launch of our new e-journal, Civitas Gentium. In establishing Civitas Gentium, our aim is to provide a lively forum, for postgraduate researchers, members of our Faculty and scholars alike, to publish their work and actively pursue and support their academic careers. Civitas Gentium's focus (and areas of published work) is in the fields of the Geographic Analytic Method of Geopolitics, as well as of the Geostrategic Science, in relation to National Defence, Diplomacy, Languages and Cultures, International and Public Law, Human Rights, the Environment, Modern Technologies, Energy and Transport, Crisis Management, Risk Management, Organisation and Administration, Operational Research and Economics in the international Geographic Economic, Social and Political Space. Assuming that Geopolitics 'produces' International Theory by providing a rational method of dynamic analysis and synthesis of the International System structures and functions that intend to accumulate power in geographically specified international actors [1], it is, in this sense, our duty to admit that Geopolitics is a pragmatist approach of international reality [2], elaborating in the fields of defence, politics, culture and language and its structural material, i.e. information. It is, in other words, a source of feedback-enabled set of theoretical premises, interpreting and anticipating the mechanisms of power acquisition or multiplication, and of the influence exerted by the entities assuming and exercising any form of power in their international environment. Starting a journal like Civitas Gentium is therefore a critical and ambitious undertaking. The disciplines feeding into an extensive field of study and the professionals working on and extending its practices, come from divergent and, occasionally, culturally-bound areas. The beliefs and priorities from different sectors and cultures are equally divergent. The cross-disciplinary character of the journal will undoubtedly provide a basis for constructing explicit descriptions, as well as for identifying and furthering scholarly and research practices. The composition of our editorial team, and of our team of reviewers, gracefully reflects this character and will positively support stakeholders on reading and interpreting language, models and references that are outside their home domains. Our aim is to formu- 1 I. Th. Mazis (2002), Geopolitics: Theory and Practice, Athens: Papazisis, p Ibid Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

8 8 late a scholarly consensus, one that exemplifies the broad range of our disciplinary cultures. In so doing, it is my belief that Civitas Gentium will become a truly valuable asset for scholars, researchers, professionals and policy-makers in a constantly evolving, and thrilling, interdisciplinary field. Prof. Ioannis Th. Mazis President of the Scientific Board

9 ARTICLES

10

11 11-32 TÜRKIYE-IRAK ILIŞKILERI: DOĞU - BATI EKSENI VE DEĞIŞKENLER Beril Dedeoğlu Galatasaray University Abstract: Turkey s policy on Iraq has been discussed as a part of her policies towards the Middle East throughout the history. Turkey s policy on the Middle East has been formed in accordance with the variables based on the Western policies. Within this framework, the Middle East has sometimes been dealt within the framework of the policies to move Turkey closer to the West or it has been considered as an alternative to the relations with the West at other times. Being the most visible example of the tendency within this framework, the relations between Iraq and Turkey prove to be the main variable in Turkey s relations with not only other Middle Eastern countries but also European countries and the US, which are considered as one single West but in fact are two different West. Having carried on its relations with the Middle East generally in accordance with the bloc for which the policies are made - regardless of the social fabric and type of the regime during the Cold War era, Turkey changed one part of this attitude following the Cold War. This change in attitude which was especially evident in the relations with Iraq was based on the social tendencies and the regime structures. Within this framework, such problems as terrorism, Shiite groups, Kurdish movements and the water problem peculiar to the region and Iraq caused Turkey to go beyond the general paradigms regarding the Middle East. This also proved that linear relations could not be established with the US, which had an active role in Turkey-the Middle East and Iraq policy. In addition, the relations of both countries with the West continue to be determinant for Turkey because she still makes her policies on Iraq and the Middle East with reference to her relations with the West. Özet: Türkiye nin Irak politikası, tarihsel süreç içinde gelişen Ortadoğu politikalarının bir parçası olarak ele alınmıştır. Türkiye nin Ortadoğu politikası ise, Batı politikalarına bağlı değişkenler çerçevesinde oluşmuştur. Bu çerçevede Ortadoğu, bazen Türkiye yi Batı ya yaklaştıracak politikalar çerçevesinde dikkate alınmış, bazen ise Batı ile ilişkilerin seçeneği olarak görülmüştür. Bu çerçevedeki genel eğilimin en somut örneği olan Türkiye-Irak ilişkileri, hem Türkiye nin diğer Ortadoğu ülkeleriyle hem de Batı olarak değerlendirilen, ama aslında iki batı olan Avrupa ülkeleri ve ABD ile ilişkilerinin temel değişkeni olmaktadır Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

12 12 Beril Dedeoğlu Soğuk Savaş yılları boyunca toplumsal dokuları ve rejimlerin türünü dikkate almadan, genel olarak hangi bloktan yana siyaset üretildiğine göre Ortadoğu da ilişki sürdüren Türkiye, Soğuk Savaş sonrasında bu tavrının bir bölümünü değiştirmiştir. Özellikle Irak ile ilişklerinde açığa çıkan bu tavır değişikliği, toplumsal eğilimleri ve rejim yapılarını dikkate almaya dayanır. Bu çerçevede terörizm, Şii gruplar, Kürt hareketleri, su sorunu gibi bölgeye ve Irak ile ikili ilişkilere ait sorunlar Ortadoğu ya ilişkin genel paradigmaların dışına çıkılmasına yol açmıştır. Bu durum, Türkiye-Ortadoğu ve Irak politikasında etkin etki yaratan ABD ile de lineer ilişkiler kurulamayacağını ortaya koymuştur. Bununla birlikte, her bir ülkenin batı ile ilişkisi, Türkiye için belirleyici olmayı sürdürmektedir, zira bugün de Türkiye Irak ve Ortadoğu ya Batı ilişkilerini dikkate alarak politika üretmektedir. Giriş Geçmişi oldukça gerilere uzanan Türkiye-Irak ilişkileri, sadece iki devletin karşılıklı ilişkileri ile ifade bulamayacak kadar karmaşık bir zeminde şekillenmiştir. İkili ilişkileri belirleyen özel koşullar ve iç değişkenler bulunmakla birlikte, küresel gelişmelere bağlı dinamiklerin etkileri de küçümsenmeyecek ölçüdedir. Bu durum, Irak-Türkiye ilişkilerinin hem çok yönlü hem de çok aktörlü doğasına işaret etmekte ve iki ülke ilişkisi, ancak başka ilişkilerle birlikte açıklanabilmektedir. Türkiye nin Irak ile ilgili dış politikasının, Türkiye nin genel Ortadoğu politikalarından bağımsız olarak ele alınması kolay değildir. Üstelik Türkiye nin Ortadoğu politikalarında temel değişken, Batı ile olan ilişkileridir döneminde Batılılaşma-çağdaşlaşma hedefini seçen Türkiye nin eski Osmanlı coğrafyası ve izlerinden hızla uzaklaşma ve dolayısıyla da Ortadoğu ve İslam dünyasından kopma yıllarıdır. Söz konusu tercihin yaşama geçmesinde hem Ortadoğu nun 19.yüzyıl sonlarından itibaren Batı lı güçlerin işgaline girmiş olmasının hem de dönemin liderlerinin dünya görüşlerinin etkileri bulunmaktadır. Bugün Irak topraklarında bulunan Musul ve Kerkük ün kendisinde kalmasını tercih eden Türkiye, İngiltere önünde bu ısrarını sürdürmemiş ve İngiltere ile doğacak anlaşmazlıkların başka maliyetleri olacağını hesaplamıştır. Doğacak maliyet, batılılaşma sürecinin kesilmesi olarak görülmüş ve Türkiye bir anlamda, Musul-Kerkük ısrarından Batılılaşma adına vazgeçmiştir. Arap dünyası Fransa ve İngiltere yardımıyla Osmanlı dan kopuşlarını bağımsızlığa dönüştürmeye çalışırken, Türkiye bu iki ülkeyle mücadele ederek kazandığı bağımsızlığı yerleştirmeye çalışmış ve kategorik olarak da kendisini bu bölgeden soyutlamıştır.

13 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 13 Dolayısıyla Türkiye nin Irak ile ilişkilerini, Batı yı öncelikle dikkate alan Türkiye nin Ortadoğu yaklaşımları içinde nereye koyduğu sorusuyla yorumlamak mümkündür. Batı kavramı, Soğuk Savaş yılları boyunca, NATO bünyesindeki üyeler ve daha çok ABD olarak değerlendirilmiş, Soğuk Savaş sonrasında ise AB ülkeleri ve ABD olmak üzere iki batı anlayışından hareket edilmiştir. Bununla birlikte, Türkiye nin içsel dinamikleri ile Irak taki gelişmeler de bu ilişkilerin seyrini etkilemiştir. Bu çerçevedeki en belirgin değişkenler ekonomik ilişkiler ile tarihsel sorun olan Kürt olgusudur. Kürtlerin yaşadığı dört ülke içinde en fazla nüfus Türkiye de bulunmaktadır ve Kürt sorunu İran, Türkiye, Irak ve Suriye ilişkilerinin şekillenmesinde etki yaratmıştır yılları arasında yaşanan yirmi iki Kürt direnişi [1], Türkiye nin komşularıyla ilişkisinin merkezine oturmuş ve günümüze kadar da devam etmiştir yılında İran ile yapılan sınır anlaşması sırasında Kürt sorunu konusunda da anlaşmaya varılmış, dolayısıyla bu sorunda İran, bugünkü gibi, ikincil oyuncu haline gelmiştir. Söz konusu ana çerçeve içinde Türkiye Kurtuluş Savaşı sırasındaki yalnızcılık politikasını terk edene ve Irak da 1932 de bağımsızlığını kazanana kadar iki ülke arasında kayda değer bir ilişkiden söz edilememektedir. İki ülke arasındaki sınır tespitinde bile İngilizlerle görüşülmüş [2] ve ilk doğrudan ilişkiler 1937 tarihli Sadabat Paktı [3] içinde kurulmuştur. Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin Irak politikasını belirleyen iç ve dış değişkenleri saptamak, ilişkilerin dayandığı temel noktaları bulmak ve iki ülke arasındaki ilişkilerin Türkiye nin diğer politikalarını nasıl etkilediğini anlamaya çalışmaktır. 1 Bkz. Vedat Sadilli, Türkiye de Kürtçülük Harekatı ve İsyanları, Cilt.1, Kon Yayınları, Ankara, yılında Türkiye ile İngiltere ve Irak arasında, Musul anlaşması olarak bilinen Sınır ve İyi Komşuluk Antlaşması, 1936 da da uzatma protokolü imzalanmıştır. Anlaşmanın 14.maddesi, Türkiye nin Irak petrollerinden 25 yıl boyunca % 10 pay almasını öngörmektedir. İsmail Soysal, Türkiye nin Siyasal Andlaşmaları, 1.Cilt ( ), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ss Sadabat Paktı, Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında, 8 Temmuz 1937'de Tahran'da Sadabad Sarayı'nda imzalanan antlaşmayla kurulmuştur. Paktın birincil amacı, İran ın komşularıyla olan sınır anlaşmazlıklarını barışçı yoldan çözmek ve Türkiye, Irak ve İran üçgenindeki Kürt aşiretlerin isyanlarına ortak çözüm aramaktır. Kürt aşiretleri sorunu, 7. maddenin şu ifadelerinde saklıdır: "Bağıtlı taraflardan her biri, kendi sınırları içinde diğer bağıtlı tarafların kurumlarını yıkmak, düzen ve güvenliğini sarsmak veya politik rejimini bozmak amacıyla silahlı çeteler, birlikler veya örgütlerin kurulmasını ve eyleme geçmelerini engellemeyi yükümlenir". Antlaşma, 1979 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. İsmail Soysal, Ibid, s. 596.

14 14 Beril Dedeoğlu Bu çerçevede öncelikle uluslar arası sistemdeki değişimlerden hareket edilerek tarihsel bir yol izleneceği belirtilmelidir. Sistemin güç dengeleri bakımından aldığı şekillere paralel olarak Türkiye nin Ortadoğu siyaseti ve bu siyaset içinde Irak a karşı geliştirilen tutum ve tezleri irdelenecektir. İlk bölüm iki kutuplu döneme; ikinci bölüm ise iki kutuplu sistemin sonu ve soğuk savaş sonrası döneme ayrılmıştır. Bu ayırım, Türkiye politikalarındaki değişime de işaret eden bir ayırımdır. I. Soğuk Savaş yılları Soğuk Savaş, ilk kez 1947 de Bernard Baruch tarafından kullanılmış [4] bir terimdir ve Sovyetler Birliği nin Avrupa da uydu rejimler kurup Cominform u oluşturması ile başlar. Süreç daha da geriye götürülür olmakla birlikte Soğuk Savaş esas olarak 1947 ile 1990 da Berlin Duvarı nın yıkılıp SSCB nin dağılmasıyla ifade bulan dönem olarak tanımlanır. Bu uzun dönem ise, alt bölümlere ayrılır [5]. Kabaca 1961 Berlin ve Küba Krizlerine kadar sıkı iki kutuplu, kriz sonrasından 1979 a kadar detant/yumuşama yada gevşek iki kutuplu dönem ve SSCB nin Afganistan a girdiği 1979 ile 1985 arasındaki döneme de ikinci soğuk savaş dönemi [6] denmektedir. SSCB de Gorbaçov reformları denen süreç ile başlayan ve SSCB nin yıkılmasıyla son bulan yılları ise değişim dönemi olarak değerlendirilir. Türkiye nin de Ortadoğu ve Irak politikaları küresel sistemin aldığı biçime ve güç dengelerine bağlı olarak oluşmuştur yılları ABD-SSCB rekabetinin Avrupa yla birlikte Ortadoğu da da hissedilmeye başladığı bu dönemde, Türkiye de ABD yanlısı Demokrat Parti iktidara gelmiş, yeni kurulan İsrail ile ilişkiler kurma yoluyla kısa dönemli bir Ortadoğu ilgisi doğmuştur. Türkiye nin bu tutumu, ABD tarafından da desteklenmiş [7], 4 John Lewis Gaddis, The Cold War: A New History, Penguin Press, New York, 2005, s Soğuk Savaş özellikleri ve alt dönemleri için Bkz.Raymond Garthoff, Détente and Confrontation: American-Soviet Relations from Nixon to Reagan, Brookings Institution Press, New York, 1994; Eric Hobsbawn, The Age of Extremes: A History of the World, , Vintage Books, 1996; Geir Lundestad,,East, West, North, South: Major Developments in International Politics since 1945, Oxford University Press, 2005; Robert Cowley, The Cold War: A Military History, House Trade Paperbacks, John Lewis Gaddis, op. cit., s Bkz. George McGhee, The US-Turkish-NATO-Middle East Connection, Mac-Millan, London, 1990; Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, , AÜ. SBF Yayınları, Ankara, 1982, s.240. Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950 li Yıllar, METU

15 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 15 NATO üyesi olan Türkiye nin jeopolitik özellikleri sıkı iki kutuplu denge içinde giderek önem kazanmıştır. Bu durum Türkiye nin Ortadoğu ya yeniden Batı ile ilişkileri çerçevesinden bakmasına yol açmış, ancak bu kez bölgeyle bağlarını kesmek yerine olaylara dahil olmayı deneyerek bunu yaşama geçirmeye çalışmıştır [8]. Dönemin iktidarı, Ortadoğu politikasını esas olarak Bağdat Paktı [9] ekseninden kurmuştur. Buna göre Türkiye nin Ortadoğu yaklaşımı, SSCB yi NATO nun Doğu ve Güneydoğu da yaptığı gibi çevrelemeye hizmet edecek ittifaklar içinde yer almak [10] olarak özetlenebilir. Bu çerçevede Türkiye, kurulan Bağdat Paktı içinde Irak, İran ve Pakistan la birlikte yer almıştır. SSCB nin çevrelenmesine hizmet eden Pakt, aynı zamanda diğer Ortadoğu devletlerinin gözünde Türkiye yi Batı emperyalizminin parçası haline getirmiştir. Ayrıca Türkiye nin İsrail i ilk tanıyan ülkeler arasında yer alması da bu bakışı güçlendirmiş ve Ortadoğu da bir yanda İsrail karşıtlığını temsil eden Mısır ve ona yakın ülkeler, diğer yanda Türkiye ve ona yakın ülkeler olarak iki ayrı eksen oluşmuştur. Ekonomik ve sosyal ilişikleri kapsamayan ve daha çok stratejik işbirliğini ifade eden girişimlerin Ortadoğu daki iki kutupluluğa karşılık geldiği ve günümüzde de tortularının bulunduğu söylenebilir. Bu dönem içinde Türkiye-Irak ilişkilerinin zeminini de Bağdat Paktı oluşturmuştur de Ürdün ile Arap Federasyonu kuran Irak ın bu politikası Türkiye tarafından olumlu karşılanmış, ancak federasyonun ömrü uzun olmamıştır. Aynı yıl Abdülkerim Kasım liderliğindeki sol eğilimli darbe ile Irak ta Haşimi krallığı devrilmiş ve cumhuriyet kurulmuştur. Irak taki rejim değişikliği ikili ilişkileri değiştirmemiş, ancak Türkiye de iktidar bu süreci örnek göstererek benzer durumların Türkiye de de yaşanabileceği konusunda ABD yi ikna etmeye çalışmış, sol tehdit yoluyla ABD yardımlarından daha fazla yararlanmayı hesaplamış, hatta bir tür tehdit yöntemi gibi gerektiğinde yardımların SSCB den alınabileceği bildirilmiştir. Bu çerçevede Türkiye, Yayınları, 2. Baskı, Ankara, Oral Sander, Türk-Amerikan İlişkileri, , AÜ SBF yayınları, 1979, ss Şubat 1955 de Türkiye ile Irak arasında imzalanan anlaşmayla kurulan Pakt a daha sonra İran, İngiltere, Pakistan katılmış, ABD de gözlemci olmuştur. Devrim sonrası Irak ın Pakt tan ayrılmasıyla 1959 da kuruluşun adı CENTO (Central Treaty Organization) olmuştur.!979 İran devrimi sonrasında bu ülkenin de örgütten ayrılmasıyla, kuruluş işlevini yitirmiştir. 10 Hüseyin Bağcı, op.cit, passim.; James W. Spain, Middle East Defence: A New Approach, The Middle East Journal, Vol.8, No.3, Summer, 1954, ss

16 16 Beril Dedeoğlu yakındaki büyük güce karşı uzaktaki büyük güçle denge sağlama politikası uygulamıştır [11]. Türkiye deki bu gelişmeler 1960 darbesiyle son bulmuş ve Irak ile Türkiye- deki senkronize iki darbe, iki ülkeyi yine aynı, ancak içeriği farklı bir çizgide buluşturmuştur yılları 60 lı yıllar, Türkiye nin Batı dünyasıyla sorunlar yaşamaya başladığı ve Ortadoğu politikasının farklı bir biçim aldığı yıllardır. Kıbrıs sorunu, ABD ile yaşanan füze krizi ve Johnson mektubu gibi olaylarla Batı bloğuyla ilişkileri gerginleşen Türkiye, bu kez üçüncü dünyacı yaklaşımla ilgisini Ortadoğu ya kaydırmıştır. Söz konusu yıllarda Türkiye deki dinsel ve sol akımlar 1967 Arap-İsrail savaşı sonrasında İsrail aleyhine, Araplar lehine bir siyasal ortam yaratmıştır. ABD nin 67 savaşında Türkiye deki üsleri kullanma ile Türkiye nin doğrudan İsrail e yardım etmesi teklifleri reddedilmiş, İsrail ile bağları koparmadan ABD ile gerginlik yaşanmıştır den itibaren ABD nin Türkiye deki askeri varlığını belirleyen 55 anlaşma bulunduğu [12] hatırlanırsa, taraflar arası anlaşmazlıkların boyutları daha iyi anlaşılabilmektedir. Dolayısıyla 60 lı yıllardaki Ortadoğu yaklaşımında yine Batı bir değişken olmayı sürdürmüş ve ABD ile Avrupa ülkelerinden uzaklaşan Türkiye, bu uzaklaşmasının niteliğini gösterircesine 1969 dan itibaren İslam Konferansı Örgütü çalışmalarında yer almaya başlamıştır. Söz konusu üçüncü dünyacılık, dinsel eğilimlerin ağır bastığı siyasetten giderek sol eksenli bir siyasete dönüşmüş ve bu süreçte Türkiye de muhtıra ile yaşanan siyasal ortam değişikliğinin de etkisi olmuştur. Irak ile ikili ilişkiler ise, 60 lı yıllarda iki ülkede yaşanan bir dizi iç düzensizlikten etkilenmeden sürdürülmüştür darbesi sonra Türkiye-Irak sınırında bazı olaylar olmuş, Irak savaş uçakları sınırı aşmış ve Türkiye tarafındaki köylerde operasyonlar yapmıştır. Bugün savaş nedeni sayılabilecek bu sınır aşan operasyonlar Türkiye tarafından ayrılıkçı Kürt hareketi çerçevesinde kurulmuş ittifakın gereği olarak görülmüştür. İki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkileri temellendiren Türkiye-Irak Ticaret Anlaşması da 1965 de imzalanmıştır. 11 Faruk Sönmezoğlu, 2. Dünya Savaşı ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul, 2006, s İbid, s. 66.

17 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 17 Dolayısıyla Türkiye ile Irak ilişkilerini belirleyen dış faktör Türkiye nin Batı ile ilişkileri olurken iç faktör de Kürt sorunu karşısındaki ortak tutum olmuştur Ortadoğu petrollerinin ekonomik krizlere yol açabilecek siyasal araca dönüştüğü bu dönemde küresel güçlerin bölgeye olan ilgisinde enerji ve ekonomi konuları öne çıkmaya başlamıştır. Bu gelişmeye paralel olarak Türkiye nin Ortadoğu politikasında da ilk kez ekonomik ilişkilerin dikkate alınmaya başladığı yıllar 70 li yıllardır. Kıbrıs sorunu çerçevesinde Batı ile ilişkileri bozulan Türkiye, petrol krizi etkisiyle de alternatif işbirlikleri arayışına girmiştir. Dönemin koalisyon hükümetindeki Ecevit sol ve üçüncü dünyacı, Erbakan da İslam dinamiğiyle yeni bir Ortadoğu ilgisini harekete geçirmişlerdir. Bu dönemde Libya ile ekonomik ilişkiler kurulmuş, FKÖ tanınıp Türkiye de temsilcilik açması onaylanmış ve İKÖ Dışişleri Bakanları İstanbul da toplanmaya başlamıştır. Bununla birlikte, 70 lerin ortasından itibaren gelişen olaylar, Türkiye de siyasal gruplar arasında tırmanan gerginliklere ve adeta bir iç savaş görüntüsüne yol açmıştır. Anti-Batıcı eğilimlerin bile birbirleriyle çatıştığı ortam, 1980 darbesinin ertesi günü bitivermiştir. Bu tarih, Ortadoğu politikasında da yeniden bir dönüşüme işaret etmiştir. Irak ile ilgili politikanın bir yönü, Türkiye nin petrol zengini ülkelerle ilişki kurma arayışına dayanmaktadır. Bu çerçevede Türkiye-Irak petrol boru hatlarından ilkinin yapımına 1973 yılında başlanmış ve hat 1977 de tamamlanıp petrol pompalanmaya başlamıştır [13]. Türkiye, toplam petrol ihtiyacının yarıdan fazlasını Irak tan karşılamaya yönelmiş, Irak da Türkiye hattını avantajlı bulmuştur. Irak petrolünü ya Türkiye ve Suriye üzerinden, ya Suudi Arabistan ve Ürdün üzerinde Kızıldeniz, ya da Basra Körfezi ve Akdeniz yoluyla piyasalara ulaştırma seçeneklerine sahiptir; en az maliyetli hat Türkiye hattı olarak görülmüştür. Ancak, o yıllarda toplam ihracatı 2 milyon Dolar olan Türkiye, aldığı petrolün parasını ödemeyecek kadar döviz sıkıntısı yaşamıştır. İki ülke ilişkisindeki bir diğer değişken olan Kürt sorunu ise, 70 li yıllarda daha çok Irak-İran ilişkisinin merkezine kaymıştır. Irak ta Molla Mustafa Barzani nin kurup oğlu Mesut Barzani nin devam ettirdiği Irak Kürdistan Demokrasi Partisi (KDP) ile 70 lerde kurulan Celal Talabani nin Irak Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB), Bağdat yönetimi tarafından sistem karşıtı oyuncular km uzunluğundaki ilk petrol hattı, yıllık 35 milyon ton petrol taşıma kapasitesine sahiptir.

18 18 Beril Dedeoğlu olarak görülmüştür. İleriki dönemde Türkiye nin PKK değerlendirmesiyle Saddam ın bu iki örgütü ele alış biçimi arasındaki benzerlik, iki ülkenin stratejik işbirliği haline gelmiştir [14]. Irak Kürtlerinin Bağdat rejimine karşı ayaklanmaları sonrasında, Irak yönetimin ya ayaklanmaları bastıramayacağı ya da bastırma sırasında uygulayacağı yöntemlerin hareketi daha da güçlendireceği endişesine kapılan ABD, müttefiki İran şahından bu Marksist-Leninist gruplara müdahale etmesini istemiş [15], Şah kısmi müdahalelerinde bile başarılı olamadığı gibi kendi ülkesindeki ayaklanma risklerini arttırmaktan da çekinmiştir. Dolayısıyla Kürt sorunu ile petrol konuları Irak-Türkiye ilişkilerinin ortaklık yönünü oluştururken, bölgedeki ABD politikası da dış değişken olmayı sürdürmüştür. ABD nin etkisi, Türkiye ve Irak ın ikinci soğuk savaş yıllarında Sovyet manipülasyonlarından uzak kalmayı sağlayacak ortaklıklarını sürdürmeleri ve İran daki gibi olası bir devrim sürecine girmektense askeri ihtilallerle laik rejimlerini garanti altına almaları yönünde olmuştur [16] Sovyetlerin Afganistan işgali, İran devrimi ve Irak-İran savaşı ile ifade bulan bu yıllarda önce ikinci soğuk savaş yaşanmış ardından dönüşüm (tranzisyon) dönemine girilmiştir. Türkiye deki 1980 askeri darbesiyle sol, üçüncü dünyacılık ve İslamcılık eğilimi üzerinden kurgulanan Ortadoğu politikasından uzaklaşılmış ancak Ortadoğu yla farklı bir yakınlaşma sürecine girilmiştir. SSCB nin Afganistan işgali, Türkiye yi yeniden bölge dengelerini SSCB lehine gelişmemesi bakımından stratejik oyuncu haline getirmiştir. Ayrıca İran devriminin ve yönetimin anti-amerikancı siyasetinin bölgede domino etkisi yaratacağı endişesi, Türkiye ye laik siyasi bir rol de kazandırmıştır. ABD ile 1980 de Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması imzalanmış, 80 li yıllar boyunca ABD Türkiye ye ciddi oranda askeri yardımda bulunmuş ve karşılığında Türkiye den SSCB ve İran karşısında blok oluşturması beklenmiştir. Bu açıdan bakıldığında Türkiye nin Ortadoğu ve bunun içindeki Irak politikasının yine Batı yaklaşımlarına göre şekillendiği söylenebilmektedir. 14 Ömer Kürkçüoğlu, Türkiye nin Arap Ortadoğu suna Karşı Politikası, AÜ. SBF Yayınları, Ankara, 1972, s Michel Gunter, The Kurds of Iraq: Tragedy and Hope, St. Martin s Press, New York, 1993, ss Ayrıca Bkz. Phillip Robins, Turkey and the Middle East, Pinter Pub. for RIIA, London, Türkiye Irak ilişkilerindeki laik devlet sisteminin önemli bir değişken olmasıyla ilgili olarak bkz. Phillip Robins, op. cit., ss

19 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 19 Türkiye nin Ortadoğu politikasının bir diğer dinamiği ise, Türkiye ye hemen hemen tamamen kapanan Avrupa piyasası nedeniyle ihracatı artıracak yeni arayışlardır ve bu çerçevede öncelik Ortadoğu ya verilmiştir [17]. Bu arada, SSCB nin doğrudan etki alanında olmayan ya da zaten zayıflayan etkisi nedeniyle kendi arayışına giren Ortadoğu ülkeleriyle ilişkiler geliştirilmesini savunan iktidar işbaşına gelmiştir. Dönemin lideri Turgut Özal a göre İslam ülkeleriyle bir dizi dini ve kültürel bağlar bulunduğundan yakınlaşma sağlanması kolay ve hatta gereklidir [18]. Günümüzdeki AK Parti iktidarının Ortadoğu açılımlarına kaynak oluşturduğu ileri sürülen bu anlayış, zamanında Osmanlıyı canlandırma olarak tanımlayanlarca eleştirilmiş [19] olsa da, Özal dönemi Türk dış politikasının esas yönelimi liberal batı dünyası olmuştur. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu nun Ortadoğu da kurulacak işbirliklerine model olacağını ileri süren Özal ın [20] bu yaklaşımını bugün Obama liderliğindeki ABD yaklaşımlarında da görmek mümkündür. 80 li yıllardaki Türkiye nin Ortadoğu politikasının belirleyen temel dinamikler, Irak-İran savaşı, su ve terör sorunu ile ekonomik ilişkiler olmuştur [21]. Bu çerçevede su sorunu daha çok terörizmle ilişkili biçimde Türkiye-Suriye ilişkilerinin esasını oluşturmuştur. Yine bu yıllarda Türkiye nin Ortadoğu ya ihracatı % 40 artmış ve bu ihracatın % 70 i İran, Irak, Suudi Arabistan, Libya ve Kuveyt e yapılmıştır [22]. Irak ta ise yeniden Türkiye ile paralellik kurulabilecek farklı çizgilerde ama benzer siyaset üreten bir iktidar kurulmuştur. İran devrimi ve Türkiye deki darbe ile rastlantı olamayacak kadar aynı tarihlerde, 1979 da darbe yaparak iktidara gelen Baas lideri Saddam, İslami referanslardan uzak bir yönetim kurduğu gibi İran a savaş da açarak Batı ittifakının Ortadoğu daki İslam- 17 Bkz. İlter Türkmen, Dış Politika ve Ekonomi, İKV Yayınları, İstanbul, Hasan Cemal, Özal Hikayesi, Bilgi Yayınları, Ankara, 1989; Ufuk Güldemir, Texas- Malatya, Tekin Yayınları, İstanbul, 1992, ss Hasan Cemal, op. cit., ss Turgut Özal, An Inevitable war, Foreign Broadcast Information Service (FBIS)-WWU, , ss. 36,37 21 Türkiye ile Irak arasındaki su konusuna ilişkin 29 Mart 1946 tarihli Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması na Ek Dicle, Fırat ve Kollarının Düzene Konması Protokü ile 7 Şubat 1976 tarihli Ekonomik ve Teknik İşbirliği Antlaşması bulunmaktadır. Protokol hükümleri açık değildir, örneğin Protokol e göre Türkiye baraj yaptığında bunu Irak a sadece haber vermekle yükümlü gözükmektedir. Aziz Koluman (Ed), Dünyada Su Sorunları ve Stratejileri, ASAM, 2. Baskı, 2003, s de 542,3 milyon Dolar olan ihracat, 1981 de 1 359,5 milyar dolara, 1985 de de 2 974,5 milyar dolara çıkmıştır. Yusuf Ziya İrbeç, Türkiye nin Dış İlişkilerinde İslam Ülkeleri, TOBB Yayınları, Ankara, 1990, ss

20 20 Beril Dedeoğlu laşma yayılmasına bir tür panzehir üretmiştir [23]. Savaş sırasında Batılı müttefikler Türkiye nin İran karşısında sert tutum almasını istemişler, ancak Türkiye doğrudan böyle bir pozisyon almamıştır. Bununla birlikte her ne kadar tarafsız kalındığı ileri sürülse de Irak a dolaylı destek verdiği ileri sürülebilir. Türkiye nin aktif tarafsızlık denebilecek Irak dolaylı desteğin temel değişkenlerinden birisi petrol olmuştur. Türkiye toplam petrol ithalatının % 60 ını Irak tan ve piyasa fiyatlarından altında bir fiyattan almış; 1987 de yıllık 35,9 milyon tonluk kapasitesi bulunan Irak-Türkiye ikinci petrol hattı devreye girmiş ve Irak ın 70 milyon m3 lük ihracatı Türkiye üzerinden yapılmaya başlamıştır. 80 lerin ortasına gelindiğinde Irak, Türkiye nin toplam ithalatında 1., ihracatında da 2. sıraya yükselmiştir [24]. Bu gelişmelerde Irak ın Suriye ile yaşadığı sorunların da etkisi bulunmaktadır de Suriye ve Irak Baas rejimleri arasında ideolojik ayrılıklar ortaya çıkmış, Suriye giderek İran a yaklaşmış ve Suriye-Irak petrol hatlarını da işlevsiz hale getirilmiştir. Irak-Suriye anlaşmazlığı, Türkiye-Irak yakınlaşmasını kolaylaştırırken ve hatta ilki 1978 de yapılan gizli anlaşmanın 1984 de yenilenmesiyle birbirlerinin topraklarında sıcak takip yapar hale gelirlerken Türkiye-Suriye ilişkilerinin giderek çatışmacı bir tırmanışa geçmesine yol açmıştır de ise ikili ilişkilerde iç değişken olan Kürt sorunu, PKK terör örgütü ile anılmaya başlamıştır. PKK 2. Kongresini yapmış ve Kuzey Irak ta yerleşme kararı almıştır. PKK terör örgütünün Kuzey Irak ta yerleşebilme izni ise, bölgedeki Kürt lider Barzani den alınmıştır. Bu tarihten sonra Barzani ve PKK işbirliği yaparak Irak-İran-Türkiye üçgeninde Lolan kampında örgütlenmeye başlamıştır [25]. Suriye yönetiminin SSCB yanlısı ve İran müttefiki olmasının yanı sıra Türkiye bu ülkenin PKK terör örgütü yoluyla kendisine yönelik zayıflatma faaliyetleri yürütmesini yeterince düşmanca bulmuştur. Gelişmeler, Irak ın İran ile Suriye arasına sıkışmışlığını artırırken, Batı dan aldığı desteğin kısmen Türkiye yi kapsamasını ise bir çıkış olarak değerlendirmiştir. Üstelik savaş sırasında İran sınırına yakın petrol rafineleri bombalanan Irak ın savaş öncesi 3,2 milyon varil olan petrol ihracatı bin varile düşmüş, tek seçenek olarak da Kerkük-Yumurtalık hattı kalmıştır. 23 ABD nin Irak-İran savaşında Irak ı desteklemesiyle ilgili olarak bkz. Nasuh Uslu, Türk - Amerikan İlişkileri, 21.Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2000, ss Tanzer Güven, Türkiye nin Ortadoğu ülkeleriyle Ekonomik ve Ticari İlişkilerinin son 10 yılı, Türkiye Ekonomisi ve Dış Ticaretindeki Son Gelişmeler, HDTM Ek, Araştırmalar ve Değerlendirmeler Genel Müdürlüğü, Ankara, 1990, s Yüksel Kaştan, II.Dünya Savaşı Sonrası Türkiye-Irak Siyasi İlişkileri,

21 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler a gelindiğinde Irak petrol ihracatının tamamını Türkiye ve Suudi Arabistan gibi iki ABD müttefiki ülke üzerinden yapar hale gelmiştir. Bununla birlikte 80 li yılların boyunca Irak ile Türkiye yi aynı çizgide buluşturan Kürt sorunu, taraflar açısından benzer sonuçlar vermemiştir. Irak-İran Savaşı nın bitmesi ile birlikte savaşta İran ı destekleyen Kürt aşiretlerini ve KDP ile KYB yi hedef alan Saddam, Irak Kuzeyine operasyon yapmış ve Halepçe katliamı sonrasında bölgeden kaçanlar da Türkiye ve Suriye ye sığınmışlardır. Bu harekat sırasında Saddam ın KDP ve KYB yi bölmek için PKK ile anlaşmış olması [26], Türkiye-Irak ilişkilerinde kırılma yaratmıştır de Irak la özel anlaşma yaparak bölgeye müdahale eden Türkiye, arasındaki sınır ötesi operasyonlarını Irak la imzalanan Güvenlik Protokolü ne dayandırmış, ancak 1988 de kaçan Kürtlerin izlenmesine Türkiye engel olunca, Saddam bu Protokol ü feshetmiştir [27]. Irak ile PKK konusundaki ortak tutumdan kaynaklanan işbirliğinin bozulmasının hemen ardından iki ülke arasında su sorunu da yaşanmaya başlamıştır. Su sorunu, kabaca Irak ın % 55 i Türkiye de doğan Dicle ve % 90 ı yine Türkiye de doğan Fırat ın uluslar arası su, Türkiye nin ise sınır aşan su kabul etmesinden kaynaklanan paylaşım sorunudur [28]. Söz konusu yıllarda Türkiye, GAP ile ifade bulan kalkınma stratejisinin devamı olarak baraj doldurma gerekçesiyle Dicle ve Fırat sularını tutmaya başlamış ve bu ABD, İngiltere ve İsrail in Irak ı tecrit etme politikasının devreye sokulduğu yıllara denk gelmiştir. 80 lerin sonlarında GAP projesinin bir diğer ayağını ise, Irak Kürtleri ile Türkiye Kürtleri arasına bariyer kurma oluşturmuştur. Dolayısıyla, 1980 li yılların ortalarından itibaren Petrol ticareti ve Kürt sorunları ile rejim biçimleri bakımından kurulmuş olan Irak-Türkiye ortaklığı bozulmaya başlamış ve Türkiye ABD nin önderliğindeki Irak ı yalnızlaştırma politikasının neredeyse başat oyuncusu haline gelmiştir. II Soğuk Savaş sonrası Küreselleşme dönemi olarak da adlandırılan ve hem olumlu hem olumsuz gelişmeleri ifade eden Soğuk Savaş sonrası uluslar arası sistem, temel bazı değişkenlerle açıklanmaktadır [29]. Buna göre, emeğin dışındaki üretim fak- 26 Oral Sander, Türkiye nin Dış Politikası, 2.Baskı. Ankara.1998, ss ; Mehmet Gönlübol, op.cit, ss ). 27 Baskın Oran, 28 Bkz. Joseph W. Dellapenna, The Two Rivers and The Lands of Transboundary Waters, Journal of Public Law, Vol.10, No.2, 1996, ss Bkz. Cameron Fraser, US foreign policy after the Cold War: global hegemon or reluctant sheriff?, 2. illustrated, Routledge, London, 2005; Philip Lepor Keith (Ed), After the Cold War:

22 22 Beril Dedeoğlu törlerinin olabildiğince geniş coğrafyalarda serbesti kazandığı, artan teknolojiyle zaman ve mekan ölçümlerinin değiştiği, sistem oyuncularının devlet dışı oyuncularla genişlediği bir sistem tarif edilmektedir. Dış politika araçlarının çeşitlendiği, toplumsal yapı ve kimliklerin dış politika değişkeni haline geldiği ve klasik devlet egemenlik anlayışlarının sürdürülemez olduğu bir sistem söz konusudur. Yerel olanın küresel, küresel olanın yerel hale dönüştüğü bu sistemde, tüm sorun ve konuların birbirine eklemlendiği, faaliyetlerin ve olayların sınır aşan özellikler taşıdığı ve çok sayıdaki farklı oyuncu tipleri arasında karmaşık karşılıklı bağımlılıklar oluştuğu söylenebilmektedir. Küreselleşme, çevre sorunları, terörizm, iç savaş senkronları, silahlanma, zengin-fakir ayırımının artması gibi olumsuz etkileriyle birlikte, kalkınmakta olan ülke sayısının artması, okur-yazarlığın çoğalması ve insan hakları ile demokrasiye ait değerlerin yaygınlaşması gibi bir dizi de olumlu etki yaratmıştır. İki bloklu sistemin çöküşüyle açığa çıkan bu türden yeni durumlar, ülkelerin ikili ve çok taraflı ilişkilerinde de değişimler yaşanmasını neredeyse zorunlu hale getirmiştir. SSCB nin olmadığı sistemde ABD nin sistem belirleyicisi yada hegemonu olup olmadığı sorusunu sormayı gerekli kılacak olaylar yaşanmış, Avrupa entegrasyonunun birlik aşamasına geçişi iki Batı ortaya çıkarırken NATO nun gerekli olup olmadığı sorgulanır hale gelmiş [30], etnik milliyetçilik, radikal dini akımlar artmış ve Karadeniz ile Akdeniz, Ortadoğu ile de Orta Asya stratejik dengelerde birlikte değerlendirilir hale gelmiştir İki bloklu sistemin çöküşü, dış politikasını ikili denge üzerinde inşa eden tüm devletlerde olduğu gibi Türkiye de de değişimlere neden olmuştur. Öncelikle, daha önceki dönemlerde kabaca Batı yı tek bir bütün olarak görme eğiliminin yanıltıcı olduğu anlaşılmış, ardından Ortadoğu daki devletlerin de SSCB yanlısı olan olmayan üzerinden iki ayrı kategoride ayrılamayacak kadar karmaşık düzenekleri olduğu fark edilmiştir. Bu değerlendirmede Irak ın Kuveyt i işgal etmesinin katkısı bulunduğu da söylenebilir. Irak ın Kuveyt i işgal etmesi, o güne kadar hemen her rejim döneminde ve koşulda Irak ile sürdürülen ilişkilerin, 80 lerin sonlarında bozulmasına ve sonunda kesintiye uğramasına yol açmıştır. Bu kırılma, Türkiye nin otonom bir essays on the emerging world order, University of Texas Press, 1997; Roberts Brad (Ed), Order and Disorder After the Cold War; MIT Press, Cambridge, John William Holmes, The United States and Europe after the Cold War: a new alliance?, Univeristy of South Carolina Press, Columbia, 1997.

23 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 23 tercihi olmamıştır; Türkiye nin Ortadoğu ve Irak politikasının Batı ittifakından ayrıştığı düşünülmemelidir [31]. Taraflar arasında dönemin ilk krizi denebilecek gelişme, 80 lerin sonlarında ortaya çıkan su sorununun, Türkiye nin 13 Ocak 1990 da Atatürk Barajı nı doldurmak için Fırat ın sularını tutmasıyla tırmanışa geçmesidir. Bu süreç içerisinde Irak ile Suriye bir tür su itikafı kurarak Türkiye karşısında ortak pozisyon almışlardır [32]. Türkiye bu iki ülkenin PKK terörünü destekleyerek suların paylaşımı konusunda baskı yaratma stratejisi uyguladıklarını, meselenin siyasi değil teknik bir sorun olduğunu ileri sürmüştür [33]. 5-7 Mayıs 1990 da Bağdat ta yapılan toplantı da anlaşmazlıkların çözümüne katkı sağlamamıştır. Tam tersine, Saddam sorunu bir NATO üyesi ülke ile Arap halkları arasındaki anlaşmazlık olarak tanımlayarak [34] konuyu daha geniş bir sorunun içine yerleştirmiştir. Bu konuda Irak yönetimi, esas olarak Türkiye nin kendisini bertaraf etmeye hazırlanan ABD ile birlikte davrandığını ima etmiştir. Bu durumu doğrulayacak gelişmeler birbirini izlemiş, Türkiye-İsrail bir yanda yer alırken Irak-Suriye karşı tarafta yer alacak biçimde bölgesel yeni bir güç dengesi inşa olmuştur. Söz konusu güç dengesi, Irak ın giderek silahlanması ve artan askeri gücü karşısında oluşan batı ittifakının bir uzantısı olmuştur. Saddam ın ülke bütünlüğünü sağlayamayacağı ve bölünecek parçaların muhtemel akıbeti konusunda önlem alma girişimlerini başlatan ABD, hedefine Irak ın yüksek tahrip gücü bulunan silahları bulunduğu iddiasını koymuştur. Bu iddia, daha sonraki Irak işgalinin de temel gerekçesini oluşturmuştur nisanında İstanbul da Macaristan plakalı bir TIR durulup aranmış, içinden çıkan 49 tonluk borunun Irak a gitmekte olduğu ve Irak ın da bununla ölüm topu yapacağı ileri sürülmüştür. Söz konusu gelişmelere, Irak a giden silah malzemelerinin İngiliz, Türk ve İsrail istihbarat çalışmaları sonucunda engel olunduğu yolundaki gazete haberleri eklenmiş ve bu yolla Türkiye nin Irak izolasyonunda doğrudan taraf olduğu dünyaya açıklanmış, 2 Ağustos ta da Saddam güçleri Kuveyt e girmiştir. Bu tarihten 28 Şubat 1991 e kadar geçen zaman 31 Ramazan Gözun, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Turgut Özal ve Sonrası, Liberte Yayınları, 2000, ss Konuralp Pamukçu, Su Sorunu Çerçevesinde Türkiye, Suriye ve Irak İlişkileri, Faruk Sönmezoğlu (Ed.), Türk Dış Politikasının Analizi, 3. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, 2004, ss Fırat, kurak mevsimde saniyede m3, yağışlı mevsimde 7000 m3 debiye sahiptir. Baraj dolumu sırasında serbest bırakılması öngörülen debi m3 olarak hesaplanmıştır, ancak bu rakam sadece Irak ın talep ettiği miktara eşit olmuştur. 34 Cumhuriyet,

24 24 Beril Dedeoğlu Körfez Krizi olarak nitelenmiş ve Türkiye yine ABD eksenli dayanışma hattının içindeki yerini almıştır. 28 Şubat 1991 de Koalisyon güçlerinin Irak a müdahale etmesinin arifesinde, Türkiye temel bir çelişkiyle karşılaşmıştır. Bir yanda sıkı ilişkiler kurduğu, ekonomi ve Kürt etnisitesi konularında ortak tutum sergilediği Saddam yönetimi, öte yandan aynı yönetimin kabul edilemez Kuveyt işgali Türkiye yi arada bırakmıştır. Kısa bir kararsızlıktan sonra Türkiye koalisyon güçlerine katılmış, İsrail ile ilişkiler en üst düzeye çıkmış ve Irak karşısında ilk kez taraf olmuştur. Irak a uygulanan ambargoya katılmış, petrol boru hatlarını kapatmış, yatırımlarını geri çekmiş ve özellikle 1973 sonrasında gelişen ilişkileri bir anlamda sonlandırmıştır. Türkiye nin anti-irak cephesinde yer alması, İran tarafından da eleştirilmiştir. Irak sınırına asker yığan Türkiye, Irak tan gelecek bir saldırı ihtimalinden çok durumdan yararlanarak sınırı aşıp Türkiye ye gelebilecek militanları durdurmayı amaçlamıştır. Öte yandan, krizin Irak ve Kuveyt le sınırlı kalmayacağı, İran ve Suriye nin de durumdan istifade Irak topraklarına girebileceği endişesi duyulmuştur. Komşu ülkeler ise, bu yönde bir gelişme olsun yada olmasın, Türkiye nin üçüncü bir cephe açacağını ve Musul ve Kerkük ü alacağını ileri sürmüşlerdir. Türkiye nin koalisyon güçlerine katılırken esas amacının Irak ı cezalandırmaktan çok, Kuzey Irak ın kendisine yönelik bir tehdit olmamasına yönelik beklentisi olmuştur. Saddam ın bölgedeki otoritesinin kalkmasının, Irak ın kuzeyinde Kürdistan yönetimine bağımsızlık ortamı yaratacağı hesaplanmış ve adı geçen bölgedeki askeri varlığın bu süreci denetleyebileceği düşünülmüştür. Ayrıca Türkiye deki siyasal iktidar, Turgut Özal, söz konusu koşulları bir yandan yeniden ABD ittifakı kurulması için bir fırsat ve komşu bölgelere açılabilmek için de bir şans olarak değerlendirmiştir [35]. Özal, savaşa dahil olmayı isterken TSK bu savaşın dışında kalmayı istemiş ve Türkiye de sivilordu anlaşmazlığı süreci yeni dönemde ilk kez bu denli açığa çıkmıştır. TSK, Özal ın dönemin ABD Başkanı George Bush ile anlaştığı ve Türk ordusunun esas olarak ABD tarafından kurulması öngörülen Kürt devleti için kullanıldığını savunmuştur. Özal ise, bu yönde bir gelişme olacaksa Türkiye nin buna karşı çıkma imkanı olmadığını, zaten gereği de olmadığını ve hatta bir Türk- Kürt federasyonu bile kurulabileceğini savunmuştur. Sonuçta, NATO Saceur e bağlı AMF-A (Allied Command Europe Mobile Force-Air) güçleri Türkiye topraklarına yerleşmiştir yılları arasında Irak ile daha önce yapılmış Güvenlik Protokolü feshedildiğinden Türkiye nin sınır ötesi operasyonlarının gerekçesi meşru 35 Ali Faik Demir, Türk Dış Politikasında Liderler, Bağlam Yayınları, İstanbul, 2007, ss

25 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 25 müdafaa olarak ilan edilmiş ve bu arada ABD de Çekiç Güç ü kullanarak Türkiye sınırında Kürtlere bir Güvenli Bölge kurulmasını sağlamıştır. Bu durum, ABD eliyle bir Kürt devleti kurulduğu şüphesini de artırmıştır [36]. Böylece Türkiye bir yandan PKK yı bertaraf etmek için askeri operasyon düzenleyen, öte yandan da esas karşı olduğu durum olan bir Kürt devleti kurulması sürecine yardım eden ülke durumuna düşmüştür. Bu durumdan kurtulma çabasına giren Türkiye, K. Irak taki Kürt gruplarla PKK nın birlikte davrandıkları esasından hareket ederek hepsini birden hedef alan operasyonlara yönelmiştir [37]. Özellikle 1995 sonrasında Kuzey Irak a yönelik faaliyetlerini artırmış, bazı operasyonlar da büyük boyutlara ulaşmıştır. Örneğin Mart 1995 deki Çelik Harekatı ile asker ve korucuyla sınırdan 60 km içeri girilmiş, Eylül 1996 dakinde bir Güvenlik Kuşağı kurulacağı açıklanmıştır. Bütün bunlara ise, ciddi uluslararası tepkiler gelmiştir. Türkiye nin bu dönemdeki Irak politikası, Barzani ile Talabani nin rekabetinden yararlanmayı amaçlayan ancak başaramayan, bu arada da uzun yıllardır unutulan Türkmenlerin sürece katılmasını teşvik ederek onların da hedef haline gelmelerine yol açan bir sonuç doğurmuştur. Körfez Savaşı nın Türkiye ye yaklaşık 50 milyar dolar maliyeti olmuş, Irak Kürtlerinin Türkiye güvensizliği artmış ve asker-sivil ilişkisinde yeni bir güvensizlik dönemine girilmiştir. Üstelik ABD ile uyumlu ve yakın bir siyaset uygulama çerçevesindeki politikalar, insan hakları konusunda ağır eleştirilerde bulunan AB ülkeleriyle ilişkilere zarar vermiştir [38]. Bir anlamda Körfez Savaşı, Türkiye nin önüne iki Batı, ABD ile AB arasında bir tercih yapma durumu yaratmış ve Türkiye nin ABD yi seçmesine yol açmıştır. Bununla birlikte, ABD ile yapılmış olan işbirliğinin siyasal ve finansal maliyeti, Türkiye nin AB ile ilişkilerini yeniden geliştirme ihtiyacını da doğurmuştur. Bu çerçevede Gümrük Birliği nin son aşaması 1995 yılında yürürlüğe girmiş ve Türkiye aday ülke ilan edileceği zamanı beklemeye başlamıştır de adaylığı reddedilen Türkiye, iki yıl içinde hiçbir adaylık kriterinde ilerleme sağlamamasına rağmen 1999 da aday olarak ilan edilmiştir. Bu gelişme, Türkiye nin dış politikasında ve özellikle Ortadoğu politikasında yeni bir döneme işaret edecek nitelikler yaratmış ve ABD deki Demokrat Clinton döneminin AB-ABD 36 Mahmut Bali Aykan, Turkey s Policy in Northern Iraq, , Middle Eastern Studies, Vol. 32., No.4, October 1996, s Kemal Kirişçi, Provide Comfort or Trouble: Operation Provide Comfort and Its Impact on Turkish Foreign Policy, Turkish Review of Middle East Studies, Annual , No.8, ss Hasan Köni, Körfez Savaşı sonrası Türkiye ve Ortadoğu, Avrasya Dosyası, Kuzey Irak Özel Sayısı, Cilt. 3, Sayı.1, İlkbahar, 1996, s. 135.

26 26 Beril Dedeoğlu ilişkilerinde yumuşama sağlayıcı politikalarının da bunda büyük etkisi olmuştur. Ayrıca, 90 lı yıllarını iç istikrarını oluşturmaya ayıran Rusya sistemde etki yaratan bir oyuncu olmamış, dolayısıyla Türkiye Ortadoğu ilişkilerini ana eksen olarak iki batı üzerinden geliştirmek zorunda kalmış ve alışık olmadığı bu durum karşısında çelişkili uygulamalarda bulunmuştur ler Söz konusu dönemin iki temel kırılma noktası bulunmaktadır. Bunlardan ilki, 11 Eylül terör saldırısı ile başlayan terör, terör terörizmi ve Afganistan müdahalesidir. ABD, kendisine yapılan saldırı sonrasındaki terörizmle mücadele politikasını kolektif savunma boyutuna taşıyınca batı ittifakı bir araya gelmiş ve durum Türkiye açısından olumlu bir gelişme olarak görülmüş, Balkanlardaki işbirliğinin devamı Afganistan a taşınmıştır. Afganistan bir yönden Ortadoğu dengelerini ifade ederken öte yandan Orta Asya açılımına işaret etmektedir. Dolayısıyla Afganistan müdahalesi, bir yönüyle Batı ittifakının Rusya arka bahçesine yaklaşması olarak değerlendirilmektedir. Söz konusu dönemde Federasyon içindeki radikal gruplarla mücadele eden ve İslamist terörü tehdit olarak gören Rusya nın ABD politikalarına ve Afganistan müdahalesine karşı çıkmadığı söylenebilir. Bununla birlikte, G.W Bush neo-con yönetiminin terörizmle mücadele politikası, kısa zamanda geniş coğrafyalara askeri kapasite kullanarak yayılma politikasına dönüşmüş, bu politika Ortadoğu ile birlikte Orta Asya ve eski Doğu Avrupa ülkelerini de kapsar hale gelmiştir. Genişletilmiş Ortadoğu projesi ile Türkiye nin ılımlı İslam ülkesi olduğu yada olması gerektiği yolundaki ABD yaklaşımları, Türkiye de hem iktidara yeni ve büyük çoğunlukla gelmiş muhafazakar AK partinin, hem de muhalefetin tepkisini çekmiştir. İktidar, AB süreci çerçevesinde reformlar yapmaya yönelmişken, ABD yönetiminin ülkeyi Ortadoğu da bir ABD jandarmasına dönüştüreceği endişesi yaşanmıştır. Söz konusu endişe, özellikle Irak ta kitle imha silahları üretildiği, İran da da nükleer silah yapımına yönelindiği iddiaları ile gerçek bir kaygıya dönüşmüştür. Kaygılar ise, ABD yönetiminden gelen taleplerle somutlaşmıştır. G.W. Bush yönetimi, 2003 Ocak ayı başında Irak a yapılacak müdahale için altı hava üssünün ve üç Akdeniz limanının kullanımı ile 80 bin askerin Irak a geçiş kolaylığı ve kişilik ABD özel kuvvetinin beş yıllığına Türkiye de konuşlanması taleplerinde bulunmuştur [39]. Türkiye de bu talepler bir süre kararsızlık yaratmış, bazı çevreler bu önerilerin kabul edilmesiyle olası bir ABD 39 Nicole Pope, Turkey is playing hard to get, Middle East International, No. 691, , s. 14.

27 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 27 işgaline Türkiye nin de katılmasını Kuzey Irak meselesini bu yolla çözmek için bir fırsat olarak görmüştür. Türkiye nin teklifi kabul etmesinden yana olan diğer bazı kesimler ise, ABD ile işbirliği yapılmaması halinde bu ülkenin kendisine üs olarak Kuzey Irak ı seçeceğini ve kendisiyle ittifak kuracak Kürtlere de bağımsızlık sözü verileceğini gerekçe göstermişlerdir. ABD ise, bu kısa zaman içinde sadece Akdeniz de değil Karadeniz de bazı limanların kullanımlarını talep edince, meselenin içine Rusya dengesinin gireceği açığa çıkmış ve Türkiye nin Rusya ile ABD arasında kalma riski belirmiştir. İleriki yıllarda, Gürcistan krizi sırasında, limanlar yoluyla değilse de Boğazlar yoluyla Karadeniz e asker çıkma talebinde bulunan ABD ile Türkiye nin ilişkileri yeniden gerilmiş ve Montreaux Boğazlar Sözleşmesi nin değiştirilmesini talep eden ABD ye karşı çıkan Türkiye, Rusya yı karşısına almama siyasetini sürdürmüştür. Karadeniz limanlarının Irak müdahalesi öncesinde kullanılmak istenmesi, ABD siyasetinin Irak ile ilgili olmadığı yolundaki kanaati güçlendirirken ABD ile Rusya arasında sıkışacak bir Türkiye yaratacağından kabul edilemez bulunmuştur. Üstelik Irak a müdahale gerekçeleri Afganistan a müdahale gerekçeleri ile aynı ise ABD nin PKK hedefli bir müdahale yapması beklenmiş, yok eğer başka gerekçeler varsa, bunların da bilinmesi istenmiştir. Söz konusu kısa zaman aralığında ABD Türkiye ye hemen hiç bilgi vermediği gibi, amacının Irak yönetimini devirecek bir müdahale olduğunu belirtmekle yetinmiştir. Bu arada belirtmek gerekir ki, bir dizi konuda da taraflar arası anlaşmazlık çıkmıştır. Türkiye, Irak a yapılacak müdahalenin kurulmuş olan ekonomik ilişkilerin bozulmasına yol açacağını ve 32 milyar dolar kayıp yaratacağını bildirerek bunların telafisinin garantisini istemiştir. ABD ise, sadece 6 milyar hibe ile IMF şartlarına bağlı 20 milyar dolar kredi önermiştir. Ayrıca Türkiye, ABD nin Türkiye üzerinden sevk edeceği asker sayısı kadar Türk askerinin de mülteci akınlarına engel olma ve PKK ile mücadele amaçlarıyla bölgeye gitmesini istemiştir; ABD ise Irak ın Kuzeyinden başlatılacak bir kara harekatında Türk askerlerinin yer alması halinde Kürtlerin Türkler tarafından ABD yardımıyla işgal edildiklerini düşünecekleri gerekçesiyle reddedilmiştir. Söz konusu gelişmeler sonrasında Mart başında toplanan meclis, ABD önerilerini reddetmiş ve Türkiye işgalci güçle birlikte davranmama kararı almıştır [40]. ABD yanında yer almayarak işgalci ülkeler arasında yer almayan Türkiye, ABD nin Kuzey Irak taki Kürt gruplarla daha yakın bir ittifak kurmalarının yolunu açmıştır. Irak ta state building faaliyeti sürdürme kararlılığındaki 40 Gareth Jenkins, Muslim Democrats in Turkey?, Survival, Vol.1., No.1., Spring, 2003, ss

28 28 Beril Dedeoğlu ABD, harekat üssü olarak Kürdistan bölgesini seçmiş, kendisi ile işbirliği yapmayan Türkiye yi de Kürt-Amerikan dayanışmasının dışına itmiştir. 4 Temmuz 2003 de Süleymaniye de Kürt liderlere suikast düzenledikleri gerekçesiyle 11 Türk askeri ABD askerlerince başlarına çuval geçirilerek tutuklanmış ve bu da Türk-Amerikan ilişkilerinde çuval krizi olarak isimlendirilmiştir. Söz konusu olaylar, Türkiye de ABD nin Ortadoğu daki amaçlarının esas olarak Irak ta bir Kürt devleti kurarak İran ile Irak ın geri kalanı arasında yeni bir İsrail oluşturmak olduğu yönündeki kamuoyu kanaatini güçlendirmiştir Şu bir gerçektir ki, Türkiye, her zaman Bağdat ta kimin olduğunu değil, Irak ın toprak bütünlüğünü sağlayacak bir iktidar olmasını esas alan bir politika izlemiştir [41]. Türkiye, 8 Mart 2004 tarihli Irak geçici Anayasası nın 53. v 54. maddelerine de karşı çıkmış, Kürt bölgesel yönetimine ayrıcalıklar tanındığını, federasyonun coğrafi değil etnik ilkeye göre tasarlandığını ve Türkmenlerin göz ardı edildiğini ileri sürmüştür. Daha çok Kerkük ün statüsü anlamına gelen bu itirazlar, Türkiye nin ABD ye Türkiye siz Irak düşünülemeyeceğini göstermesiyle ilgilidir. Türkiye, beklentilerinin dikkate alınmaması halinde K.Irak ta ABD nin pozisyonunu zor durumda bırakacak tek taraflı operasyonlar yapma tehdidinde bulunmuştur. ABD nin Irak ta istikrarı sağlama yada state-bulding faaliyetleri, çeşitli yerel grupların ve uluslar arası radikal kuruluşların direnişiyle karşılaşmış, ayrıca ABD ekonomisine olan maliyeti giderek baş edilemez boyutlara ulaşmıştır. ABD nin Irak taki varlığının bir diğer maliyeti de, İran ın bölgede giderek güçlenmesi ve nükleer çalışmalarla bölgedeki caydırıcılığını arttırması için meşru bir zemin yaratması olmuştur. Karadeniz-Hazar havzasına kadar uzanan bölgede içine Rusya yı da içine alan gerilim, ABD nin Türkiye ile ilişkilerini yumuşatma kararı almasına yol açmıştır. İkili ilişkilerin yumuşatılması süreci, PKK ile mücadelede istihbarat paylaşımıyla başlamış, ardından Türkiye nin Kuzey Irak ta belirli alanlarda hava operasyonu yapması kararı ile geliştirilmiştir. Bununla birlikte, PKK ile Kürt meselesinin siyasal çözüm yolları konusundaki anlaşmazlık devam etmiştir. ABD, Kürt meselesinin sadece Irak a ait bir mesele olmadığını, Türkiye nin de kendi Kürtleri için siyasal çözümler üretmesi gereğini vurgulamıştır. Bu süreç, Türkiye de Kürt sorunu tartışmaya açarken iktidarı zor durumda bırakan bir süreci hazırlamıştır. G.W. Bush iktidarının sonlarında ise, Türkiye ile Irak merkezi yönetimi arasında görüşmeler başlamış, taraflar Irak toprak bütünlüğü konusunda ortak çalışma zemini oluşturmuş ve ardından Kuzey Irak taki Kürt liderlerle de diyalog kurulması kararı alınmıştır. Bu çerçevedeki temel ABD endişesi, 41 Sönmezoğlu, op. cit, s. 538.

29 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 29 Irak ın kuzeyinin, çözümlenemez iç kargaşadan kendisini kurtarmak isteyerek bağımsızlık sürecine yönelmesi riski olmuştur. Böyle bir durum bir yandan Türkiye müdahalesine olanak hazırlarken öte yandan Şii bölgesinin giderek İran etki alanına girme ihtimalinin artıracak diye düşünülmüştür. Sonuç Türkiye nin Irak politikası, tarihsel süreç içerisinde Türkiye nin genel Ortadoğu siyasetinden bağımsız ele alınamamaktadır. Türkiye nin Ortadoğu siyaseti ise, küresel güç dengelerinden bağımsız olmadığı gibi, belirgin biçimde Batı yönelimli ilişkileri çerçevesinde şekillenmiştir. Soğuk Savaş ın hemen her döneminde Batı yı bir bütün olarak gören ve daha çok NATO çerçevesinde değerlendiren Türkiye, Ortadoğu politikasını, ya ABD ile olan ittifak ilişkisinin bir uzantısı, yada bu ittifak ilişkisindeki ağırlıklı yerini kaybetmeme girişimleri olarak değerlendirmiştir. Bu çerçevede Irak ile ilişkileri, her yönetim ve hatta rejim değişikliğinde bile istikrarlı bir çizgi izlemiştir. Türkiye, Irak ı SSCB ye daha yakın Suriye yönetimine karşı batı ile ilişki kuran, ülkedeki sol ve Kürt akımları durdurma konusunda daha zayıf olan İran a oranla daha otoriter ve Arap milliyetçiliğini anti-emperyalist bir tutuma dönüştürmeyen bir tampon yapı olarak değerlendirmiştir. Bu çerçevede enerji güvenliği ve ikili ekonomik ilişkiler de önemli bir değişken olmuştur. Soğuk Savaş sonrası kurulan güç dengesinin çökmesiyle Türkiye, SSCB gibi bir düşmanını kaybetmekle kalmamış, aynı zamanda iki Batı ile karşı karşıya kalmıştır. Bir yandan sistemdeki güç baskısının kalkması ülkelerin daha bağımsız davranabileceklerini öngördükleri bir ortam yaratmış, ancak aynı ortam yerel kimlikleri, etnik ve dini olguları harekete geçirerek daha karmaşık ilişki biçimlerini ortaya çıkarmıştır. Bu durum, dış politikasını devlet merkezli ve dış değişkenlere göre kurmuş Türkiye nin önüne dini ve etnik motivasyonlu dış politika seçenekleri getirmiş, ancak bu seçenekler de iç siyasette istikrarsızlıkların tabanını oluşturmuştur. Körfez savaşı ile birlikte Batı ittifakı içindeki yerini konsolide eden Türkiye, ilk kez bu ilişkisini Irak karşıtlığı biçiminde uygulamıştır. Bununla birlikte, gerek ABD ve AB gerekse Iraklılarla olan ilişkisi, Körfez savaşıyla birlikte doğrudan Kürt sorunu ve PKK üzerinden belirlenir olmuştur. Bu çerçevede PKK ya destek verdiği ileri sürülen AB ülkeleri ile bölge güçleri ve hatta ABD ile ciddi çelişkiler yaşanmış, ilişkilerin iyileşmesinde de yine PKK değişkeni devreye girmiştir. Dolayısıyla terör örgütü, aslında Türkiye nin Irak yada

30 30 Beril Dedeoğlu Ortadoğu politikasının değil, AB ve ABD ile ilişkilerinin determinantı olmuştur. ABD deki yeni dönemin simgesi olarak iktidara gelen Obama ekibi ise, ABD nin eski Ortadoğu politikasının dayandırıldığı etnik ve dinsel parametreler ile şiddete dayalı araçların devreden çıkarılması yolunda bir irade ortaya koymuştur. Bu çerçevede ABD, Ortadoğu da yeniden siyasal iktidarları esas alan ve bu iktidarların çeşitli düzeylerde de olsa formel işbirlikleri oluşturmasını öneren bir yaklaşım sunmuştur. Türkiye, ABD nin yeni politikasını jeopolitik özelliklerinin kullanılması değil, paylaşılması olarak algılamıştır. Bu çerçevede Ortadoğu ya Kürt, İslam yada Irak özelinden yaklaşmak yerine, yeniden genel haritalar üzerinden bakma ihtiyacı doğmuştur. Öngörülen tablo içinde Türkiye nin talepleri ile ABD ninkiler başlangıç aşamasında örtüşmüş ve 2. Dünya Savaşı sonrası Avrupa da olduğu gibi barış adacıkları oluşturma denemelerine hız verilmiştir. Dolayısıyla Türkiye nin İsrail-Suriye sorunlarındaki yapıcı varlığı, bu ikili zemine Lübnan ın dahil edilmesi girişimleri, Hamas ın Filistin-İsrail sorunlarında muhatap alınması konusundaki ısrarı, Kuzey Irak siyasi liderleriyle ilişki kurması ve hatta Ermenistan açılımı bu çerçevede değerlendirilebilir. Bununla birlikte, Ortadoğu ve Irak a ilişkin söz konusu politikanın üç temel değişkeni aynen varlığını korumaktadır. Bunlardan birincisi, ABD nin yada İsrail in İran karşısında alacağı tutumdur. İran ile İsrail arasında çatışmaya varan bir gerginlik olduğunda ve ABD Türkiye nin İran karşıtı bir pozisyon almasını talep ettiğinde, Türkiye nin radikal kararlar alması zor olacaktır. İkinci değişken, Türkiye nin yeni ABD yönetiminin desteğiyle kuracağı barışçı ilişkileri AB ilişkilerine eklemleme kapasitesidir. Bu, doğal olarak tek taraflı bir sürece işaret etmemektedir, taraflar bu durumu AB-Türkiye ilişkilerinde yapıcı bir unsur olarak görmediklerinde Türkiye nin bölge istikrarına katkı sağlayıcı çabalarının stratejik anlam kaybı ortaya çıkabilecektir. Üçüncü değişken ise, Kürt sorunu olarak ifade bulan değişkendir. Bu çerçevede Irak taki olası gelişmeler ile bunların Türkiye deki iz düşümleri, farklı politikaları uygulanabilir kılmaktadır. Irak ta bağımsızlık olur ve bu Türkiye ile uzlaşı içinde olur ise, sorun Türkiye nin kendi Kürt politikasında demokratik yolların artırılması biçiminde kendisini gösterir. Bunu başaran Türkiye nin AB ve ABD ile ilişkilerinde de gelişmeler kaydedilebilir. Öte yandan, Irak taki bağımsızlık Türkiye ye rağmen yaşama geçerse, bu Türkiye nin hem küresel ilişkilerini, hem de AB ve ABD ilişkilerini bozacak çatışmacı süreçlere karşılık gelir. Irak ta bağımsızlık süreçlerini harekete geçirecek ortam olmaz ise, Türkiye nin Kuzey Irak politikasının Bağdat merkezi

31 Türkiye - Irak ilişkileri: Doğu - Batı ekseni ve değişkenler 31 yönetimi üzerinden gelişeceği ve Irak ın Suriye ve hatta İsrail ile daha yakın işbirliği kurmasını teşvik edecek öncelikler kazanacağı öngörülebilir. Kaynakça Kitaplar Bağcı, Hüseyin, Türk Dış Politikasında 1950 li Yıllar, METU Yayınları, 2. Baskı, Ankara, Cemal, Hasan, Özal Hikayesi, Bilgi Yayınları, Ankara, Demir, Ali Faik, Türk Dış Politikasında Liderler, Bağlam Yayınları, İstanbul, Gaddis, John Lewis, The Cold War: A New History, Penguin Press, New York, Gönlübol, Mehmet, Olaylarla Türk Dış Politikası, , AÜ. SBF Yayınları, Ankara, Gözun, Ramazan, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Turgut Özal ve Sonrası, Liberte Yayınları, Gunter, Michel, The Kurds of Iraq: Tragedy and Hope, St. Martin s Press, New York, Güldemir, Ufuk, Texas-Malatya, Tekin Yayınları, İstanbul, Holmes, John William, The United States and Europe after the Cold War: a new Alliance?, University of South Carolina Press, Columbia, İrbeç, Yusuf Ziya, Türkiye nin Dış İlişkilerinde İslam Ülkeleri, TOBB Yayınları, Ankara, Koluman, Aziz, (Ed), Dünyada Su Sorunları ve Stratejileri, ASAM, 2. Baskı, Kürkçüoğlu Ömer, Türkiye nin Arap Ortadoğu suna Karşı Politikası, AÜ. SBF Yayınları, Ankara, McGhee, George, The US-Turkish-NATO-Middle East Connection, MacMillan, London, Phillip Robins, Turkey and the Middle East, Pinter Pub. for RIIA, London, Sadili, Vedat, Türkiye de Kürtçülük Harekatı ve İsyanları, Cilt.1, Kon Yayınları, Ankara, Sander, Oral, Türkiye nin Dış Politikası,2.Baskı. Ankara Sander, Oral, Türk-Amerikan İlişkileri, , AÜ SBF yayınları, Soysal, İsmail, Türkiye nin Siyasal Andlaşmaları, 1.Cilt ( ), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Sönmezoğlu, Faruk, 2. Dünya Savaşı ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul, Türkmen, İlter, Dış Politika ve Ekonomi, İKV Yayınları, İstanbul, Uslu, Nasuh, Türk-Amerikan İlişkileri, 21.Yüzyıl Yayınları, Ankara, Makaleler Aykan,Mahmut Bali, Turkey s Policy in Northern Iraq, , Middle Eastern Studies, Vol. 32., No.4, October Dellapenna, Joseph W. The Two Rivers and The Lands of Transboundary Waters, Journal of Public Law, Vol.10, No.2, 1996.

32 32 Beril Dedeoğlu Güven, Tanzer, Türkiye nin Ortadoğu ülkeleriyle Ekonomik ve Ticari İlişkilerinin son 10 yılı, Türkiye Ekonomisi ve Dış Ticaretindeki Son Gelişmeler, HDTM Ek, Araştırmalar ve Değerlendirmeler Genel Müdürlüğü, Ankara, Jenkins, Gareth, Muslim Democrats in Turkey?, Survival, Vol.1., No.1., Spring, Kaştan, Yüksel, II.Dünya Savaşı Sonrası Türkiye-Irak Siyasi İlişkileri, Kirişçi, Kemal, Provide Comfort or Trouble: Operation Provide Comfort and Its Impact on Turkish Foreign Policy, Turkish Review of Middle East Studies, Annual , No.8. Köni, Hasan, Körfez Savaşı sonrası Türkiye ve Ortadoğu, Avrasya Dosyası, Kuzey Irak Özel Sayısı, Cilt. 3, Sayı.1, İlkbahar, Oran, Baskın, Özal,Turgut, An Inevitable war, Foreign Broadcast Information Service (FBIS)-WWU, Pamukçu, Konuralp, Su Sorunu Çerçevesinde Türkiye, Suriye ve Irak İlişkileri, Faruk. Sönmezoğlu (Ed.), Türk Dış Politikasının Analizi, 3. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, Spain, James W., Middle East Defence: A New Approach, The Middle East Journal, Vol.8, No.3, Summer Diğer Cumhuriyet, Pope Nicole, Turkey is playing hard to get, Middle East International, No. 691,

33 33-40 GEOGRAPHICAL DISTRIBUTION OF METHANE HYDRATES AND INTERNATIONAL GEOPOLITICS OF ENERGY: RESOURCES IN THE EASTERN MEDITERRANEAN Ioannis Th. Mazis Professor of Economic Geography and Geopolitics University of Athens George Sgouros Researcher, University of Athens Abstract: Methane Hydrates are a new energy resource in the global energy market which has received extreme attention from a technological and geopolitical point of view. The reserve estimates exceed by far the overall estimates of all the other conventional energy reserves. With the existing technological know-how the exploitation of methane hydrates is expected to dominate the international energy market within the next years. Methane hydrates have been mapped within the Hellenic Submarine Space and especially in the region of Kastelorizo, with whatever consequences it may have of geo-strategic nature for the political decisions of Greece and its relations with the neighbouring countries and the delimitation of its EEZ. 1. Introduction Methane Hydrates (permafrost and marine) have received extreme attention from a technological and geopolitical point of view, on a global scale, because of the identification of vast volumes of methane within these natural deposits 2011 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

34 34 Ioannis Th. Mazis that constitutes an important part of the global balance of methane deposits and in the future a probable endless resource of natural gas. According to the chronological records of scientific publications regarding methane hydrates, few scientists knew or had began to study methane hydrates until the 80 s. Methane hydrates are not stable in sea-level conditions, a fact that forced scientists and engineers to research for innovative technologies for the recovery, sample preservation and measurement of methane hydrates properties in in-situ conditions. Most of their initial questions have risen as a fundamental solution for a problem concerning the preservation of oil and natural gas pipeline flow, because methane hydrates were blocking the flow. During the mid 90 s it became obvious that methane hydrates are nature's most significant mechanism for the storage of organic carbon. This remark gave rise to independent research projects conducted mostly by American and Russian scientists with the aid from the discoveries from the Deep Sea Drilling Program (DSDP) and the Ocean Drilling Program (ODP). Until 2007, the most conservative estimates of carbon stored in methane hydrate deposits were about 2,500 Gigatons. More optimistic studies estimate that the carbon deposits exceed 1,0000 Gigatons. This figure is perhaps higher, by a factor 2, than all other fossil fuel resources on a global scale (coal, oil, natural gas, tar). Because of their dense structure methane hydrates produce 10-15% more energy compared to conventional lignite and coal for the same level of CO2 emissions in the atmosphere. From this point of view, methane hydrates will not provide a solution for the CO2 emissions which is a known greenhouse gas, but will certainly mitigate the problem, to the same degree as natural gas. It is important to understand that methane hydrates is a natural resource that has the same environmental impact as natural gas.

35 Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics 35 Fig. 1. Estimation of global gas hydrates reserves (Source: USGS) On an international level, Japan is pioneering efforts aiming at the exploitation of marine methane hydrates deposits for the decade , mostly in the region of the Nankai trench southwest of Kiushu island [1]. Canada is also the leader of an international research consortium, with strong German and Japanese contribution that is active in the field of methane hydrates production testing in the permafrost bounds of the McKenzie Delta in the Arctic region [2]. In the USA, the Department of Energy has already funded large scale, long-term activities for basic knowledge research in the Gulf of Mexico aiming to the full understanding of the formation and the quality of methane hydrates as an exploitable natural resource. Other national actors have also created international consortia, e.g. China (with the participation of Canada, US and Germany), S. Korea (with the participation of Canada and the USA) AND India (with the participation of Canada and the USA). Their aggressive activity translates into financing of more than several hundred million Euros. The exploitation of methane hydrates on a global scale is estimated to begin in years. 1 Ryo Matsumoto, Hitoshi Tomaru Hailong Lu (2004). Detection and Evaluation of Gas Hydrates in the Eastern Nankai Trough by Geochemical and Geophysical Methods, Resource Geology, 54, Geological Survey of Canada; Bulletin 585, August 2005.

36 36 Ioannis Th. Mazis Fig. 2. Global distribution of proven and possibly recoverable gas hydrates (Source: USGS) 2. The political determination of the USA regarding Methane Hydrate Research In 2000, the US Government was convinced about the importance of methane hydrates as a future energy resource giving a new R&D boost. With the beginning of the new millennium, hydrate research funding was implemented trough the Methane Hydrate Research and Development Act. The legal instruments of US Energy Policy are described in general in the following text, taken from the US Congress [3]: i. In order to promote energy independence and meet the increasing demand for energy, the United States will require a very diversified portfolio of substantially increased quantity of electricity, natural gas and transportation fuels. ii. According to the report submitted to Congress by the National Research Council (NRC) entitled Charting the Future of Methane Hydrate Research in the United States the total United States resources of gas hydrates have been estimated to be on the order of trillion cubic feet (TCF) [4]. 3 US Department of Energy: FY Methane Hydrate Program Report to Congress. 4 My emphasis. The quantity de\scribed is huge, based on existing data and the conventional energy sources of oil and natural gas.

37 Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics 37 iii. According to a report by the National Commission on Energy Policy entitled Ending the Energy Stalemate A Bipartisan Strategy to meet America s Energy Challenge, the United States may be endowed with over ¼ of the methane hydrate deposits in the world. iv. According to the Energy Information Administration, a shortfall in natural gas supply from conventional and unconventional sources is expected to occur in or about v. The National Academy of Sciences states that methane hydrate may have the potential to alleviate the projected shortfall in natural gas supply. As can be seen from the above-mentioned extract, the political determination and the relevant financial resources developed a specific dynamic for methane hydrate research. In 2008, the USGS and the Minerals Management Service (ΜΜS) developed new technological tools for the assessment of deposits. Based on new technology, the estimate of methane hydrate deposits in the Gulf of Mexico is TCF (mean estimate) [5]. The USGS also estimates that there are still 85 TCF of methane recoverable hydrates in the Alaska region [6]. The collaboration of private sector companies (Chevron) and the above-mentioned civil services lead to new discoveries in the Gulf of Mexico. Based on current estimates the new deposits may be the largest methane hydrate reserves in the world [7]. 3. International collaboration and scientific research 3.1. USA India On April 8, 2008, the US signed with India a memorandum of understanding and cooperation for R&D in New Delhi. The scope of this agreement is the understanding of the geological structure, distribution and production of methane hydrates as well as production testing procedures. India will benefit from the US know-how and the US will expand their database of new deposits. Both countries have began their common efforts in US S. Korea On April 18, 2008, the General Secretary of Energy, Mr. Samuel Bodman and the Korean Minister of Economic Affairs Lee-Youn-ho signed a Letter of Intent on the exchange of information regarding the exploration and exploitation of methane hydrates as well as the estimates of these deposits, test production in US Gas Hydrates Find Has Worldwide Implications, June 2009, by Phaedra Friend article.asp?a_id=77157.

38 38 Ioannis Th. Mazis proposed drilling sites and climate impact of the methane hydrates. South Korea regards methane hydrates as a future energy source that will cover its energy need for 30 years. The US hope to gain access to new technological tools US - Japan In June 2008 the General Secretary of Energy and the Japanese Minister of Economic Affairs, Trade and Industry Mr Akira Amari signed a Letter of Intent to collaborate in the field of methane hydrate research. Japan is extremely interested in this new energy resource because of the lack of other conventional energy reserves. This is the reason why Japan has already implemented a successful research project for the exploration of large methane hydrate deposits and successful production tests in the Canadian Arctic. Collaboration with Japan focuses on the acceleration of commercial exploitation based on the already existing scientific results. China followed the steps of other developed countries countries, initializing research projects regarding methane hydrates. As of September 2009, China announced the discovery of deposits in the permafrost region of Qinghai-Tibet plateau. This deposit is as important as the oil deposit in Daqing that was discovered 50 years ago [8]. The EU has already developed research projects regarding the mapping of possible methane hydrates locations. Until now, methane hydrates have been found in the Norwegian Sea, the Barents Sea and in the Eastern Mediterranean. Vast reserves have been found in the Black Sea. However, European countries have not so far developed individual projects aiming at the exploitation of this natural resource. 4. Methane Hydrates in the Eastern Mediterranean The Eastern Mediterranean is in a stage of geodynamic evolution due to the interactions between tectonic plates within its geographical boundaries. The Arabic and African plates are moving northwards, colliding with the Aegean-Anatolian plate moving in a SW direction. In this main convergence geological setting (extending from the southwest Peloponnese to Southern Turkey) the main morphological formation is the Mediterranean Ridge. It is a large arcshaped wedge formation, with a length of 1500 km and a width extending between km[9]. 8 Comment in: 9 See also: Leité and Mascle, 1982O. Leité and J. Mascle, Geological structures on the South Cretan continental margin and Hellenic Trench (Eastern Mediterranean), Mar. Geol. 49 (1982), pp

39 Geographical Distribution of Methane Hydrates and International Geopolitics 39 As in other cases of active continental margins, a large number of mud volcanoes is observed. Their distribution, morphology, acoustic backscatter intensity and subsurface sediment properties in the Mediterranean Ridge have been analysed and reported in numerous publications since These are the only known sedimentary structures associated with methane hydrates in the Eastern Mediterranean. The main question is the correlation of the flow mechanism of methane hydrates through mud volcanic formations and cold seeps. Until today, methane hydrate sites have been found south of Crete and in the Kastelorizo region [10]. However, the intensity observed in the geodynamics of the Eastern Mediterannean, is not the only factor influenced by the methane hydrates reserves and of other conventional power sources, that can be directly exploited. It is also the geopolitical redistribution of power that must be taken into consideration [11]. The existence of reserves in the area of Kastelorizo is another reason meriting bold political decisions and political determination, so as to delineate Greece's Exclusive Economic Zone [12]. 10 V. Lykousis, S. Alexandri, J. Woodside, G. de Lange, A. Dählmann, C. Perissoratis, K. Heeschen, Chr. Ioakim, D. Sakellariou, P. Nomikou, G. Rousakis, D. Casas, D. Ballas, G. Ercilla. Mud volcanoes and gas hydrates in the Anaximander mountains (Eastern Mediterranean Sea), Marine and Petroleum Geology, Volume 26, Issue 6, June 2009, pp See also: I. Th. Mazis- G. A. Sgouros, Geopolitics of Energy in the Kastelorizo - Cyprus Middle East Complex, Regional Science Inquiry, The Journal of the Hellenic Association of Regional Scientists, December 2010, Volume II, Number It is reminded that Greece and Turkey are both signatories to the Protocol of Bern (1976), which has not been denounced by Greece, although its validity has been terminated. The authors believe that the resolution of the subject matter is only feasible through the notion of the EEZ, as delineated in Articles of the UNCLOS, since the determination of the continental shelf through the physiography of the islands cannot be determined in a manner acceptable also by the Turkish side.

40 40 Ioannis Th. Mazis Map 1. Methane hydrates in the REGION South of Kastelorizo. (Source: Lykousis et al, 2009) Neglect, on the part of Athens, of this issue will cost dearly as far as matters of sovereignty are concerned, as it will reverse Greece's rights deriving in terms of its EEZ in the region and, therefore, also in borderline sea contact between Greece and Egypt. Lacking the EEZ, this contact will be substituted by Turkey, which has unilaterally drawn its baselines, already, albeit ambiguously, as far as legality is concerned.

41 41-49 ECONOMIC EXAMPLE-MODEL ON THE FORMS OF CAPITAL ACCUMULATION IN THE TURKISH ECONOMY George Konstantinidis Directorate of International Commercial Relations Athens Chamber of Commerce and Industry Instructor of Business, Marketing and Management New York College Abstract: In this article we shall present the Turkish economy, and more specifically the Turkish economic growth, in financial terms. Firstly, we shall briefly refer to the five forms of accumulated capital in the Turkish economy. By quoting an economic model, which is based on the theory of economic growth a theoretical fabrication originally expressed by Harrod and Domar (Harrod and Domar economic growth model) and later on by Denison and Solow (Denison and Solow economic growth model), the various constituent forces parameters which contribute to the accumulation of capital and eventually to the economic growth of Turkey ( resultant force) will become more comprehensible. In today s Turkish economic reality various forms of accumulated and constantly increasing capital coexist, which should firstly be analysed theoretically and concisely, so that they become absolutely comprehensible in terms of their significance, their interconnection and their expressions. Firstly we make a distinction between the Islamic or green [1] capital on the one hand and the kemalic capital or military bureaucratic capital on the other, as they were formed in the modern Turkish political and economic history. 1 Green is a symbolic colour in the Religiology of Islam, because it represents the beginning of the Holy War of Muslims against the infidels, which is called Jihad. For the semantics of the term green in the Islamic culture and theory also see Oran V. (2001), Kemalism, Islamism and Globalization: A Study on the Focus of Supreme Loyalty in Globalizing Turkey, Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 1, No. 3, 20-50, p Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

42 42 George Konstantinidis Capitalism in Turkey is split into two different forms, with distinct mentalities and textures: the Islamic and kemalic capitalism. A mainly political juxtaposition smoulders among them, due to the different political bases they stand on and which they draw their strength from, and the distinct political and economic aims that each one serves. Practically however, due to the more general economic and socio-political conditions as well as certain particular factors prevailing in Turkey today which co-shape the country s future course and prospect, the following five types of accumulated capital have been created in the Turkish economy of today: 1. The Kemalist or military bureaucratic capital which the Turkish mostly military companies and defensive industries come under, for example, the Turkish Army Solidarity Institution (Ordu Yardιmlaşma Kurumu, Ο.Υ.Α.Κ.), though which the Turkish armed forces perform their business activities. The Ο.Υ.Α.Κ. controls the production of military and martial material (of an enormous economic value), and even entire car industries, while it simultaneously also participates in the Istanbul Stock Exchange [2] as a shareholder. This particular form of capital is supported by Turkish Industrialist's and Businessmen's Association, which in Turkish but also internationally is called TÜSİAD (Türkiye Sanayici ve İş Adamlarι Derneği). The particular business Association finances and is financed by Turkish government military bureaucrats as for example diplomats of the Turkish Ministry of Foreign Affairs, judges, higher and senior officials, rectors of Academic Institutions, the majority of the hierarchically inferior state officials of Turkey, highranking military officials and Kemalist ideologists [3]. 2. The Islamic or green capital which includes Turkish enterprises, managed by Islamists or businessmen with Islamic ideologies and ideologists of the Islamic religion. Representatives of the large Turkish capital belong to the Islamic capital, as for example the Turkish heavy industries of various production fields, the oil exporting and refining companies such as TÜPRAŞ, the manufacturing sector, the Press groups, construction companies etc. The business representatives of this type of capital formed a dynamic, national, middle class which was created in 2 For a more complete analysis of the role of the military bureaucratic capital and the defensive military industries and groups in the economic life of Turkey see Incel A., Bairamoglou A., The Turkish Army. A political party, a social order, Vivliorama Editions - (Ινσέλ Α., Μπαϊράμογλου Α., O Τουρκικός Στρατός. Ένα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη, Εκδόσεις Βιβλιόραμα), Athens, 2007, p For more information see

43 Forms of Capital Accumulation in the Turkish Economy 43 Turkey after the 1930 s; it gradually acquired political power, it was politically expressed by the various Islamic political parties formations, particularly by the Justice and Development Party (Adalet ve Kalkιnma Partisi, AKP) and has important economic influence; As a consequence of the above, it seeks its total disengagement from the kemalists and has achieved it to a large extent nowadays. Recep Tayyip Erdoğan himself participates in the Boards of Directors of large Turkish companies and companies of Islamic interests, such as Ülker. However, other powerful politicians also have business activities in Turkey. The MÜSIAD Organisation (Müstakil Sanayici ve Işadamları Derneği) is the organised business arm of the Islamic capital of Turkey, which numbers more than 7000 companies as members [4]. 3. The capital that springs from and is shaped by the large Turkish conglomerates and holdings eg. Koç Holding, Sabancι Holding, Doğan Holding, Karamehmet Holding, Ören (Ihlas Holding), Zorlu Holding, Anadolu Holding, Çukurova Group, Sabaz Holding, Haz Holding etc. These groups maintain very close relations with every government in power, but also with the political parties which play a leading role in the political chessboard of Turkey in general. Certain groups represent exclusively Islamic political and financial interests, like the Karamehmet group, while its opposing force is the Koç group, which is driven by the kemalic ideology and principles, because in the group s initial creation stage Koç was offered the undivided support of Mustafa Kemal himself, thus acquiring important interconnections with the Turkish army and offering its enterprising contribution in the Turkish defence industries, obtaining enormous economic profits and privileges. 4. The capital that is created by the outlaw illegal activities of the Turkish grey economy such as drug trafficking (mainly opium), weapon trafficking, white slave trade (trafficking of women), prostitution etc. and constitutes a remarkable percentage of the Turkish G.N.P., whose percentage point contribution is of course not possible to be accurately calculated. 5. The foreign capital, which flows into the country: either as foreign financial aid eg. loans from the European Union (E.U.), the International Monetary Fund (I.M.F.) and the World Bank, as well as various subsidies grants for specific fields or sectors of the Turkish economy. 4 For more information see

44 44 George Konstantinidis or as Foreign Direct Investments (FDI) which take place in Turkey from foreign countries, which foresee economic surplus values and satisfactory to high returns on investments in various fields of the rapidly developing Turkish economy and particularly in the secondary and tertiary sector (heavy industry, manufacturing, services etc.). The main contribution of the present article lies in the economic model that will be used in order to describe the Turkish economic growth, but also in order to scientifically justify the theory of the communicating vessels. According to this theory which the writer develops, with the use of the economic model in question, the powerful economic, political and military interconnection between the U.S.A., Israel and Turkey is supported and scientifically proven; to a great extent, this interconnection moves the political and economic threads in the broader region of the Eastern Mediterranean, of the Balkans and Hypercaucasia, by influencing the various developments that take place in the regions previously mentioned. The final goal of this special relation between these three states is on the one hand to serve U.S.A. s and Israel s political and economic interests in the sensitive regions of the Balkans (particularly in the economies of the New Europe) and of the Middle East, and on the other hand to promote Turkey to a regional economic and political power, which shall play a leading role in the various and multifunctional political and economic developments. This special relation and the overall project and the individual objectives that are sought to be achieved with the rational application of the communicating vessels theory are supported significantly by Great Britain, which offers its assistance to the U.S.A. and Israel, because it perennially foresees economic and political interests in the regions of the Eastern Mediterranean and the Balkans. More specifically, first we shall explain the various endogenous and exogenous variables that shall be presented in the model. Therefore, TD: Turkish development (endogenous variable) IC: Islamic capital (endogenous variable) MBC: military bureaucratic capital (endogenous variable) FFA: foreign financial aid and Foreign Direct Investments (F.D.I.) in Turkey (exogenous variable) UF: unexpected or random factors (eg. Financial crises recessions, foreign exchange or oil crises, stock exchange rises or falls, international crises etc.) L: Turkish labour, labour force (endogenous variable) Τ: time or technological advancement (endogenous variable)

45 Forms of Capital Accumulation in the Turkish Economy 45 It is pointed out that the sum of (IC + MBC) constitutes the entire Turkish capital (TC), in which we do not include any exterior help, financing etc. Additionally, we should mention that the variable nature or land (NL) is not included in the present model only for reasons of simplifying it. Moreover, in most economic growth models the variable in question is omitted in the analysis carried out. General Model: TD = IC + MBC + L + T + FFA + UF Model specialized on the Turkish economy: where: TD = a + b + c + d + L + T TD = a(1 - C) + bc+ c 1 (1-A) + c 2 A + d + L + T (1) C: total Turkish capital (internal) A: foreign financial aid and Foreign Direct Investments (F.D.I.) in Turkey (external) c 1 : foreign financial aid (eg. European Investment Bank) and Foreign Direct Investments (F.D.I.) in Turkey from the European Union. c 2 : foreign financial aid (eg. World Bank, International Monetary Fund etc.) and Foreign Direct Investments (F.D.I.) in Turkey from the U.S.A. By differentiating the relation (1) as for the variable T, we have: (θ symbolizes the partial derivative) dtd/dt = θ{α(1-c)}/dt + θ(bc)/dt + θ{c 1 (1-A)}/dt + θ(c 2 A)/dt + θd/dt + θl/dt + θt/dt The model theoretical fabrication of Harrod and Domar considers growth [5] is a result only of capital accumulation, thus totally excluding any effect technology and technological progress could have on economic growth. On the other hand, the Denison and Solow model has been developed, which takes into consideration both the effect of labour and capital, and the contribution of technology and technological change on economic growth having growth accounting as its foundation. Driven by the Denison and Solow model on the economic growth of an economy, we can distinguish the contribution of various factors in Turkey s economic growth [6]. 5 For a more extensive analysis concern the long-lasting growth see Dornbusch R., S. Fischer, Macroeconomic (Μακροοικονομική), Critical, Scientific Library, Athens, 1993, pp For an introductory analysis concerning the Denison and Solow model cf. Dornbusch R.,

46 46 George Konstantinidis In particular, we assume the model Υ = F (C,L,T), where: C: the total Turkish capital L: the total Turkish labour force Τ: technological advancement By differentiating as for T we have: dy/dt = (θf/θc)(dc/dt) + (θf/θl)(dl/dt) +(θf/θt) (dt/dt) By dividing by Y, and by developing the two first terms on the right, we are given the following: (dy/dt)(1/y) = (1/Y){(θF/θC)(dC/dT)(1/C) + (θf/θl)(dl/dt)l(1/l) + (θf/θt)} (dy/dt)/y = (θf/θc)(c/υ)(dc/dt)/c + (θf/θl)(l/y)(dl/dt)/l + (θf/θt)/y, where: (dy/dt)/y is the growth rate of the total Turkish output (g) (dc/dt)/c is the growth rate of the Turkish capital (g c ) (dl/dt)/l the growth rate of the Turkish labour force (g L ) (θf/θc) stands for the marginal product of the Turkish capital (i) (θf/θl) stands for the marginal product of the Turkish labour (w) (θf/θc)(c/υ) stands for the share of the Turkish capital in the Turkish national output (w c ) (θf/θl)(l/y) stands for the share of the Turkish labour in the Turkish national output (w L ) (θf/θt)/y stands for the share of the increase in the Turkish output (G.N.P.) that is not explained by the increase of the Turkish factors of production (labour and capital). It constitutes that is, the more efficient Turkish production (q) Therefore, g = g c w c + g L w L + q + FF (2) where: FF is the total of external foreign capital (except the Turkish ones) that flow into the Turkish economy as foreign financial aid (World Bank, I.M.F. European Investment Bank etc.) S. Fischer, Macroeconomics (Μακροοικονομική), Critical, Scientific Library, Athens, 1993, pp For a completely scientific analysis of the particular model also see Romer D. Advanced Macroeconomics, McGraw - Hill, U.S.A., 1996, pp

47 Forms of Capital Accumulation in the Turkish Economy 47 The sum of the two mathematical products g C w C + g L w L constitutes the share of the increase in the Turkish product (G.N.P.) that is explained by the increase in the factors of production (labour and capital). This concerns the growth realised by the factors of production which Turkey self-dependently disposes without any exterior, material or financial aid. This share of Turkish growth marks a rapid increase during the last decades, a fact primarily due to the rise of industrial production and the improvement of working terms - conditions in the secondary and tertiary sector of the Turkish economy. Relation (2) can also be written more analytically as follows: g = g C w C + g L w L + q + WB + IMF + EIB + LOB (3) where: WB stands for the financing inflows from the World Bank IMF stands for the financing inflows from the I.M.F. EIB stands for the financing inflows from the European Investment Bank LOB stands for the financing inflows from the various lobbies activated outside Turkey such as the Turkish lobby of the U.S.A., the American friends of Turkey, the American-Jewish lobby etc. The basic conclusion arising from the above analysis firstly concerns the various internal interconnections of the national, Turkish capital with endogenous factors that co-form Turkey s entire economic capital (eg. kemalic, Islamic capital, capital of the large conglomerates and holdings etc.), and secondly the exterior interconnections of the national, Turkish capital with the international, globalised economic capital (eg. Capital flows from international economic organisations, the E.U., U.S.A., various lobbies etc.). The five types of capital previously mentioned recommend the five constituents that lead to their common resultant which is the accumulation of capital in modern Turkey. This accumulation is characterized as a constant, continual and increasing one, particularly during the last years, after the rise of Tayyip Erdoğan s Islamic party (AKP) to power in The stable economic policy it applies consists in an effort to stabilise the economy in macroeconomic terms, to tame inflation and unemployment, to reduce deficits and public debts, and to gradually increase the F.D.I. in the Turkish territory and cease Turkey s dependency on foreign countries energy reserves (eg. oil, natural gas etc.). From an economic standpoint, it is made certain through the model which was used that a continuous economic growth of Turkey both in terms of growth rate and time frame requires both capital exposure investments as well as capital intensive investments. The continuous technological advancement

48 48 George Konstantinidis that the Turkish economy demonstrates primarily over the recent years, consists in the adoption of new and pioneering methods and production techniques for the products and services it produces, as well as in the advancement of the new product and services development process. Moreover, the technological development contributes decisively to compensate the relation between the Turkish capital and its declining return, based on the fundamental economic law of decreasing rate of return, as the available reserve of the Turkish capital is constantly increasing. It would of course be sounder and scientifically documented if we could separate with numerical data and calculate the contribution percentage of the Islamic and military bureaucratic capital to Turkey s economic growth (eg. marginal product and marginal efficiency of the Islamic and military- bureaucratic capital), so that we are fully aligned with the requisitions of the economic theory as well. This is considered to be unattainable, because no similar studies have been carried out by Turkish or international centres or institutions of economic studies, while even the writer s efforts to gather this material led to failure due to the difficulty to locate appropriate scientific evidence. Additionally, we could establish the effect of the two types of the Turkish capital in terms of trade, in the conduct of monetary, fiscal as well as exchange rate policy. However, these issues do not fall into the scientific content of the present article, but may constitute future scientific research activities. References Articles Dibooglu S., A. Kibritcioglu (2004). Inflation, output growth and stabilization in Turkey, Journal of Economics and Business, 56 (1), Macovsky A. The New Activism in Turkish Foreign Policy. SAIS Review 19.1, Mazis Ι. Th., Islam and Economy in Turkey, ELIAMEP occasional papers ΟΡ98.12, Athens, 1998, (See: Oran Β. (2001), «Kemalism, Islamism and Globalization: A Study on the Focus of Supreme Loyalty in Globalizing Turkey», Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 1, No. 3. Theofanides, S. M. (2002). A New Growth Theory: The synergic efficiency of the Factors of Production, The Taiwan Journal of Political Economy, Vol. 4, No. 1. Monographs Dornbusch R., S. Fischer, Macroeconomics (Μακροοικονομική), Critical, Scientific Library, Athens, Kongar Ε. Yϋzyιlda, Tϋrkiye li Yıllarda Tϋrkiye nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, 1999.

49 Forms of Capital Accumulation in the Turkish Economy 49 Memduh Y. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi Akbank Kültür Yay n, Istanbul, Romer D. Advanced Macroeconomics, McGraw Hill, U.S.A., Incel A., Bairamoglou A., The Turkish Army. A political party, a social order, Vivliorama Editions, (Ινσέλ Α., Μπαϊράμογλου Α., O Τουρκικός Στρατός. Ένα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη, Εκδόσεις Βιβλιόραμα), Athens, Mazis, I. Th., Secret Islamic Orders and political-economic Islam in Modern Turkey, Proskinio Editions, (Μάζης Ι. Θ., Μυστικά Ισλαμικά Τάγματα και πολιτικο-οικονομικό Ισλάμ στη Σύγχρονη Τουρκία, Εκδόσεις Προσκήνιο), Athens, Websites

50

51 51-66 REFLECTIONS ON THE FOURTH EUROPE: STATE SOVEREIGNTY IN TRANSITION Dimitris N. Chryssochoou Associate Professor of International Organization University of Crete Abstract: This essay is an exercise in the theory of state sovereignty and an attempt to examine its changing norms and conditions within a composite polity like the European Union. It examines the modern transformations of state sovereignty and the concept s shift in emphasis from exclusive domestic jurisdiction or ultimate responsibility towards a more flexible and participative view of sovereignty that defies any absolutist notion of the classical Westphalian doctrine, through which the modern state was bestowed with a grant of the right to unfettered freedom of action. It is argued that in an era of global transformations the voluntary sharing of sovereignty enhances the capacity of states to achieve more together than by acting alone or by seeking more conventional frameworks for collective action. The case of the European Union is a good case in point, signaling the transition from sovereignty to synarchy. This is the idea of the Fouth Europe, seen as a particular stage in the evolution of Europe s integrative journey. Although abstract and at times idealized notions of sovereignty-sharing have partly caused the confusion that laces the debate on the meaning of sovereignty, novel forms of international authority call for new post-statist readings. Notwithstanding the undisputed claims to the continuing relevance of its historical and symbolic status, state sovereignty has become all the more contested, dispersed, divisible and shared. This distinctive body of thought called integration theory has thus far yielded new insights into processes of profound social and political change at the regional or international level. Most prominently, this has been the story of Europe s integrative journey from the first, limited in scope but innovative institutionally Communities of the early and late 1950s to the European Union (EU) that came into being with the Maastricht Treaty in the early 1990s and has led to the still pending in terms of ratification Treaty of Lisbon. Today, much 2011 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

52 52 Dimitris N. Chryssochoou scholarly writing about the question of European polityhood claims that the recent but failed attempt to constitutionalize the Treaties lacked a genuine constitutive power to bestow the EU with a political constitution proper and, with it, a stronger sense of common destiny. Instead, signs of civic apathy and detachment at the grassroots became manifest after the rejection by the French and Dutch publics of the constitutional project in the referenda of May and June 2005, respectively. Likewise, three years later the Irish public rejected the Lisbon Treaty, which was meant to rescue most of the Constitutional Treaty s intended institutional reforms, save for its political symbolisms. At the theory front, however, a remarkable profusion of polity discourses had taken place, posing a demanding challenge to the future of integration theory: to sketch out a general image of the whole in order to make sense of the totality that has been achieved thus far. This essay suggests that such a totality is captured by the term synarchy [1]. This view entails considerable implications as to the question of how sovereignty-relations ought to be re-conceptualized within a hybrid union composed of distinct culturally defined and politically organized states and demoi. But the changing norms and conditions of sovereign statehood in Europe, the place that first gave birth to the nation state, have their own implications for the future not only of the general system but also of its component parts. The idea of organized synarchy appears to be the next step in the political evolution of the integrative project, building an earlier theoretical depiction of the EU as a confederal consociation [2]. Here, one may ask whether the segments have now become constitutive parts of a general system that is in the process of becoming a polity in its own right; or, whether they represent an instance of open and horizontally co-operating states which retain ultimate political control over the pace and range of the common regional arrangements. The view taken in this essay is that the present-day EU contains elements of both, and that the theory of synarchy exemplifies the political nature of the collectivity as a sympolity of states (distinct units that preserve the attributes of sovereignty) and demoi (multiple citizenries that retain their own sense of demos-hood) [3]. Thus the polity that is currently emerging in Europe is neither a new form of stato, at least as conventionally understood, nor have the constituent publics developed a strong sense of common destiny. Instead, the EU represents a 1 D. N. Chryssochoou, Theorizing European Integration, 2nd edition, London and New York: Routledge, D. N. Chryssochoou, Democracy in the European Union, London: I. B. Tauris, See D. Th. Tsatsos, The European Sympolity: Innovations in Democratic Thinking, Brussels: Bruylant, 2009.

53 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 53 polity constituted on the basis of multiple civic spaces and political arenas, rather than on a single and undifferentiated public sphere. The whole theoretical effort, then, shifts the emphasis to the grand question of what the big picture of integration might look like in the early 21st century. This shift in emphasis from process to product projects a general image of the whole as a reflection of a particular kind of European reality linked to the transformations structural, functional and behavioural of state sovereignty; a reality that is best reflected in the condition of organized synarchy. Such a condition projects a general system of shared rule among highly interdependent polities that escapes the classical categories of political authority, resting instead on the dialectical fusion of segmental autonomy and collective polityformation. The essay also makes the case for a post-statist reading of integration, thus turning its interest to an emerging research agenda that captures the EU as a highly institutionalized system of co-determination based on mutually reinforcing norms of co-governance. In that sense, the complex operations of the EU defy any absolutist interpretation of the Westphalian sovereignty doctrine, through which the state was recognized as the supreme and unchallenged authority within a territory bestowed with a grant of the right to unfettered freedom of action. Instead, the experience of the EU has shown that, through the voluntary sharing of sovereignty, states can achieve more together than by acting alone or by seeking more conventional frameworks for collective action. Today, the EU represents the most innovative example of organized synarchy in the history of international organization, whose study increasingly calls for a post-statist reading of the changing norms of state sovereignty. Notwithstanding the continuing relevance of its symbolic status, or the fact that it has not been lost or irrevocably ceded to higher-level authority structures, sovereignty has now become all the more contested, dispersed, divisible and shared. Institutional states of play Since the rejection of the Constitutional Treaty by French and Dutch voters in 2005, the EU has been experiencing a prolonged and profound political crisis. Although the Constitutional Treaty, which was meant to be replaced by a Reform Treaty (as agreed to by EU leaders in Lisbon on 13 December 2007) was viewed by many as a modest step towards the full constitutionalization of the formal treaty framework, the whole project was expected to contribute to a more balanced form of collective decision-making in an enlarged EU of 27 members, coupled however with a strengthening of the EU s capacity to act in

54 54 Dimitris N. Chryssochoou a more coherent manner externally, mainly through a European Foreign Affairs Minister. The causes for rejecting the constitutional project were mainly nationally driven, producing an ideologically incoherent yet discernible block of negative votes. This does not imply that greater democracy in the EU can only be an outcome of further integration, since the French and Dutch voters exercised their right to oppose the enactment of a major treaty reform for which they had little democratic input. Had the Treaty been ratified by all its signatories, the EU would have continued to rest on a set of treaty-based rules or on a quasi-constitutional system of checks and balances designed to organise authority in a non-state polity. By virtue of its integrative and symbolic nature, the Treaty promised a new constitutional order, albeit of a less federalist type than a formal constitutional settlement: it was not meant to take the EU towards a post-national state of play. To put the matter in a historical perspective, just as Hallstein s First Europe ( ) (characterized by functional federalism) was succeeded by Dahrendorf s Second Europe ( ) (based on a creative intergovernmentalism), and that by Taylor s Third Europe ( ) (consolidating a politics of symbiosis between the whole and the parts), so the latter might be said to gradually giving way to a Fourth Europe based on the idea of a joint sovereignty regime. From this prism, the making of a European polity is part of an increasingly politicized process that chimes well with Lijphart s normative conception of consociationalism as a transition stage on the road to greater political unity, which may in time lead to a more coherent, congruent and majoritarian polity [4]. In the June 2007 European Council meeting in Brussels, a decision was taken to set up a new Intergovernmental Conference to make the necessary preparations for a Reform Treaty to be agreed upon by the end of The new Treaty was signed by EU leaders in Lisbon and was expected to be ratified by 1 January 2009; a year of European Parliament elections followed by the appointment of a new Commission. It promised to rescue most of the Constitutional Treaty s envisaged reforms, thus representing the long-awaited response of the EU to its enduring domestic crisis, conveniently termed, if not camouflaged by EU officials as a reflection period. The Lisbon Treaty was to be ratified by national parliaments, with the exception of Ireland, which had committed to holding a referendum. Yet, on 12 June 2008 the Irish rejected the new Treaty, signalling a new period of uncertainty. A general assessment might be that the reform package agreed in Lisbon represented a compromised structure among divergent preferences, interests and expectations, accommodating the de- 4 A. Lijphart, Democracy in Plural Societies: A Comparative Exploration, New Haven: Yale University Press, 1977, p. 2.

55 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 55 mands of the more sceptical actors (Britain and Poland). In general, too many reservations, opt-outs, references to the retention of states prerogatives in relation to competences and reform practices, along with a notable delay in applying the double majority system proposed by the Constitutional Treaty (not before 2017, although from 2014 a new version of the 1994 Ioannina Compromise will take effect) have prevented the EU from consolidating its political identity and have failed to signal a shift in the basis of legitimation towards more inclusionary virtues of belonging. In a word, the Lisbon outcome was on a par with the Amsterdam and Nice reforms [5]. At a time when the EU retains its character as a via media between different forms of polity, the initial prospects for endowing a fragmented EU demos with a common civic identity that would nurture a sense of demos-hood did not prove realistic enough. Instead, the rather unceremonious outcome of Lisbon reveals that the exclusion of citizens from the drafting stages has been at the expense of elevating their status to a system-steering agency. The whole enterprise has thus acted against the interests of better equipping citizens to become the decisive agents of civic change and further enhancing their horizontal integration within a pluralist order composed of entangled arenas for action. Anything less will perpetuate an elitist operation that deprives the EU from acquiring a distinct political subject, whose civic identity exists independently of national public spheres, but whose politics extends to both EU and national civic arenas. Even the new dialectic between sovereignty and integration, carrying the implication of an explicit right to political co-determination, has failed to produce a credible normative commitment to democratising the EU. As with previous treaty reforms, Lisbon, far from representing a cause célèbre for EU-level democracy, amounts to a cautiously negotiated deal of partial offsets to key democratic problems facing the future of Europe. For what such reforms failed in the end to produce was not only a common democratic vision per se, but also a belief that such a vision remains beyond reach at least for the foreseeable future. Such an understanding of the current state of play is justified further by a perception of the new Treaty as the product of a predominantly utilitarian calculus among the divergent and at times even controversial expectations of the dominant national political elites. In brief, the Lisbon Treaty failed to bring about a more democentric process of union. 5 D. N. Chryssochoou et al., Theory and reform in the European Union, 2nd edition, Manchester and New York: Manchester University Press, 2003.

56 56 Dimitris N. Chryssochoou A post-statist reading The points made in the introductory section imply that the EU is characterized by a dynamic equilibrium between distinct, yet entwined, legal and political orders, whose formal and informal synergies constitute an ordered multiplicity of autonomies : a legally constituted union of diversities. A relevant discussion relates to the concept of multilevel constitutionalism, as recently elaborated in EU polity discourses [6]. This model does not refer to the setting up of hierarchical or centrally imposed forms of unity, but rather advances a commonwealth-type arrangement, placing the emphasis on norms of polity that inform the kind of constitutionalism being advanced within the general system. This conception of order embraces the constitutional orders of states within a dynamic setting that preserves the member constitutional cultures and adheres to a philosophy of constitutional tolerance [7]. But in the absence of a fullyfledged European demos and of a concrete constitutional settlement at the higher level as opposed to a reality of constant treaty reviews there are crucial implications for the quality of democracy within the general system. The synergies being developed on the basis of the principle of constitutional tolerance result in a composite union characterized by the parallel function of multiple governance structures which, instead of posing any immediate threat to the integrity of the parts, facilitates the formation of a certain type of collective symbiosis. This new constitutionalism offers a flexible interpretation to the classical sovereignty principle. Walker makes the point well: states are no longer the sole locus of constitutional authority, but are now joined by other sites, or putative sites of constitutional authority, most prominently those situated at the supra-state level and that the relationship between state and non-state sites is better viewed as heterarchical rather than hierarchical [8]. In the first decade of the 21st century, the big issue was that of finding ways of legitimizing the EU, keeping in mind that any move towards greater democracy at the general level had to be in harmony with the qualities of sovereignty-sharing within a multilevel ordering. There was now a new formula of integration: the success of furthering the pace and range of the regional pro- 6 J. Shaw, Postnational constitutionalism in the European Union, Journal of European Public Policy, 6(4), J. H. H. Weiler, In defence of the status quo: Europe s constitutional Sonderweg, in J. H. H. Weiler and M. Wind (eds.), European Constitutionalism beyond the State, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, p N. Walker, Late Sovereignty in the European Union, in N. Walker (ed.), Sovereignty in Transition, Oxford: Heart Publishing, 2003, p. 4.

57 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 57 cess, in a system of multiple, overlapping or interlocking authority structures, was now a condition of facilitating the sharing of sovereign powers. A reflection of that was the move to a new reality: there was a strong case to be argued for linking the value of shared sovereignties to the task of preserving a sensible level of unity for the whole. While the EU remained to many of its students a sui generis collective formation, there was now a perception that it hovered between a vague aspiration to becoming a more cohesive polity, and a kind of normative state-centrism acknowledging the ascent of a mixed sovereignty regime. But although the EU was viewed as an advanced form of confederalism, the new dialectic between sovereignty and integration had not resulted in any reliable commitment on the part of states towards the democratization of the general system. As the EU swiftly escapes an accepted definition as to what it actually is, many regard it as a novel constellation beyond the conventional categories of both state and interstate organization or, as Nikolaidis put it, beyond the tyranny of dichotomies [9]. A new dialectical quality had also risen among the centripetal trends of unity and the centrifugal trends of autonomy: politics in the general system operates in multiple collective action arenas, composing the image of a post-statist order based on co-operative norms that determine the rules of the (regional) game. This confirms the co-existence of different models of institutionalization and forms of statehood, taking the study of the EU toward novel categories of political organization, while drawing from the normative components of both international and domestic politics as well as from constitutional law; the EU being a mixed polity based on the symbiosis between different sources of authority and on its ability to retain a sense of synarchy. This accords with Tarrow s view of the EU as a system of shared sovereignty, partial and uncertain policy autonomy between levels of governance, and patterns of contention combining territorial with substantive issues [10]; a view reminiscent of te Brake s account of early modern European composite states, where people acted in the context of overlapping, intersecting, and changing political space [11]. This pluralist depiction projects an im- 9 K. Nikolaidis, The New Constitution as European Demoi-cracy?, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 7(1), 2004, pp S. Tarrow, Building a Composite Polity: Popular Contention in the European Union, Institute for European Studies Working Paper, No. 98/3, Cornell University, 1998, p W. te Brake, Shaping History: Ordinary People in European Politics, , Berkeley: University of California Press, 1998, p. 278.

58 58 Dimitris N. Chryssochoou age of the EU as a meta-polity which defies any pre-existing forms of polityformation, while possessing the properties of a polycultural union [12]. What follows offers a post-statist understanding of the EU order, seen not as an instance of advanced multilateralism for managing complex interdependencies, but as the culmination of a series of incremental but profound changes in the European state system. This view reflects the thus far uneasy course of European integration, where a hybrid union composed of diverse states and peoples gave birth to a post-westphalian order. Such a discourse relates to the post-positivist school of thought, questioning the ability of international theory to employ objective criteria for explaining complex phenomena. It advances a value-centered theoretical system linking progress in social science research with a more profound understanding of a hierarchy of realities expressed through distinctive norms and behavioural patterns. It thus becomes part of a wider intellectual exercise that takes research into reflexive paths of understanding the post-ontological state of the EU. The post-statist approach yields insights into the process of developing a general idea of a possible end of integration that can assign new meaning to the ontology of the EU as a post-sovereign collectivity: an exercise in organized co-sovereignty. Thus the sharing of authority gives rise to a new synarchical condition. But what constitutes such a condition? How does it affect the future of international theory? A plausible answer is to investigate the transformative properties of sovereignty and its impact on the territorial state. The general point is that a conception that accords with the hybrid ontology of the EU is synarchy : the joint exercise of a common sovereignty based on extensive power-sharing and procedural guarantees. The latter refer to the legal capacity of states to limit the competence of the general system, coupled with the possibility to re-appropriate any sovereign authority that had previously been delegated, albeit through their expressed consent, to the higher unit what practically takes the form of reserved powers. This applies to unions that transcend the sovereign statehood of the parts, without invalidating the need of states to retain their right to act as the ultimate guardians of the popular interest [13]. It also accords with the metaphor of the eclipse of sovereignty: even though the sovereignty of states is not as visible as it used to be, this does not mean that it has ceased to exist. Instead, it has discovered new 12 K. A. Lavdas and D. N. Chryssochoou, A Republic of Europeans: Civic Unity in Polycultural Diversity, in L. Beckemans et al. (eds), Intercultural Dialogue and Citizenship: Translating Values into Actions, Venice: Marsilio. 13 P. Taylor, International Organization in the Age of Globalization, London: Continuum, 2003, p. 53.

59 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 59 ways of adjusting itself to the requirements of the day. But how can states come to terms with the changing norms of their sovereignty? What are the limits to achieving higher levels of collective symbiosis? What follows, relates to the participation of states within a union that has altered the nature of their sovereignty; that self-contained ability of states to shape their future under conditions of non-dominated freedom. The concept of synarchy If the evolution of organized modernity has produced the institution of sovereignty for organizing the domestic and external affairs of states, how does the EU facilitate the transition of states from self-determination to co-determination or from sovereignty to synarchy? This question touches upon the historical nucleus of sovereignty and its transformation from an introverted, undisputed and territorially-determined right to self-rule to a network of open, structurally interdependent and interacting states. This new trajectory bestows sovereignty with a divisible, participatory and temporary quality for the arrangement of internal and external state functions, thus shaking the Westphalian value-system, as manifested in the mid-17th century, when the state became the sole legitimate source of public order and political authority [14]. The transformations of the Westphalian regime present EU theorists with post-statist possibilities, where competing and synergetic sources of authority are allowed to co-exist. Hence also the possibility of studying the EU through a theory of synarchy. Synarchy helps to think about the constitution of a novel form of polity that is called upon to reconcile the quest for segmental autonomy with a sense of political unity for the whole. It chimes well with the idea of extending the sharing of authority in new areas of collective symbiosis, but does not imply a process of regional state-building towards an integrated polity superimposed over the pre-existing ones. This is fully in line with Tsatsos s account of the EU as a sympolity; an analogy that implies a systemic yet flexible understanding of the general system as an ordered multiplicity of autonomies an advanced union of co-sovereigns that transcends the imperfect conception of a state-centric form of polityhood. This is indicative of the conceptual synergies normative theory allows in a post-statist direction. The theory of synarchy advocates a polycentric union based on the idea that the partners co-constitute the whole: this is not an attempt to build organic links between synarchy, as a post-sover- 14 M. Burgess, Federalism, in A. Wiener and T. Diez (eds), European Integration Theory, Oxford: Oxford University Press, 2004, p. 28.

60 60 Dimitris N. Chryssochoou eign union, and the composite demos, as a self-regulated political system, but the ability of the whole to perform functions that favour the sharing of sovereignty. Thus synarchy does not invalidate the member sovereignties, nor does it threaten their legitimizing role within national public spheres. Similarly, it does not endanger the civic culture of the parts with the view to creating a single locus of authority. Instead, it advances a shared perception of the member polities as discrete yet constituent units, without replacing or substituting their respective sovereignties in fact, it recomposes them, politically and legally: politically, by extending the level of collective symbiosis; legally, through the workings of a commonly formulated law. As to the meaning of the term synarchy, it is worth recalling the definition of English clergyman Stackhouse in his two-volume work New History of the Holy Bible form the Beginning of the World to the Establishment of Christianity (1734), as a form of co-sovereignty. In the case of the EU, the term directs us to a post-statist reality. In the discussion for the modern transmutations of sovereignty, synarchy sketches out a transition from the classical example of interstate relations to a post-statist system of shared-rule, operating within the structural logic of co-governance : the joint exercise of sovereign competences at multiple territorial and functional areas, and at multiple levels of social and political organization. This view is in harmony with Aalbert s account of the future of sovereignty in Europe s multilevel ordering in that, however resilient the concept proves to be despite its empirical decline signifying, in Westphalian terms, an international living-apart-together of states the EU has shifted the locus of control away from the exclusive domain of states, influencing the status of sovereignty in terms of actual authority, rather than of formal competences: To date, national state sovereignty has not disappeared to make way for a European sovereign state Yet, with the advance of institutional features way beyond the original design, and the development of a huge and extensive body of shared norms and commonly accepted rules and decision-making procedures, the EU is more than just a regime. It is at the very least a saturated regime, founded on the core institution of the embedded aquis communautaire [15]. It should also be stressed that the idea of a European synarchy does not form a new type of stato beyond or to the detriment of the nation-state, and able to 15 T. E. Aalberts, The Future of Sovereignty in Multilevel Governance Europe A Constructivist Reading, Journal of Common Market Studies, 42(1), 2004, p. 32. Se also T. Christiansen et al., The Social Construction of Europe, Journal of European Public Policy, 6(4), 1999, p. 539.

61 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 61 transcend the historic reality of nation-building. It does not point a new basis of sovereignty as in the process of creating a federal state, not does it sweep away the constituent demoi in the trajectory of imposed homogenization, thus building a new legal and political subject devoted to a new hierarchy. Rather, the idea of a regional synarchy in Europe rests on the ascent of a co-operative political culture among the segments, being developed within a densely institutionalized framework of shared competences. This allows the member collectivities to acknowledge the idea of co-sovereignty being exercised through consensual practices that produce mutually acceptable outcomes: hence a new form of unity not only as the expression of advanced multilateralism, but also of a sense of political co-ownership, allowing for a non-territorially defined political space. What is being carried out within a system of synarchical rule is the search for higher levels of symbiosis and co-determination among the cosovereigns. To the extent that the idea of co-determination offers an instrumental approach to understanding the nature of co-governance, synarchy indicates a wider frame within which the changing conditions of sovereignty can now be interpreted as the right of states to be involved in the process of co-exercising a set of common competences: sovereignty was now a condition, even a form, of participation in the larger entity. What was stressed in the role taken on by being sovereign was the right to be involved, to participate in the mechanisms of international society and to represent there the interests of the state. It was even possible to imagine states which were sovereign but which normally exercised no exclusive competences [16]. Keeping in mind that every discussion on sovereignty should take into account the actual conditions of a given historical moment, the point made by Taylor on the transmutations of sovereignty in the beginning of the 21st century is that, as in the classical sovereignty doctrine a higher normative order was said to exist a superior authority which Bodin called a divine order that legitimized the terms of sovereignty in the secular power structures of the day, so states are recognized as sovereign, not on the basis of what they can actually do on their own, but on the basis of their ability to participate in the mechanisms of the international community and to abide to the demands of a higher value system: a set of principles, rules and norms that constitute the international culture of the community of states [17]. The critical factor that relates to the idea of a political society of states, whereby states can now be taken as 16 Taylor, International Organization, p Ibid, p. 27, 28 and 53.

62 62 Dimitris N. Chryssochoou citizens of a world community [18]. Only to the extent that a state qua citizen abides by the rules of international legality, it can be considered as sovereign: as a full and equal member of a rule-governed society of states to which the latter are accountable for their actions. Thus a new participatory quality in sovereignty relations which confirm the capacity of international institutions to produce binding rules, to manage complex inter-dependencies, to offer advanced forms of synergies, and to take authoritative decisions with immediate consequences for the behaviour of states. A typical expression of the dialectical quality discussed above is the EU, in that it projects a form of co-governance that consolidates the ability of the parts to safeguard their autonomy, whilst allowing for higher levels of collective symbiosis: it came to seem persuasive that the survival of the state as completely compatible with the strengthening of the common arrangements [19]. Taylor notes: Integration involved the adjustment of national sovereignty to new circumstances, but not its abandonment. Central institutions, and the European legal system, had been strengthened without weakening the states [20]. Although sovereignty is still being made by the subsystems, the latter are also constituted by the general system: their sovereignty becomes an expression of their participation in the working arrangements of the larger entity, whose governance requires the consent of states: The EU s arrangements were a unique way of managing a system of sovereign states Membership in the European Project had always been sought in order to restore the nation states of Europe It was necessary to understand this to see that further integration need not lead to the creation of an overweening superstate [21]. In fact, sovereignty is a reflection of the constitutive role of the union and an acknowledgement of the need of the member publics for self-determination [22]. Much depends here on a common learning process that depends on mutual trust, in which ideas as well as interests shape the search for consensus [23]. State sovereignty has thus taken on new shapes and has come to serve more and increasingly complex functions that once belonged to the domestic sphere. 18 Ibid, p P. Taylor, The End of European Integration: Anti-Europeanism Examined, London and New York: Routledge, 2008, p Ibid, p Ibid. 22 Taylor, International Organization, p W. Wallace, Collective Governance, in H. Wallace and W. Wallace (eds), Policy-Making in the European Union, 5th edition, Oxford: Oxford University Press, 2000, p. 523.

63 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 63 The European synarchy, much as it depends on the member polities, works on the basis of embedding the national in the European [and vice-versa] [24]. The point here is that the EU breaks down the boundedness of national polities by embedding them in a wider arena of politics, while still being crafted on to national polities [25]. As Wallace argues, the post-sovereign nature of EU governance rests on its capacity to transcend the distinction between domestic and international politics: It spills across state boundaries, penetrating deep into previously domestic aspects of national politics and administration. It implies the mutual interference in each other s internal affairs, now extending even to mutual inspection of each other s judicial procedures [26]. The EU has become a complementary layer of national politics, where sovereignty does not refer to an isolated world based, in Krasner s words, on the exclusion of external actors from domestic authority configurations [27], but to what Taylor calls a unit of participation in international or regional arrangements [28]. He explains: Having the right to participate in the management of common arrangements with other states was a much more important consideration in sovereignty than the traditional right to exclusive management of any single function [29]. This finding, termed by Taylor as a grand underlying dialectic in that it is less useful to see states as having exclusive domestic jurisdiction and more useful to see them as having reserved the right to limit the effects of legislation made elsewhere [30] constitutes a profound structural change in the European state system from the Westphalian paradigm. This shift from a classical imaging of sovereignty as the right to exclusive internal jurisdiction to a grant of the right to extend competence to act to other entities within its territory or on its own behalf in international society [31], even to take part in 24 B. Laffan, The European Union: A Distinctive Model of Internationalization, Journal of European Public Policy, 5(2), 1998, p B. Laffan et al., Europe s Experimental Union: Rethinking Integration, London and New York: Routledge, p Wallace, Collective Governance, p S. D. Krasner, Sovereignty: Organized Hypocrisy, Princeton: Princeton University Press, 1999, p P. Taylor, The United Nations in the 1990s: Proactive Cosmopolitanism and the Issue of Sovereignty, Political Studies, Special Issue on Sovereignty at Millennium, 47(3), 1999, p Ibid, Taylor, p Ibid, p Ibid, p. 53.

64 64 Dimitris N. Chryssochoou highly integrated systems of shared-rule, constitutes a revolutionary quality [32]. In the case of the EU, the logic of synarchy does not require the EU to take the form of stato or for that matter the forms of political domination that we are used to dealing with [33]. Pace Ruggie s neo-medieval claim that the EU may constitute the first truly postmodern international political form [34], equating synarchy with statehood does not do justice to the former, for the EU facilitates the diffusion of co-operative norms among multiple levels and arenas of collective action. This brings to the fore some critical issues on the changing norms of sovereignty in relation to the emergence of post-sovereign unions; the logic of power-sharing among co-determining units; and the transition from classical to novel forms of shared rule. Conclusion What conclusion might be drawn? A general assessment is that the theory of synarchy contributes to the depiction of a wider image of integration and the extent to which the present state of union can be taken as a possible end-state, where states no longer assert their authority on the grounds of jurisdictional exclusivity over their territory, but rather decide to share it with partner-states and institutions. Being on its way of becoming something new, the EU offers a suggestion of what the big picture looks like: a regional synarchy whose working arrangements no longer rest on the exclusive management of international power by sovereign states. This dialectic in sovereignty relations reveals new possibilities for transcending the antinomies of integration and new prospects for the consolidation of the Fouth Europe as an organized synarchy of entwined sovereignties. This is mainly because the EU will continue to be confronted with the reality of distinctive national polities and multiple co-existing demoi. References Aalberts, T. E., The Future of Sovereignty in Multilevel Governance Europe A Constructivist Reading, Journal of Common Market Studies, 42(1), D. Philpott, Revolutions in Sovereignty: How Ideas Shaped Modern International Relations, Princeton: Princeton University Press, 2001, p Ibid, p J. G. Ruggie, What Makes the World Hang Together? Neo-utilitarianism and the Social Constructivist Challenge, International Organization, 52(4), 1998, quoted in Aalberts, The Future of Sovereignty in Multilevel Governance Europe A Constructivist Reading, Journal of Common Market Studies, 42(1), 2004, p. 33.

65 Reflections on the Fourth Europe: State Sovereignty in Transition 65 Brake, W. te, Shaping History: Ordinary People in European Politics, , Berkeley: University of California Press, Burgess, M., Federalism, in A. Wiener and T. Diez (eds), European Integration Theory, Oxford: Oxford University Press, Christiansen, T. et al., The Social Construction of Europe, Journal of European Public Policy, 6(4), Christiansen, T. et al., The Social Construction of Europe, Journal of European Public Policy, 6(4), Chryssochoou, D. N. et al., Theory and reform in the European Union, 2nd edition, Manchester and New York: Manchester University Press, Chryssochoou, D. N., Democracy in the European Union, London: I. B. Tauris, Chryssochoou, D. N., Theorizing European Integration, 2nd edition, London and New York: Routledge, Krasner, S. D., Sovereignty: Organized Hypocrisy, Princeton: Princeton University Press, Laffan, B. et al., Europe s Experimental Union: Rethinking Integration, London and New York: Routledge, Laffan, B., The European Union: A Distinctive Model of Internationalization, Journal of European Public Policy, 5(2), Lavdas, K. A. and Chryssochoou, D. N., A Republic of Europeans: Civic Unity in Polycultural Diversity, in L. Beckemans et al. (eds), Intercultural Dialogue and Citizenship: Translating Values into Actions, Venice: Marsilio, Lijphart, A., Democracy in Plural Societies: A Comparative Exploration, New Haven: Yale University Press, Nikolaidis, K., The New Constitution as European Demoi-cracy?, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 7(1), Philpott, D., Revolutions in Sovereignty: How Ideas Shaped Modern International Relations, Princeton: Princeton University Press, Ruggie, J. G., What Makes the World Hang Together? Neo-utilitarianism and the Social Constructivist Challenge, International Organization, 52(4), Shaw, J., Postnational constitutionalism in the European Union, Journal of European Public Policy, 6(4), Tarrow, S., Building a Composite Polity: Popular Contention in the European Union, Institute for European Studies Working Paper, No. 98/3, Cornell University, Taylor, P., The United Nations in the 1990s: Proactive Cosmopolitanism and the Issue of Sovereignty, Political Studies, Special Issue on Sovereignty at Millennium, 47(3), Taylor, P., International Organization in the Age of Globalization, London: Continuum, Taylor, P., The End of European Integration: Anti-Europeanism Examined, London and New York: Routledge, Tsatsos, D. Th., The European Sympolity: Innovations in Democratic Thinking, Brussels: Bruylant, 2009.

66 66 Dimitris N. Chryssochoou Walker, N., Late Sovereignty in the European Union, in N. Walker (ed.), Sovereignty in Transition, Oxford: Heart Publishing, Wallace, W., Collective Governance, in H. Wallace and W. Wallace (eds), Policy-Making in the European Union, 5th edition, Oxford: Oxford University Press, Weiler, J. H. H., In defence of the status quo: Europe s constitutional Sonderweg, in J. H. H. Weiler and M. Wind (eds.), European Constitutionalism beyond the State, Cambridge: Cambridge University Press, 2003.

67 67-77 ΑΠO ΤΟΝ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜO ΣΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: H ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Γεώργιος Αραμπατζής Ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Φιλοσοφίας Ακαδημία Αθηνών Abstract: The article examines the evolution of the epistemic constitution of Byzantine philosophy from the limits of the Oriens Christianus towards the construction of an internal historiography. As an external science, since 19th century, this philosophy was perceived in the light of the immediate relation between Hellenism and the Eastern Mediterranean and in comparison to European rationalism. It is B. N. Tatakis, in mi-20th century, that conceived of and presented the Byzantine philosophy as an internal science, that is as a human science with its own coherent constitution, introducing it thus in the group of sciences that examine its proper cultural area. Περίληψη: Το άρθρο εξετάζει την εξέλιξη του επιστημικού καταστατικού της Βυζαντινής φιλοσοφίας από το πλαίσιο του Orientis Christiani προς τη συγκρότηση μίας εσωτερικής ιστοριογραφίας. Ως εξωτερική επιστήμη, από τον 19ο αιώνα, η εν λόγω φιλοσοφία προσλαμβανόταν ως άμεση σύνδεση του ελληνισμού με τον ανατολικο-μεσογειακό χώρο και σε σύγκριση με τον ευρωπαϊκό ορθολογισμό. Ο Β. Ν. Τατάκης, στα μέσα του 20ού αι., συνέλαβε και παρουσίασε τη Βυζαντινή φιλοσοφία ως εσωτερική επιστήμη, δηλαδή ως ανθρωπιστική επιστήμη με ίδια συγκρότηση, επισημοποιώντας με τον τρόπο αυτό την εισαγωγή της στην ομάδα των επιστημών που εξετάζουν τον δικό της πολιτιστικό χώρο. (α) Πέρα από τον οριενταλισμό Σε μία Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας διαβάζουμε: Οι διαμάχες περί του τριαδικού Θεού συνεπάγονται την αναγωγή στη φιλοσοφία, στη διαλεκτι Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

68 68 Γεώργιος Αραμπατζής κή ή την αριστοτελική λογική. Τι θα σήμαιναν οι αντιπαραθέσεις των μονοφυσιτών με τους υπέρμαχους της Χαλκηδόνας χωρίς το φιλοσοφικό υπόβαθρο εννοιών όπως υπόσταση, ουσία, ον, που όλοι τους προσδιορίζουν και επαναπροσδιορίζουν αδιάκοπα οι νεστοριανοί κατά των ιακωβιτών, οι ιακωβίτες κατά των νεστοριανών, οι νεστοριανοί και οι ιακωβίτες κατά των χαλκηδόνιων [1]. Με τις γραμμές αυτές, ειδικώτερα, ανοίγει το Κεφάλαιο περί ισλαμικής φιλοσοφίας της εν λόγω ιστορίας. Καταλαμβάνοντας τη Χριστιανική Ανατολή, συνεχίζει ο συγγραφέας τους, οι μουσουλμάνοι Άραβες ανακαλύπτουν λοιπόν, ταυτόχρονα, μία ζωντανή φιλοσοφία και, στους χριστιανούς θεολόγους, μία εκπληκτική αλλά ζωντανή χρήση της φιλοσοφίας [2]. Έτσι, η Oriens Christianus αποδεικνύεται η πηγή της σύνολης μεσαιωνικής φιλοσοφίας. Ο Β.Ν. Τατάκης υπήρξε ο πρώτος συγγραφέας μίας ιστορίας της βυζαντινής φιλοσοφίας [3] και εντοπίζει την καταγωγή της εν λόγω φιλοσοφίας στην πόλη της Γάζας και στο έργο θεολόγων όπως ο Προκόπιος ή ο Αινείας της Γάζας όπου η επιρροή της ελληνικής Παιδείας είναι ολοφάνερη. Ο λόγος αυτής της χρονολόγησης είναι ότι ο Τατάκης προσέγγισε την ιστορία της Βυζαντινής φιλοσοφίας διαμέσου της προσωπικής του αίσθησης περί Χριστιανικής φιλοσοφίας και των εκπεφρασμένων Χριστιανικών πεποιθήσεών του. Ταυτόχρονα, κατά τον Τατάκη, η Βυζαντινή φιλοσοφία παρέχει επανειλημμένα αποδείξεις των ελληνικών πηγών της ενώ σε μεταγενέστερα κείμενά του υπογραμμίζει την αυτονομία της ιδίως, κατά την κλασσική βυζαντινή εποχή [4]. Κατά μία άλλη πιθανή προσέγγιση, η Βυζαντινή φιλοσοφία είναι μία μεσαιωνική φιλοσοφία και ως τέτοια το ζήτημα της συνάντησης Χριστιανισμού και Ελληνισμού είναι δευτερεύον και εμφανές μόνο σε συγγραφείς και έργα που προαναγγέλουν κάπως τον ανθρωπισμό της Αναγέννησης. Οι μεγάλες μορφές της Βυζαντινής φιλοσοφίας είναι Χριστιανοί στοχαστές όπως ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Μάξιμος Ομλογητής, ο Φώτιος κ.λπ., έτσι ώστε οι μεγάλες στιγμές της Βυζαντινής φιλοσοφίας να ανήκουν στη Χριστιανική φιλοσοφία, 1 Alain de Libera, La philosophie médiévale, Paris, P.U.F., , σ Ό.π. 3 La philosophie byzantine, Paris, P.U.F., Στα ελληνικά: Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. Εύας Καλπουρτζή, εποπτεία και βιβλιογραφική ενημέρωση Λίνου Γ. Μπενάκη, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Για την επιστημονική πορεία του Τατάκη, βλ. Γ. Αραμπατζής, O Bασίλειος Tατάκης και οι Kυνικοί, Mνήμη Bασιλείου Tατάκη, Πρακτικά B Συμποσίου Σεπτεμβρίου 2003: O Tατάκης και η Aρχαία Eλληνική Φιλοσοφία, Άνδρος, Kαΐρειος Bιβλιοθήκη, Aνδριακά Xρονικά 37, 2005, σσ

69 H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας 69 όπως συμβαίνει και με τη Δυτική Μεσαιωνική φιλοσοφία που εκπροσωπείται από στοχαστές όπως ο Θωμάς Ακυινάτης, ο Αλβέρτος ή ο Ντουνς Σκότους [5]. Στην ιστοριογραφία της Δυτικής Μεσαιωνικής φιλοσοφίας υπήρξε μία διάσταση μεταξύ ορθολογιστών και θεολογίζοντων ιστορικών της φιλοσοφίας (αυτοί οι τελευταίοι ήσαν κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, Θωμιστές ιστορικοί). Γνωρίζουμε ότι ο Τατάκης που σπούδασε στο Παρίσι ήταν συνεργάτης του ορθολογιστή ιστορικού φιλοσοφίας Émile Bréhier ο οποίος κατέκρινε την ιδέα της Χριστιανικής φιλοσοφίας. Είχε δεχθεί, ωστόσο, ο Τατάκης, και την επιρροή του Étienne Gilson που υπήρξε ταυτόχρονα μέγας ιστορικός της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και Χριστιανός φιλόσοφος. Με αυτό τον τρόπο, και οι δύο τάσεις της ιστοριογραφίας της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, η ορθολογιστική και η θεολογίζουσα, έβρισκαν απήχηση στο έργο του Τατάκη [6]. Ωστόσο, ο χαρακτήρας αυτός της φυσιογνωμίας του Τατάκη ως ιστορικού της φιλοσοφίας δεν οφείλεται αποκλειστικά και μόνο σε ξένες επιδράσεις αλλά και απηχεί κάπως μία διάσταση της νεοελληνικής διανόησης απέναντι στην παράδοση της βυζαντινής φιλοσοφίας. Στο σημείο αυτό, θα αναφερθούμε σε μία επιπλέον διάκριση της φιλοσοφίας η οποία προέρχεται από τον Καντ. Είναι η διάκριση ανάμεσα σε σχολειαστική και σε κοσμοπολιτική φιλοσοφία [7]. Η σχολειαστική φιλοσοφία είναι εκείνη που αποτελεί αντικείμενο της εκπαιδευτικής δραστηριότητας μίας συγκεκριμένης κοινωνίας απ όσες έθεσαν τη φιλοσοφία ως παιδευτικό αίτημα. Η κοσμοπολιτική φιλοσοφία είναι εκείνη που πραγματικά αξίζει να ονομάζεται φιλοσοφία, που θέτει τα καίρια και ύστερα ερωτήματα ενός πολιτισμού και των ανθρώπων που τον συναποτελούν. Είναι σαφές ότι όσον αφορά στη βυζαντινή φιλοσοφία, αν είναι να αναγνωρισθεί αυτή ως αυτόνομη φιλοσοφία, πρέπει να προσδιορισθεί η κοσμοπολιτική λειτουργία της πέρα από την αναγνώριση της ένταξής της στο παιδευτικό πρόγραμμα του Βυζαντίου. (β) Η εξωτερική επιστήμη και η Βυζαντινή φιλοσοφία Πέρα από τη διαμάχη περί χριστιανικής φιλοσοφίας η οποία μπορεί και να εντάσσεται σε μία εξέλιξη του ύστερου διαφωτισμού, οι νεοέλληνες διανοητές αναγνωρίζουν πρόθυμα τον κοσμοπολιτικό χαρακτήρα του Βυζαντίου ως οικουμενικού κράτους. Η οικουμενικότητα αυτή οφείλεται κυρίως στην παγκοσμιότητα του ελληνικού πνεύματος στο οποίο μετέχει και η βυζαντινή διανόηση. Η αναγνώριση αυτή δεν παρατηρείται μόνο σε συγγραφείς φίλα διακείμε- 5 Βλ. Georgi Kapriev, Philosophie in Byzanz, Würzburg, Königshausen & Neumann, Βλ. Γ. Αραμπατζής, O Bασίλειος Tατάκης και οι Kυνικοί, ό.π. 7 Imm. Kant, Logik, III, αγγλ. μτφρ. εισαγωγή R.S. Hartman, W. Schwarz, New York, Dover, 1974, σσ. 25 κ. επ.

70 70 Γεώργιος Αραμπατζής νους απέναντι στη βυζαντινή παράδοση, όπως ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος ή ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος [8]. Το Βυζαντινό κράτος, κατά τη χιλιόχρονη πορεία του, από τις απαρχές του έως το φοβερό τέλος του, εμφανίσθηκε ως διαδοχικό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μόρφωμα, ως χριστιανικό βασίλειο και ως λίκνο ελληνισμού. Το ερώτημα που έρχεται φυσικό στους ιστορικούς των ιδέων αναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ Χριστιανισμού και Ελληνισμού στη Βυζαντινή φιλοσοφική διανόηση. Στη συνέχεια θα δώσω μερικά στοιχεία από την προσωπική μου εμπειρία για την εξέλιξη της πρόσληψης της βυζαντινής από τη νεοελληνική διανόηση. Ο ευρωπαϊκός ορθολογισμός ως πηγή του διαφωτισμού χρωματίζει την προσέγγιση στοιχείων της χριστιανικής φιλοσοφίας όπως τα θαύματα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, βλέπουμε, λοιπόν, την ελληνική ενασχόληση με μεταφυσικές ανησυχίες που εντάσσονται στο κλίμα του δυτικοευρωπαϊκού ορθολογισμού. Έτσι, σε κείμενο Ανωνύμου περί μεταφυσικής, έχουμε κάποιες παραγράφους που έχουν να κάνουν με την μετα-φυσική εξέταση του θαύματος : H φύσις είναι η εσωτερική δύναμις ενεργητική εκάστου πράγματος, εξ ης όλαι αι ενέργειαί του εξήρτηνται. Όθεν φυσικόν γενικώς ημπορεί να λέγεται, το οποίον από την δύναμιν και ουσίαν του πράγματος ημπορεί να εννοηθή και ακολούθως να ερμηνευθή ( ). Όθεν δήλον πάσι, ό,τι εκ της ουσίας και ενεργητικής δυνάμεως δηλ. φύσεως του πράγματος δεν εννοείται, υπέρ φύσιν καλείται ώστε οπού το υπέρ φύσιν, οπού εις το φυσικόν αντίκειται, γενικώς είναι εκείνο, οπού εις την ουσίαν και δύναμιν του παντός κατά την προηγουμένην κατάστασιν και νόμους της κινήσεως δεν θεμελιούται. ( ) Δεν πρέπει δε το υπέρ φύσιν να το συγχίζωμεν με εκείνο, οπού έξω της φύσεως ή παρά φύσιν λέγεται και κατά της φύσεως γίνεται επειδή παρά φύσιν λέγεται εκείνο, οπού συμβαίνει παρά τους γενικούς κανόνας της φύσεως, ουχί δε και κατά τους μερικούς, τούτου ή εκείνου του σώματος, ( ) κατά της φύσεως δε γίνεται τι και όταν μάχεται και το εναντίον αποτέλεσμα ακολουθεί εις τους νόμους αυτής. Kαθώς η γένεσις ενός συνθέτου όντος πρέπει να γένη διαδοχικώς, αν δε γένη εν ακαρεί, είναι εναντίον εις τους νόμους της κινήσεως και ακολούθως της φύσεως, το οποίον και να συμβή είναι ακολούθως αδύνατον.παν ουν υπέρ φύσιν αποτέλεσμα θαύμα ακούει. Όθεν θαύμα είναι τοιούτον αποτέλεσμα, ούτινος τας αιτίας αγνοούμεν, αν και τη αληθεία είναι φυσικά, ώστε οπού κατ αυτόν το θαύμα και το θαυμάσιον ήτοι παράξενον το αυτό είναι. Eδώ δεν ομιλούμεν δια τα θαύματα αν έγιναν ή αν γίνωνται ποτέ η αν θέλει γένουν, επειδή αυτό είναι έργον της ιστορίας, και όχι της φιλοσοφίας, και μάλιστα της μεταφυσικής οπού πραγματεύεται τας υποθέσεις της πολλά αφηρημένως αλλ εδώ ομιλούμεν αν τα θαύματα ημπορούν να γένουν, αν δεν αντίκειται εις την φύσιν και εις τους νόμους της κινήσεως και εις την τάξιν των προηγουμένων αιτιών και των αποτελε- 8 Βλ., για περισσότερες λεπτομέρειες, Roxane D. Argyropoulos, Les intellectuels grecs à la recherche de Byzance ( ), Athènes, Institut de recherches néohelléniques, Fondation nationale de la recherche scientifique, Collection Histoire d Idées 1, 2001.

71 H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας 71 σμάτων, δηλαδή εις την παγκόσμιον συνέχειαν και εις την θείαν σοφίαν [9]. Το παραπάνω κείμενο μπορεί να ιδωθεί ως υπέρβαση της διάκρισης φυσικού υπερφυσικού και μάλιστα ως έκφραση αυθεντικής μεταφυσικής ανησυχίας, της ίδιας εκείνης ανησυχίας που τροφοδοτούσε παλαιότερα την ενασχόληση με το νεο-αριστοτελισμό της Πάντοβα και, ακόμη παλαιότερα, με τη βυζαντινή φιλοσοφία. Κατά τον Μάρκο Ρενιέρη ( ), διανοητή του ελεύθερου ελληνικού κράτους, η βυζαντινή πολιτεία αποτελεί τη συνέχεια του αρχαιοελληνικού αιτήματος για μία φιλοσοφική οργάνωση του κράτους ως οικουμενικού κράτους. Ως προς αυτό, το Βυζάντιο επέτυχε εκεί όπου απέτυχε η Ρώμη. Γράφει ο Ρενιέρης: Επλανάτο λοιπόν η ελληνική σοφία από του Πλάτωνος μέχρι του [στωικού φιλοσόφου] Βλοσσίου ελπίσασα εκ της εις το αυτό συμπτώσεως της πολιτικής δυνάμεως και της φιλοσοφικής ιδέας την αναγέννησιν του ανθρωπίνου γένους; Ουχί. Δίκαιον είχεν ο Πλάτων προσδοκών ότι θέλει έλθη ποτέ η ημέρα της συμπτώσεως ταύτης ο δε Βλόσσιος εννοήσας πρώτος, ότι ο τόπος της συμπτώσεως δεν ηδύνατο να η άλλος ή η Ρώμη, έδειξε δια τούτου το μέτρον της μεγαλοφυίας αυτού. Νομίσας όμως ότι ήγγικεν η ώρα του μεγάλου συνοικεσίου της υπερτάτης σοφίας και της υπερτάτης δυνάμεως, της Ελλάδος και της Ρώμης, ηπατήθη και εναυάγησεν. Ουχ όμως τότε, αλλ ουδ επί Μάρκου Αυρηλίου ην έτι η ανθρωπότης ώριμος εις την μεγάλην μεταβολήν διότι τα της ελληνικής φιλοσοφίας δόγματα δεν είχον εισέτι καταστή κοινόν κτήμα. Ορθώς άρα έπραττεν ο Παναίτιος τρέπων την Στοάν επί την ανάπτυξιν της ηθικής. Δια των έργων τούτου και του Σενέκα και του Επικτήτου και του Αυρηλίου ανεώχθη η οδός εις το Ευαγγέλιον. Ότε δε η νέα θρησκεία εγκολπωθείσα τα δόγματα του Πλάτωνος και της Στοάς εξηπλώθη εφ όλην την γην, ευρέθη τότε ο παρά του Πλάτωνος προφητευθείς τύραννος, νέος και μνήμων και σώφρων και ανδρείος και μεγαλοπρεπής, Κωνσταντίνος ο Μέγας. Πριν γένηται χριστιανός ο Κωνσταντίνος, ην πλατωνικός. Δια του Πλάτωνος ανυψώθη εις την ιδέαν ενός θεού, όστις δια του υιού αυτού Απόλλωνος αποκαλύπτεται εις τον άνθρωπον. Τον Απόλλωνα εσέβετο ο νεαρός αυτοκράτωρ, αυτόν επί των νομισμάτων αυτού εχάραττε υπό την επιγραφήν Soli invicto, Soli invicto comiti [=στον ανίκητο ήλιο, στον ανίκητό μου σύντροφο ήλιο]. Της Κυμαίας Σιβύλλης της του Απόλλωνος ιερείας, τα έπη ανεγίνωσκε και του Βεργιλίου την περίφημον εκείνην Βουκολικήν, εν η ο ποιητής μαντεύει, ότι νέα τάξις πραγμάτων προσεγγίζει, η βασιλεία του Απόλλωνος. Απαντά ημίν πάλιν ενταύθα το αυτό ρεύμα των ιδεών, όπερ από της διανοίας του Πλάτωνος αναβλύσαν εκυκλοφόρει καθ όλην την αρχαιότητα και 9 Γ. Αραμπατζής, Aνωνύμου, Περί μεταφυσικής, κεφάλαιο Περί κοσμολογίας (χειρόγραφο Iασίου), Φιλοσοφία, Aκαδημία Aθηνών, 32, 2002, του εκδομένου κειμένου, σσ

72 72 Γεώργιος Αραμπατζής ήγαγε τον Βλόσσιον επί την σύνταξιν της πολιτείας της Ηλιουπόλεως. Ήκουε δ ο Κωνσταντίνος τους περί αυτόν, παρομοιάζοντας το εξωτερικόν αυτού προς το του υιού της Λητούς. Quam tu sis, λέγει ο Ευμένιος, ut ille, juvenis et laetus et salutafer et pulcherrimus imperator [=είσαι όπως εκείνος (sc. ο Απόλλων) νέος, εύχαρις, σωτήριος και εξαιρετικά ωραίος, ω Αυτοκράτωρ]. Ούτω βαθμηδόν εσχηματίσθη εν αυτώ η συνείδησις, ότι θεόθεν εστί κεκλημένος εις μεγάλην αποστολήν, εις ανάπλασιν της κοινωνίας. Εύρε τον Χριστιανισμόν έμπροσθεν αυτού ανταποκρινόμενον άμα προς τε τας πλατωνικάς αυτού ιδέας και τα πολιτικά σχέδια αυτόν δε ανύψωσεν εις τον θρόνον της οικουμένης [10]. Σύμφωνα με ένα πολιτικό στοχαστή, τον Κ.Σ. Σοκόλη ( ), το Βυζάντιο προσφέρει στην ανθρωπότητα το πρότυπο της αυτοκρατορικής ιδέας, θεμελιωμένης επάνω στον ελληνικό πολιτισμό, ενώ συνεχίζει κάπως την προσπάθεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την ολοκληρώνει χάρη στον Χριστιανισμό ο οποίος παρείχε αυτό που έλειπε στη Ρώμη προκειμένου να επιτύχει εκείνη το αυτοκρατορικό ιδεώδες της. Διαβάζουμε στο Σοκόλη: Πρώτη η [Βυζαντινή] Αυτοκρατορία απομακρύνεται των επικρατουσών έως τότε αρχών, εφ ων ερείδεται η της πολιτείας ιδέα. Η πατρίς, η στενή πατρίς των βωμών και εστιών της κλασικής εποχής, η στερηθείσα της κυριαρχίας δια της ρωμαϊκής κατακτήσεως και ως όνειρον παραμένουσα των αναμιμνησκομένων τον κλασικισμόν, καθώς επίσης η κατάκτησις, η ιδέα της κυριαρχούσης φυλής, εφ ης ερείδεται το Ρωμαϊκόν οικοδόμημα, αμφότερα ταύτα βάσις, των παλαιών πολιτειών, παρέρχονται και παραμένει, η υπό της Αυτοκρατορίας κατά πρώτον εμφανιζομένη ιδέα της θρησκευτικής των λαών ενότητος. Αυτό κυρίως συμβολίζει η μεταφορά της πρωτευούσης εις Κωνσταντινούπολιν. Δεν ηδύνατο πλέον ο Ρωμαϊκός κόσμος να συγκρατήση το πανταχόθεν εξωτερικώς απειλούμενον, εσωτερικώς δε ουδένα δεσμόν έχον κράτος. Τού Κωνσταντίνου η μεγαλοφυία, τούτο κυρίως διείδε και προς αυτό, ως προς σανίδα σωτηρίας έστρεψε την προσοχήν. Ευρέθη ο ενωτικός δεσμός, όστις θα ήνωνεν όλους της Αυτοκρατορίας τους λαούς, όχι μόνον υπό το αυτό σκήπτρον, αλλ υπό την αυτήν κοινήν ιδέαν, ην μάτην ο Ρωμαϊκός δεσποτισμός επεζήτησεν. Η χριστιανική θρησκεία, η ενώσασα υπό την αιγίδα του Ελληνικού πνεύματος, μέγα μέρος των λαών της Ανατολής, εις κοινόν θρησκευτικόν και πνευματικόν δεσμόν, αποτελεί πλέον την βάσιν της Αυτοκρατορίας και επ αυτής η ύπαρξις του μεγάλου της κράτους ερείδεται. ( ) Η Αυτοκρατορία όθεν έχουσα ευρυτάτας βλέψεις και ευρύτατον ενωτικόν δεσμόν, υπήρξεν ασφαλώς η διάδοχος της κοσμοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δεδομένου ότι το εκπολιτιστικόν σχέδιον του μεγάλου εκείνου ηγεμόνος την αυτοκρατορία είχεν ως σκοπόν, διό και επί τόσους αιώνας έζησεν. Αντιθέτως της εφημέρου μεν, πλην τόσον επιτυχούσης τον σκοπόν της, Αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήτις μετά τον θάνατον αυτού διελύθη, καθό μη έχουσα άλλην συνοχήν ή του ηγεμόνος και μόνον το υπέροχον πρόσωπον, μη προφθάσαντος να περατώση το έργον, όπερ ανέλαβε, την διατήρησιν 10 Mάρκου Pενιέρη, Έρευναι και Eικασίαι περί Bλοσσίου και Διοφάνους, Eισαγωγή 1, έκδ. Γ. Θ. Aραμπατζή Xρ. Π. Mπαλόγλου, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, 2005, σσ

73 H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας 73 τουτέστι της κοσμοκρατορίας και δια το μέλλον. Εν τούτοις και η δύναμις αύτη διελύθη μεν, πλην δια ναναγγενηθή, υπό του Χριστιανισμού, εις ον ο Αλέξανδρος έδωκε δια του έργου του το κυριώτερον όργανον, την ελληνικήν γλώσσαν, το ελληνικόν πνεύμα [11]. Όμως, ενώ εύκολα αναγνωρίζονταν στο Βυζάντιο ο οικουμενικός χαρακτήρας του, ο οφειλόμενος στην ελληνική παιδεία, ταυτόχρονα διέκριναν οι νεοέλληνες διανοούμενοι, ιδίως εκείνοι της αντι-βυζαντινής μερίδας, μία σύγκρουση μεταξύ του χριστιανικού και του ελληνικού πνεύματος. Έτσι, έγραφε ο Παύλος Καλλιγάς ( ): Το δημώδες αισθάνεται βαθέως την θρησκείαν, αλλά την αισθάνεται κατά τον ίδιόν του τρόπον. Εις την πεποίθησιν της ιδίας του δυνάμεως έχει την συνείδησιν του θείου και η ατομική τύχη του, τα συμβάντα του περιέχουν δι αυτό την αποκάλυψίν του. Ας εξηγήσουν οι θεολόγοι με τους περί αθανασίας ψυχής ορισμούς των εκείνο το ποίημα, το οποίον λέγει [Εδώ αναφέρει ο Καλλιγάς ένα δημοτικό τραγούδι και συνεχίζει:] ή καλλίτερον ας μη πλησιάσουν οι θεολόγοι μη θολώσουν τον διαυγή και κρυσταλλώδη τούτο χείμαρρον, όστις από πέτρας εις πέτραν πηδά από το ύψος της Πίνδου. Πού είναι ζωηροτέρα εικών και πόθος της ζωής, πεποίθησις εις την ενταύθα διάρκειάν της, εκρέουσα από το αίσθημα της νευρώδους δυνάμεώς της ( ) Εις άσμα της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως το παλληκάρι παρηγορεί την Παναγίαν. ( ) Βλέπομεν μέσα εις την θρησκείαν η ανδρεία πόσον μέγα μερίδιον κάμνει του εαυτού της, και υπερχειλιζομένη από την πεποίθησιν της δυνάμεώς της εις τον εαυτόν της αναθέτει το παν, την αποκατάστασιν της Δεσποίνης εις το Βυζάντιον [12]. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το ελληνικό δημώδες πνεύμα εκφράζεται με όρους δύναμης, ρώμης και ανδρείας και αντιπαρατίθεται προς τις θεολογικές εκλεπτύνσεις. Για τον Δημοσθένη Δανιηλίδη ( ), στο πρώτο μισό του 20ού αι., η αντίθεση είναι καλύτερα εκφρασμένη με όρους αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας. Γράφει ο έλληνας κοινωνιολόγος: Σε κανένα από τα δημοτικά τραγούδια δεν συναντούμε την απαισιοδοξία εκείνη, που κάνει τον ανατολίτη Χριστιανό, γεμάτο μετάνοια και θλίψη όχι για ό,τι στερήθηκε, μα για ό,τι έζησε, για ό,τι είδε και γεύθηκε στην κοιλάδα τούτη του κλαυθμώνος, να μισεί τη ζωή και να ζητά καταφύγιο στον άλλο κόσμο. Κανένα [δημοτικό τραγούδι] δεν εκφράζει τη χριστιανική ματαιότητα των πάντων, ενώ σε όλα ξεσπά ακράτητος ο πόθος της ζωής και η φρίκη του θανάτου, η νοσταλγία της χαράς, ή το παράπονο του αποχωρισμού. Όλα τα διαπνέει φυσιολατρεία, αγάπη και αφοσίωση προς την οικογένεια [13]. 11 K.Σ. Σοκόλης, Aυτοκρατορία, εισαγωγή, επιμέλεια: Γ. Aραμπατζής, Aθήνα, εκδ. Pοές, σειρά Nεοελληνικό Aρχείο, διευθ.: Γ. A., 1993, σσ , Π. Kαλλιγάς, H εξάντλησις των κομμάτων, εισαγωγή, επιμέλεια: Γ. Aραμπατζής, Aθήνα, εκδ. Pοές, σειρά Nεοελληνικό Aρχείο, διευθ.: Γ. A., 1993, σσ Δημοσθένης Δανιηλίδης, Η νεοελληνική κοινωνία και οικονομία, Αθήνα, εκδ. Νέα σύνορα

74 74 Γεώργιος Αραμπατζής Ενωρίτερα, ο σατιρικός Εμμανουήλ Ροΐδης ( ) διακρίνει την ίδια αντίθεση μεταξύ δημώδους ελληνικού και χριστιανικού πνεύματος και πιστεύει ότι αυτό δηλώνει ένα μεταφυσικό κάπως έλλειμμα από την πλευρά του δημώδους ελληνισμού. Γράφει ο Ροΐδης: Ο αναγνώστης εκπλήττεται βλέπων την ελαχίστην επιρροήν, ην ήσκησεν ο χριστιανισμός επί της φαντασίας των Ελλήνων. Μόνα αυτού ίχνη ανακαλύπτομεν εν τη δημοτική ποιήσει ολίγα τινά ράσα, κηρία, κόλλυβα, λιβάνια και κατακλείδια, ασυγκρίτως και ταύτα ολιγώτερα ή εν τη ιταιζούση επτανησιακή, αλλ ούτε φόβον, ούτε μέριμνα των μετά τάφον, ούτε αναίτιον μελαγχολίαν ούτε ασκητικήν απογοήτευσιν των επιγείων ή ίχνος μυστικισμού. Η θρησκεία του αρματωλού παρίσταται ουχί ως υπερφυσικός πόθος καρδίας επαναστατούσης κατά του νόμου της γεννήσεως και της φθοράς, αλλ ως αρχαία πολιούχος θεότης, φρουρούσα την εθνικότητα των Ελλήνων σύμβολον πολιτικής μάλλον ή ουρανίας ελπίδος [14]. Όλες οι παραπάνω απόψεις δεν είναι ουδέτερες προσεγγίσεις αλλά εγγράφονται σε ένα συγκεκριμένο Zeitgeist, είτε σε εκείνο που αφορά στην νεοελληνική πολιτική ολοκλήρωση (Ρενιέρης, Σόκολης) είτε στην εισαγωγή του νομικού θετικισμού (Καλλιγάς) είτε στην εισαγωγή του αισθητικού θετικισμού (Ροΐδης) είτε του κοινωνιολογικού θετικισμού (Δανιηλίδης). Η αναφορά σε κάποιο δημώδες-καταγωγικό στοιχείο αποτελεί συστατικό μέρος ενός τέτοιου θετικισμού. Στο σημείο αυτό, είναι πρόσφορο να υπενθυμίσουμε μία διάκριση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής επιστήμης. Πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί για τους δυο διιστάμενους όρους όπως ορθολογισμός για την εσωτερική και νοησιαρχία για την εξωτερική επιστήμη ή, ακόμη, κανονισμός και εμπειρισμός, αντίστοιχα. Σε κάθε περίπτωση, η εσωτερική επιστήμη χαρακτηρίζεται ως πρωτεύουσα και η εξωτερική ως δευτερεύουσα [15]. Σε αυτή την προοπτική, οι προσεγγίσεις της βυζαντινής διανόησης που παρουσιάσθηκαν στο παρόν υποκεφάλαιο πρέπει να θεωρηθούν ως ανήκουσες στην εξωτερική επιστήμη. Η πρώτη επίσημη ιστορία της Βυζαντινής φιλοσοφίας, λοιπόν, αυτή του Τατάκη, θα αποτελεί, σύμφωνα με το ανωτέρω σκεπτικό, ένδειξη της πρώτης έκφρασης της εσωτερικής ιστοριογραφίας της Βυζαντινής φιλοσοφίας. Α. Α. Λιβάνη, (Α έκδ. 1934) 1985, σ Εμμ. Ροΐδης, Περί συγχρόνου ελληνικής ποιήσεως, στο: Σκαλαθύρματα, επιμ. Α. Αγγέλου, Ερμής/Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, 1986, σ Βλ. Imre Lakatos, History of science and its rational reconstructions, στο Ιδίου: The Methodology of Scientific Research Programmes, Philosophical papers 1, επιμ. J. Worall και Gr. Currie, Cambridge, Cambridge University Press, 1978, σσ

75 H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας 75 (γ) Ο Τατάκης και η εσωτερική επιστήμη Με ποια πνευματική παρακαταθήκη οδηγήθηκε ο Τατάκης στη συναίσθηση της αξίας της βυζαντινής φιλοσοφίας και στη σύνταξη της εσωτερικής ιστοριογραφίας της; Πιθανώτατα είχε χριστιανικές ανησυχίες από νεότατος. Το αίτημα του Brehier για τη σύνταξη μίας ιστορίας της βυζαντινής φιλοσοφίας είναι επίσης δεδομένο. Χρειαζόταν όμως επίσης μία φιλοσοφική αναμόρφωση των καταβολών του στο επίπεδο νεοελληνικής σκέψης. Μία τέτοια προσπάθεια πιστεύω ότι είναι ευδιάκριτη στο βιβλίο του Στη χώρα των στοχασμών που χρονολογείται από το 1936 και που επανεκδόθηκε το Πρόκειται για ένα φιλοσοφικό διάλογο στον οποίο συμμετέχουν ως πρόσωπα ο Σωκράτης, ο Φαίδρος, ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Θεόφιλος Καίρης. Το μέρος του βιβλίου που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για την ανάλυσή μας είναι αυτό που τιτλοφορείται Το ηθικό και το ωραίο [16]. Εδώ ο Τατάκης επιδίδεται στο εγχείρημα διάκρισης μεταξύ επιστημονικής οντολογικής σκέψης και ηθικο-αισθητικής σκέψης, δύο τάσεων της κοσμοπολιτικής φιλοσοφίας θα λέγαμε, την πηγή των οποίων αναγνωρίζει σε μία εγγενή διττότητα του Εγώ. Γράφει: Το πνεύμα μας έχει τη δύναμη να βλέπει το εγώ μας πότε στο κέντρο, οπότε ξεκινώντας από αυτό βρίσκει τους δεσμούς, που το συνδέουν με όλα τα άλλα, και πότε πάλι έξω από το κέντρο σε οποιοδήποτε σημείο απάνω ή μέσα στην περιφέρεια, οπότε ξεκινώντας από τα άλλα εγώ ως άτομα ή ως ομάδες κατευθύνεται προς το δικό μας εγώ [17]. Έχει λοιπόν ο άνθρωπος τη δυνατότητα είτε να αντικειμενοποιεί το εγώ του ώστε τα όντα να καταλαμβάνουν τη σκηνή του πνεύματος ή της συνείδησής του είτε να διευρύνει το εγώ του ώστε αυτό να περιλαμβάνει εκτατικά ακόμη και όλο τον κόσμο. Αντίστοιχα, το αληθές διακρίνεται σε σχέση προς την προθετικότητα που το διακρίνει: Στον κόσμο του αληθούς το πνεύμα ζητάει το αληθές αληθές στον κόσμο του ηθικού το αληθές ηθικό. Και φυσικά στον κόσμο του ωραίου ζητάει το αληθές ωραίο [18]. Βλέπουμε έτσι τη διατύπωση ενός ισχυρού αιτήματος για πλέον-είναι υπό δυο μορφές, ανάλογα με τη θέση που επιφυλάσσεται στο Εγώ: Στον κόσμο της αλήθειας όσο ο άνθρωπος απομακρύνεται από το εγώ του, όσο το ξεχνά και θυμάται πως είναι πνεύμα, τόσο σε ασφαλέστερα δημιουργήματα φτάνει. Στον κόσμο του ωραίου και του ηθικού αντίθετα όχι μόνο δεν πρέπει να ξεχνά το εγώ του, αλλά να το πλαταίνει απεριόριστα και να το απλώνει σε όλο το σύμπαν για το πρώτο, 16 Β. Ν. Τατάκης, Στη χώρα των στοχασμών, Πρόλογος Λ. Μπενάκη, Αθήνα, Αστήρ, 1985, σσ. 81 κ. επ. 17 Ό.π., σ Ό.π., σ. 84.

76 76 Γεώργιος Αραμπατζής σ όλη την ανθρωπότητα για το δεύτερο. Κι όσο ευρύτερος είναι ο κύκλος του εγώ του, τόσο έχει φτάσει σε ψηλότερο κόσμο του ωραίου και του ηθικού [19]. Η ζήτηση αυτή του πλέοντος-είναι ως επιστημονικο-οντολογικού και ως ηθικο-αισθητικού αιτήματος ουσιαστικά περατώνει τις θετικιστικές συλλήψεις για τις οποίες μιλήσαμε πιο πάνω. Εκεί, οι ιστορικές συνθέσεις αναλύονταν στα συστατικά στοιχεία τους που ήταν επίσης προϊόν ιστορικής παράδοσης. Κατόπιν, τα αναλυόμενα στοιχεία υποστασιώνονταν και εμφανίζονταν ως συχνά ανταγωνιστικές ιστορικές πραγματικότητες. Αναρωτιέται, όμως, κανείς, πότε τα στοιχεία αυτά υπήρξαν αυτόνομα, πέρα από τα ιστορικά υποκείμενα που τα βίωναν και μάλιστα που τα βίωναν όλα μαζί σε ξεχωριστό βέβαια βαθμό το καθένα. Η φιλοσοφία του Τατάκη είναι μία φιλοσοφία του υποκειμένου που εδραιώνεται τόσο στην αντι-θετικιστική στάση του Bergson όσο και στην ίδια την εμπειρία του Τατάκη από τον νεοελληνικό θετικισμό ή ιστορισμό και στην επιθυμία του να τον αναμορφώσει. Στο μεταφυσικό επίπεδο, ο Τατάκης, αντίθετα προς την παράδοση αυτή, διακρίνει ένα έλλειμμα στην επιστημονική εργασία. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στη θεωρία του των τριών αναβαθμών της επιστημονικής ζήτησης. Γράφει: Υπάρχουν επιστήμονες αν ταιριάζει να τους δοθεί αυτό το όνομα -, που δεν φτάνουν ώς το νόημα της εποχής τους, σταματούν κάπου χαμηλότερα, απαντούν στις απορίες τους με τρόπο απλούστερο, ευκολότερο. Αυτοί παίρνουν την ιστορία της επιστήμης για επιστήμη. Υπάρχουν άλλοι που κατορθώνουν και φτάνουν ώς τη σημερινή κορυφή. Κουρασμένοι όμως, ή ικανοποιημένοι, κάθονται με το κεφάλι σκυμμένο προς τα κάτω. Αν δεν τινάξουν από πάνω τους τον κάματο ή την ικανοποίηση, γρήγορα θα ξεπεραστούν. Αυτοί θα μένουν εκεί, ενώ η κορυφή θ ανεβαίνει ψηλότερα. Οπωσδήποτε, ενώ οι πρώτοι πνευματικά πέθαναν πριν γεννηθούν, αυτοί μπορούν να θεωρηθούν σύγχρονοι της εποχής τους, και μπορεί να ναι καλοί διδάσκαλοι της επιστήμης, της αποχτημένης επιστήμης. Τέλος υπάρχουν άλλοι και αυτοί είναι οι αληθινοί επιστήμονες, που άμα φτάσουν στην κορυφή της επιστήμης δεν κοιτάζουν μόνο κάτω παντού γυρίζει το μάτι τους, κι άμα είναι καλά οπλισμένοι, δεν αργούν ν ανακαλύψουν μιαν άλλη κορφούλα, που χάνεται μέσα στα σύννεφα [20]. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, πιστεύω καταδεικνύουν με ποιο τρόπο γίνεται δυνατή η εργασία του για τη βυζαντινή φιλοσοφία και για ποιο λόγο η εργασία αυτή δεν ήταν ανέκαθεν αυτονόητη. Χωρίς το νέο φιλοσοφικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται ο Τατάκης μία τέτοια αξιολόγηση της βυζαντινής φιλοσοφίας θα ήταν απίθανη. Για τον θετικισμό ή τον ιστορισμό του 19ου αι., από όλη την προ-επιστημονική μακρυά ιστορική διάρκεια γίνονταν αποδεκτά μόνο εκείνα τα στοιχεία που μπορούσαν να θεωρηθούν πρόδρομα της επιστημονικής 19 Ό.π., σ Ό.π., σσ

77 H Ιστοριογραφία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας 77 ανάπτυξης και που εντάσσονταν σε ένα ιστορισμό της προόδου. Προκειμένου να αυτονομηθούν τα διάφορα ιστορικά βιώματα και να προσεγγισθούν σύμφωνα με τα δικά τους μέτρα χρειαζόταν η σχετικοποίηση της επιστημονικής εργασίας ως μίας διαρκούς και ατελεύτητης ζήτησης και η πρόταξη του υποκειμένου ως μέτρου πρόσληψης των μεγάλων ιστορικών βιωμάτων. Μόνο έτσι η βυζαντινή φιλοσοφία μπορούσε να αντιμετωπισθεί ως αυτόνομη αξία της ιστορίας της φιλοσοφίας και όχι ως απλό σκοτεινό διάμεσο μεταξύ αρχαίας φιλοσοφίας και νεώτερου επιστημονικού πνεύματος. Ο διάλογος για τη Χώρα των στοχασμών δείχνει ότι το φιλοσοφικό έδαφος της σκέψης του Τατάκη ήταν εύφορο για καινοτόμες διανοίξεις στον τομέα της ιστορίας της φιλοσοφίας. Φυσικά, η διάνοιξη του Τατάκη επιτρέπει την εκ νέου προσέγγιση της βυζαντινής φιλοσοφίας αλλά δεν την ολοκληρώνει. Επειδή η κατανόηση του επιστημονικού πνεύματος και η φιλοσοφία του υποκειμένου επέτρεψαν στον Τατάκη να ασχοληθεί με ένα νέο ιστορικό της φιλοσοφίας πεδίο αυτό δεν σημαίνει ότι η Βυζαντινή φιλοσοφία είναι η φιλοσοφία του Τατάκη. Την ταυτολογία αυτή δεν την επιτρέπει η θεωρία περί εσωτερικής επιστήμης [21]. Άλλωστε, η ιστορία της βυζαντινής φιλοσοφίας είναι τόσο μεγάλη, καλύπτει τόσους αιώνες, ώστε θα ήταν άξιο απορίας αν αυτή επέμενε σε ένα μόνο φιλοσοφικό θέμα. Η περιδιολόγηση του Τατάκη σύμφωνα με τη χρονολογική εξέλιξη επιτρέπει ακριβώς τη διάκριση μεταξύ διαφορετικών τάσεων στο εσωτερικό της βυζαντινής φιλοσοφίας. Οι πολυάριθμες μερικές μελέτες που ακολούθησαν κάνουν ακόμη πιο δύσκολη την παγίωση μίας συνθετικής ματιάς επάνω στη βυζαντινή φιλοσοφία. Είναι ένα παράδοξο της ιστορικής προσέγγισης, ότι από τη στιγμή που καταφάσκεται η αυτονομία μίας περιόδου και στη συνέχεια, λόγω του πληθωρισμού των μελετών, όλο και πιο δύσκολα γίνεται εμφανές, με λίγα και περιεκτικά λόγια, σε τι συνίσταται η εν λόγω αυτονομία. 21 Βλ. I. Lakatos, History of science, ό.π., σσ. 118 κ. επ.

78

79 79-85 Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΛΗΨΙΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ Κυριάκος Θ. Νικολάου- Πατραγάς Διδάκτωρ Ισλαμικού Δικαίου Νομικής Αθηνών Αbstract: This study examines the methods by means of which the West has perceived Islam diachronically. In addition, it aims to stress the differences of perception between the Byzantium and Western Europe, highlighting the Orientalist methodology in the Arab world and proposing a new means of approach, that is strongly differentiated from the unsubstantiated and obsolete meta-modernist methodology. Περίληψη: Εν τη μελέτη ταύτη εξετάζονται αι μέθοδοι δια των οποίων η Δύσις κατενόησε το Ισλάμ διαχρονικώς. Επιπροσθέτως δε τονίζονται αι διαφοραί του τρόπου προσλήψεως μεταξύ Βυζαντίου και Δυτικής Ευρώπης, αναδεικνύεται η οριενταλιστική μεθοδολογία, εξεταζομένη εις τον αραβικόν κόσμον και προτείνεται ένας νέος τρόπος προσεγγίσεως, πόρρω απέχον της εώλου και παρηκμασμένης μετανεωτερικής μεθοδολογίας. Η πρώτη προσπάθεια γνωριμίας του Ισλάμ επετελέσθη υπό των βυζαντινών λογίων, εις μίαν προσπάθειαν αντιμετωπίσεώς του εις επιστημονικόν πεδίον, ένθα μάλιστα ενετάσσετο εις την ούτω κληθείσαν αντιρρητικήν φιλολογίαν [1]. Συνήθως εις τα περί αιρέσεων κεφάλαια. Τότε δε μετεφράσθη δια πρώτην φοράν τμήμα του Κορανίου υπό του Νικήτα Βυζαντίου εις την ελληνικήν γλώσσαν με ταυτόχρονον προσπάθειαν αναιρέσεως της διδασκαλίας του [2]. Η μετάφρασις αύτη ήτο δια την εποχήν της ικανοποιητική, τούθ όπερ δηλοί την γνώσιν τόσον της αραβικής γλώσσης υπό του μεταφράστου, όσον και των κυ- 1 Όρα σχετικώς την διδακτορικήν διατριβήν της Angeliki Ziaka, La recherche grecque contemporaine et l Islam, Εν Στρασβούργω 2002 (έκδ. Εν Λίλλη 2004). 2 Εύρηται εν Patrologie Cursus Completus, Series graeca, Εν Παρισίοις Ανατροπή της παρά του Άραβος Μωάμετ πλαστογραφηθείσης βίβλου, τ. ΡΕ, Ετοιμάζεται και νεωτέρα έκδοσις από τους Αγγελικήν Ζιάκα και Κυρ. Θ. Νικολάου-Πατραγά Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

80 80 Κυριάκος Θ. Νικολάου-Πατραγάς ριωδών θεολογικών ρευμάτων του Ισλάμ της εποχής. Επιπροσθέτως, η ενέργεια αυτή εκάλυπτεν επιτακτικήν κοινωνικήν ανάγκην αντιμετωπίσεως του εξισλαμισμού μεγάλου τμήματος του χριστιανικού πληθυσμού, μετά τας αραβικάς κατακτήσεις μέρους των επαρχιών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η βυζαντιακή, όμως, πρακτική διέφερε της κατόπιν εν τη Δύσει από της Αναγεννήσεως αναπτυχθείσης. Δεν θα ήτο άσκοπον να αναφερθώμεν εις τους λόγους τους επιβάλαντες την διάφορον ταύτην προσέγγισιν μεταξύ των δύο τούτων τμημάτων του δυτικού κόσμου, οίτινες καθιστούν κατανοητήν την διαφοράν. Από της Αναγεννήσεως, η οποία έφερε τον σπόρον της αμφισβητήσεως των θρησκειών και έθετο τα βάσεις μιας επιστημονικής θεωρήσεως του κόσμου, τα άγια κείμενα ετέθησαν υπό κριτικόν έλεγχον. Ούτω προσπαθείται η υπό επιστημονικόν τρόπον πρόσληψις και κατανόησίς των. Η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη τίθενται εντός του ιστορικού των περιβάλλοντος, εις την γην της Παλαιστίνης και διεξάγονται έρευναι δι ων αντιπαραβάλλονται τα ιερά θέσφατα προς την ιστορικήν πραγματικότητα. Η κατανόησις της Ανατολής τίθεται ως προϋπόθεσις δια την κατανόησιν αυτών τούτων των θρησκειών. Αύτη η τάσις συμπαρασύριε και την μελέτην του Ισλάμ. Η αυτή μέθοδος ακολουθείται και ως προς αυτό και δη και ως προς το ιερόν κείμενον του Κορανίου [3]. Η απλή, όμως, του Κορανίου ανάγνωσις δεν δύναται να προσφέρη αφ εαυτής το ποθούμενον αποτέλεσμα. Αντιθέτως, δύναται να οδηγήση εις το ακριβώς αντίθετον. Ούτω, από του Κορανίου επεξετάσθη η έρευνα εις πάσας τας εκδηλώσεις του κατά βάσιν θρησκευτικού [4] αραβικού πολιτισμού, διότι μόνον δι αυτών θα ήτο δυνατή η κατανόησις τόσον της υφής της αγνώστου δι αυτούς θρησκείας, όσον και της νοοτροπίας των πιστών οπαδών του, ήτις εν πολλοίς διέφερε της ιδικής των. 3 Πολλά στοιχεία δια την ιστορίαν αυτήν προσφέρει ο Edward Said, Οριενταλισμός, μετ. Φώτη Τερζάκη, Εν Αθήναις 1996 Γρηγόριος Δ. Ζιάκας, Θρησκεία και πολιτισμός των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών, β έκδ. Εν Θεσσαλονίκη 2002 σσ. 75 επ, 86 επ. Άχμαντ Ιμπραχήμ Χάσαν και Κυριάκος Θ. Νικολάου-Πατραγάς, «Η σχέσις του ρωμαϊκού δικαίου προς τα αρχαία ανατολικά δίκαια» εν Αλεξανδρινός Αμητός. Αφιέρωμα στην μνήμη του Ι.Μ. Χατζηφώτη [Έκδοσις Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Πηγαί και Τεκμήρια Πατριαρχικής Ιστορίας αρ. 2] τ. Α. Εν Αλεξανδρεία 2008 σς Μαξίμ Ροντενσόν, Οι Άραβες, μετ. Άλκις Κούρκουλος, Εν Αθήναις 1980, σσ Πρβλ. Κυρ. Θ. Νικολάου-Πατραγά, «Η αναχαίτησις της ταξικής συνειδήσεως εις το Ισλάμ», εν Ανάλεκτα. Έκδοσις του Ινστιτούτου Ανατολικών Σπουδών της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας τ. Θ (2009), Β περίοδος σσ (εδώ 92 επ.).

81 Η Μεθοδολογική Πρόσληψις του Ισλάμ 81 Κατέστη, νομίζω, εμφανές ότι αι πρωταρχικαί ανάγκαι του Βυζαντίου και της Δύσεως καθώρισαν και την έρευνάν των. Το μεν Βυζάντιον [5] ήθελε ν αντιμετωπίση την πνευματικήν διείσδυσιν του Ισλάμ, δι ο και ούτος ο εντόνως αντιρρητικός χαρακτήρ, η δε Δύσις ήθελεν εν πρώτοις να κατανοήση το Ισλάμ, οπότε η προτεραιότης εδόθη εις την επιστημονικήν διαπραγμάτευσιν. Αμφότεροι, όμως, προς επιτυχίαν του στόχου των, εστηρίχθησαν εις τα ίδια των Αράβων κείμενα. Η μεν έρευνα διεξήχθη πηγαίως, αι δε μεταφράσει ήσαν, κατά την πρακτικήν της εποχής, κατά πόδας, ήτοι κατά λέξιν [6]. Δια της καταρρεύσεως του Βυζαντίου τα σκήπτρα των ανατολικών σπουδών λαμβάνει εξ ολοκλήρου η Δύσις και τούτο διότι ο υπόδουλος ελληνισμός ηγωνίζετο εις επιβίωσιν, τούθ όπερ θα εξησφαλίζετο μόνον δια της δυσφημήσεως του Ισλάμ, της θρησκείας δήλά δη του νέου κυριάρχου. Τοιουτοτρόπως η αντριρρητική γραμματεία της εποχής, από μοναχούς κυρίως, οι οποίοι δεν είχον πρόσβασιν εις τας πηγάς του Ισλάμ και ηγνόουν και τας στοιχειωδεστέρας έτι των διδασκαλιών του [7], ενήργησεν ώςτε να δημιουργηθή κλίμα φοβικόν και άρα μίσους προς αυτό. Την αυτήν, ακριβώς, περίοδον εν τη Εσπερία τίθενται αι επιστημονικαί βάσεις της κατ ακριβείαν πειθαρχίας του οριενταλισμού [8], αυτού το οποίον οι Άραβες εκάλεσαν εστεσράκ [9]. Η αραβική λέξις εστεσράκ απεδόθη εις την ελληνικήν δια του όρου ανατολικολογία. Δι αυτής εννοείται εκείνος ο κλάδος, όστις εξετάζει το φαινόμενον Ανατολή κατά τρόπον συγκεκροτημένον και επιστημονικόν. Η επιστημονική αύτη κατεύθυνσις ανεπτύχθη εις την Δύσιν κατά τας απαρχάς της αποι- 5 Είχε παρέλθει πλέον η εποχή, καθ ην ο Πατριάρχης Νικόλαος Α Μυστικός έγραφε: «δύο κυριότητες πάσης της εν γη κυριότητος, η τε των Σαρακηνών [: ετέρα απόδοσις των Αράβων] και η των Ρωμαίων, υπερανέχουσι και διαλάμπουσιν,.. και δει... μη διότι τοις βίοις και τοις επιτηδεύμασι και τω σεβάσματι κεχωρίσμεθα, παντάπασιν αλλοτρίως διακείσθαι» (R.J.H. Jenkins και G. Westerink, Nicholas I Patriarch of Constantinople letters, Dumbarton 1973 στιχ ) διότι τώρα η επιτακτική ανάγκη ήτο η της αυτοκρατορίας επιβίωσις. 6 Περί της πρακτικής ταύτης, όρα Σπ.Ν. Τρωιάνου, Οι πηγές τους βυζαντινού δικαίου, β έκδοσις, Εν Αθήναις-Κομοτηνή 1999, σ Angeliki Ziaka ένθ αν. 8 Μαχμούντ Χάμντη Ζαγκζούκ, Αλ-Εστεσράκ. Ου Αλ-χαλαφέια Αλ-φεκρέια λέλ σεράα Αλχαντάρη, Εν Καΐρω 1997 σσ. 18 επ. 9 Εις τα μεσαιωνικά λεξικά της αραβικής γλώσσης απουσιάζει ως εικός, ο όρος ούτος δοθέντος ότι τότε τοιούτος δεν υφίστατο. Ερωτήματα, όμως, προκαλεί η παράλειψις αναφοράς του εις το Αλ-μόαγκαμ αλ-ουασίτ, γ έκδοσις τ. Α, Εν Καΐρω 2005 εις το οικείον λήμμα σ. 499 καίτοι ο όρος ούτος είνε ευρύτατα διαδεδομένος παρ Άραψι. Περί των αραβικών εν γένει λεξικών όρα Άχμαντ Άμπου Σάαντ, «Αλ-μαάγκεμ Αλ-αραμπέια φη ουακαέχα αλ-ράχεν ου χέτετ τατουίρχα» εν Λογέτνα αλ Αραμπέια ου μααράκετ Αλ-χαντάρα, Καντάια Φεκρέια τ (1997) σσ

82 82 Κυριάκος Θ. Νικολάου-Πατραγάς κιοκρατίας, ιν αποτελέση το θεωρητικόν υπόβαθρον των επεμβάσεων επί των χωρών, αίτινες απηλευθερούντο της οθωμανικής κατακτήσεως [10]. Το τοιούτο δεν επάγεται ότι και προηγουμένως δεν υπήρξαν εκδηλώσεις τούτου του φαινομένου, αίτινες, άτε επικεντρωθείσαι εις τη λογοτεχνίαν, δεν ανεπτύχθη επ αυτών επαρκώς το επιστημονικόν στοιχείον, καίτοι τα αποτελέσματά των υπήρξαν εξ ίσου αρνητικά δια την κατανόησιν της Ανατολής, διότι, συν τοις άλλοις, εδημιούργησαν την σφαλεράν εικόνα του εξωτισμού, η οποία εκάλυπτε τας ανάγκας ενός εκκολαπτωμένου ρωμαντισμού δι επιστροφήν προς τον Μεσαίωνα [11]. Ο επιστημονικός ούτος κλάδος εκαλλιεργήθη συστηματικώς εις τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, επιδείξας αξιόλογον επιστημονικήν παραγωγήν [12]. Ακάματοι ερευνηταί επεδόθησαν μετ αληθούς ζήλου εις την ανιχνεύσιν των ιδιαιτερότητων της Ανατολής, αξιοποιήσαντες παν πρόσφορον δια την εποχήν των επιστημονικόν εφόδιον. Εστίασαν την προσοχήν των εις την θρησκείαν και την φιλολογικήν γραμματείαν, ως καταλληλότερα ερευνητικά πεδία προς επίτευξιν του στόχου των δι υπόταξιν των ανατολικών λαών. Είνε η εποχή, καθ ην τα ηνία της πνευματικότητος κατέχουν αι ανθρωπιστικαί σπουδαί, δίδουσαι τον τόνον εις την έρευναν. Ελάχιστοι πρωτοπόροι επιστήμονες, αμφιβόλων όμως πεποιθήσεων και προθέσεων, ταξειδεύουν εις την Ανατολήν και περισυλλέγουν χειρόγραφα και πολιτισμικά στοιχεία, ιδρύοντες ωσαύτως εταιρίας εν τη Μητροπόλει προς αξιοποίησίν των [13]. Ούτω, άρχεται η θεραπεία της Ανατολής κατά τρόπον επιστημονικόν. Ούτοι, όμως, καθ ότι δέσμιοι της δυτικής σκέψεως και της μεθοδολογίας της, αδυνατούν να κατανοήσουν την αληθή Ανατολήν, περικλείοντές την εις τα προκεκαθωρισμένα πλαίσια του ιδικού των κόσμου. Τοιουτοτρόπως, αντί της πραγματικής, με σάρκα και οστά Ανατολής, μας παρουσιάζουν μίαν άλλην, απότοκον της ιδικής των φαντασίας, πόρρω απέχουσα της πραγματικής. Δια τούτους τους λόγους η λέξις εστεσράκ έλαβεν εις τους Άραβας αρνητικήν χροιάν, απεδόσθη ως ύβρις, ως αντεπιστημονική μέθοδος ερεύνης, ως προσπάθεια πνευματικής καθυποτάξεως των Αράβων και ιδία εσχάτως ως συνω- 10 Χάμντη Ζαγκζούκ ένθ αν. σσ. 46 επ. 11 Edward Said, Οριενταλισμός ένθ αν. Σς. 67 επ. 12 Και ιδιαιτέρως εις την Γερμανίας, όρα σχετικώς τον τόμον Αλ-Εστεσράκ αλ-αλμάνη. Ταρίχου ου ουάκεου ου ταουγκιχάντου αλ-μουστακμπαλέια Εν Καΐρω 1420/ Αναλυτικήν καταγραφήν των ονομάτων και της συγγραφικής καθ ενός εκάστου παραγωγής, κατά χώρας, ποιείται ο Ναγκήμπ αλ-ακίκη, Αλ-μουστασρακούν, τ. Α -Γ Εν Καΐρω 1980 (δ έκδοσις).

83 Η Μεθοδολογική Πρόσληψις του Ισλάμ 83 μοσία κατά του Ισλάμ, όπως τον αποκαλούν τα λαϊκίζοντα και ιδεολογικώς χρεωκοπημένα κινήματα του καλουμένου πολιτικού ισλάμ [14]. Η ιδία πάντοτε λέξις εν τη Δύσει απεδόθη δια του όρου οριενταλισμός, όστις, μετά την έκδοσιν του ομωνύμου βιβλίου του Έντουαρντ Σαΐντ, εχαρακτηρίσθη ως μία μεθοδολογία προς αποφυγήν. Καθηγητής ο ίδιος συγκριτικής λογοτεχνίας εν τω Πανεπιστημίω Κολούμπια, επεδόθη εις τον άθλον [15] της καταδείξεως της συστηματικής παραποιήσεως της Ανατολής εις τα κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, εν ω κατόπιν, εις το Ιμπεριαλισμός και Κουλτούρα [16] κατέδειξε την δια των κειμένων εργαλειακήν χρησιμοποίησιν της δευτέραν υπέρ του πρώτου. Έκτοτε και εν τη Δύσει ο χαρακτηρισμός τινος ως οριενταλιστού εδήλου έλλειψιν επιστημονικότητος. Η καταδίκη αύτη του οριενταλισμού, όμως, ωδήγησε και εις ακρότητας. Διότι η κατ αρχάς ορθή προσπάθεια ανευρέσεως, ανασύρσεως και αποκαταστάσεως των κειμένων της αραβικής γραμματείας και η βάσει των επιστημονικών απαιτήσεων επεξεργασία των επεσκιάσθη υπό της θεωρητικής ενθυλακώσεως της Ανατολής εις τα σχήματα και τα αξιακά σύνολα της Δύσεως. Η συνετή καταδίκη της τελευταίας ταύτης τάσεως συμπαρέσυρε το σύνολον της οριενταλιστικής παραγωγής. Έκτοτε κλονίζεται η επιστημονική αξία του οριενταλισμού και προσίδεται εις τούτον πολιτικόν επίχρυσμα. Ο δίκαιος αντιαποικιοκρατικός αγών συνταυτίζεται εις επιστημονικόν επιπέδον προς τον αντιορενταλισμόν με ιδιαιτέραν άνθησιν εις την Δύσιν πλην όμως, οι επιφανέστεροι ασχοληθέντες εις το ζήτημα τούτο Άραβες, οι καθηγηταί Άνουαρ Αμπτ αλ Μάλεκ και Αμπν αλ Ραχμάν Μπάνταουη, καταδικάζοντες τον οριενταλισμόν δεν συμπεριλαμβάνουν εις 14 Χουσέιν Μορόουα, Αλ-νοζαάτ Αλ-μαντέια φη αλ-φαλσάφα αλ-αραμπέια αλ-ισλαμέια Εν Βηρυτώ 2008 (β έκδοσις), τ. Α σ. 133 επ. Μαχμούντ Ισμαήλ, Σοσιολίζιετ αλ-φέκρ αλ- Ισλάμη. Τουρ αλ τακουήν, τ. Α. Εν Λονδίνω/Βηρυτώ/Καΐρω 2000, Εισαγωγή. Και δια τας θέσεις του πολιτικού ισλάμ, όρα ανάλυσιν παρά Μουχάμαντ Χάφνεζ Ντιμπ, Σάιεντ Κότμπ. Αλ-Χιτάμπ ου αλ-ιντιολοζέια, Εν Καΐρω 1988 (να σημειωθή ότι αι θέσεις του Σάιεντ Κότμπ είνε αι πλέον ακραίαι εξ όσων έχουν μέχρι στιγμής διατυπηθή, Ι.Θ. Μάζην, Γεωγραφία του ισλαμιστικού κινήματος στην Μέση Ανατολή, Εν Αθήναις 2002, σσ. 88 επ. 15 Ωραία ανάλυσις του έργου του Έντουαρντ αλ-σαΐντ αποτελεί ο αφιερωματικός, δίγλωσσος (αγγλικός-αραβικός) τόμος του περιοδικού ALIF. Journal of Comparative Poetics, αρ. 25 (2005) του Αμερικανικού Πανεπιστημίου του Καΐρου Edward Said and Critical Decolonization. Θεωρώ όμως ότι και ο ίδιος ο Έντουαρντ Σαΐντ, καίτοι ηγωνίσθη προς απόδειξιν του εσφαλμένου της οριενταλιστικής προσεγγίσεως, δεν απεμακρύνθη της ειρημμένης μεθοδολογίας κατά την διαπραγμάτευσιν των σχετιζομένων προς την Ανατολήν θεμάτων. Η κειμενική γνώσις, την οποίαν μετά σφοδρότητος στιγματίζει, καταδικάζων ως τον κύριον τρόπον οριενταλιστικής μεθοδολογίας, αποτελεί το αποκλειστικόν μεθοδολογικόν εφόδιον των ερευνών του. 16 Και εις ελληνικήν μετάφρασιν παρά Βανέσσα Λάππα Εν Αθήναις 1996.

84 84 Κυριάκος Θ. Νικολάου-Πατραγάς την καταδίκην των και την φιλολογικήν παραγωγήν, την οποίαν αντεμετώπισαν μετά σεβασμού [17]. Εν τη Δύσει, όμως, ο ισοπεδωτισμός, τον οποίον επέφερεν η παρακμιακή μετανεωτερικότης της αποδομήσεως, συνεπέφερε και μίαν νέαν θεώρησιν του Ισλάμ [18]. Εθεωρήθη, λοιπόν, ότι όστις καταπιάνεται με τα δοσμένα κείμενα, προσπαθών εκείθεν να συναγάγη ασφαλείς λύσεις δια την κοσμοθεωρίαν του Ισλάμ ως ουσιοκράτης, επίθετον, το οποίον από προτέρημα εχαρακτηρίσθη ως μειονέκτημα [19]. Κατ αυτούς δεν υπάρχει μία αλήθεια, ούτε εν και μόνον Ισλάμ, αλλά τόσα, όσα και αι εκάστοτε προσλαμβάνοντες αυτό. Λησμονούν, όμως, οι θιασώται της συγχρόνου ταύτης τάσεως ότι εκάστη θρησκεία έχει εν πλήρες και αναλλοίωτον εν τω χρόνω δόγμα, αμετάβλητον και ανεξίτηλον και άρα αναγκαίως τούτο είνε απόλυτον, μη επιδεχόμενον αναγνώσεις πολλαπλής χρήσεως. Τοιουτοτρόπως μόνον εν Ισλάμ υφίσταται, με μίαν ουσίαν, την οποίαν οφείλομεν ν ανιχνεύσωμεν εις τας πηγάς του [20]. Αν υπάρξουν πολλαί, ενίοτε και αντικρουόμεναι μεταξύ των εκδηλώσεις και ερμηνείαι, μία είνε η ορθή, ενώ αι υπόλοιπαι σφάλλονται. Εν Ελλάδι αι ανατολικαί σπουδαί δεν εθεραπεύθησαν επαρκώς από της συστάσεως του ελληνικού κράτους. Αντιθέτως, υπετιμήθησαν συστηματικώς. Η καθηγήτρια Κέλλυ Μπουρδάρα συνώψισε τους λόγους της τοιαύτης υστερήσεως εις δύο: Την έλλειψιν αποικιακής πολιτικής εκ μέρους της Ελλάδος και την εσφαλμένην ταύτισιν Οθωμανών και Αράβων ο τελευταίος μάλιστα ελειτούργησεν αρνητικώς, λόγω της τραυματικής εμπειρίας των Ελλήνων, ένεκα της οθωμανικής κυριαρχίας, ήτις όμως, ήτο ταυτόσιμος και εις τους Άραβας και 17 A. Abdel Malek, «L Orientalisme en crise» εν DIOGENEΤ τ. 44 (1963) σσ A. Laraoui, The crisis of the Arab intellectual Tradisionalism or historicism, Εν Λος Άγκελες 1977 Άνουαρ Αμπντελ Μάλεκ, «Αλ-Εστεσράκ φη Άζμα» εν Αλ φεκρ αλ-άραμπη τ. 31 Αμπντελ Ραχμάν Μπάνταουη, Ντεφάα αν αλ-κοράαν ντέντ μουνακεντή, Εν Καΐρω 1997 Abdulrahman Al Salimi, Οριενταλισμός στα όρια. Από τα οθωμανικά Βαλκάνια στην σύγχρονη Μέση Ανατολή (επμ. Φωτεινή Τσιμπιρίδου και Δημ. Σταματόπουλος). Εν Αθήναις 2008 σσ Περί της αντιμετωπίσεως υπό των Αράβων του αποδημησμού όρα Άχμαντ Αμπντελ Χαλήμ Αττέια, «Αλ-ταφάκοκ ου αλ-εχτελάφ. Ζάκ Ντεριντά φη αλ-φεκρ αλ-άραμπη αλμουάσερ» εν Αλ-φέκρ αλ-άραμπη φη μασάρεφ αλ-καρν αλ-χάντη ου αλ-ασηρήν. Καντάια φεκρέια τ (1995) σσ Πλείστα τοιαύτα παραδείγματα εύρηνται εν τισι μελέταις του τόμου Οριενταλισμός στα όρια ένθ αν. Τας επιφυλάξεις μου δια τας θέσεις αυτάς διετύπωσα εις σημείωμα εν Εστία έτ. 115 αρ σ Ούτω και ο Γρηγόριος Δ. Ζιάκας, Πίστις, Ελπίς και Σωτηρία κατά το Ισλάμ, Εν Θεσσαλονίκη Η μονογραφία αυτή είνε ό,τι καλλίτερον έχει γραφή μέχρι στιγμής περί του Ισλάμ εν τη ελληνική βιβλιογραφική παραγωγή.

85 Η Μεθοδολογική Πρόσληψις του Ισλάμ 85 αποτελεί κοινόν σημείον προσεγγίσεως μεταξύ των [21]. Εις τούτους θα προσέθετα και τον ελληνοκεντρισμόν της ελληνικής παιδείας, δεδικαιολογημένον εν μέρει, λόγω της εναγωνίας προσπαθείας των Ελλήνων άμα τη Απελευθερώσει, προς διαμόρφωσιν και απόκτησιν εθνικής συνειδήσεως και ταυτότητος. Η ελληνική υστέρησις, όμως, είχε και εν θετικόν αποτέλεσμα. Απήλλαξε την Ελλάδα από το βάρος μιας αρνητικώς φορτισμένης ερευνητικής παραδόσεως, αμιγώς οριενταλιστικού ή νεοοριενταλιστικού χαρακτήρος [22]. Ούτω σήμερον, ένθα καταβάλλονται σύντονοι προσπάθειαι διαφόρων φορέων προς θεραπείαν εις επιστημονικών διδακτικόν και ερευνητικόν- επίπεδον των ισλαμικών σπουδών εν Ελλάδι, επί του παρθένου εδάφους δύναται να καλλιεργηθή η ορθή, πηγαία [23] προσέγγισις και πρόσληψις του Ισλάμ, άνευ των ακροτήτων, εις τας οποίας έφθασαν αι οριενταλιστικαί αναλύσεις και των αντιεπιστημονικών απολήξεων του μεταμοντερνισμού [24]. Ήλθεν ο καιρός να ίδωμεν τα πράγματα μετά σοβαρότητος. Και νομίζω ότι και τας προσλαμβανούσας κατέχομεν, αλλά και τα εχέγγυα, τα οποία θα επέτρεπον εις την Ελλάδα να πρωτοστατήση, δημιουργούσα αυτή το μεθοδολογικόν πρότυπον της ορθής κατανοήσεως του Ισλάμ [25]. Πολλώ δε μάλλον νυν, ένθα αι ακραίοι και έωλλοι θέσεις του μεταμοντερνισμού τείνουν προς επικράτησιν. Την στιγμήν αυτήν, νομίζω, ότι με το ερευνητικόν μας παράδειγμα οφείλομεν ν απαντήσωμεν εις την ευκολίαν της αποδομήσεως με την σοβαρότητα μιας υπευθύνου οικοδομήσεως, η οποία εν προκειμένω είνε και το δύσκολον ζητούμενον. 21 Όρα Καλλιόπην (Κέλλυ) Μπουρδάρα, «Σκέψεις για τις αραβικές σπουδές στην Ελλάδα» εν Εκ. Φάρος τ. Π (2009) σσ (εδώ 46-47). Η Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου, Αραβικός Πολιτισμός, Εν Αθήναις 2008, σ. 339 σημ. 36, εξ αφορμής ενός άρθρου του Φώτη Τερζάκη εν Ελευθεροτυπία της 7ης Φεβρουαρίου 2003, υποστηρίζοντος την αυτήν θέσιν, αντέδρασεν εντόνως, θεωρήσασα ότι ουδέποτε εξεδηλώθη τοιαύτη πρακτική. 22 Όρα και Καλλιόπην Μπουρδάρα αυτόθι. 23 Την σημαντικώτητα της τοιαύτης προσεγγίσως έχει επισημάνει και ο Σπύρος Ν. Τρωιάνος ένθ αν. σσ. 41 επ. 24 Όρα και Καλλιόπην Μπουρδάρα αυτόθι. Περί των θέσεων του μεταμοντερνισμού αρμόζει, νομίζω, η ωραία ρήσις του Εμανουήλ Ροΐδου απηρχαιώθη πριν καν γηράση. 25 Και δια να επιτευχθη το τοιούτο, δέον να ληφθούν υπ όψει τόσον αι προτάσεις της Καλλιόπης Μπουρδάρα ένθ αν. σ. 49, όσον και η πρότασις των Ιωάννου Βαρβιτσιώτου και Σωτήρη Ρούσσου, Τυφλοί Στρατοί. Η Δύση και η απειλή του ισλαμικού φονταμενταλισμού, Εν Αθήναις 2008 σσ προς δημιουργίαν ενός διεθνούς κύρους ιδρύματος ισλαμικών σπουδών εν Ελλάδι.

86

87 Η Γ ΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΗΣ Ε ΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΟ Δ ΙΠΟΛΟ Ι ΡΑΝ -Κ ΙΝΑ ΗΠΑ Μιλτιάδης Γ. Μπότσης Διδάκτωρ Γεωπολιτικής Ιόνιο Πανεπιστήμιο Abstract: Based on the assumption that the rationalistic analysis of foreign affairs, that is the ensuing behaviours of the National Actors, within the framework of the international transnational system, calls for a systematic and continuous research, the objective of which is the international game of the redistribution of power (defence, economy, politics and culture). The present paper uses the methodology of the Systemic Geopolitical Analysis1 in order to approach the subject of stability potentials or even the progress of the geostrategic correlation between Iran and China. It also approaches the System s geostrategic dynamics within the framework of the Super-System consisting of Caucasus-Wider Middle East-Western and Eastern Asia, in connection with the influences of power of the USA, as supersystemic variables. We consider energy (oil and natural gas) as a geopolitical factor. This factor is believed to act decisively in the development of endosystemic and supersystemic political incorporations, agreements and alliances for economy and defense, as well as conflicts. Of course, this possibility is becoming less likely, given the already formed at the supersystemic level, political situation and the adopted deterrence strategy. Nevertheless, Russia and mainly the USA, as the International Supersystemic National Actors who act at both the supersystemic and the systemic level, are a threat of major disruption in the event of systematic and vital damage to the commonly expressed energy interests within the boundaries of the sypersystem. However, it is our belief that the present international economic situation is encouraging the development of conflicting tendencies and behaviours as regards the redistribution of the international energy pie, naturally in favour of the Great Powers. Περίληψη: Εκ προοιμίου δεχόμαστε πως η ορθολογική ανάλυση των διεθνών σχέσεων, δηλαδή των συνακόλουθων συμπεριφορών των εθνικο-κρατικών δρώντων, στο πλαίσιο του διεθνούς διακρατικού συστήματος απαιτεί συστηματική και ενδελεχή έρευνα με αντικείμενο το διεθνές παίγνιο ανακατανομής της ισχύος (αμυντικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτι σμικής). Το παρόν πόνημα, χρησιμοποιώντας τη μεθοδολογία της Συστημικής Γεωπολιτικής 2011 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

88 88 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης Ανάλυσης (Systemic Geopolitical Analysis) [1], προσεγγίζει το ζήτημα των δυνατοτήτων σταθεροποίησης ή και εξέλιξης των γεωστρατηγικών συσχετισμών του συστήματος Ιράν Κίνα, τις γεωστρατηγικές του δυναμικές στο πλαίσιο του Υπερσυστήματος: Καύκασος-Ευρύ τερη Μέση Ανατολή-Δυτική και Ανατολική Ασία, σε συνάρτηση με τις επιρροές ισχύος των ΗΠΑ, τούτων θεωρουμένων ως υπερσυστημικής μεταβλητής. Στην υπό εξέταση περίπτωση ως γεωπολιτικός παράγων ορίζεται η Ενέργεια (πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Ο παράγων αυτός θεωρούμε ότι επενεργεί καθοριστικά στην ανάπτυξη ενδοσυστημικών, αλλά και υπερ συστημικών, πολιτικών συσσωματώσεων, οικονομικών και αμυντικών συμφωνιών και συμ μαχιών ή, ενδεχομένως, και συγκρούσεων. Βεβαίως, το ενδεχόμενο αυτό φαίνεται να απο μακρύνεται, λαμβάνοντας υπόψη τη διαμορφωμένη, σε επίπεδο υπερσυστήματος, πολιτική συγκυρία και τις υιοθετηθείσες αποτρεπτικές στρατηγικές. Ωστόσο η θερμή ρήξη επαπειλείται στην περίπτωση συστηματικής και καίριας βλάβης των εκπεφρασμένων ενεργειακών συμφερόντων, εντός των ορίων του υπερσυστήματος, των υπερσυστημικών εθνικοκρατικών διεθνών δρώντων οι οποίοι λειτουργούν τόσο σε υπερσυστημικό Επίπεδο όσο και σε συστημικό, πρόκειται για τη Ρωσία και, κυρίως, τις ΗΠΑ. Πάντως, θεωρούμε ότι η παρούσα διεθνής οικονομική συγκυρία ευνοεί την ανάπτυξη συγκρουσιακών διαθέσεων και συμπεριφο ρών για την ανακατανομή της παγκόσμιας ενεργειακής «πίτας», προς όφελος εννοείται των ισχυρών του πλανήτη. Α. Διπολικό Σύστημα Ιράν-Κίνα: Ανάλυση του Ιρανικού Πόλου βάσει του ενεργειακού Γεωπολιτικού παράγοντα. Η δυναμική ανάδυση της Κίνας στο διεθνές προσκήνιο ως νέος Πόλος Διεθνούς Ισχύος, δε συνδυάστηκε με την ταυτόχρονη προβολή της ισχύος της στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Ωστόσο η καθυστερημένη αρχικά διείσδυση του Πεκίνου στο χώρο αυτό αποκτάει την τελευταία οκταετία ιδιαίτερη δυναμική και καταλαμβάνει σημαντική θέση στο γεωπολιτικό σχεδιασμό του Πεκίνου. Όχι μόνο επειδή ο χώρος αυτός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη μεταβαλλόμενη δυναμική των διεθνών ενεργειακών αγορών, αλλά και γιατί εξελίσσεσαι σταδιακά στο μοναδικό σχεδόν προμηθευτή πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ανατολής. Οπωσδήποτε στην επιτάχυνση της εξέλιξης αυτής συνέβαλαν οι πιέσεις και οι κυρώσεις [2] της Ουάσιγκτον εναντίον της Τεχεράνης, οι οποίες τελικά 1 2 Όπως αυτή προτείνεται από τον καθηγητή Γιάννη Μάζη στο: Ι. Θ. Μάζης, «Μεθοδολογία Συγγραφής μίας Γεωπολιτικής Ανάλυσης. Δομή, Έννοιες και Όροι», Γεωστρατηγική, εκδ. Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων, Σεπτέμβριος Δεκέμβριος 2007, τεύχ. 12. Η Πράξη κυρώσεων επί του Ιράν (ISA), αποκαλούμενη αρχικά Πράξη κυρώσεων ΙράνΛιβύη (ILSA), εισήχθη κατά τη διάρκεια μιας σκλήρυνσης των αμερικανικών κυρώσεων στο Ιράν κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Clinton, ως απάντηση στο πυρηνικό

89 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 89 ανέστειλαν τον εκσυγχρονιστικό της προσανατολισμό και έστρεψαν την ιρανική κοινωνία στην αναζήτηση ανατολικών πολιτικο-κοινωνικών προτύπων και στην εστίαση του ενδιαφέροντός της στην αντιμετώπιση, αφενός μεν των οικονομικών συνεπειών των κυρώσεων, αφετέρου δε των θεμάτων ασφάλειας της χώρας. Το Ιράν θεωρεί ότι από γεωστρατηγική άποψη η σύναψη συμμαχιών και συνεργασιών με χώρες όπως η Ινδία, η Κίνα και η Ρωσία ενισχύουν το πλέγμα ασφαλείας που επιθυμεί η Τεχεράνη αλλά και ενισχύουν το ρόλο μιας ισλαμικής περιφερειακής δυνάμεως στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή. Άλλωστε αυτό αποδεικνύει η μέχρι σήμερα πολιτική της Τεχεράνης στη δημιουργία ερεισμάτων στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή, την Κεντρική Ασία και τον Καύκασο [3]. Αυτό παραπέρα σημαίνει ιδεολογικο-στρατηγική ένταξη στο ευρύτερο Ασιατικό Σύστημα, που με τη σειρά της μεταφράζεται σε στενότερη γεωστρατηγική συσχέτιση με ασιατικές δυνάμεις όπως η Κίνα, η Ινδία και η Ρωσία. Με άλλα λόγια πρόκειται για την διαδικασία δημιουργίας ενός γεωπολιτικού Συμπλόκου κλίμακος Υπερσυστήματος που μπορεί να μετατρέψει οριστικά τις 3 πρόγραμμα του Ιράν και την υποστήριξή του στις τρομοκρατικές οργανώσεις όπως Hizbollah, Hamas, και στην παλαιστινιακή ισλαμική Jihad. Ο πρόεδρος Clinton εξέδωσε την εκτελεστική εντολή (6 Μαΐου 1995), απαγορεύοντας το αμερικανικό εμπόριο και τις επενδύσεις στο Ιράν. Η λογική ήταν ότι αυτές οι κυρώσεις θα απέτρεπαν τη στρατηγική απειλή από το Ιράν, με την παρεμπόδιση της δυνατότητάς του να εκσυγχρονίσει το βασικό τομέα του πετρελαίου του, ο οποίος συμμετέχει κατά περίπου 20% στο ιρανικό ΑΕΠ. Οι χερσαίες πετρελαιοπηγές του Ιράν, καθώς επίσης και η υποδομή βιομηχανίας επεξεργασίας του πετρελαίου της, γερνούν και χρειάζονται ουσιαστικές επενδύσεις, όπως, επίσης, και τα μεγάλα αποθέματά της σε φυσικό αέριο (940 τρισεκατομμύριο κυβικά πόδια, που ξεπερνιούνται μόνο από τη Ρωσία), τα οποία δεν είχαν ακόμη αναπτυχθεί όταν υιοθετήθηκε η προαναφερόμενη Πράξη. Οι σύμμαχοι των ΗΠΑ αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στις αμερικανικές κυρώσεις για το λόγο αυτό η κυβέρνηση Clinton και το Κογκρέσο θεώρησαν ότι να είναι απαραίτητο να προσπαθήσουν να αποτρέψουν τις αμερικανικές επενδύσεις στο Ιράν. Η ευκαιρία παρουσιάστηκε το Νοέμβριο του 1995, όταν το Ιράν αποφάσισε να ανοίξει τον τομέα της ενέργειάς στις ξένες επενδύσεις. Για να διατηρήσει, μάλιστα, το Ιράν τον έλεγχο των εθνικών φυσικών του πόρων, ανέπτυξε ένα πρόγραμμα επένδυσης "buy-back" με βάση το οποίο οι ξένες εταιρίες θα αποζημιώνονταν για τις επενδύσεις τους από την πώληση του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που ανακάλυπταν, αλλά χωρίς, όμως, να κατοχυρώνουν δικαιώματα ιδιοκτησίας επί αυτών. Μέση Ανατολή, Περσικός Κόλπος, Νοτιοδυτική Ασία, Κεντρική Ασία, Καύκασος και Αφγανιστάν, Λεκάνη της Κασπίας. Το Ιράν κατέχει σημαντική γεωγραφική θέση, με 15 γείτονες και δυνατότητα άσκησης ρόλου διασύνδεσης δύο βασικών κέντρων ενέργειας, δηλαδή της Κασπίας και του Περσικού Κόλπου, και διαμόρφωσης μελλοντικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής. Το σημαντικότερο, όμως, στοιχείο είναι ότι το Ιράν αποτελεί το μητροπολιτικό κέντρο των απανταχού Σιϊτών.

90 90 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης μέχρι σήμερα γνωστές γεωπολιτικές ισορροπίες και τις εξ αυτών προκύπτουσες γεωστρατηγικές συσχετίσεις. Η Κίνα συγκεκριμένα αποτελεί για τους Ιρανούς ένα μοντέλο ευημερούντος πολιτικού συστήματος με ισχυρή κεντρική κρατική εξουσία με έντονη κοινωνικο-πολιτικο-οικονομική παρέμβαση αλλά και ένα θεσμικό σύμμαχο στη διεθνή σκηνή. Θα πρέπει, όμως, να τονίσουμε ότι μια συμμαχία ανάμεσα στις δυο χώρες είναι επιθυμητή από το Ιράν, εφόσον του προσδίδει, μεγαλύτερη διεθνή αναγνώριση και αποτελεσματικότητα στα διεθνή θεσμικά όργανα. Χρήσιμο παράδειγμα αποτελεί η χρήση του κινεζικού βέτο υπέρ της Τεχεράνης στο Συμβούλιο Ασφαλείας, όπου οι ΗΠΑ επιδιώκουν την καταδίκη της και ενδεχομένως την εξασφάλιση του πράσινου φωτός για στρατιωτική επέμβαση). Επίσης και εμπορικά οφέλη [όπως η συμφωνία Υ.Φ.Α. (Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο) κ.ά.]. Ακόμη, το Ιράν θεωρεί αναγκαία τη συνεργασία με την Κίνα, την Ινδία [4] και τη Ρωσία, για ένα επιπλέον σημαντικό λόγο: τη μεταφορά τεχνολογίας σε ιρανικές εταιρείες. Ο προσανατολισμός αυτός έχει απτά αποτελέσματα στην περίπτωση του διμερούς εμπορίου μεταξύ Ιράν και Κίνας, το οποίο από 1,2 δισ. δολάρια το 1998, το 2004 ανήλθε στα 7,5 δισ. δολάρια, το 2005 έφθασε στα 9,5 δισ. δολάρια, ενώ το 2008 προβλέπονταν να ανέλθει στα 10 δισ. δολάρια, όπως αυτό φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα. Πίνακας 1: Διμερές εμπόριο του Ιράν σε δισ. δολάρια ΗΠΑ ( ) Διμερές εμπόριο Ιράν - Κίνα Ιράν - Ινδία Ιράν - Ιαπωνία Ιράν - ΕΕ Πραγματοποιηθέν ,5 4,1 9,8 15 Πρόβλεψη Πρόβλεψη Πηγή: Abbas Maliki, Iran and China: Dialogue on Energy, Research Seminar, Harvard University, March 15, Στην ίδια εκτίμηση οδηγούμαστε εάν λάβουμε υπόψη τα έργα τα οποία έχουν μέχρι σήμερα ολοκληρωθεί ή ευρίσκονται εν εξελίξει μεταξύ Ιράν και Κίνας, εκ των οποίων τα σημαντικότερα είναι: 4 Η Ινδία κατασκευάζει υποθαλάσσιο αγωγό, ο οποίος θα μεταφέρει ιρανικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο στα τρία νότια κρατίδια της χώρας, όπου συγκεντρώνεται το βιομηχανικό και ερευνητικό δυναμικό της (βλ. χάρτης 2, στο παράρτημα χαρτών).

91 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ i. Εξερεύνηση και Παραγωγή στο πεδίο Yadavaran, ii. Υ.Φ.Α. (Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο), iii. Αγωγός Neka, iv. Πλατφόρμα Alborz, v. Σιδηρόδρομοι, vi. Ανταλλαγές αγαθών και επιπλέον, 91 vii. Στρατιωτική συνεργασία. i. Το πεδίο Yadavaran [5] Το κοίτασμα αυτό εντοπίζεται στην περιοχή Κουζεστάν στο νοτιοδυτικό Ιράν. Ανακαλύφθηκε το 2002 και περιλαμβάνει αποθέματα πετρελαίου 17 δισ. βαρέλια [6], από τα οποία τα 3 δισ. βαρέλια είναι εξορύξιμα. Ο τομέας Yadavaran αποτελείται από δύο πετρελαιοφόρες υποπεριοχές: το Koushk (που ανακαλύφθηκε το 2000) και το Hosseinieh (που ανακαλύφθηκε το 2002). Μια πρώτη συμφωνία συνεργασίας ανάμεσα στις δύο χώρες (Ιράν Κίνα) πραγματοποιήθηκε το Ακολούθησε η υπογραφή σύμβασης το 2006 συνολικού ποσού 100 δισ. δολαρίων με δυνατότητα αύξησης στα 200 δισ. δολάρια, για τα επόμενα 25 χρόνια τόσο για το 51% του πετρελαίου στο Yadavaran όσο και για το Υ.Φ.Α. (Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο). Μια προοπτική που, σύμφωνα με τον υπουργό πετρελαίου του Ιράν, Gholam Hossein Nozari, σταθεροποιεί τις οικονομικές/εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες (Ιράν Κίνα), ενώ ταυτόχρονα ανατρέπει τις προσπάθειες της Δύσης (ΗΠΑ) για εμπορικό αποκλεισμό της Τεχεράνης. Σημειωτέον ότι μερίδιο στο εν λόγω πεδίο έχει η κινεζική SINOPEC (China Petrochemical) με 51%, η ινδική ONGL με 25% και η ολλανδική SHELL με 20%. Εκ παραλλήλου και η Ινδία συμφώνησε να προμηθευτεί από το Ιράν 7,5 εκατ. μετρικούς τόνους Υ.Φ.Α. ετησίως για 25 έτη. Η ίδια χώρα, μέσω της ONGL, κατέχει το 100% των πετρελαιοπηγών Jeyfr, με εκτιμώμενη ικανότητα παραγωγής bbl/d. [7] Βλ. χάρτης 1, στο παράρτημα χαρτών. Kaveh L. Afrasiabi, China rocks the geopolitical boat, , από την ιστοσελίδα: Ο χάρτης 2, στο σχετικό παράρτημα, εμφανίζει τις στρατηγικές προοπτικές για τους βασικούς σχεδιαζόμενους άξονες των ιρανικών υδρογονανθράκων.

92 92 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης Εκτιμάται ότι η ικανότητα παραγωγής του πεδίου Yadavaran από το 2009 θα είναι bbl/d έως bbl/d. ii. Ιρανικό Υ.Φ.Α. στην Κίνα [8] Τον Οκτώβριο του 2004 υπεγράφη συμφωνία μεταξύ Πεκίνου και Τεχεράνης ύψους 100 δισ. δολαρίων, για την προμήθεια εκ μέρους της δεύτερης Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου από το πεδίο του South Pars [9], με δυνατότητα αύξησης έως 200 δισ. δολάρια, κάτι που κάνει διάφορους σχολιαστές [10] να χαρακτηρίσουν τη συγκεκριμένη συμφωνία ως «συμφωνία του αιώνα». Η παραπάνω συμφωνία, με έναρξη ισχύος το 2009, προβλέπει την ετήσια εξαγωγή 10 εκατομμυρίων τόνων Υγροποιημένου ιρανικού Φυσικού Αερίου Υ.Φ.Α./LNG, για μια περίοδο 30 ετών, καθώς, επίσης, και τη συμμετοχή της κρατικής εταιρείας πετρελαίου της Κίνας, SINOPEC, σε συναφή προγράμματα, όπως εξερεύνησης ή εξόρυξης πετρελαϊκών κοιτασμάτων, στις βιομηχανίες πετροχημικών και φυσικού αερίου, στους πετρελαιαγωγούς, στις υπηρεσίες κ.α. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η θαλάσσια μεταφορά του ιρανικού Υ.Φ.Α./LNG απαιτεί ειδικά διασκευασμένα και εξοπλισμένα σκάφη. Στον τομέα αυτό το Ιράν έχει ήδη επενδύσει αρκετά δισ. δολάρια για να ενισχύσει τον μικρό του στόλο. Ως προς αυτό, έχουν ήδη αγοραστεί εκ μέρους του Ιράν 10 σκάφη μεταφοράς Υ.Φ.Α., ενώ έχει δρομολογηθεί η αγορά άλλων 87 σκαφών μέχρι το 2010, προκειμένου να ανταποκριθεί στην αυξημένη ζήτηση. Υπολογίζεται ότι το Ιράν διαθέτει αποθέματα φυσικού αερίου που αγγίζουν τα 26,6 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, το δεύτερο μεγαλύτερο παγκόσμιο απόθεμα [11]. 8 Ο χάρτης 14 εμφανίζει τον προτεινόμενο αγωγό μεταφοράς Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου, από την Ταυρίδα του Ιράν προς την Κίνα, μέσω εδαφών του βορείου Αφγανιστάν, δηλαδή παράλληλα των ουζμπεκο-αφγανικών συνόρων. 9 Το πεδίο φυσικού αερίου του Pars, βρίσκεται στον Περσικό Κόλπο. Πρόκειται για το μεγαλύτερο στον κόσμο πεδίο φυσικού αερίου, το οποίο διανέμεται ανάμεσα στο Ιράν και στο Κατάρ. Το κοίτασμα αυτό καλύπτει μια έκταση km2, εκ των οποίων τα km2 βρίσκονται εντός των ιρανικών χωρικών υδάτων (πρόκειται για το βόρειο τμήμα του πεδίου το οποίο ονομάζεται South Pars), ενώ τα υπόλοιπα km2 βρίσκονται εντός των αντίστοιχων χωρικών υδάτων του Κατάρ και ονομάζεται North Dome. (Βλ. χάρτης 1, 3 και 4, στο παράρτημα χαρτών). 10 Βλ. σχετικά Kaveh L. Afrasiabi, China Rocks the Geopolitical Boat with Iran Oil Deal Asia Times, , από την ιστοσελίδα: 11 Στο ίδιο.

93 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 93 Πίνακας 2: Τα Μεγαλύτερα Αποθέματα Φυσικού αερίου ανά χώρα, 2006 [ 12 ]: Σειρά Χώρα Αποδεδειγμένα κατάταξης Αποθέματα (τρισ. ft 3 ) 1 Ρωσία 1,680 2 Ιράν Κατάρ Σαουδική Αραβία Ην. Αραβ. Εμιράτα ΗΠΑ Νιγηρία Αλγερία Βενεζουέλα Ιράκ Ινδονησία Νορβηγία Μαλαισία Τουρκμενιστάν Ουζμπεκιστάν Καζακστάν Κάτω Χώρες Αίγυπτος Καναδάς Κουβέιτ 56 Σύνολο αποθεμάτων 5,510 των 20 χωρών Παγκόσμιο υπόλοιπο 602 αποθεμάτων Σύνολο παγκόσμιων 6,112 αποθεμάτων Σημείωση: Τα αποδεδειγμένα αποθέματα υπολογίζονται με τη λογική βεβαιότητα που παρέχουν, για την ανάκτησή τους, η σύγχρονη τεχνολογία και οι σημερινές τιμές. Πηγή: Oil & Gas Journal, Vol. 103, No. 47 (Dec. 19, 2005). From: U.S. Energy Information Administration. iii. Αγωγός Neka-Ray [13] Το πρόγραμμα αυτό έχει ως σκοπό να διευκολύνει τη μεταφορά του ακατέργαστου πετρελαίου από τις παράκτιες χώρες της Κασπίας Θάλασσας στα διυλιστήρια της Τεχεράνης. Απαίτησε την κατασκευή και εγκατάσταση αγωγών με Ο χάρτης 5, στο σχετικό παράρτημα χαρτών, εμφανίζει τον παλιό και το νέο πετρελαια γωγό Neka-Ray.

94 94 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης ταφοράς ακατέργαστου πετρελαίου διατομής [Ø] 16 και 32 inches, προκειμένου, με την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης του έργου, να υπάρχει ικανότητα μεταφοράς bbl/d ακατέργαστου πετρελαίου. Με την ολοκλήρωση, όμως, της δεύτερης και της τρίτης φάσης (βλέπε επόμενο πίνακα), η ικανότητα του εν λόγω αγωγού θα αυξηθεί σε και bbl/d αντίστοιχα. Φάσεις έργου Φάση 1 Φάση 2 Φάση 3 Φάση 4 Πηγή: Abbas Maliki, March 15, Κύριοι στόχοι Επέκταση Αγωγός Neka-Ray bbl/d Sari/Namroud bbl/d Namroud/Rey bbl/d Μετασκευή διυλιστηρίων Τεχεράνης, Tabriz bbl/d Iran and China: Dialogue on Energy, Research Seminar, Harvard University, Ο εν λόγω πετρελαιαγωγός, μήκους 340 χλμ., συνδέει τη Κασπία Θάλασσα με τα bbl/d διυλιστήρια της Τεχεράνης και τα bbl/d διυλιστήρια της Ταυρίδας (Tabriz). Πέντε διεθνείς επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένης της ρωσικής Lukoil, της εδρευομένης στο Δουβλίνο Dragon Oil, της καζακικής Munai-Impex, της BP και της ευρωπαϊκής Vitol, περιλαμβάνονται ήδη στη θαλάσσια μεταφορά του ακατέργαστου πετρελαίου στη Neka [14]. Το μεταφερόμενο πετρέλαιο στη συνέχεια ανταλλάσσεται με ένα ίσο ποσό ιρανικού ακατέργαστου πετρελαίου που φορτώνεται για εξαγωγή στον ιρανικό τερματικό σταθμό του νησιού Kharg [15] στον περσικό Κόλπο (βλ. Χάρτες 6 και 14 Στο χάρτη 12 φαίνονται οι τερματικοί σταθμοί φόρτωσης πετρελαίου στην Κασπία και στη Neka. 15 Το νησί Kharg (ενίοτε και νησί Khark) βρίσκεται στο βορειανατολικό Περσικό Κόλπο, 25 χλμ. (16 μίλια) από την ακτή του Ιράν και 483 χλμ. (300 μίλια) βορειοδυτικά του στενού Hormuz. Το νησί Kharg παρέχει λιμάνι για την εξαγωγή του ιρανικού πετρελαίου και επεκτείνει, επί της ουσίας, τις ιρανικές αξιώσεις στις πετρελαιοφόρες θαλάσσιες περιοχές του Περσικού Κόλπου. Είναι ο μεγαλύτερος παγκοσμίως παράκτιος τερματικός σταθμός ακατέργαστου πετρελαίου και ο κύριος θαλάσσιος τερματικός για το ιρανικό πετρέλαιο. Οι πετρελαϊκές εγκαταστάσεις του νησιού Kharg τέθηκαν υπό επιτροπή το φθινόπωρο του Ο συστηματικός και συνεχής βομβαρδισμός των εγκαταστάσεων του νησιού από το 1982 μέχρι το 1986 από την πολεμική αεροπορία του Ιράκ κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ κατέστρεψε όλες σχεδόν τις τερματικές πετρελαϊκές εγκαταστάσεις. Η επισκευή των εγκαταστάσεων προχώρησε πολύ αργά, ακόμα και αφού τελείωσε ο πόλεμος το 1988, λόγω των διαβλεπόμενων εχθρικών προθέσεων από την ιρακινή κυβέρνηση και τον πόλεμο του Κόλπου του Τελικώς, η επισκευή, η βελτίωση και επέκταση των εγκαταστάσεων ολοκληρώθηκαν και κατέστησαν λειτουργικές μέσα στο 2008, προσδίδοντας στο νησί ιδιαίτερη στρατηγική και οικονομική σημασία για την Τεχεράνη. (Σ.Σ.: Οι πληροφορίες για το νησί Kharg αντλήθηκαν από τις ιστοσελίδες: και

95 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 95 7, στο παράρτημα χαρτών). Το πρόγραμμα εκτελέσθηκε από την Εθνική Ιρανική Επιχείρηση Πετρελαίου (NIOC), ενώ η κατασκευή 4 αντλιοστασίων, ενός αποσυμπιεστή και ενός τερματικού ανατέθηκε στην εταιρεία Kayson στο πλαίσιο μιας σύμβασης EPC (εφαρμοσμένη μηχανική, προμήθεια, κατασκευή). Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία της ιρανικής οικοδομικής βιομηχανίας, που η NIOC εμπιστεύτηκε ένα πρόγραμμα EPC σε μια ιδιωτική επιχείρηση. Στις υποχρεώσεις της εταιρείας Kayson συμπεριελήφθησαν η ντόπια και ξένη προμήθεια των απαραίτητων υλικών, η διαδικασία, τα μηχανικά, τα ηλεκτρικά, και έργα πολιτικού μηχανικού, η σωλήνωση και οι αρχιτεκτονικές εργασίες, καθώς επίσης η έναρξη και η παράδοση του έργου. Η Kayson ήταν επίσης αρμόδια για την υποβολή της ασφάλειας των θέσεων, την εξασφάλιση ποιότητας και τις διαδικασίες ποιοτικού ελέγχου σύμφωνα με τις συμβατικές απαιτήσεις. iv. Πλατφόρμα Alborz Η ιρανική ημικαταδυόμενη πλατφόρμα εξόρυξης πετρελαίου Alborz είναι η μεγαλύτερη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, μια από τις πιο προηγμένες ημιεπιπλέουσες εγκαταστάσεις εξόρυξης πετρελαίου, που κατασκευάστηκε από την ιρανική κοινοπραξία SADRA (Marine Industrial Co), σε συνεργασία με Κινέζους εμπειρογνώμονες και τη σουηδική εταιρεία AVG. Οι εταιρείες North Drilling Co (NDC) (Ιράν) και η κινεζική China Oilfield Services Ltd (COSL) υπέγραψαν στις 18 Ιανουαρίου του 2006 συμφωνία, για την εξερεύνηση πετρελαίου, για τη διαχείριση, την επισκευή και συντήρηση της προαναφερθείσας πλατφόρμας. Το συμβόλαιο αυτό, τριετούς διάρκειας αρχικά, με εκτιμώμενο κόστος 33 εκατ. δολάρια θα επιτρέψει στο Ιράν, με τη βοήθεια της Κίνας, να εξερευνήσει περιοχές της νότιου Κασπίας με μεγάλα βάθη, πέρα δηλαδή από τα 90 μέτρα. Το όριο αυτό αποτελούσε προηγουμένως το μέγιστο των τεχνολογικών δυνατοτήτων του Ιράν. Θέμα, βεβαίως, θα αποτελέσει εάν το Ιράν επεκτείνει τις δραστηριότητες αυτές και σε διαφιλονικούμενες με το Αζερμπαϊτζάν περιοχές [16], σύμφωνα με τις εκπεφρασμένες προθέσεις του [17]. military/world/iran/kharg.htm). 16 Richard Fisher, Jr., China's Alliance With Iran Grows Contrary to U.S. Hopes, 20 May 2006, από την ιστοσελίδα: 17 Abbas Maleki, Harvard University, 25 Μαρτίου 2006, από την ιστοσελίδα df.

96 96 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης Πράγματι, η προαναφερόμενη πλατφόρμα παρέχει τον απαραίτητο εξοπλισμό για εξερεύνηση και διάτρηση στα βαθιά νερά, δεδομένου ότι η Κασπία, στις νότιες και νοτιοδυτικές περιοχές, έχει βάθος από 700 έως μέτρα. Σημειωτέον ότι η πλατφόρμα αυτή έχει μήκος 90 μέτρα, πλάτος 60 μέτρα, βάρος τόνους και ύψος 100 μέτρα από το κατώτατο σημείο. Διάφορα άλλα έργα [18] ύψους 836 εκατ. δολαρίων προβλέπουν την κατασκευή από την Κίνα της πρώτης γραμμής του μετρό της Τεχεράνης, καθώς, επίσης, και μια συμφωνία για την ανάληψη δεύτερης γραμμής. Η Κίνα είναι, επίσης, ο σημαντικότερος πλειοδότης για την κατασκευή και των υπολοίπων τεσσάρων γραμμών που έχουν προβλεφθεί στο σχεδιασμό, ο οποίος περιλαμβάνει και μια γραμμή 35 μιλίων που θα καταλήγει στο αεροδρόμιο. Επιπροσθέτως, το Φεβρουάριο του 2003, η αυτοκινητοβιομηχανία Chery (η έβδομη μεγαλύτερη κινέζικη αυτοκινητοβιομηχανία), άνοιξε το πρώτο της εργοστάσιο στο βορειοανατολικό Ιράν, με ετήσια παραγωγή πάνω από αυτοκίνητα [19]. Ακόμη, το Πεκίνο διαπραγματεύεται την κατασκευή ενός αγωγού μήκους 240 μιλίων, που θα κατευθύνεται από το Ιράν στα βόρεια παράλια της Κασπίας Θάλασσας, για να συνδέσει το απομακρυσμένο Καζακστάν με τον αγωγό του Ξίνγιανκ (Xinjiang), που άρχισε να κατασκευάζεται τον Οκτώβριο του Ο αγωγός του Καζάχ (Kazakh) μπορεί να μεταφέρει 10 εκατ. τόνους πετρέλαιο το χρόνο στην Κίνα [20]. Όλα αυτά εξελίσσονται με τη συμμετοχή πάνω από 100 κινεζικών επιχειρήσεων σε όλα τα ενεργειακά, βιομηχανικά και κατασκευαστικά ιρανικά προγράμματα [21]. Η συνεργασία των δύο χωρών, σύμφωνα με την Τεχεράνη, οικοδομείται «ακολουθώντας τον κανόνα του αμοιβαίου οφέλους και του σεβασμού σε κάθε είδους διμερή συνεργασία» [22]. Εκτιμούμε πως η ενδυνάμωση των ήδη υφιστάμενων ισχυρών δεσμών ανάμεσα στην Κίνα και το Ιράν θα μπορούσε να προσφέρει την κρίσιμη ώθηση για την ανάπτυξη ενός εμπορικού δρόμου γνωστού ως «διάδρομος βορρά νότου» [23]. Ο διάδρομος αυτός θα συνέδεε την Ινδία, το Ιράν και τη Ρωσία δη18 Chalmers Johnson, No Longer the "Lone" Superpower - Coming to Terms with China, 15 March, 2005: coming_ to_terms_with_china. 19 Chalmers Johnson, ό.π. 20 Στο ίδιο. 21 Βλέπε σχετικά: 22 Iran s Nuclear Plans Complicate China s Energy Security, PINR, : Michael Piskur. 23 Eurasia Insight: Expanding bilateral ties provide economic, geopolitical benefits for China and Iran 29/5/03:

97 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 97 μιουργώντας έναν εμπορικό και μεταφορικό άξονα ικανό να συναγωνιστεί τη διαδρομή μέσω της διώρυγας του Σουέζ. Η συμμετοχή, μάλιστα, του Πεκίνου θα μπορούσε να καταστήσει τον προαναφερόμενο άξονα βιώσιμο από οικονομικής απόψεως, ενώ η λειτουργία του θα ανέτρεπε τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας εις βάρος των ΗΠΑ. Β. Διπολικό Σύστημα Ιράν-Κίνα: Ανάλυση του Κινεζικού Πόλου βάσει του ενεργειακού Γεωπολιτικού παράγοντα Αναμφίβολα. η ενεργειακή αυτάρκεια και η εξασφάλιση των μελλοντικών προμηθειών σε πετρέλαιο αποτελούν το κύριο μέλημα των μεγάλων δυνάμεων, της Κίνας συμπεριλαμβανομένης. Η τελευταία, αν και υπήρξε εξαγωγέας πετρελαίου έως το 1993 [24], αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο εισαγωγέα πετρελαίου μετά τις ΗΠΑ και το βασικότερο ανταγωνιστή της Ουάσινγκτον στο ενεργειακό παίγνιο που διεξάγεται στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, την Κεντρική Ασία, αλλά και στην «πίσω αυλή» των ΗΠΑ, δηλαδή στη Λατινική Αμερική. Η εξήγηση εντοπίζεται στους εκρηκτικούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας. Μιας ανάπτυξης, όμως, που είναι στενά εξαρτημένη από το πετρέλαιο. Πράγματι, η συνολική ενεργειακή κατανάλωση της Κίνας το 2004 ήταν περίπου 2,3 φορές μεγαλύτερη απ ότι το 1980, ενώ στους πρώτους μήνες του 2004 αυξήθηκε, σύμφωνα με την Washington Post [25] σχεδόν κατά 40% σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Από το 2000 οι εισαγωγές διπλασιάστηκαν στα 3,4 εκατ. bbl/d, με ετήσια αύξηση ζήτησης πετρελαίου σε ποσοστό 7% και με αντίστοιχη άνοδο εισαγωγών ύψους 11% ετησίως [26]. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι το 2005 η Κίνα κατανάλωσε το 14% του συνόλου των παραγόμενων ενεργειακών πόρων του πλανήτη, έναντι του 23% που αντιστοιχεί στις ΗΠΑ. Στα ακόλουθα γραφήματα φαίνονται καθαρά, η αλματώδης ετήσια αύξηση της ζήτησης πετρελαίου από την Κίνα, οι κορυφαίες προμηθεύτριες χώρες, καθώς, επίσης, και η διογκούμενη εισαγωγική εξάρτηση της Κίνας. Μιας εξάρτη- Hooman Peimani. 24 Robin Wright, Iran s new alliance with China could cost U.S. leverage, Washington Post, , page A21, από την ιστοσελίδα: Washington Post.com/wp-dyn/articles/A Nov16.html. 25 Jon E. Dougherty, «Iran, China Forming Major Alliance», NewsMax.com, , από την ιστοσελίδα: shtml. 26 Δ. Ψαραδέλης, «Τα πύρινα μέτωπα στην τιμή του πετρελαίου», από την ιστοσελίδα:

98 98 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης σης που ομολογουμένως δεν έχει ιστορικό προηγούμενο [27]. 27 Θ. Γ. Ρ. Τσακίρη, «Οι Παγκόσμιες Προκλήσεις της Κινεζικής Πετρελαϊκής Διπλωματίας», ΕΚΕΜ, , από την ιστοσελίδα: option=com_content&view=article&id=319.

99 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 99 Η διαπίστωση της πραγματικότητας αυτής οδήγησε το Πεκίνο στην ανάπτυξη ενός γεωπολιτικού ενεργειακού σχεδιασμού και συναφών γεωστρατηγικών επιλογών, για τη διασφάλιση άμεσης ιδιοκτησιακής πρόσβασης σε υπερπόντια πετρελαϊκά αποθέματα (Σουδάν [28], Νιγηρία, Αγκόλα [29], Καζακστάν), τα οποία, όμως, θα ελέγχονται από κινεζικές κρατικές εταιρίες όπως η C.N.P.C. (Chinese National Oil Corporation) και η C.N.O.O.C. (Chinese National Offshore Oil Company), σε συνδυασμό με τη διαφοροποίηση των ενεργειακών οδών, δια μέσου περιοχών που δε θα ελέγχονται άμεσα από τις αμερικανικές δυνάμεις. Πέρα από αυτά, όμως, η προβολή γεωπολιτικής ισχύος εκ μέρους της Κίνας σε διεθνές επίπεδο εκφράζεται και με την εξαγορά αμερικανικών, ευρωπαϊκών και άλλων πετρελαϊκών εταιρειών, με την ενοικίαση ή και την εξαγορά ελευθέρων χώρων σε μεσογειακούς λιμένες και με την ενδυνάμωση των ήδη υφιστάμενων σχέσεων της Κίνας με κράτη της Λατινικής Αμερικής (Βενεζουέλα [30], Αργεντινή, Βραζιλία, Βολιβία και Ισημερινό) και την Κούβα, στο «μαλακό υπογάστριο», δηλαδή, των ΗΠΑ. Πράγματι, η Κίνα έχει υπογράψει πλήθος διμερών συμφωνιών με τις πλούσιες σε ενεργειακά αποθέματα χώρες της Λατινικής Αμερικής, στοχεύοντας από τη μια μεριά στη διασφάλιση των τρεχουσών, αλλά και των διαρκώς αυξανόμενων μελλοντικών αναγκών της σε πετρέλαιο, χαλκό, βωξίτη, χάλυβα, ακόμα και σόγια, σιτηρά, πουλερικά και άλλα τρόφιμα, ενώ από την άλλη να θεμελιώσει, και εν συνεχεία να ενισχύσει, την παρουσία της στην Λατινική Αμερική. Μολονότι οι επενδύσεις της Κίνας στην περιοχή αυτή αγγίζουν το ποσό των 100 δισ. δολαρίων, και έχουν προ πολλού ξεπεράσει σε όγκο αυτές που έχει πραγματοποιήσει στην ασιατική ήπειρο, εντούτοις θεωρούνται μικρές σε σχέση, με τις προαναφερθείσες γεωπολιτικές στοχεύσεις της και τα 300 δισ. 28 Το Σουδάν εξάγει το 50% της παραγωγής πετρελαίου του στην Κίνα. Η τελευταία έχει ήδη επενδύσει 8 δισ. δολάρια στο Νταρφούρ, το οποίο, σημειωτέον, εσωκλείει προβλεπόμενα εκμεταλλεύσιμα πετρελαϊκά αποθέματα 0,563 δισ. βαρελιών. 29 Η Αγκόλα εξάγει το 25% της πετρελαϊκής παραγωγής της στην Κίνα. 30 Η Βενεζουέλα έχει συνάψει εμπορικές συμφωνίες ύψους εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων με την Κίνα, προκειμένου να μειώσει την εξάρτησή της από τις ΗΠΑ. Οι συμφωνίες των δύο χωρών αφορούν την εξαγωγή πετρελαίου προς την Κίνα και άλλα ζητήματα του ενεργειακού τομέα. Η ροή του πετρελαίου προς την Κίνα θα τριπλασιαστεί από bbl/d στο 1 εκατ. bbl/d το 2012, κατατάσσοντας την Κίνα στη δεύτερη θέση (στην πρώτη θέση βρίσκονται οι ΗΠΑ) από απόψεως εισαγωγών πετρελαίου από τη Βενεζουέλα. Εκτός αυτού η Κίνα θα κατασκευάσει τάνκερ για τη Βενεζουέλα και θα εκμε ταλλευτούν από κοινού τα πλούσια κοιτάσματα στη λεκάνη του Ορινόκο στη Βενεζουέλα. Κίνα και Βενεζουέλα, ακόμη, συμφώνησαν στο διπλασιασμό του κεφαλαίου σε ένα κοινό επενδυτικό ταμείο μέχρι του ύψους των 12 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Βλέπε σχετικά στην ιστοσελίδα:

100 100 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης δολάρια που έχουν επενδύσει οι ΗΠΑ σε λατινοαμερικάνικες επιχειρήσεις [31]. Παρόλα αυτά, το Πεκίνο παραμένει σταθερά ο τρίτος μεγαλύτερος εταίρος στη περιοχή με αυξανόμενο ποσοστό εισαγωγών 47% ετησίως. Μεταξύ αυτών, σύμφωνα με στοιχεία της Παναμερικανικής Αναπτυξιακής Τράπεζας [32], η Κίνα εισάγει το 85% των προϊόντων της Αργεντινής, της Βραζιλίας της Ουρουγουάης και της Παραγουάης, ενώ σταθερά ενισχύει τους εταιρικούς δεσμούς της με τη Χιλή και το Περού. Σημαντικό μερίδιο από τις παγκόσμιες επενδύσεις της Κίνας έχει λάβει και η Αφρική [33] την τελευταία δεκαετία, όπου η μεγάλη αυτή χώρα έχει δρομολογήσει την εφαρμογή ενός στρατηγικού σχεδίου που περιλαμβάνει ανακατασκευές οδικού δικτύου, τηλεπικοινωνίες, τεχνολογικό εξοπλισμό, τραπεζικές επενδύσεις, κατασκευές σχολικών συγκροτημάτων και εμπορικών κέντρων. Οι χώρες που κατέχουν τη μερίδα του λέοντος των κινεζικών κεφαλαίων είναι η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, η Νότιος Αφρική, η Νιγηρία, η Κένυα, η Γκάνα, η Ζάμπια, η Ουγκάντα, οι Σεϋχέλλες, το Λεσότο και η Αγκόλα [34]. Σύμφωνα με τη βρετανική εφημερίδα Financial Times [35] το ύψος των επενδύσεων με τις παραπάνω χώρες αγγίζει το 1,9 δισ. δολάρια με την πετρελαιοπαραγωγό Αγκόλα να καταλαμβάνει την πρώτη θέση. Παράλληλα με τον επιχειρηματικό σχεδιασμό, ο οποίος εν τέλει αποτελεί μόνο μέρος μιας ευρύτερης γεωπολιτικής σύλληψης, η Κίνα επιδιώκει να προαγάγει και τις διπλωματικές της σχέσεις με τις χώρες της Αφρικής για δύο κυρίως λόγους. Σύμφωνα με τον Adam Wolfe, αναλυτή του Power and Interest News Report (PINR) [36], η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας θέτει ως προτεραιότητα τη σύσφιξη διπλωματικών σχέσεων με την Αφρική, αφενός μεν για να εξασφαλίσει νέες πηγές ενέργειας, προκειμένου να διατηρήσει τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της, αφετέρου δε για να κερδίσει την υποστήριξη των 53 αφρικανικών κρατών στις συνεδριάσεις της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, κυρίως για το ζήτημα της Ταϊβάν. Πράγματι, η πολιτική απομόνωση που επιδιώκει να επιβάλει το Πεκίνο στη Ταϊβάν φαίνεται να υποστηρίζεται από την 31 Ερευνητική Ομάδα CIP, «Η Κίνα αναζητά ρόλο στο νέο παγκόσμιο σκηνικό», Center for International Politics Thessaloniki, από την ιστοσελίδα: docs/ciptchinanewrole.pdf. 32 Στο ίδιο. 33 Μπάμπης Μιχάλης, «Η Κίνα επενδύει στον Τρίτο Κόσμο», Ελευθεροτυπία, από την ιστοσελίδα: 34 Σήμερα, η Αγκόλα, ως η δεύτερη μεγαλύτερη πετρελαιαγωγός χώρα της Αφρικής (πρώτη έρχεται η Νιγηρία) παραμένει σταθερά ο κυριότερος στρατηγικός εταίρος της Κίνας στη περιοχή. 35 Ερευνητική Ομάδα CIP, ό.π. 36 Στο ίδιο.

101 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 101 πλειοψηφία των αφρικανικών κυβερνήσεων [37], οι οποίες, εκτός των άλλων, είναι απαραίτητες για την ενδυνάμωση και επαύξηση του γεωπολιτικού βάρους της Κίνας σε πολυεθνικούς οργανισμούς, όπως ο Ο.Η.Ε. Αναφορικά, τώρα, με την Κεντρική Ασία, η μακροπρόθεσμη οπτική της Κίνας έχει οδηγήσει σε μεγάλες επενδύσεις στον πετρελαϊκό, κυρίως, τομέα. Η πρώτη πετρελαϊκή συμφωνία που υπέγραψε η Κίνα στην Κεντρική Ασία χρονολογείται ήδη από το Τον Δεκέμβριο, όμως, του 2005, η Κίνα εγκαινίασε έναν πετρελαιαγωγό μήκους 962 χλμ. που στην πρώτη φάση συνδέει το Ατασού (Καζακστάν) με το Αλασάνκου (Ξιν Γιανγκ) [38]. Σε μια δεύτερη φάση, η υλοποίηση της οποίας έχει ήδη αρχίσει στην περιοχή Aktyubinsk του Καζακστάν στις 11 Δεκεμβρίου του 2007 [39], θα κατασκευαστεί αγωγός μήκους 751 χλμ. για να συνδέσει τις περιοχές (Kenkiyak Kumkol). Ο εν λόγω πετρελαιαγωγός αναμένεται να ολοκληρωθεί στο τέλος του Οκτωβρίου του 2009, θα κοστίσει 121,3 δισ. Kazakh Tenge [40] και θα έχει την ικανότητα να στέλνει 10 εκατομμύρια τόνους πετρελαίου ετησίως. Η σωλήνωση θα περάσει μέσω των περιοχών Aktyubinsk, Kyzylorda και Karaganda με προορισμό να συνδεθεί με τον αγωγό Ατασού (Καζακστάν) - Αλασάνκου (Ξιν Γιανγκ) [41], αυξάνοντας την ικανότητα μεταφοράς πετρελαίου σε 20 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Ο αγωγός αυτός αναμένεται να μειώσει τη γεωπολιτική σημασία του υφιστάμενου αγωγού Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) [42], η κατασκευή του οποίου προωθήθηκε και υποστηρίχτηκε από την Ουάσινγκτον, μολονότι το υψηλό κόστος κατασκευής του (3,7 δισ. δολάρια περίπου) και οι προϋποθέσεις περί οικονομικής βιωσιμότητας του καθιστούσαν ασύμφορη τη συγκεκριμένη επένδυση. Ωστόσο, η παράκαμψη της Ρωσίας ήταν ένας σημαντικός λόγος, που τελικώς επηρέασε καθοριστικά την Ουάσινγκτον στην επιλογή της διαδρομής BTC. Ο λόγος αυτός, όμως, στηρίχθηκε στην υπόθεση ότι ο προαναφερόμενος αγωγός θα μετέφερε όχι μόνο το πετρέλαιο του Baku αλλά και ένα μεγάλο μέρος 37 Στο ίδιο. 38 Regis Gente, «Μπρα ντε φερ για τα πετρέλαια της Ασίας», 19/8/2007, 39 Kenkiyak-Kumkol oil pipeline construction begins 14 December 2007», Issue : 760, από την ιστοσελίδα: 40 Σ.Σ.: Περίπου 1 δισ. Δολάρια. 41 Ο χάρτης 8, στο σχετικό παράρτημα, απεικονίζει τον υφιστάμενο, το νέο και το μελλο ντικό αγωγό πετρελαίου. 42 F. William Engdahl, China lays down gauntlet in energy war, 21/12/2005, Asia Times, από την ιστοσελίδα: Ο χάρτης 9, στο σχετικό παράρτημα, απεικονίζει τη διαδρομή του πετρελαιαγωγού Baku-Tbilisi-Ceyhan.

102 102 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης του καζακικού πετρελαίου από το Tengiz και από τις παράκτιες πετρελαιοπηγές του Kashagan [43]. Το ιδιαίτερο, όμως, γεωπολιτικό ενδιαφέρον του πετρελαιαγωγού Καζακστάν Κίνας εστιάζεται σε δύο σημεία που προϋποθέτουν τη στρατηγική συνεργασία Κίνας Ρωσίας Ιράν. Το ένα σημείο, συγκεκριμένα, αφορά στην πετρελαϊκή συνεισφορά από ρωσικές πετρελαϊκές εταιρείες, προκειμένου να πληρωθεί ο αγωγός έως ότου να καταστεί επαρκής η τροφοδοσία από το Καζακστάν [44]. Το άλλο σημείο έχει να κάνει με το σχεδιαζόμενο πετρελαιαγωγό μήκους 386 χλμ. από το Ιράν στην Κασπία, για να συνδεθεί στη συνέχεια με τον προαναφερόμενο αγωγό. Αυτό με τη σειρά του προοιωνίζεται την ενδυνάμωση, αλλά και τη διεύρυνση σε άλλους νευραλγικούς τομείς, της ήδη υπάρχουσας ενεργειακής συνεργασίας ανάμεσα στην Κίνα, το Ιράν, το Καζακστάν και τη Ρωσία, κάτι που τρομάζει την Ουάσινγκτον [45]. Όπως φαίνεται, όμως, η τελευταία είναι αποφασισμένη να εμποδίσει την Κίνα στην πραγματοποίηση των γεωπολιτικών της σχεδιασμών, μέσω του στρατιωτικού ελέγχου του Ινδικού και του Ειρηνικού Ωκεανού (από όπου πραγματοποιείται το μεγαλύτερο μέρος των θαλασσίων μεταφορών πετρελαίου προς την Κίνα), στρατηγικών θέσεων και πετρελαιοφόρων χωρών «κλειδιών» της Μέσης Ανατολής [46]. Οι γεωστρατηγικές κινήσεις όμως της Ουάσινγκτον στρέφουν ολοένα και περισσότερο το Πεκίνο προς την Ρωσία και το Ιράν, ενισχύοντας τη γεωστρατηγική τριγωνική αυτή σχέση προκειμένου η Κίνα να επιλύσει τα ενεργειακά της προβλήματα αλλά και εσωτερικά προβλήματα ασφάλειας [47]. Η Ουάσινγκτον δέχθηκε ένα ακόμα στρατηγικό πλήγμα, όταν τον Οκτώβριο του 2005 το Πεκίνο κατάφερε να εξαγοράσει την πετρελαϊκή εταιρεία καναδικών συμφερόντων PetroKazakhstan Inc. έναντι του τιμήματος των 4,18 δισ. δολαρίων [48]. Η αγορά αυτή αποτελεί σημαντικό μέρος του σχεδίου ολοκλήρωσης ενός γιγαντιαίου πετρελαιαγωγού μήκους χιλιομέτρων από το λιμάνι του Atyrau στη βορειοδυτική Κασπία έως το Urumqi, πρωτεύουσα της επαρχίας του κινεζικού Τουρκεστάν (Ξιν Γιανγκ). Έως τα τέλη του 2006 τα 2/3 του αγωγού είχαν ολοκληρωθεί, ενώ το έργο αναμένεται να έχει τεθεί σε πλήρη λει43 F. William Engdahl, ό.π. 44 Από το 1997, η κινεζική εταιρεία CNPC έχει επενδύσει περισσότερα από 2,6 δισ. δολάρια στο Καζακστάν. 45 F. William Engdahl, ό.π. 46 J. Brandon Gentry, The Dragon and the Magi: Burgeoning Sino-Iranian Relations in the 21st Century, The China and Eurasia Forum Quarterly Volume 3, No. 3, από την ιστοσελίδα:: /Brandon_Gentry.pdf. 47 Ι. Θ. Μάζης, Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα, 2008, σ F. William Engdahl, ό.π.

103 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 103 τουργία ως τα τέλη του 2009, με αρχική διελευσιμότητα της τάξης των bbl/d και τριπλασιασμό της έως το Όπως προαναφέρθηκε, όλα αυτά αποτελούν γεωστρατηγικές κινήσεις του Πεκίνου επί της παγκόσμιας ενεργειακής σκακιέρας, που στοχεύουν στην πραγματοποίηση μιας ευρύτερης γεωστρατηγικής σύλληψης περί ενεργειακής επάρκειας ικανής να υποστηρίζει την αλματώδη και συνεχόμενη οικονομική ανάπτυξη της Κίνας. Στην κατεύθυνση αυτή η Κίνα προσπαθεί να εξασφαλίσει όσο το δυνατόν περισσότερο καζακικό πετρέλαιο χρησιμοποιώντας υπάρχοντα δίκτυα και κατασκευάζοντας νέα. Με την ολοκλήρωση του σχεδίου αυτού η Κίνα για πρώτη φορά θα έχει εξασφαλίσει σημαντικές ενεργειακές ροές [49],οι οποίες, μάλιστα, δε θα είναι ευπρόσβλητες από τα αμερικανικά πολεμικά αεροσκάφη [50] του 5ου (Ινδικός Ωκεανός) και τον 7ου (Ειρηνικός Ωκεανός) αμερικανικού στόλου, όπως στην τωρινή περίπτωση της θαλάσσιας μεταφοράς [51] πετρελαίου από τον Περσικό Κόλπο και το Σουδάν προς την Κίνα. Πρέπει, όμως, να τονίσουμε ότι η Κίνα χρειάζεται και το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής, δεδομένου ότι από εκεί καλύπτει το 45% των συνολικών αναγκών της σε πετρέλαιο. Έως δε το 2015 εκτιμάται ότι το 70% των εισαγωγών πετρελαίου της Κίνας θα προέλθει από αυτήν την περιοχή, λαμβάνοντας υπόψη τις μακροπρόθεσμες συμφωνίες πετρελαίου και φυσικού αερίου που έχει υπογράψει με χώρες της περιοχής, του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας συμπεριλαμβανομένων [52]. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που η Μέση Ανατολή αποτελεί το βασικό στόχο των Κινέζων, με τη Σαουδική Αραβία και το Ιράν να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του συνολικού ενεργειακού σχεδιασμού της Κίνας. Ιδιαιτέρως, όμως, για το Ιράν, μια ενδεχόμενη απένταξη από τη σφαίρα επιρροής της Κίνας θα της επέφερε γεωπολιτικό πλήγμα, λόγω των τεράστιων ενεργειακών αποθεμάτων του, της καίριας γεωγραφικής θέσεώς του και του αδιαμφισβήτητου ειδικού του βάρους στην παγκόσμια ενεργειακή σκακιέρα. Για τους ίδιους λόγους, όμως, το Ιράν συγκεντρώνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Ιαπωνίας, της Ρωσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πολύ περισσότερο των ΗΠΑ [53], με ότι αυτό συνεπάγεται για το ίδιο και τις ανταγωνίστριες δυ49 Με τη λειτουργία του αγωγού Ατασού Αλασάνκου η Κίνα θα καλύψει το 15% των ανα γκών της σε πετρέλαιο. 50 F. William Engdahl, ό.π. 51 Το 90% των πετρελαϊκών εισαγωγών της Κίνας μεταφέρονται δια θαλάσσης. 52 Ji Hye Shin and John J. Tkacik, Jr.,, China and the Middle East: A New Patron of Regional Instability, The Heritage Foundation, , από την ιστοσελίδα: 53 Οι ΗΠΑ εισάγουν το 17% των συνολικών αναγκών τους σε πετρέλαιο από τη Μέση Ανατολή. Το ποσοστό αυτό θα φθάσει στο 50% έως το 2030, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (IEA). Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται την ενίσχυση της

104 104 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης νάμεις. Αναμφίβολα, η περιοχή του Περσικού Κόλπου και συγκεκριμένα το Ιράν, αποτελεί το πλέον ριψοκίνδυνο σημείο τριβής του Αμερικανό-Σινικού ενεργειακού πλέγματος. Όπως σημειώνουν χαρακτηριστικά οι Barnes & Jaffe, «η επεκτεινόμενη εμπλοκή του Πεκίνου στον ιρανικό τομέα πετρελαίου και φυσικού αερίου είναι και η πλέον ανησυχητική για τους Αμερικανούς λήπτες αποφάσεων. Οι δραστηριότητες του Πεκίνου δίνουν σε χώρες όπως το Ιράν την εντύπωση ότι μπορούν να «παίζουν» την Κίνα και τις ΗΠΑ αναμεταξύ τους και να κερδίζουν την υποστήριξη του Πεκίνου προκειμένου να ανασχέσουν την παρέμβαση των Η.Π.Α. στα εσωτερικά τους. Στην πραγματικότητα, η Κινεζική εμπλοκή στο Ιράν έχει ήδη υπονομεύσει τις αμερικανικές προσπάθειες να υποχρεώσουν το Ιράν να εγκαταλείψει το πρόγραμμα των πυρηνικών του όπλων» [54]. Στο σημείο αυτό πιστεύουμε ότι είναι χρήσιμο να παραθέσουμε ορισμένα αντικειμενικά στοιχεία για το Ιράν, τα οποία επηρεάζουν καθοριστικά το γεωπολιτικό σχεδιασμό του Πεκίνου. Το Ιράν, λοιπόν, είναι σημαντικός προμηθευτής ενέργειας [55] και ταυτόχρονα μεγάλη αγορά για τα κινεζικά προϊόντα [56]. Ας αναλογιστούμε μόνο ότι το Ιράν συγκεντρώνει [57]: 1. το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού, δηλαδή 70 εκατ. πληθυσμό, 2. το 7% των παγκόσμιων φυσικών αποθεμάτων, συμπεριλαμβανομένου του 10% των παγκοσμίων αποδεδειγμένων αποθεμάτων πετρελαίου [58], 3. το 16% των παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία του παρακάτω πίνακα, η συνολική παραγωγή ενέργειας του Ιράν ισοδυναμεί με 4,12 mbbl/d, οι εξαγωγές πετρελαίου ισοδυναμούν με 2,52 mbbl/d, ενώ τα αποθέματα πετρελαίου ξεπερνούν τα 130 δισ. βαρέλια (βλ. κατωτέρω Πίνακας 2). Ακόμη, το δυναμικό της παραγωγής του φθάνει τα 5mbbl/d πετρελαίου για περίπου 50 έτη, ενώ διαθέτει αποθέματα εξάρτησης, άρα και το γεωπολιτικό ενδιαφέρον, των ΗΠΑ για αυτήν την περιοχή. (Βλ. Σχετ.: Ji Hye Shin and John J. Tkacik, Jr., China and the Middle East: A New Patron of Regional Instability, The Heritage Foundation, , από την ιστοσελίδα: Θ. Γ. Ρ. Τσακίρη, ό.π. Το Ιράν αποτελεί τον τρίτο μεγαλύτερο προμηθευτή πετρελαίου τη Κίνας. Η ίδια είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος αγοραστής ιρανικού πετρελαίου, εισάγοντας περίπου bbl/d στο δεύτερο τετράμηνο του Κεφαλαιουχικά αγαθά, εξοπλισμού, βιομηχανικής τεχνολογίας και υπηρεσιών μηχανικής έναντι ιρανικού αργού, φυσικού αερίου και άλλων ορυκτών πόρων. Abbas Maleki, ό.π. Τα κυριότερα ιρανικά πετρελαϊκά πεδία εμφανίζονται στο χάρτη με αριθμό 11, στο σχετικό παράρτημα.

105 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 105 φυσικού αερίου άνω των 26,6 τρισ. κυβικών μέτρων [59], τα οποία φέρνουν τη χώρα στη δεύτερη θέση παγκοσμίως. Πίνακας 1: Μεγαλύτεροι Διεθνείς Πετρελαιο-παραγωγοί, Εξαγωγείς, Κατανα λωτές και Εισαγωγείς για το έτος 2006 (εκατ. βαρέλια ημερησίως) Παραγωγοί1 Συνολι- Εξαγωγείς2 κή παραγωγή Καθαρές Καταναλω- Συνολική Εισαγωεξαγωγές τές3 κατανάλω- γείς4 ση Καθαρές εισαγωγές Σαουδική Αραβία 10,72 Σαουδική Αραβία 8,65 ΗΠΑ 20,59 ΗΠΑ 12,22 Ρωσία 9,67 Ρωσία 6,57 Κίνα 7,27 Ιαπωνία 5,10 ΗΠΑ 8,37 Νορβηγία 2,54 Ιαπωνία 5,22 Κίνα 3,44 Ιράν 4,12 Ιράν 2,52 Ρωσία 3,10 Γερμανία 2,48 Μεξικό 3,71 ΗΑΕ 2,52 Γερμανία 2,63 Ν. Κορέα 2,15 Κίνα 3,84 Βενεζουέλα 2,20 Ινδία 2,53 Γαλλία 1,89 Καναδάς 3,23 Κουβέιτ 2,15 Καναδάς 2,22 Ινδία 1,69 ΗΑΕ 2,94 Νιγηρία 2,15 Βραζιλία 2,12 Ιταλία 1,56 Βενεζουέλα 2,81 Αλγερία 1,85 Ν. Κορέα 2,12 Ισπανία 1,56 Νορβηγία 2,79 Μεξικό 1,68 Σαουδική Αραβία 2,07 Ταϊβάν 0,94 Κουβέιτ 2,67 Λιβύη 1,52 Μεξικό 2,03 Νιγηρία 2,44 Ιράκ 1,43 Γαλλία 1,97 Βραζιλία 2,16 Αγκόλα 1,36 Ην. Βασίλειο 1,82 Ιράκ 2,01 Καζακστάν 1,11 Ιταλία 1,71 Σημείωση: Με πλαγιογράφηση τα μέλη του OPEC. 1. Χώρες με συνολική παραγωγή πετρελαίου πάνω από 2 εκατ. βαρέλια ημερησίως, το Περιλαμβάνονται: αργό πετρέλαιο, φυσικό υγροποιημένο αέριο, προϊόντα συμπύκνωσης και διύλισης κ.ά. 2. Χώρες με καθαρές εξαγωγές πετρελαίου πάνω από 1 εκατ. βαρέλια ημερησίως, το Περιλαμβάνονται όλες οι χώρες που κατανάλωναν περισσότερο από 2 εκατ. βαρέλια ημερησίως, το Χώρες που εισήγαγαν περισσότερο από 1 εκατ. βαρέλια ημερησίως, το Πηγή: Energy Information Administration (EIA) Kaveh L. Afrasiabi, China rocks the geopolitical boat, ό.π.

106 106 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης Πίνακας 2: Μεγαλύτερα πετρελαϊκά αποθέματα ανά χώρα, 2006 [60] Κατάταξη Χώρα Αποδεδειγμένα αποθέματα (εκατ.βαρέλια) 1 Σαουδική Αραβία 264,3 2 Καναδάς 178,8 3 Ιράν 132,5 4 Ιράκ 115,0 5 Κουβέιτ 101,5 6 Ην. Αραβ. Εμιράτα 97,8 7 Βενεζουέλα 79,7 8 Ρωσία 60,0 9 Λιβύη 39,1 10 Νιγηρία 35,9 11 ΗΠΑ 21,4 12 Κίνα 18,3 13 Κατάρ 15,2 14 Μεξικό 12,9 15 Αλγερία 11,4 16 Βραζιλία 11,2 17 Καζακστάν 9,0 18 Νορβηγία 7,7 19 Αζερμπαϊτζάν 7,0 20 Ινδία 5,8 Σύνολο 20 κορυφαίων χωρών 1.224,5 (95%) Παγκόσμιο υπόλοιπο 68,1 (5%) Παγκόσμιο σύνολο 1.292,6 Σημείωση: Τα αποδεδειγμένα αποθέματα υπολογίζονται με τη λογική βεβαιότητα που παρέχουν, για την ανάκτησή τους, η σύγχρονη τεχνολογία και οι σημερινές τιμές. Πηγή: Oil & Gas Journal, Vol. 103, No. 47 (Dec. 19, 2005). Από: U.S. Energy Information Administration ( Γ. Η συμμετοχή του Διπόλου Ιράν-Κίνα στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (ΟΣΣ/SCO), και οι γεωστρατηγικές δυναμικές του στο πλαίσιο του Υπερσυστήματος Ο ανατολικός γεωστρατηγικός προσανατολισμός του Ιράν και η ένταξη του στη σφαίρα επιρροής της Κίνας, επιβεβαιώνεται και από τη συμμετοχή του στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης [61] (ΟΣΣ/SCO) ως επίσημου πα Ο πόλεμος που διεξήγαγαν οι ΗΠΑ κατά του Ιράκ, για τον έλεγχο των φθηνών πετρελαϊκών του αποθεμάτων και την αιτιολόγηση της στρατιωτικής τους παρουσίας σε μια περιοχή που καταλαμβάνει σημαντική στρατηγική θέση στην ευρύτερη περιοχή της Μ. Ανατολής, θορύβησε τους κεντροασιάτες ηγέτες. Η Ρωσία, τότε, εκμεταλλευόμενη την ευκαιρία, ανέπτυξε μια πολιτική προσεταιρισμού των κεντροασιατικών χωρών. Για την επίτευξη του στόχου αυτού προωθήθηκαν διμερείς και πολυμερείς συμφωνίες ασφάλειας

107 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 107 ρατηρητή [62], καίτοι τον Απρίλιο του 2006 προσκλήθηκε να γίνει πλήρες μέλος του Οργανισμού, χωρίς να έχει τεθεί, όμως, ακριβές χρονοδιάγραμμα [63]. Από τη μεριά της Τεχεράνης υποστηρίχθηκε επισήμως, ότι η συμμετοχή της στην προαναφερόμενη διακρατική οργάνωση συνδέεται με την ενοποίηση των προσπαθειών για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της απειλής του εξτρεμισμού και της τρομοκρατίας, η οποία, σε τελευταία ανάλυση, είναι κοινή για το ίδιο, την Κίνα και την υπόλοιπη περιοχή. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν με δηλώσεις τους [64] Ρώσοι και Κινέζοι αξιωματούχοι, προκειμένου να πείσουν πως, ο ΟΣΣ δε στηρίζεται στη φιλοσοφία της συγκρότησης ενός «μπλοκ» κρατών, δεν έχει αντινατοϊκό χαρακτήρα και, επιπλέον, δεν στρέφεται εναντίον κάποιας άλλης χώρας ή διακρατικής οργάνωσης. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς την προσπάθεια να μην προκληθεί η Ουάσινγκτον. Ωστόσο, φαίνεται έκδηλα το ενδιαφέρον του Οργανισμού για την ανάπτυξη πολύπλευρης συνεργασίας (της στρατιωτικής συμπεριλαμβανομένης), ανάμεσα στα κράτη μέλη του. Υποστηρίζεται λοιπόν, από αρκετούς αναλυτές [65], ότι τόσο η διακρατική οργάνωση της Σαγκάης όσο και, κυρίως, η ανάπτυξη επιμέρους συμμαχιών (π.χ. ανάμεσα στη Ρωσία - Κίνα και Ιράν), αποτελούν γεωπολιτικό αντιστάθμισμα της επέκτασης του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ στην Κεντρική Ασία. Τούτο διότι, ο χώρος αυτός αποτελεί γεωπολιτικό διακύβευμα (ταυτοχρόνως θα λέγαμε και και συνεργασίας, όπως είναι, για παράδειγμα, ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης. Ο Οργανισμός αυτός ιδρύθηκε στις 15 Ιουνίου 2001 και συναπαρτίζεται από την Κίνα, τη Ρωσία, το Τατζικιστάν, το Καζακστάν, το Κιργκιστάν και το Ουζμπεκιστάν. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι η Ρωσία συνεργάζεται με το Ιράν και την Κίνα σε μια προ σπάθεια ανάσχεσης μιας περαιτέρω επέκτασης της αμερικανικής παρουσίας στην περιοχή της Κασπίας, της απώθησης των ΗΠΑ από τον Περσικό Κόλπο και της υποστήριξης ενός φιλικού Ιράν, το οποίο όμως δε θα υποστηρίζει την επικράτηση ισλαμικών δυνάμεων στις χώρες της Κεντρικής Ασίας και θα επιζητεί επικερδείς για τη Μόσχα συμφωνίες πώλησης οπλισμού και πυρηνικής τεχνολογίας. (Βλέπε σχετικά: Θρασύβουλος Ν. Μαρκέτος, «Αμερικανο-ρωσικές σχέσεις κατά την εφαρμογή του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας στην Κεντρική Ασία», Κέντρο Ρωσίας & Ευρασίας ΙΔΣ, Μάιος 2006, Αξίζει να σημειωθεί ότι η αίτηση των ΗΠΑ να αποκτήσουν την ιδιότητα του παρατηρητή απορρίφθηκε (βλ. σχετ.: Regis Gente, ό.π.). Ι. Θ. Μάζης, ό.π. Ελισαίος Βαγενάς, «Μπροστά σε μεγάλες προκλήσεις - Τις διευρυνόμενες αντιθέσεις και το γεγονός ότι ολόκληρη η περιοχή γίνεται πεδίο νέων ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, ανέδειξε η πρόσφατη Σύνοδος Κορυφής», Ριζοσπάστης, 26/8/2007, από την ιστοσελίδα: 08/2007 Βλέπε σχετ.: Jon E. Dougherty, ό.π.

108 108 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης γεωπολιτικό «λάφυρο»), εξαιτίας του πλούτου που διαθέτει σε κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου και της καίριας γεωστρατηγικής θέσης του στο μαλακό υπογάστριο της Κίνας και της Ρωσίας. Όπως παρατηρεί ο Kαθηγητής Ι. Θ. Μάζης [66], ο ΟΣΣ/SCO έχει στενότατη σχέση με τον CSTO (Security Treaty Organization). Εκτός αυτού, η δομή των στρατιωτικών συμμαχιών έχει υψίστη σημασία για την κάθε χώρα. Στην περίπτωση, για παράδειγμα, που το Ιράν δεχθεί επίθεση, η Ρωσία και οι σύμμαχοι της CSTO εκτιμούν ότι πρέπει να παρέμβουν για να την εμποδίσουν. Αυτή η διεύρυνση του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης, ο οποίος, επίσης, περιλαμβάνει με καθεστώς «παρατηρητή» την Ινδία, το Πακιστάν και τη Μογγολία, οπωσδήποτε δεν εξυπηρετεί τα στρατιωτικά και τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ στην ευρύτερη περιοχή. Πολύ περισσότερο η Ουάσινγκτον ανησυχεί για τη σύναψη μακράς πνοής συμφωνίας για στρατιωτική συνεργασία ανάμεσα στους δύο βασικούς συντελεστές του SCO, την Κίνα και τη Ρωσία. Προς επίρρωση των προαναφερομένων, οι στρατιωτικές ασκήσεις που διοργανώθηκαν στο πλαίσιο του ΟΣΣ/SCO, τον Αύγουστο του 2005, με τη συμμετοχή των τριών Όπλων Ρωσίας και Κίνας (συμμετείχε και η Ινδία) είχαν ως αντικείμενο την αντιμετώπιση επιθετικών επεκτατικών ενεργειών των ΗΠΑ στην Ασία, συμπεριλαμβανομένης και της πιθανής επίθεσης των ΗΠΑ εναντίον του Ιράν [67]. 66 Ι. Θ. Μάζης, ό.π. 67 Το Σεπτέμβριο του 2006, όταν ο ρωσικός στρατός πραγματοποίησε την ετήσια άσκηση RUΖBEH («Σύνορο») στην περιοχή της Κασπίας θάλασσας, η ιρανική ιστοσελίδα Baztab, η οποία συνεργάζεται με τον Γραμματέα του Συμβουλίου Τήρησης και τον πρώην επικεφαλής των Φυλάκων της Επανάστασης, τον Mohzen Rezai, παρουσίασε την άσκηση, σύμφωνα με έκθεση του κεντρο-ασιατικού Τύπου, ως αποσκοπούσα στην προε τοιμασία του ρωσικού στρατού να απαντήσει σε μια πιθανή στρατιωτική επίθεση των ΗΠΑ στο Ιράν. (Βλέπε σχετ.: Ι. Θ. Μάζης, ό.π., σσ ).

109 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 109 Χαρακτηριστικό είναι, ότι η έβδομη Σύνοδος [68] Κορυφής των χωρών του ΟΣΣ, που συνήλθε στο Μπισκέκ από 16 έως 17 Αυγούστου 2007, για πρώτη φορά συνέπεσε με την ολοκλήρωση μεγάλων στρατιωτικών γυμνασίων, με την παρουσία των 6 προέδρων των χωρών μελών του ΟΣΣ. Επομένως, μια ρεαλιστική προσέγγιση των εξελίξεων και των προοπτικών του ΟΣΣ πρέπει να λάβει υπόψη της τις παγκόσμιες γεωπολιτικές ανακατατάξεις τόσο σε θέματα ασφάλειας (βλέπε για παράδειγμα τη διεύρυνση της σφαίρας ευθύνης, των επιχειρησιακών δυνατοτήτων και των μεταλλάξεων των αρχών, των σκοπών και των προοπτικών του ΝΑΤΟ) όσο και οικονομίας ανάμεσα στους παγκόσμιους γεωπολιτικούς παίκτες (Ρωσία, ΗΠΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση και Κίνα). Σημασία έχει ότι η συμμετοχή του Ιράν στο εν λόγω Οργανισμό αποτελεί συνειδητή επιλογή για λόγους προστασίας των εθνικών του συμφερόντων. Της αποφάσεως αυτής, όμως, είχαν προηγηθεί, η στρατηγική περικύκλωση του Ιράν από στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ [69], οι εκπεφρασμένες αμερικανικές απειλές για προληπτική στρατιωτική επίθεση, όσο κι αν αυτό θα αποτελούσε πολιτική ανοησία σύμφωνα με τον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι (Zbigniew Brzezinski) [70]. Η ανησυχία αυτή επιτάθηκε όταν στις 29 Ιανουαρίου του 2002, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, G. Bush, σε έναν λόγο του που έμελλε να μείνει στην ιστορία ως ο παράγοντας διαμόρφωσης της εξωτερικής του πολιτικής τον 68 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αρχηγοί των κρατών του ΟΣΣ υπέγραψαν το «Σύμφωνο για τη μακροχρόνια καλή γειτονία, τη φιλία και συνεργασία των κρατών του ΟΣΣ», όπου τονίζεται η προσήλωση στην «ισοτιμία» των σχέσεων μεταξύ των χωρών. Ταυτόχρονα, στη «Διακήρυξη του Μπισκέκ» σημειώνεται ότι «η σταθερότητα και η ασφάλεια στην Κεντρική Ασία μπορούν να εξασφαλιστούν πρώτα απ όλα με τις δυνάμεις των κρατών της περιοχής, στη βάση των περιφερειακών διεθνών ενώσεων που υπάρχουν». Οι ηγέτες του ΟΣΣ σημείωσαν τη σημασία της λήψης «προληπτικών μέτρων» ενάντια στους παράγοντες που προκαλούν «αστάθεια» στο χώρο του ΟΣΣ και τάχθηκαν υπέρ της «επιτάχυν σης της διαδικασία δημιουργίας μηχανισμού κοινής αντιμετώπισης καταστάσεων, που απειλούν την ειρήνη, τη σταθερότητα και ασφάλεια στην περιοχή». Υπογράφτηκε, ακόμη, σειρά συμφωνιών για την οικονομική και πολιτιστική συνεργασία τους. Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στην καταπολέμηση του εμπορίου των ναρκωτικών και τη δραστηριοποίηση του ΟΣΣ «προς την κατεύθυνση του Αφγανιστάν». Επιπροσθέτως, αποφασίστηκε να αναπτυχθεί η δράση του ΟΣΣ και σε διεθνές επίπεδο, κυρίως, μέσω της ανάπτυξης των σχέσεών του με την «Ευρωασιατική Οικονομική Ένωση», το ΑΣΕΑΝ, την ΚΑΚ και την «Οργάνωση του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας». (Βλ. σχετικά: Ριζοσπάστης, , σ. 24). 69 Βλ. χάρτης 10, στο παράρτημα χαρτών. 70 Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι, «Πολιτική ανοησία η επίθεση στο Ιράν θα οδηγήσει σε πρώιμο τέλος τις ΗΠΑ», στην ιστοσελίδα:

110 110 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης 21ο αιώνα, κατέταξε το Ιράν στον πίνακα των κρατών που απαρτίζουν τον «άξονα του κακού». Εκ του σύνεγγυς, η υπουργός των Εξωτερικών της ίδιας χώρας, Condoleeza Rice, χαρακτήρισε το Ιράν ως ένα από τα προκεχωρημένα φυλάκια της τυραννίας [71]. Μαζί με όλα αυτά θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι γεωπολιτικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία, που επήλθαν ύστερα από τους πολέμους στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, τις συγκρούσεις ανάμεσα στο Ισραήλ και τους Παλαιστινίους ή ανάμεσα στο πρώτο και τη Χεζμπολά, διαμόρφωσαν ένα ευνοϊκό περιβάλλον τόσο για την ανάπτυξη ισχυρότερων πολιτικών, οικονομικών και συμμαχικών δεσμών ανάμεσα στην Κίνα και το Ιράν όσο και για την ενδυνάμωση και προβολή, εν συνεχεία, γεωπολιτικής ισχύος από την μεριά της Τεχεράνης, που ομολογουμένως έχει αλλάξει την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Η εξέλιξη αυτή προσδίδει στην Κίνα τη δυνατότητα άσκησης γεωπολιτικών ελιγμών στον προαναφερθέντα χώρο, ο οποίος προσφέρεται να καλύψει όχι μόνον ένα σημαντικό μέρος των ενεργειακών αναγκών της ανθούσας οικονομίας του Πεκίνου, αλλά και να αποτελέσει αγορά και διέξοδο για τα κινεζικά αγαθά, τα οποία επαπειλούνται με αποκλεισμό από τις αγορές της Δύσης. Παράγοντες που καθιστούν το Ιράν ιδανικό στρατηγικό χώρο γεωπολιτικών προβολών ισχύος, εκ μέρους των ΗΠΑ, της Κίνας και της Ρωσίας Όπως ήδη αναφέρθηκε, το Ιράν είναι σημαντικός ενεργειακός τροφοδότης της Κίνας [72], της Ινδίας και της Ιαπωνίας και ένας από τους καλύτερους πελάτες σε εξοπλισμούς της Ρωσίας. Αποτελεί τη μεγάλη πληθυσμιακή, ιδεολογική και θρησκευτική δύναμη της Μ. Ανατολής, ασκώντας σημαντική επιρροή στους ομογάλακτους σιίτες [73] του Ιράκ και τους Άραβες με τα πολιτικώς ασταθή μοναρχικά καθεστώτα, δεδομένου ότι, όπως σημειώνει και ο Barry Rubin [74]: 71 Σπύρος Λίτσας, «Το Ιράν στο λαβύρινθο της ασύμμετρης απειλής», , από την ιστοσελίδα 72 Σύμφωνα με στοιχεία του DoE (Department of Energy) το 2003 το Ιράν κάλυψε το 14% των αναγκών της Κίνας σε πετρέλαιο. (Βλ. σχετ. Michael T. Klare, Oil, Geopolitics, and the Coming War with Iran, , TomDispatch.com.). Το 2005 η Σαουδική Αραβία προμήθευε κατά μέσον όρο την Κίνα με bbl/d έναντι 1,43 mbbl/d προς τις ΗΠΑ. Το Ριάντ είναι αυτή τη στιγμή ο μεγαλύτερος προμηθευτής πετρελαίου του Πεκίνου, σε ποσοστό 17%. 73 Μια επίθεση κατά του Ιράν θα οδηγούσε αμέσως στη μαζική ιρανική υποστήριξη των σιιτών του Ιράκ, καταστρέφοντας τις ελπίδες της Ουάσιγκτον για διατήρηση του εύθραυ στου ιρακινού καθεστώτος και να οδηγήσει σε έναν περιφερειακό, ή ακόμα και μεγαλύ τερων διαστάσεων, πόλεμο. (Βλ. σχετικά: Richard Fisher, Jr., ό.π.).

111 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 111 «δεν υπάρχει αραβικό κράτος που να ασκεί πραγματική επιρροή στα υπόλοιπα (αραβικά) κράτη σήμερα. Η Αίγυπτος παρουσιάζει τάσεις εσωστρέφειας, η Συρία βρίσκεται απομονωμένη, και το Ιράκ δεν προσδιορίζει πλέον ως «αραβική» ούτε την ίδια την υπόστασή του. Μόνο το Ιράν έχει κάτι να προσφέρει σε επίπεδο ιδεολογίας και έχει τη δυνατότητα και τη βούληση να εξαπλώσει την επιρροή του πέρα από τα σύνορα» [75]. Ο ίδιος αναλυτής διαπιστώνει ότι: «Το Ιράν σήμερα αποτελεί τη μοναδική περιφερειακή ισχυρή δύναμη στη Μέση Ανατολή, καθώς κανένα άλλο αραβικό κράτος δεν μπορεί να διεκδικήσει αυτό τον τίτλο. Επεξέτεινε την επιρροή του στο Ιράκ, το Λίβανο, και μεταξύ των Παλαιστινίων όπως και σε διάφορες περιοχές του Αφγανιστάν, αναλαμβάνοντας την υποστήριξη όχι μόνο της Χεζμπολά και της Χαμάς αλλά και της Ισλαμικής Τζιχάντ» [76]. Το Ιράν, επιπλέον, έχει βελτιώσει τις σχέσεις του με τις άλλες χώρες του Περσικού, στις οποίες τελευταία μετέφερε από την Ευρώπη τα κεφάλαια/καταθέσεις του προς αποφυγήν τυχόν κυρώσεων της Ουάσινγκτον, που θα είχαν ως ενδεχόμενο αποτέλεσμα τη δέσμευσης τους. Στο ίδιο πλαίσιο πρέπει να εντάξουμε την πρόσφατη ( ) λειτουργία ιρανικού χρηματιστηρίου προϊόντων πετρελαίου στο νησί Κish στον Περσικό Κόλπο, με προοπτική διαπραγμάτευσης και συμβολαίων πετρελαίου, σύμφωνα με δηλώσεις του Ιρανού υπουργού πετρελαίου Gholam Hossein Nozari [77]. Με την κίνηση αυτή η κυβέρνηση της Τεχεράνης δεν προσπαθεί μόνο να ξεφύγει από τον κλοιό των αμερικανικών κυρώσεων, αλλά και να παίξει ένα μεγαλύτερο ρόλο στις διεθνείς αγορές πετρελαίου. Το χρηματιστήριο αυτό είναι δυνατόν να καταστεί όχι μόνον ανταγωνιστικό των αντίστοιχων χρηματιστηρίων του Ηνωμένου Βασιλείου (IPE) και των ΗΠΑ (NYMEX), αλλά και να υποσκάψει τον κυρίαρχο παγκοσμίως νομισματικό ρόλο του δολαρίου [78], λαμ74 Ο Barry Rubin είναι διευθυντής του Διεθνούς Κέντρου Ερευνών Διεθνών Σχέσεων (GLORIA), και εκδότης του Middle East Review of International Affairs. Τα τελευταία βιβλία του είναι The Tragedy of the Middle East και The Long War for Freedom: The Arab Struggle for Democracy in the Middle East. 75 Barry Rubin, Iran: The Rise of a regional power, Τhe GLORIA Center, Interdisciplinary Center, Herzliya, Volume 10, No. 3, Ερντογάν 10/10 - September 2006, από Ι. Θ. Μάζης, ό.π., σσ Ό.π., σ Μωϋσής Λίτσης, Έναρξη ιρανικού χρηματιστηρίου πετρελαίου σε ρούβλια», Ελευθεροτυπία, Ι. Θ. Μάζης, Ό.π., σ Κάτι που ήδη έγινε στη Σύνοδο του G20 (Αργεντινή, Αυστραλία, Βραζιλία, Γαλλία, Γερμανία, Ευρωπαϊκή Ενωση, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία, Ινδία, Ινδονησία, Ιταλία, Καναδάς, Κίνα, Μεξικό,

112 112 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης βάνοντας υπόψη ότι αν και όλα τα μεγάλα νομίσματα θα έχουν θέση στις συναλλαγές του εν λόγω χρηματιστηρίου, εντούτοις δεσπόζουσα θέση θα έχει το ρωσικό ρούβλι. Μαζί με όλα αυτά αξίζει να προσθέσουμε ότι το Ιράν καταλαμβάνει στρατηγική θέση στη βόρεια πλευρά του Περσικού Κόλπου. Από τη θέση αυτή μπορεί να απειλήσει τις πετρελαιοφόρες περιοχές της Σαουδικής Αραβίας, του Κουβέιτ, του Ιράκ και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Ως γνωστόν, οι περιοχές αυτές από κοινού κατέχουν περισσότερο από τα μισά γνωστά παγκόσμια πετρελαϊκά αποθέματα [79]. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι η γεωγραφική θέση του Ιράν του επιτρέπει να ελέγχει το Στενό του Ηormuz (Ορμούζ), μέσω του οποίου διακινείται το 1/3 τη παγκόσμιας προσφοράς ενέργειας, το 90% του εξαγόμενου πετρελαίου και φυσικού αερίου της περιοχής και ελέγχεται η είσοδος στον Περσικό Κόλπο [80]. Ας αναλογιστούμε μόνο ότι ο Περσικός Κόλπος είναι υπεύθυνος για το 32% της παγκόσμιας πετρελαϊκής παραγωγικής ισχύος, των 45% του παγκόσμιου φυσικού αερίου, του 57% των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και του 100% της πλεονάζουσας παραγωγικής ισχύος στους φυσικούς αυτούς πόρους [81]. Η διαπίστωση της πραγματικότητας αυτής καθιστά το Στενό του Ηormuz το σημαντικότερο ναυτικό δίαυλο στον κόσμο και, ως εκ τούτου, ισχυρό όπλο στα χέρια του καθεστώτος της Τεχεράνης σε περίπτωση εμπλοκής του με τις ΗΠΑ. Πολύ περισσότερο το Ιράν, λόγω της γεωγραφικής του θέσεως, συνδέει την Μέση Ανατολή με την Κεντρική Ασία, δεδομένου ότι συνορεύει με το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν, την Αρμενία, την Τουρκία και το Ιράκ, έχοντας, επιπροσθέτως, στα βόρεια σύνορά του την Κασπία Θάλασσα. Νότια Αφρική, Νότια Κορέα, Ρωσία, Σαουδική Αραβία και Τουρκία), που συνήλθε στο Λονδίνο, στις 2 Απριλίου Στη Σύνοδο αυτή, αμφισβητήθηκε ο θεσμικός ρόλος του δολαρίου, ως του κυρίαρχου αποθεματικού νομίσματος στα συναλλαγματικά δια- θέσιμα των κεντρικών τραπεζών όλου του κόσμου, από την Κίνα και τη Ρωσία. Οι χώρες αυτές ζήτησαν τη δημιουργία ενός «καλαθιού νομισμάτων» το οποίο θα αντικαταστήσει το δολάριο ως νόμισμα συναλλαγματικών αποθεμάτων. Η κίνηση αυτή ερμηνεύεται ως μια επίδειξη δύναμης των δύο χωρών που ζητούν μερίδιο στην κατανομή της παγκόσμιας οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Βλέπε σχετικά άρθρα, στις ιστοσελίδες: tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=6&artid= και home&id= Michael T. Klare, ό.π. 80 Κ. Καλλωνιάτη, «Παιχνίδια πολέμου και κερδοσκοπίας με τον «μαύρο χρυσό», Ελευθεροτυπία, Στο ίδιο.

113 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 113 Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τις πυρηνικές και διαστημικές [82] φιλοδοξίες του Ιράν, έχουν ανησυχήσει την Ουάσιγκτον. Η τελευταία μη δυνάμενη τη στιγμή αυτή να εμποδίσει ουσιαστικά το Ιράν, για όλους τους λόγους που προαναφέρθηκαν, άλλοτε συμβουλεύει την Τεχεράνη και άλλοτε την απειλεί ακόμη και με στρατιωτική επιβολή της θέλησής της. Έτσι, το καλοκαίρι του 2006, ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ (Henry Kissinger) δήλωσε [83] πως «εάν η Τεχεράνη επιμείνει στο συνδυασμό της ιμπεριαλιστικής περσικής παράδοσης και του ισλαμικού ζήλου, αυτό θα συνεπάγονταν αναπόφευκτα μια σύγκρουση με τις ΗΠΑ. Η κατάσταση στο Ιράκ, οι συνέπειες της πρόσφατης σύγκρουσης στο Λίβανο και η πολιτική που ακολουθείται από τον Ιρανό πρόεδρο Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ (Mahmoud Ahmadinejad) μας έχουν φέρει πιο κοντά είτε σ αυτήν την «σύγκρουση», είτε στη σταδιακή και υπαρκτή ηγεμονία του Ιράν στην περιοχή». Ωστόσο, ύστερα από τη διαρροή (;) της έκθεσης NIEs (National Intelligence Estimates), στις 3/12/2007, από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, σχετικά με την αναστολή παραγωγής πυρηνικών όπλων από το Ιράν, ήδη από το 2003, απομακρύνει το ενδεχόμενο ενός δυναμικού, στρατιωτικού πλήγματος επί του Ιράν, αφού αφαιρεί από τις ΗΠΑ το βασικό τους επιχείρημα, που είχε να κάνει με την αποτροπή απόκτησης πυρηνικού οπλοστασίου από το Ιράν. Άγνωστη παράμετρος παραμένει η προσέγγιση του νέου Αμερικανού προέδρου Barack Obama για το συγκεκριμένο ζήτημα. Εκτιμούμε, όμως, ότι μάλλον θα κινηθεί προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή της αποφυγής στρατιωτικής εμπλοκής με το Ιράν [84] και στην αναζήτηση άλλων μέσων και προσφιλών τρόπων πειθαναγκασμού της ιρανικής κοινωνίας. Μαζί με όλα αυτά πρέπει να συνυπολογίσουμε και τα ακόλουθα: 82 Το Ιράν ανακοίνωσε ότι στις 2/2/2009 έθεσε σε τροχιά τον πρώτο δορυφόρο του, τον Omid (Ελπίδα). Όπως υποστηρίζεται από την κυβέρνηση της Τεχεράνης, ο δορυφόρος αυτός είναι αμιγώς ιρανικής κατασκευής και πρόκειται να εξυπηρετήσει ειρηνικούς σκοπούς. Βεβαίως, οι δηλώσεις αυτές διόλου δεν καθησύχασαν την Ουάσινγκτον. Αντίθετα, η επιτυχής εκτόξευση του ιρανικού δορυφόρου με τη βοήθεια πυραύλου Safir 2, ενίσχυσε τις ανησυχίες Δύσης, για τις βαλλιστικές ικανότητες της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Οι ανησυχίες αυτές εδράζονται στην εκτίμηση ότι η τεχνολογία του προαναφερομένου πυραύλου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την εκτόξευση διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων εφοδιασμένων με πυρηνικές κεφαλές, οι οποίοι μπορούν να πλήξουν το Ισραήλ και το νοτιοανατολικό τμήμα της Ευρώπης. (Βλ. σχετικά: Λήδα Παπαδοπούλου, «Σε τροχιά ο πρώτος δορυφόρος του Ιράν», Ελευθεροτυπία, , από την ιστοσελίδα: 83 Jean Beriault, «Η νέα γεωπολιτική κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή μετά τον πόλεμο Ισραήλ Χέζμπολάχ», μετάφ. Γιάννης Γ. Παπαδάκης, από την ιστοσελίδα: hridanos.gr/volume08/proseggiseis/papadakis.php. 84 Ι. Θ. Μάζης, «Το γεωπολιτικό τοπίο στην ευρύτερη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια», Η κυριακάτική Αυγή, , σ. 28.

114 114 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης το υφιστάμενο γεωπολιτικό παίγνιο μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ, για τον έλεγχο των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πόρων της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας και των οδών μεταφοράς των προς τις αγορές της Δύσης, την ανακοίνωση της ινδικής κυβέρνησης ότι θα προωθήσει τη συμφωνία [85] με τις ΗΠΑ στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας, την προσπάθεια της Ιαπωνίας να βοηθήσει τα αμερικανικά σχέδια στην Ινδία, την ταυτόχρονη αντίδραση της Ρωσίας να καθυστερήσει την παράδοση του αεροπλανοφόρου, που έχει αγοράσει η Ινδία. Από την άλλη μεριά, όλο και συχνότερα βρισκόμαστε στα πρόθυρα ενός εμπορικού πολέμου [86], του οικονομικού προστατευτισμού συμπεριλαμβανομένου, μεταξύ της Δύσης (ΗΠΑ - ΕΕ) και της Κίνας. Ενός πολέμου που αποβλέπει στον περιορισμό της έντονης δραστηριοποίησης της Κίνας στην Αφρική και στο Ιράν για τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών, αλλά και την επίτευξη της αποσύνδεσης του κινεζικού γιουάν από το δολάριο, ή τουλάχιστον την ανατίμηση του κινεζικού νομίσματος, ώστε να μειωθεί το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ. Πρόσφατα, μάλιστα, η Ουάσινγκτον, δια στόματος του υπουργού Οικονομίας Τίμοθι Γκάιτνερ(Timothy Gaitner), σκλήρυνε τη στάση της έναντι του Πεκίνου, αφού το κατηγόρησε ευθέως για «χειραγώγηση» του γιουάν και εμμέσως πλην σαφώς απείλησε την Κίνα με οικονομική σύγκρουση [87]. Πρόκειται για μια σαφή διαφοροποίηση της σημερινής κυβέρνησης των ΗΠΑ, καθώς κανείς από τους προηγούμενους ενοίκους του Λευκού Οίκου δεν χρησιμοποίησε αντίστοιχες σκληρές και επιθετικές εκφράσεις προς την Κίνα. Μιας 85 Σύμφωνα με το αμερικανικό think tank: Wisconsin Project on Nuclear Arms Control η πυρηνική συμφωνία των ΗΠΑ με την Ινδία υπονομεύει τις παγκόσμιες προσπάθειες αντιμετώπισης των πυρηνικών φιλοδοξιών του Ιράν. Στην προκειμένη περίπτωση οι ΗΠΑ εμφανίζονται ανακόλουθες, καθώς παρέχουν στην Ινδία τις δυνατότητες ανάπτυξης δραστηριοτήτων στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας, κάτι που αρνούνται στην κυβέρνηση της Τεχεράνης. Από την άλλη μεριά ουδεμία αναφορά γίνεται στο πυρηνικό οπλοστάσιο του Ισραήλ. (Βλέπε σχετικά και την ιστοσελίδα: Itemid=52. «Το Ιράν παράπλευρη απώλεια της πυρηνικής συμφωνίας ΗΠΑ-Ινδίας», DEFENCEnet media, Βλέπε για παράδειγμα τις πρόσφατες αμερικανικές απειλές για μποϊκοτάρισμα των Ολυμπιακών αγώνων του Πεκίνου και τη σύγκρουση για την ασφάλεια των παιδικών παι χνιδιών που κατασκευάζονται στην Κίνα. 87 Βλ. σχετικά: Γιώργος Παυλόπουλος, «Σε τροχιά σύγκρουσης εισήλθαν ΗΠΑ και Κίνα», Ημερησία, , από την ιστοσελίδα:

115 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 115 Κίνας η οποία όχι μόνο δε δείχνει να φοβάται [88], αλλά αντιθέτως να υπογραμμίζει τις συνέπειες που θα έχει για την Ουάσινγκτον και την παγκόσμια οικονομία η διοχέτευση στην αγορά των τεράστιων αποθεμάτων δολαρίων και αμερικανικών ομολόγων [89] που διαθέτει η Κίνα [90]. Είναι άλλωστε γνωστό ότι η τελευταία αποτελεί πλέον τον πρώτο χρηματοδότη (θέση που κατείχε πριν η Ιαπωνία) του αμερικανικού δημοσιονομικού ελλείμματος, το οποίο έχει ξεπεράσει τα 10 τρισ. δολάρια [91]. Συμπεράσματα Καταλήγοντας, διαπιστώνουμε ότι η Κεντρική Ασία, λόγω του φυσικού της πλούτου και της γεωστρατηγικής της θέσης στο «υπογάστριο» Κίνας και Ρωσίας, είναι και θα παραμείνει τα επόμενα χρόνια σημαντικό πεδίο εκδήλωσης γεωπολιτικών προβολών ισχύος, ανταγωνισμών και διεκδικήσεων από τους ισχυρούς του πλανήτη [92]. Εκτιμώντας, επιπλέον, ότι η παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου, με τις όποιες συγκυριακές διακυμάνσεις, θα αυξηθεί τα επόμενα 20 χρόνια κατά 50%, λόγω των ενεργειακών αναγκών της Κίνας, της Ινδίας και των ΗΠΑ, οδηγού88 Ο Deng Xiaoping είχε δηλώσει στον Κίσιγκερ: «Η Κίνα δεν φοβάται κανέναν κάτω από τον Ουρανό ούτε επάνω στη Γη». [William Burr (ed.), The Kissinger Transcripts: The Top Secret Talks with Beijing and Moscow, New York, The New Press, 1998, σσ ]. Ο δε στρατηγός Mi Zhenyu, δεύτερος αρχηγός της Ακαδημίας Στρατιωτικών Επιστημών, είχε πει: (Σε ό,τι αφορά στις ΗΠΑ) για ένα χρονικό διάστημα αρκετά μεγάλο, θα πρέπει οπωσδήποτε να συγκρατήσουμε την δίψα μας για εκδίκηση [...] πρέπει να αποκρύψουμε τις ικανότητές μας και να περιμένουμε την ώρα μας». (Αναφέρεται από τον Bruce Gilley, Potboiler nationalism στο Far Eastern Economic Review, 3 Οκτωβρίου 1996). 89 Τον Δεκέμβριο του 2008 η Κίνα διατηρούσε αμερικανικά κρατικά ομόλογα συνολικής αξίας 692,2 δισ. δολάρια (βλ. σχετ. «Τη στήριξη της αμερικανικής οικονομίας ζήτησε από το Πεκίνο η Χίλαρι Κλίντον», , Newsroom ΔΟΛ (με πληροφορίες από το Associated Press), από την ιστοσελίδα: & lngdtrid= Βλ. σχετ. Ριζοσπάστης, , σ Βλ. σχετ. «Τη στήριξη της αμερικανικής οικονομίας ζήτησε από το Πεκίνο η Χίλαρι Κλίντον», ό.π. 92 Σύμφωνα με τον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, η Κεντρική Ασία μοιάζει με τα Βαλκάνια της Ευρώπης με την έννοια ότι και οι δύο περιοχές αποτελούν το επίκεντρο επιβουλής από ισχυρούς γείτονες. Επίσης δοκιμάζονται και οι δύο περιοχές από εθνικές και θρησκευτικές διενέξεις. Η Κεντρική Ασία αποτελεί αυτή τη στιγμή κέντρο ενός ευρύτερου γεωπολιτικού παιχνιδιού το οποίο αποκτά μέγιστη σημασία λόγω των κοιτασμάτων πετρελαίου και της ανάγκης μεταφοράς τους στις διεθνείς αγορές. (Βλέπε σχετικά: Αλ. Παπαχελάς, «Έρχεται το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας», Το Βήμα, , από την ιστοσελίδα:

116 116 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης μαστε στην εκτίμηση ότι το Ιράν μέλλει να παίξει κρίσιμο ρόλο στην παγκόσμια ενεργειακή εξίσωση τα επόμενα χρόνια. Γεγονός που, από ό,τι φαίνεται, μετράει καθοριστικά στην ανάπτυξη των γεωπολιτικών σχεδίων της Ουάσινγκτον με επίκεντρο το Ιράν, το οποίο έχει την τύχη (ή την ατυχία) να βρίσκεται πάνω από μεγάλα ενεργειακά αποθέματα και να κατέχει θέση «κλειδί» στην περιοχή του προαναφερθέντος Υπερσυστήματος. Η εκτέλεση όμως των σχεδίων αυτών προσκρούει στην Κίνα, η οποία έχει αναπτύξει στενές σχέσεις με το Ιράν. Ας μην ξεχνούμε ότι η Κίνα, διατηρώντας το δικαίωμα άσκησης veto στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, έχει καταστεί ουσιαστικά το βασικό εμπόδιο στην άσκηση διεθνούς πίεσης στο Ιράν για να αναχαιτίσει το πυρηνικό του πρόγραμμα. Και δεν είναι μόνο αυτό αργά ή γρήγορα, η αυξανόμενη συνεργασία ανάμεσα στις δύο χώρες θα προχωρήσει παρόμοια και στον στρατιωτικό τομέα. Ενδεχομένως και στην παραχώρηση, εκ μέρους της Τεχεράνης, μικρής κινεζικής ναυτικής βάσης σε ένα από τα νησιά της στον Περσικό Κόλπο [93]. Ήδη το Πεκίνο έχει παράσχει στο Ιράν προηγμένη στρατιωτική τεχνολογία, συμπεριλαμβανομένης και της τεχνολογίας κατασκευής πυραύλων-φορέων, που έχουν τη δυνατότητα να φέρουν πυρηνική κεφαλή. Ομολογουμένως, η οικοδόμηση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες (Ιράν Κίνα) αποτελεί προϊόν προσπαθειών που διήρκεσαν δεκαετίες. Σήμερα, όμως, πολύ περισσότερο, η βελτίωση των σχέσεων τους επιταχύνεται εκθετικά όχι μόνο λόγω των ενεργειακών αναγκών της Κίνας, αλλά και της αυξανόμενης ανάγκης του Ιράν για καταναλωτικά αγαθά, δεδομένης της οικονομικής ανάπτυξης, του διπλασιασμού του πληθυσμού του σε σχέση με το 1979, αλλά και των αμερικανικών οικονομικών κυρώσεων. Η Κίνα, ως το μεγαλύτερο αναπτυσσόμενο κράτος στον κόσμο, ανατρέπει τις γεωπολιτικές ισορροπίες του πλανήτη, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί, μετά το 1989 και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, από τη μοναδική υπερδύναμη, τις ΗΠΑ, δημιουργώντας συνθήκες ανάπτυξης ενός πολυπολικού κόσμου, με την Κίνα, τη Ρωσία και την Ινδία ως νέους Πόλους Διεθνούς Ισχύος. Οι συνθήκες αυτές έχουν επιτρέψει στην Κίνα να γίνει υπερέχουσα περιφερειακή δύναμη στην Ανατολική Ασία, να κυριαρχήσει γεωπολιτικά στην Ανατολική ηπειρωτική Ασία και να επιβεβαιώνεται τουλάχιστον περιφερειακά [94], 93 Kaveh L. Afrasiabi, A China base in Iran?, 31/1/2008, από την ιστοσελίδα: 94 Δεν πρέπει να υποτιμάται η προσπάθεια της Κίνας να ενοποιήσει τις μικρότερες ασιατικές χώρες σε ένα σχήμα οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας, με στόχο την ελαχιστο ποίηση της αμερικανικής και ιαπωνικής επιρροής στην περιοχή. Το Νοέμβριο του 2004 πραγματοποιήθηκε συνάντηση των κρατών που απαρτίζουν την ASEAN (Συνεργασία

117 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 117 σύμφωνα με την ιστορική της παρακαταθήκη [95], τις γεωπολιτικές της προσηλώσεις [96], την οικονομία της [97], τη γεωγραφία και τη στρατιωτική [98] και τεχνολογική [99] δυναμική της [100]. Δεν αποκλείεται μάλιστα η άνοδος της «Μεγάλης Κίνας» να διευρύνει τις φιλοδοξίες της, όχι μόνο στο ζήτημα της Ταϊβάν, αλλά και στην ανάπτυξη ηγετικών πρωτοβουλιών δημιουργίας υπεσυστημικών πολιτικών σχημάτων. Έτσι, για παράδειγμα, δεν πρέπει να αποκλείεται το ενδεχόμενο ενός μεγάλου συνασπισμού ανάμεσα στην Κίνα, τη Ρωσία, το Ιράν και την Ινδία. Αν μάλιστα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο χάρτη 13, στο παράρτημα χαρτών, όπου αποτυπώνονται οι προτεινόμενοι και οι των Νοτιοανατολικών Ασιατικών Κρατών). Τα κράτη αυτά είναι δέκα: Μπρουνέι, Μπούρμα, Καμπότζη, Ινδονησία, Λάος, Μαλαισία, Φιλιππίνες, Σιγκαπούρη, Ταϋλάνδη και Βιετνάμ. Η συνάντηση αυτή πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα του Λάος με τους ηγέτες της Κίνας, της Ιαπωνίας και της Νοτίου Κορέας. Σημειωτέον ότι στη συνάντηση αυτή δεν προσκλήθηκαν οι ΗΠΑ, κάτι που ενόχλησε τους Ιάπωνες απεσταλμένους. Σκοπός της συνάντησης ήταν η διοργάνωση ενός συνεδρίου των κρατών της Ανατολικής Ασίας το Νοέμβριο του 2005 που θα αναλάμβανε να διαμορφώσει την «Κοινότητα των Κρατών της Ανατολικής Ασίας». Στη συνέχεια, το Δεκέμβριο του 2004, οι χώρες της ASEAN και η Κίνα συμφώνησαν να δημιουργήσουν μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου μέχρι το 2010, ενώ από το 1990 και εφεξής το εμπόριο ανάμεσα στην Κίνα και τα κράτη της ASEAN αυξάνεται περίπου κατά 20% ετησίως (βλ. σχετ.: Chalmers Johnson, ό.π.). 95 Η κινεζική ελίτ θεωρεί την Κίνα ως το φυσικό κέντρο του κόσμου Κεντρικό Βασίλειο. Η απώλεια δε του κινεζικού μεγαλείου, τα τελευταία 150 χρόνια, θεωρείται ως παρεκτροπή και προσωπική προσβολή για κάθε Κινέζο ξεχωριστά. (Βλ. σχετ. Zbigniew Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα. Η Αμερικανική Υπεροχή και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές, μετάφ. Ελένη Αστερίου, εκδ. «Νέα Σύνορα» - Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1998, σ. 272). 96 Με τον όρο «προσήλωση» εννοούμε το σταθερό και με αφοσίωση προσανατολισμό τόσο των μελών ενός εθνικού κοινωνικού σχηματισμού, όσο και των αντιπροσώπων του, στην κατεύθυνση της υλοποίησης ενός εθνικού οράματος, το οποίο οικοδομείται στη βάση της λογικής του raison d état. Περισσότερα για τον εν λόγω όρο στο: Ι. Θ. Μάζης, Μυστικά Ισλαμικά Τάγματα και Πολιτικο-οικονομικό Ισλάμ στη Σύγχρονη Τουρκία, Προσκήνιο, εκδ. Αγ. Σιδεράτος, Αθήνα, 2000, σσ. 17, Η Κίνα, η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ αποτελούν τις τρεις πιο παραγωγικές οικονομίες του πλανήτη. Παρόλα αυτά, όμως, η Κίνα είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία, ενώ η αμερικανική και η ιαπωνική αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα από τα μεγάλα και διευρυνόμενα χρέη που συνοδεύονται, ενώ στην περίπτωση της Ιαπωνίας και από στασιμότητα στους ρυθμούς ανάπτυξης. Η Κίνα κατατάσσεται στην έκτη θέση παγκοσμίως από απόψεως οικονομικής ευρωστίας. Σύμφωνα δε, με την ετήσια μελέτη της CIA για το 2003, η Κίνα είναι κιόλας η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον πλανήτη, εάν μετρήσουμε το ΑΕΠ επί τη βάσει της αγοραστικής δύναμης και όχι σύμφωνα με τις τιμές και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες. Βεβαίως, το οικονομικό βάρος της Κίνας στην παγκόσμια οικονομία είναι εύκολα αναγνωρίσιμο. Εκείνο, όμως, που τρομάζει τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία είναι οι επιταχυνόμενοι ρυθμοί ανάπτυξης και οι μελλοντικές τους συνέπειες στην παγκόσμια κατανομή της ισχύος.

118 118 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης υπάρχοντες αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου μεταξύ Ιράν Κίνας Ινδίας και Ρωσίας, και επισημαίνονται τα συγκεκριμένα κοιτάσματα αερίου και πετρελαίου, θα εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τη δυναμική των μελλοντικών σχέσεων ανάμεσα στις προαναφερθείσες χώρες. Η αποτροπή ενός τέτοιου, ενδεχομένως υποθετικού, σεναρίου, θα απαιτήσει, εκ μέρους των ΗΠΑ, επιδέξιες γεωστρατηγικές κινήσεις στη δυτική, στην ανατολική και στη νότια περίμετρο της Ευρασίας [101]. Βιβλιογραφία Ι. Θ. Μάζης, Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα, Ι. Θ. Μάζης, Γεωπολιτική. Η θεωρία και η πράξη, ΕΛΙΑΜΕΠ & εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα Ι. Θ. Μάζης, Μυστικά Ισλαμικά Τάγματα και Πολιτικο-οικονομικό Ισλάμ στη Σύγχρονη Τουρκία, Προσκήνιο, εκδ. Αγ. Σιδεράτος, Αθήνα, William Burr (ed.), The Kissinger Transcripts: The Top Secret Talks with Beijing and Moscow, New York, The New Press, Zbigniew Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα. Η Αμερικανική Υπεροχή και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές, μετάφ. Ελένη Αστερίου, εκδ. «Νέα Σύνορα» - Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα Διαδίκτυο 98 Η Κίνα αναπτύσσει σταδιακά τη στρατιωτική αποτρεπτική της ισχύ. Διαθέτει ήδη 500 με 550 βαλλιστικούς πυραύλους, οι οποίοι έχουν τοποθετηθεί απέναντι από την Ταϊβάν, ενώ διαθέτει 24 πυραύλους CSS και 4 ICBM με εμβέλεια χιλ. (Βλ. σχετ.: Chalmers Johnson, ό.π.). Στρατιωτικά η Κίνα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως παγκόσμια δύναμη, δεδομένης της οικονομικής της μεγέθυνσης, που της επιτρέπει να χρησιμοποιεί ένα μεγάλο ποσοστό του ΑΕΠ της χώρας για την επέκταση και εκσυγχρονισμό των ενόπλων δυνάμεων της Κίνας. 99 Η Κίνα, έχει θέσει σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα κατασκευής μεγάλου αριθμού πυρηνικών υποβρυχίων, ενώ παράλληλα συμμετέχει ενεργά στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Γαλιλαίος», που αποσκοπεί στην παραγωγή ενός δορυφορικού συστήματος πλοήγησης, το οποίο δε θα ελέγχεται από τις ΗΠΑ. (Βλ. Σχετ.: Chalmers Johnson, ό.π.). Το γεγονός αυτό φαίνεται ότι έχει ανησυχήσει το υπουργείο αμύνης των ΗΠΑ, επειδή πλέον το Πεκίνο μπορεί να χρησιμοποιήσει την τεχνολογία του συστήματος αυτού, προκείμενου να αναχαιτίσει τους κατασκοπευτικούς δορυφόρους. Οι ανησυχίες αυτές ενισχύονται ακόμη περισσότερο από την επιτυχή εκτόξευση ενός κινέζικου επανδρωμένου διαστημοπλοίου στις 15 Οκτωβρίου 2003, το οποίο επέστρεψε από το διάστημα την επόμενη ημέρα. Όπως είναι γνωστό μόνον οι ΗΠΑ και η πρώην Σοβιετική Ένωση είχαν μέχρι τότε τη δυνατότητα να στέλνουν επανδρωμένες αποστολές στο διάστημα. 100Zbigniew Brzezinski, ό.π, σ Zbigniew Brzezinski, ό.π., σ. 102.

119 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ nav03=71822&nav02=57594&nav01= catid=5&subcatid=0&page=3&textid= option=com_content&task=view&id=80&itemid=52 %20dialogue/1st_se_europe_energy_dialogue_episkopisi.doc

120 120 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης hhtp:// aojiong.pdf on_gentry.pdf

121 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 121 Παράρτημα Χαρτών

122 122 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης

123 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 123

124 124 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης

125 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 125

126 126 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης

127 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 127

128 128 Μιλτιάδης Γ. Μπότσης

129 Η Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Δίπολο Ιράν-Κίνα και οι ΗΠΑ 129

130

131 THE AFGHAN-SOVIET RELATIONS THROUGH THE SPECTRUM OF THE SOVIET PENETRATION DURING THE COLD WAR ERA. FROM DAAR AL-ISLAM TO DAAR AL- MARX Ioannis P. Sotiropoulos International Relations Department Hellenic Red Cross Abstract: The Soviet adventure in Afghanistan during the period , the reasons behind it and the outcome, are well known in the scientific community having been approached rather adequately by the experts of the field. Less well known, but familiar nonetheless, is the April (Saur) Revolution of 1978, which rose the Communist Party of Afghanistan to power, for the very first time in Afghan history. However, almost none from the scientific circles have pored over, but only allusively, the relations of the Soviet Union with the third world state of Afghanistan during the Cold War period. In that period, due to Moscow s zestful attempts, a solid basis for the Soviet political and economic predominance in Afghanistan was created, which was challenged by the Mujahidin s armed insurgency only when it was intensified by mid 1970 s. Originating in the early 1970 s, the enormous development of the insurgency movement, particularly in , resulted in the escalating inefficiency of the Communist Regime to suppress it, forcing Moscow to invade the country, overtly assuming the protection of the Communist Regime and the ideals of Marxism-Leninism. More specifically, the thirty year period that preceded the soviet invasion of December 1979 constitutes a progressive, careful and persistent attempt of Kremlin to fully control Afghanistan. The initial Exploratory Period ( ) was succeeded by that of the Strategic Penetration ( ) in the economic and military sectors of the Afghan state. Finally, the extremely successful attempt of controlling the structural and functional system of Afghanistan was succeeded by a long period of Changes in the Political System, Society and Politics of the country ( ), during which Moscow through the creation of leftist and pro Soviet political parties achieved the historic turnaround of Afghanistan from Daaral Islam to Daar-al-Marxism- Leninism. 1. Brief Background of Afghanistan 2011 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

132 132 Ioannis P. Sotiropoulos The continental country of Afghanistan is located in the region between South and Central Asia, bordering to the North with the Russia (Soviet Union), to the East with China and Pakistan, to the West with Iran and to the South with Pakistan. Traditionally it is considered as a buffer geostrategic zone between Russia (Soviet Union) and the Persian Gulf. Its strategic geographical location between the aforementioned states, as well as its bordering on the rich oil-producing Persian Gulf, always consisted the two main factors which have given it increased importance to Asian history and international politics. The Afghan society is composed of extremely disparate groups, in relation to their ethnic origin and cultural heritage. The prevailing group of Pastuns (major tribes those of the Durrani and Ghilzay) consists the largest ethnic group with a percentage of 38%, Tajiks follow with a 25%, Hazars with 19% and Uzbeks with 6%. In the period under investigation, the overwhelming majority of Afghans (82%) resided in the countryside engaged in agricultural and livestock-raising labours, which anyway, along with cottage industry (main handicraft activity the production of carpets and rugs) and some light industry units of spinningmill and fertiliser production, consisted almost the sole parameters of the economic life of the country. In addition, Afghanistan had a variety of natural resources such as petroleum, coal and natural gas; the latter being the only resource exploited and exported to the neighbouring Soviet Union. Almost the total of the population which, in early 1980s, came up to approximately 17 million [1], believe in Islam with prominent denomination this of Shunts with 84%, while the denomination that follows is the one of the Shiites with a percentage of 15%. The two official languages of the state are the Pashto and the Dari, a Persian-origin dialect; although more than 45 languages and dialects are spoken such as Uzbek, Hazara and Rakhshani. As regards to the status of the state, Afghanistan, after a period of political turbulence, showed the first signs of stability 1933 onwards, when King Zahir Shah became head of the State as the Absolute Monarch. King Zahir managed to maintain a balanced foreign policy throughout his forty years of ruling until 1973, achieving the accession of the country into the Movement of the Non-Aligned states. In 1964, with his initiative, the institution of Constitutional Monarchy was established, based on the separation of executive, judicial and legislative authorities. Afghanistan s administration was traditionally based on a feudal system, strongly influenced by the element of tribalism. The economic-religious complex of the khans [2] ulamas [3]- mullahs [4], in reality ruled the country under the shield of the King. While the informal institution of khan was derived from 1 The Census of 1982 reports a total of residents and nomadic population.

133 The Afghan-Soviet Relations 133 the Afghan tradition and based on wealth, and the institution of ulama-mullahs represented the religion of Islam, there was also the institution of maliks [5] delegates of the state acting as the intermediary channel between the state and the local societies [6]. The latter, mainly in the countryside, maintained a traditional form of self-administration, with Jirgah as the higher instrument, an assembly of the elders, the ultimate tribal Council, while the Grand National Assembly, Loya Jirgah, was the highest representative institution of the Afghan State. 2. The Afghan-Soviet Relations During the Cold War Period As regards to the relations of Afghanistan with the Soviet Union, they never went to extremes in the post war period, till the day of the Soviet invasion in the country. On the contrary Moscow-Kabul relations were progressively improving, inevitably bringing Afghanistan into the arms of the Soviet Union. Indeed, Moscow, in the post war period, sought to incorporate Afghanistan in its sphere of influence. This was mainly attempted through the progressive rapprochement of the two countries, a process that initially included a series of Treaties for the economic and commercial cooperation, the provision of Soviet know-how and the technological and financial assistance in all strategic fields of the country, aiming at the complete dependence of Afghanistan on the Soviet Union. As a second step, there was attempt for the socio-political turnaround of the Afghan society, through the establishment of the Marxist-Leninist Party (PDPA), and its penetration in the working classes and the army, as well as through the thousands of Soviet advisers and specialists who were posted there by Moscow for the fulfilment of the Treaties. As a third step, one can characterize the determining support that was provided to Mohammed Daoud by the Communist Party, which at the time had split into two factions, Khalq 2 Wealthy landowners, heads of larges families and leaders of a tribal faction. Traditionally, with a large number of people under their influence. 3 Islamic Scholars, Qur anists, graduates of the madrassas Schools of Islamic Studies. 4 Though in other Islamic societies the titles indicates higher clergy, in Afghanistan the term refers to a village-level religious leader. Also called Imams, in Shi a where the term holds more respect.0 5 sometimes translated as village chiefs; they represented, in fact, a local qawm (there could be several maliks per village) and were elected by heads of families. They received a remuneration from the families they served and sometimes from the state, and in return they acted as registrars dealing with census returns, conscription and the collection of taxes; they also assisted those within their administrative area in their dealings with the authorities., Roy, Olivier, Islam and resistance in Afghanistan, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, p Ibid., p. 19.

134 134 Ioannis P. Sotiropoulos and Parcham, in the abolishment of Monarchy and the declaration of Afghanistan as a Republic, after the successful coup of 1973, aspiring the even closer ties with the Soviet Union. Finally, the fourth step was the Revolution of April 1978, (Saur Revolution) with the assumption of power by the reunified Communist Party and the declaration of the country as a Democratic Republic, which led to the outbreak of a civil war, which in turn resulted in the Soviet invasion in order to assist the governmental forces of the Communist regime. More specifically: 2.1 The period of Exploration The first signs of Afghan-Soviet cooperation appeared during the period of , which can be considered as an exploratory period. Stalin avoided immediate interference in the area during his twenty years of ruling and was quite satisfied with the neutral attitude of Afghanistan. However, he tried to expand Soviet Union s horizons relying on Afghanistan s economic underdevelopment, and also taking advantage of the historic coincidence of the Pastunistan issue. More specifically, during late 1940 s the Afghan-Pakistan antagonism over the Pastunistan issue drastically increased. Since the partition of the subcontinent in 1947 and the independence of Pakistan, armed conflicts begun, between Pakistan and Afghanistan with the dominance over Pastun tribes residing in newly founded Pakistan at stake. The massacres ended after an agreement between Soviet Union, Afghanistan and Pakistan, which finally drafted the borders. As it was natural, the unofficial sporadic encounters did not end while the official state of Afghanistan continued to have a claim for Pastunistan independence, seeking international political support. The USA and other Western powers, were not willing to provide political back up to Kabul, regarding Pakistan as a more important and reliable choice for their geostrategic interests in the area. Moreover, as a result of the conflict Pakistan abruptly closed its borders, cutting off Afghanistan s strategic route of provisions [7]. Moscow, hurried to fill the vacuum and in July 1950 a Soviet-Afghan barter agreement was signed, concerning the exchange of Afghan agricultural products for Soviet petroleum products, clothing, sugar and other commodities. A further step forward was the supplementary agreement for the duty free transit of Afghan goods over Soviet territory [8]. Moreover, the timing of the USA s denial for a commitment to secure Afghanistan s northern border as a 7 Dupree, Louis, Afghanistan, Princeton University Press, Princeton, N.J., 1973, p Arnold, Anthony, Afghanistan, the Soviet invasion in perspective, Hoover Institution Press, Stanford, Calif, 1981, p.30.

135 The Afghan-Soviet Relations 135 return for the participation of Afghanistan in a regional pro-western security pack of states [9], led Kabul to adopt more realistic political and strategic view, according to which, Afghanistan s progress could be achieved, among other ways, with Soviet Union s assistance. On the other hand, despite the fact that Moscow s attempt, during Stalin s period, was far form having exceptional financial and even more political results, it marked the Soviet volition for economic and subsequent political, penetration in Afghanistan. 2.2 The Period of Strategic Penetration The following decade, , can be characterised as the period of Soviet economic penetration in strategic sectors of the Afghan economy and the Afghan army and of the establishment of the foundations of Soviet economic influence in the country. Main factors that shaped the developments were the more extrovert foreign policy of the Soviet Union, in Khrushchev era and the rise of Prince Mohammed Daoud, first cousin of King Zahir Shah in power as Prime Minister in Given the traditional controversy between Pakistan and Afghanistan over Pastunistan and considering Pakistan s participation in SEATO (1954) and Baghdad Pact (1955), as well as foreseeing the increasing importance of the Persian Gulf, Khrushchev exploited the common antipathy and political dissent against Pakistan and worked for the creation of a strengthened cooperation between Moscow-Kabul for mutual benefit [10]. In January 1954, Moscow offered a $3.5 million advance for the construction of two grain silos, a flour mill and a bakery. Repayment was to be made in kind (wool and cotton) and to start 3 years later at an interest rate of 3%. Furthermore, in July technical aid follows for the construction of gasoline pipeline across Amu Darya River and the erection of four gasoline storage tanks with 1 million gallon total capacity [11]. The zenith point of Khrushchev s policy was the signing of the treaty of "Friendship and Solidarity, during his visit in Kabul in December 1955, which provided for Afghanistan, apart from massive financial support, military assistance consisting of war material and training programs for Afghanistan officers. As it was clear, Prime Minister Daoud had selected not only to push Afghanistan to the twentieth century but also to utilise any available means to ensure this progress. At that time the economic cooperation with Moscow ap- 9 Idid., p Rigby, T. H., The Afghan conflict and the Soviet Domestic Policies in Saikal, Amin and Maley, William, The Soviet Withdrawal from Afghanistan, Cambridge University Press, 1989, p Arnold, Anthony, Afghanistan, the Soviet invasion in perspective, Hoover Institution Press, Stanford, California, 1981, p. 34.

136 136 Ioannis P. Sotiropoulos peared as a reliable option. It is remarkable that the Soviet way of thinking influenced a great number of Afghan officials and scientists who initiated the Afghan first five year plan in 1955, utilising a $100 million loan, at no interest received from the Soviets at the same year. Moreover, financial, technical and military specialists were sent over to Afghanistan in order to support Afghan government in implementing the plan. Additionally, in 1956 a $25 million was received for the reorganisation and modernisation of the country s arm forces whose first modern type weaponry were supplied by Moscow. The first five year plan was a laborious procedure for Afghanistan, not only for the country s progress but for the determination of its relations with the Soviet Union. Significant infrastructure projects undertaken were among others the hydroelectric stations in Sharobi and Nagalu, the cement factory in Jabul Sheray and the chemical fertiliser factory in Mazar-e-Sharif. On the other hand the degree of dependency on Moscow geometrically increased. Indeed, by early sixties, Afghanistan was completely dependent on the Soviet Union for arms, 90% for petroleum products and 50% for foreign trade [12], while there was tendency for increase of these rates, due to the establishment of permanent financial and commercial relationship, something that fulfilled both Khrushchev's and Daoud s aspiration. 2.3 The Period of Changes in the Political System, Society and Politics of Afghanistan. From Daar al-islam to Daar al-marxism-leninism The sixteen years that followed, , were a period of successive political system and regime changes in Afghanistan which were mostly due to the extremely successful manipulations of Moscow. More specifically, the political system of the country progressively moved from Absolute Traditional Monarchy to Constitutional Monarchy in 1965, to Republic in 1973 and finally to Socialist Republic in Moreover, the aforementioned period was marked by the interfering influence of Moscow, initially through the oppositional activity of the Leftist Movement and Communist Party and subsequently, from 1978 onwards through the puppet governments that it tried to support survive, eventually resorting to the invasion. Despite the economic progress and improved standards of living that Afghanistan knew during Daoud s ruling, he was called to step down by the King in It is a fact that Daoud was an authoritarian figure, with high concentration of power in his hand, and processing plans for reforms towards a more democratic direction that would downgrade the role of the King and the Traditional status quo. Although his 12 Ibid., p. 39.

137 The Afghan-Soviet Relations 137 resignation was a setback for the Soviet plans for an increasing influence in Afghanistan, it marked the beginning of a Soviet attempt to achieve this goal, adjusting its tactics, widely using the power of the Afghan leftists. Daoud was never characterised as a communist, despite his close relations with the Soviet Union, continuing to support the non-aligned status and the neutrality of Afghanistan in international politics. Right after Daoud s resignation, veteran communists such as Noor Mohammed Taraki, Hafizullah Amin and Babrak Karmal, commenced the preparations for a new pure Communist Party, which was founded on January 1965, the People s Democratic Party of Afghanistan (PDPA), with the full support of Leonid Brezhnev. The party s ideological orientations were clearly Marxist-Leninist, while its political target was the expansion of the Great October Revolution in Afghanistan [13]. Meanwhile, following careful elaboration, the King put the new Constitution to the people s approval in 1964, which came in force the following year, after the elections. The new Constitution provided for two regulatory bodies, the Lower House of Parliament (Wolezi Jirgah) elected directly by the people and the Senate (Mesrano Jirgah). The King, who had to be Muslim Hannafi [14], appointed the Prime Minister and Cabinet, the Supreme Judge and the more significant heads of civil and military services. Moreover, to indicate palace s intention for a more democratic function, Dr. Mohammed Yousuf had been appointed as Prime Minister from 1963, one, for the first time in Afghan history, not related to the Royal Family. Despite Daoud s removal the cooperation between the two countries continued unhindered renewing the Treaty of Friendship and Solidarity in At the same year s elections the PDPA had four representatives elected, whose primary aim was to undermine the task of the parliament, a tactic that Moscow had applied not only in the Third World but in Western Europe as well. A significant point in Modern Afghan History was the breach in the People's Democratic Party of Afghanistan in 1967, in two conflicting factions. These were the Khalq (Masses) under the leadership of Mohamed Taraki, also joined by Hafizullah Amin and the Parcham (The Red Banner Party), with Babrak Karmal at the head, named after the homonymous newspapers published by each respective leader. Even though the main causes for the breach were personal ambitions and antagonism between them, it appears that in time they developed slightly different political and tactical approaches. Taraki was more intellectual and compromising in his views, seeking a wider political alliance of 13 Halliday, Fred, Revolution in Afghanistan, The New Left Review, no 112, Nov-Dec 1978, p Α Sunnite sub-denomination.

138 138 Ioannis P. Sotiropoulos the Afghan parties and aiming at a future political reform. He and Amin, believing in social fermentation and struggle of the classes, waited in revolutionary patience for the maturity of necessary conditions for the expansion of the Great October Revolution. On the other hand, Karmal was a radical activist who had managed to coil and activate leftist forces around his frontal revolutionary initiatives. Apart from objective difficulties, the struggles between the two factions, negatively affected the outcome of the 1969 elections, (only Amin and Karmal managed to get elected), rendering the prospects of a communist prevailing, in a western parliamentary model, non-existent. Having outbided USA in the provision of financial and construction aid from the end of the war to mid 1960, Moscow adjusted its tactic and started to progressively reduce the aid [15] in order to hinder the developmental policy of the government, creating dissatisfaction in the popular classes. At the same time, it acted as the mediator for the reunion of the two factions of the communist party, promoting the exploitation of the popular dissatisfaction by them. Indeed, even though no actual reunion came about, there was a type of modus viventi aiming to the support of Daoud, who was Moscow s most favorable option at that time, mainly because all his power came from the communist party and the leftist movement. It is a fact that from the two factions of the communist party engaged in wide propaganda among the masses and illegal activities in the army, preparing the grounds for the fall of monarchy in More specifically, they organised and directed more than 2,000 gatherings and protests of workers, students and intellectuals. In 1968, Afghanistan is shaken by the first panworker strike, as in more than 20 cities thousands of workers in mines, textile factories, building sites and transport refuse to work. Under the political guidance of the communist party, for the first time gatherings and demonstrations take place for Labor Day, in Kabul and other cities, with banners for the establishment of syndicates and against monarch and the USA. Finally, among others there is the successful abstention of students and professors in the universities for a whole month. Since Moscow s policy once again turned towards Daoud s support, the Afghan army masterly prepared by the out law factions of the communist party, assisted decisively the prince for the success of the movement that dethroned his cousin, King Zahir Shah in July Daoud abolished monarchy 15 Soviet economic supporting in years : $44.7 millions; : $30.5 millions; : $28.4 millions. USA economic supporting in years : $12.7 millions; : 4.8 millions; : $1,4million. Newell, Richard, The Politics of Afghanistan, Cornell University Press, Ithaca, 1972, pp

139 The Afghan-Soviet Relations 139 and declared Afghanistan a Republic. The new regime s singularity was that even though it was not communistic, it was depended almost exclusively on the very strong leftist movement, given that the two factions of the communist party had loyal members in key positions in the army [16] and the civil service. Indeed, a large number of military officers were members of the Communist Party, or pro-soviet, who considered that Afghanistan s progress could be achieved through the financial and technocratic support of the neighbouring superpower. To Moscow s satisfaction many of them, as the army played the determinant role in seizing of power, gained appointments in the new Cabinet [17] ensuring the influence of Kremlin in the internal affairs of the country. However, Daoud fearing the increasing Soviet influence that would eventually lead to his overthrow by the two factions of the PDPA, started to gradually remove the leftist members of the Cabinet, moving them to less sensitive posts [18]. During his first service ( ) as a Prime Minister Daoud played a significant role for the creation of the developmental policy in Afghanistan with assistance of the Soviet Union and the five year plans that he introduced. This time he put in action a project of structural, social and economic reforms, from the early days. Among others these reforms included agricultural subsidies, modernization of the tax system, eradication of corruption in the public sector, salary increases, reduction of unemployment, democratization of public life etc. As it was natural the reforms policy found opposite the conservative social Islam circles, khans and the religious class of ulamas and mullahs which enjoyed benefits during the monarchy, resulting to the beginning of the sporadic energetic activities. The first large uprising was in 1975 by the Islamic Fundamentalists, represented by the party Islamic Association [19]. This was a hard to ignore sign for Daoud, who begun considering to change his internal and 16 Arnold, Anthony, Afghanistan, the Soviet invasion in perspective, Hoover Institution Press, Stanford, California, 1981, p Three of the pro-soviet military officers (Pacha Gul Wafadar, Faiz Mohammed and Abdul Hamid Mohtat) quit the army after the coup and joined Daoud s first Cabinet as ministers Ibid., p Daoud was extremely cautious as far as the Ministry of Interior was concerned, and hence, the Minister of Interior Pazhawak, who had played an important role in the coup, was downgraded to Minister of Education. Furthermore, he transferred all the Parchamis of the Ministry (160 in total) to rural districts, removing his anxiety in this way. Ibid., p Kakar, Hassan M., Afghanistan. The Soviet Invasion and the Afghan Response, , University of California Press, Berkley, 1997, p. 13.

140 140 Ioannis P. Sotiropoulos external policy in order to consolidate his power among the Afghan population. Hence, he removed his pro-soviet Ministers, at a faster rate than before, and replaced them with others favourable to the khans. Furthermore, in the midst of the turbulence he summoned the Loyah Jirga in 1977 to approve a constitution, which it did, legitimising him as president for seven years [20]. In his external policy, as early as 1974, he started to loosen the relations with Soviet Union and come closer to the Arab countries. In July 1974 a development agreement was signed with Iran, which involved finance of transportation projects of total value $1billion [21]. Daoud also obtained loan commitments for a seven year plan from Iran which promised Afghanistan $2billion, Saudi Arabia, Yemen and Libya, while he assigned the training of the Afghan police to West Germany. This turnaround troubled not only the factions of the communist party, but Moscow as well which hastened the developments as they believed Daoud would restore the old status quo. After the fall of monarchy in 1973, Kremlin esteemed that it was standing before a historical opportunity: the political reformation of the neighbouring neutral country of Afghanistan, after centuries, in a Soviet satellite, an opportunity it did not want to miss. As a result to Daoud s turnaround, the Soviets made the best of the geometrical increasing public discontent and the increasing political instability using the channels of Khalq and Parcham. Furthermore with their extensive mediation the two factions of the communist party were reunited in July 1977; however they remained separate in the army. In response, Daoud commenced a systematic purge of active communists and applied police measures to suppress the demonstrations and protests directed by the PDPA. A catalytic fact was the murder, by Islamic Fundamentalists, (the murder also alleged to have been committed by the police) in April 1978 of Dr Khybar, a prominent member of the PDPA, editor of Parcham and a professor at the University of Kabul, key actor in the reuniting of the two factions of the Communist Party. The Communist Party took advantage of a public anger caused by Khybar s murder and it directed an unexpectedly large demonstration for his funeral. In response, Daoud turned against the heads of the Communist Party (Taraki, Karmal, Amin) who were imprisoned. However, he did not succeed to prevail and was murdered along with his family by a coup d etat, which was the result of the cooperation of the reunited PDPA and Moscow on 27 of April. 20 Ibid., p Arnold, Anthony, Afghanistan, the Soviet invasion in perspective, Hoover Institution Press, Stanford, California, 1981, p. 64.

141 The Afghan-Soviet Relations 141 The revolutionary government abolished the Democratic Republic and established the Socialist Republic of Afghanistan. As the Khalqis played the primary role in the coup, Τaraki assumed the Presidency of the state, that of the Revolutionary Council and maintained his position of the General Secretary of the PDPA, while Karmal and Amin served as his deputies. The new government was quick to restore the relations with the Soviet Union, making one giant step forward signing on 5 December 1978 the famous Treaty of Friendship, Good Neighborliness and Cooperation, which among others stated: The High Contracting Parties, acting in the spirit of the tradition of Friendship, Good Neighborliness, as well as in the spirit of the UN Charter shall consult each other and, by agreement, take appropriate measures to ensure the security, independence, and territorial integrity of the two countries In the interests of strengthening their defense capacity, the High Contracting Parties, shall continue to develop cooperation in the military field on the basis of appropriate agreements concluded between them [22]. Furthermore, within the framework of implementation of the agreement, Taraki increased the number of Soviet advisors from 2,100 before the coup to approximately 5,000, while the 3,000 were military advisors. These advisors operated as a state within a state, since were empowered to such a degree that: no significant decision was made, no important order issued in either the civilian ministries in Kabul or the Afghan Armed Forces without the clearance of Soviet advisers. The advisers had obtained the authority to hold up orders until they countersigned them [23]. As far as the function of the government was concerned, initially the modern Communistic triumvirate attempted to preserve a balance in the allocation of power in the first Cabinet. However, in a short time the old conflict between the two factions was reinvigorated. The most thunderous Khalqi move took place in November 1978 when the Central Committee of the PDPA unseated from the Revolutionary Council and the Central Committee Parchamis such as Nur Ahmad Nur, Sultan Ali Kishtmand, Anahita Ratebzad and Babrak Karmal, with conspiracy charges. Amidst the political upheavals, in March 1979, Amin, who had actually designed the subversion plan, ascended second in the government as Prime Minister and he undertook the leadership of the Afghan army, the Ministry of Interior including the Security Department of AGSA (Department for Safeguarding the Interests of Afghanistan) and the 22 Extract from the Treaty of Friendship, Good Neighbourliness and Cooperation, between the Union of the Soviet Socialist Republic and the Democratic Republic of Afghanistan, 5 December Dmytryshyn Basil, The Soviet Union and the Middle East a documentary record of Afghanistan, Iran and Turkey, , Princeton University Press, N.J. Kingston, 1987, pp Bradsher, Henry S., Afghanistan and the Soviet Union, Durham, N.C., 1983, p. 117.

142 142 Ioannis P. Sotiropoulos Afghan Police Forces (Sarandoy). In contrast to Taraki who was opposite to the extensive and bloody purges of the Parchamis, Amin begun a systematic activity towards this direction. In July 1979 the already unseated Karmal was transferred as ambassador in Czechoslovakia; a move that in addition to motives related to the contradiction of the two factions involved personal motives as well. Apart from the traditional breach in the Communist Party in time a new breach appear within the Khalq faction itself, which had as protagonists the two most prominent comrades of it Taraki and Amin, whose different approaches on a series of matters led the Afghan leadership to a split (a faction in the Khalq faction). Main difference was the fact that Taraki wanted closer relations with Moscow on the external policy level as well; to the extent that he agreed to a possible accession of Afghanistan to the Soviet Block. Knowing of course that this was not possible, he promoted a political stance within the Non-Aligned Movement, similar to that of Cuba [24]. On the other hand, Amin supported a totally uncommitted external policy, with purely pluralistic character. The disagreement on the utilization or not of Soviet forces for the suppression of the uprising in Herat in March 1979 is characteristic, whereas Taraki wanted a more active Soviet interference than the bombing of Herat, and Amin was extremely opposed to such a development [25]. It was a matter of time before a major contradiction took place. Intrigues were on the daily agenda as the two factions removed and expelled associates of the opponent. Moreover, during the summer of 1979 President Taraki, was desperately trying, under the tolerance if not the assistance of the Soviets, to dispose of his ambitious competitor, Amin. Indeed, Moscow, which favoured Taraki and Karmal, fearing subversion by anti-soviet Amin, desired the reunion of the Party with Taraki Head of the State and the Party and Karmal Prime Minister and Deputy General Secretary. In the most peaceful scenario Amin and his supporters would be sent away on diplomatic exile. On September 1979, a secret preparatory meeting took place in Kremlin, during Taraki s return from a meeting of the Non-Aligned Movement in Havana and Karmal secretly coming from Czechoslovakia, which was sealed with Brezhnev s personal commitment for Taraki s safety [26]. On 14 September an attempt was made against Amin s life, who not only managed to survive but also to assume power on 15 September, after the announcement of Taraki s retirement. On 10 October the obituary of Taraki was published who had allegedly died of ser- 24 Kakar, Hassan M., Afghanistan. The Soviet Invasion and the Afghan Response, , University of California Press, Berkley, 1997, p Ibid., p Ibid., p

143 The Afghan-Soviet Relations 143 ious illness. The Soviets, as it was natural, were displeased with the rise of Amin in power, both due to pushing aside Kremlin's favoured Karmal and Taraki, and as regards to the possibility of exerting independent policy by him. Even more, Brezhnev had taken the matter personally as he had personally guaranteed Taraki s safety. During the three months of Amin s government its relations with the Soviet Union were in constant crisis. His policy intended to receive and utilise financial, military and developmental aid from Moscow, without undermining Afghanistan s future as an independent state. Despite this obvious inconsistency with political reality, Amin tried to apply his believes. Indeed, he made continuous efforts to disengage the country from the Soviet chariot. One of his most important concerns was the country s dependence on the Soviet advisors. As he could not remove, he downgraded them taking away any authorities that Taraki s regime had given them. In the army, he removed pro-soviet officials and replaced them with Western-educated Afghans.27 Furthermore, he tried to put an end to Afghanistan s loss of income from the sale of natural gas to the Soviet Union. As the sale price was far below the international rate he asked the Soviet government to readjust it. On the other hand he asked for economic and military assistance in order to promote Afghan developmental process and to deal with the armed uprisings in the whole country respectively, believing that for Moscow the cost of denying him assistance would be much greater than providing it. In fact, the Soviets were obligated to support the new government firstly due to the obvious Communistic comradeship, and secondly in fear of American political penetration which was attempted systematically, mainly through the American secret services who were domiciled in neighbouring Pakistan. However, despite the large amounts of military material [28] along with the financial and technical assistance that Moscow provided all successive Afghan regimes including Amin s, the situation was getting out of hand, and the uprisings were threaten- 27 Ibid., p Among thousands pieces of portable equipment of RPG s, flamethrowers and light weaponry, the military assistance, until 1978, included 659 tanks, most of them the old model of T-54-55; 867 APC, (87 BMP and 780 BTR); 1,919 artillery guns; a significant number of MIG-17s,-21s aircrafts and Mil-Mi HIND-24 combat helicopters. Giustozzi Antonio, War, Politics and society in Afghanistan, , Georgetown University Press, 2000, pp Sources: (1) Gai and Snegirev, Vtorzhenie, p.72, (2) Gareev, Moya poslednyaya voina, p.85, 192, (3) TsK KPSS, O doplonitel noi postavke spetsimushestva Respublike Afganistan, 1989, in Sowjetische Geheimdokumente, pp. 606, 608.

144 144 Ioannis P. Sotiropoulos ing Kabul by December [29]. From April 1978 onwards the Afghan Marxist regimes proved their typical inefficiency to cope with military revolt, permanently pleading for Soviet military assistance [30]. Finally, as the increasing instability reached the Soviet borders, a combination of strong motives triggered by the geopolitical competition between USA-Soviet Union, persuaded Kremlin for the "necessity" of the invasion, following Brezhnev s doctrine, whose preliminary phase was executed on the 24 December, while the main bulk of the invasion took place from 27 of December onwards, putting a temporary end to the anxiety of the Soviet leadership. 3. Conclusions It is evident that the Afghan-soviet relations during the Cold War period were characterized by a significant degree of asymmetry. Indeed, the Afghan leaders were brought out of their dilemmatic position, since the United States demonstrated, at best, indifference for the development of expedient bilateral relations with Kabul, opting Pakistan as its strategic regional partner after the Second World War with the subsequent enlisting of Persia later on. Consequently, provided that the absolute priority was the rapid modernization of the country, the only realistic option was the establishment of close relations with Moscow. On the other hand, Kremlin, without any hesitations, expressed an escalated interest and implemented the appropriate penetration policy. It is quite remarkable, how Moscow achieved the transformation of a conservative Muslim society and a traditional Monarchical political system state into a Peoples Democratic Republic with a remarkably massive popular base by the end of 1970s. The Soviet plan comprised of a series of stages and tactics with ultimate goal the absolute dependence of the Afghan state in all sectors of the economy and military on Moscow, with natural result its incorporation in the broader Socialist Alliance following the model of Cuba. Such an event would entail multiple 29 Even though Amin had managed to suppress most of the uprisings, he was the target of multiple fires from diverse opposition groups. As a founding member of the PDPA he had great range of political opponents from Maoists to Mullahs and fanatic Islamists; as a veteran Khalqi the Parchamis; and even Khalqis themselves who blamed him for the murdered of their leader Taraki. 30 It must be pointed out that since March 1979 till the end of the same year, when Soviet Union responded to the Afghanistan's appeal, the leadership of Afghanistan (Taraki and Amin successively) had asked for the sending of Soviet troops approximately 15 times, aiming at the confrontation of internal and external "anti-"revolutionary" powers.

145 The Afghan-Soviet Relations 145 gains for Moscow on international diplomatic level (Afghanistan was member of the non-allied states), on geostrategic regional level in South Asia as well as in that of Grand Strategy since the embracement of the country constituted a great step for Moscow towards the Warm Seas. Consequently, the Soviet Union, exploiting the absence of any strategic opponent, began attempting, from the first post war decade, to gradually control, through economical, technological and constructional aid the basis of the Afghan economy. Indeed, a series of Treaties and Agreements between the two states gave in one hand the opportunity to the Afghan State, to spring its developmental course with unprecedented rates, and on the other the opportunity to Moscow to achieve strategic penetration in the fundamental structure of Afghanistan. This was further exacerbated by the dispatch of soviet advisors and specialists in Afghanistan, in order to convey their know-how and organise the Afghan infrastructure in accordance with the soviet standards. In time, Kremlin further expanded its scope of influence as military aid programs, dispatch of military supplies and equipment and training programs for Afghan Officers began to take place fulsomely, launching the number of soviet advisors to thousands. Having taken advantage of the idleness and passivity of the Afghan leadership, Moscow established a monopolistic relationship with the country, a fact that gave it the ability not only to influence but also to intervene in many occasions in the political scenery of Afghanistan. Even more, after the assumption of power by Daoud with the decisive support of the Communist Party of Afghanistan in 1973 and the transition of the political system from Constitutional Monarchy to Republic with Daoud as President, Moscow begun to act uncontrollably in exercise direct pressure in the internal affairs of Afghanistan. This resulted in Daoud s short stay in power, as in April 1978 the Communist Party overthrew him with the contribution of the Army, within which the Soviet Advisors and KGB agents had successfully labored for almost three decades. It is a fact, that the successive transitions of the political system which resulted in the People s Democratic Republic in 1978, along with all related transformations in the Afghan society towards this direction, gave the impression, by the end of 1970s, that Moscow had achieved its long term goal to encompass Afghanistan in its sphere of influence. However, the lack of an established cohesion within the Communist Party that was tormented by internal discords and antagonism between the two traditional factions, even from the early stages of its establishment, and the extremely successful insurgency of the Mujahidins did not permit the smooth implementation of the soviet model in the country resulting in the drastic reaction by Kremlin in order to safeguard the fruits harvest it had cultivated over the past thirty years.

146 146 Ioannis P. Sotiropoulos References Primary Sources Statement of the Government of Democratic Republic of Afghanistan (for the invitation of Soviet Troops), 1 January 1980 Decree No 8 of the Revolutionary Council of the Democratic Republic of Afghanistan (in relation to land reform), 28 November Decree No 7 of the Revolutionary Council of the Democratic Republic of Afghanistan (in relation to the abolishment of sale of women by marriage), 17 October Decree No 6 of the Revolutionary Council of the Democratic Republic of Afghanistan (in relation to land reform), 28 November Decree No 1 of the Revolutionary Council of the Democratic Republic of Afghanistan (on assumption of power by the Saur Revolution), 30 April Decree of General Amnesty of the Revolutionary Council, 18 June Treaty of Friendship, Good Neighborliness and Cooperation, between the Union of the Soviet Socialist Republic and the Democratic Republic of Afghanistan, 5 December Dmytryshyn Basil, The Soviet Union and the Middle East a documentary record of Afghanistan, Iran and Turkey, , Princeton University Press, N.J. Kingston, Statement of the Revolutionary Council of the Democratic Republic of Afghanistan, on the day of Amin s overthrow, (excerpt), 27 December 1979 Barbak Karmal s Speech towards the Nation, (excerpt), 1 January Statement of the Government of the Democratic Republic of Afghanistan, (in relation to the problem of the political settlement in Afghanistan), 24 August Political Letter from USSR Ambassador to Afghanistan A. Puzanov to Soviet Foreign Ministry, (about the domestic political situation of the DRA), 31 May Record of Conversation, between Soviet Ambassador to Afghanistan A. M. Puzanov and Taraki, 18 June Record of Conversation, between Soviet Ambassador to Afghanistan A. M. Puzanov and Taraki, 18 July CPSU CC Politburo decision on Afghanistan, 7 January Transcript of CPSU CC Politburo discussions on Afghanistan, March 1979, all sessions. CPSU CC Politburo decision on Afghanistan, 18 March Excerpt from Protocol no 147 of the CC CPSU Politburo session of 18 March Transcript of telephone conversation between Soviet Prime Minister Alexei Kosygin and Afghan Prime Minister Noor Mohamed Taraki, 17 or 18 March Records of meeting of A. Kosygin, A. Gromyko, D. Ustinov and B. Ponomarev with N. M. Taraki in Moscow, 20 March Transcript of the CPSU CC Politburo Session on Afghanistan, (regarding the issue of the situation in Afghanistan), 22 March Record of conversation between Soviet Ambassador to Afghanistan A M Puzanov and Taraki, 22 March 1979.

147 The Afghan-Soviet Relations 147 Report of the Chief of the Soviet Military Advisory Group in Afghanistan, Lt. Gen. L.N. Gorelov with H. Amin, 14 April 1979, (excerpt). CPSU CC Politburo Decision and Instruction to the Soviet Ambassador in Afghanistan, 24 May 1979, (about providing suσελlementary military assistance to the Democratic Republic of Afghanistan). Record of conversation between Soviet Ambassador AM Puzanov and Taraki, 9 June Gromyko-Adropov-Ustinov-Ponomarev Report to CPSU CC on the situation in Afghanistan, 28 June Record of conversation between Soviet Ambassador AM Puzanov and Taraki, 10 July Boris Ponomarev Reports from Kabul, July 1979, (excerpts). Record of Conversation between Soviet Ambassador to Afghanistan A M Puzanov and H. Amin, 21 July Record of conversation between the Chief of the Military Advisory Group in Afghanistan, Lt Gen. L N Gorelov with H. Amin, 11 August Report from Soviet Deputy Defence Minister Army Gen. Ivan Pavlovskii, during visit to Afghanistan, 25 August Resolution of the CC CPSU on Afghanistan, December Document in relation to Soviet Helicopters to Afghanistan, April Record of Conversation Brehznev-Taraki, 20 March Information of the KGB USSR to CC CPSU International Department, (in relation to the leadership of Iran on the external security of the country), 10 October Andropov-Gromyko-Ustinov-Ponomarev Report on events in Afghanistan on December 1979, dated 31 December CPSU CC Politburo Decision, 17 January 1980, on the situation in Afghanistan. Andropov Report to CC CPSU, on Talks with Afghan Leaders, 5 February Transcript of CPSU CC Politburo discussions on Afghanistan, March 1979, all sessions, Deteriorating the conditions in the Democratic Republic of Afghanistan and Possible Responses from Our Side, Source: TsKhSD, f.89, per. 25 dok. 1, ll. 1, 12-25; document provided by Kramer (Harvard University); translation by Carter- Brezhnev Project, in The Soviet Union and Afghanistan, : Documents from the Russian and East German Archives, Dossier 4, Cold War International History Project Bulletin, Woodrow Wilson Center. Information from the CC CPSU to Erich Honecker, 21 June Report by Soviet Defence Minister Ustinov to CPSU CC, on Foreign Interference in Afghanistan, 2 October CPSU CC Politburo Transcript, 20 March 1986, (excerpts). UN DOC. S/13717, 31 December UN DOC. S/13724, 3 January UN DOC. A/ES-/L.I and Add.I, 14 January UN DOC. A/ES-6/PV.1, 14 January Soviet-Afghani Treaty on Economic Cooperation, 14 April 1977

148 148 Ioannis P. Sotiropoulos Treaty of Friendship, Good Neighbourliness and Co-operation between the Union of the Soviet Socialist Republics and the Democratic Republic of Afghanistan, 5 December Brezhnev s and Kosygin s congratulatory message to H. Amin on his assumption of power in Afghanistan, 18 September A Joint Soviet-Afghani statement on their relations, 16 October Soviet criticism of Western interference in the Afghani Problem, 12 May Soviet objections to linking their East-West relations with the Afghanistan problem, 1 January Agreement between the government of the Union of Soviet Socialist Republics and the Royal Government of Afghanistan, on economic and technical co-operation during the period , 6 February Protocol on extending the terms of the Treaty of Neutrality and Non Aggression between the Union of Soviet Socialist Republics and Afghanistan, 10 December National Census of 1982, Afghan Ministry of Internal Affairs. Resolutions on Afghanistan, adopted May 22, 1980, by the Conference of Islamic Foreign Ministers. Soviet Dynamics-Political, Economic Military, A report of the World Affairs Council of Pittsburgh, Raσελorteurs s Summary by Lt. General Brent Scowcroft, USAF (Ret). Joint Statement of Principles of SALT II, President Jimmy Carter, State of the Union Address, 23 January 1980, Jimmy Carter Library Memo, Brzezinski to State, Defence, Treasury Departments and White House Staff, 12 th February 1980, CF O/A 706 (Box CF-1 WHCF Subject File, Jimmy Carter Library). Carter speech to ASNE, The imperatives of US Foreign policy April 1980, ICA & SP, Jimmy Carter Library. East-West Relations in the Aftermath of the Soviet Invasion of Afghanistan: The Western Response; US-Soviet Relations, Hearings before the Sub-Committee on Europe and the Middle East of the Committee of Foreign Affairs, House of Representatives 96 th Congress, Second Session, Washington, US GPO, Memo of Z. Brzezinski to the President 26 December 1979 Memo to the President from Z. Brzezinski, 29 December President Jimmy Carter, State of the Union Message 21 January 1980, Department of State. Assessment of the Afghanistan Sanctions: Implications for Trade and Diplomacy in the 1980 s, Report for the Sub-Committee on Europe and the Middle East of the House of Representatives, Committee on Foreign Affairs, Washington D.C., US GPO, U.S. Department of Agriculture (USDA), Foreign Agriculture Circular FG-21 82, July 1982.

149 The Afghan-Soviet Relations 149 Rodney Taskers Interview with President Zia-ul-Hag, Far Eastern Economic Review (16-22 October 1981), George Mitsios Interview with a local Hazara Commander Ghowr Province December 2001 United States-Pakistan Joint Statement of 15 June Middle East Iran Supplement, FBIS, no.070, 24 March, FBIS, USSR, 3 November, 1981, p.a-3. FBIS, USSR, 2 November, 1981, p.h-2. Die Zeit, Hamburg, FBIS, April, 4, 1980 Congressional quarterly Almanac for Contra Aid and the Reagan Doctrine, Congressional Research Service Review, vol. 8 no 3, March Afghanistan the Making of US Policy, , GWU, National Security Archive, October 9, 2001 Peshawar Accords, 1980 Afghanistan: Ethnic Diversity and Dissidence, CIA National Foreign Assessment Center, March 1, 1980 The Soviet and the Tribes of the Southwest Asia, CIA Directorate of Intelligence Office of Political Analysis, September 23, 1980 The Cost of Soviet Involvement in Afghanistan, CIA Directorate of Intelligence, February, The Euro-strategic Balance: New Soviet Numbers" National and Intelligence Memorandum, National Intelligence Estimate, August 1981 Soviet Reports on Fighting in Afghanistan, CDSP, March, 1983 The Soviet Invasion in Afghanistan: Implications for Warning, September 1980 Soviet Policy in the Middle East and South Asia Under Andropov, CIA Special National Intelligence Estimate, 11/30/83, February, 8, 1983 Soviet Options in Afghanistan, CIA Interagency Intelligence Memorandum, September 28, Secondary Sources Monographs Arbatovtov, Georgi, The Soviet Viewpoint, Dodd, Mead and Company, New York, Arbatov, Georgi, The War in Afghanistan: Soviet Strategy and the States of the Resistance (P 7038), Rand Corporation, 1991 Arnold, Anthony, Afghanistan, the Soviet invasion in perspective, Stanford, Calif, Hoover Institution Press, Arif, Khalid Mahmud, Working with Zia; Pakistan s Power Politics , Karachi, Aspaturian, Vernon, et al., The Soviet Invasion in Afghanistan: Three Perspectives, Center for International and Strategic Affairs, University of California, Los Angeles, Banuazizi, Ali and Weiner, Myron, The state, religion, and ethnic politics Afghanistan, Iran, and Pakistan, Syracuse University Press, 1986.

150 150 Ioannis P. Sotiropoulos Barnett, Rubin, The fragmentation of Afghanistan: state formation and collapse in the international system, Yale University Press, New Haven, London, Blacker, Coit D. and Duffy, Gloria, International Arms Control: Issues and Agreements, Stanford University Press, Stanford, Calif, Bluth, C., Soviet Strategic Arms Policy before SALT, Cambridge University Press, Cambridge, Bradshaw, Michael J., The Soviet Union. A New Regional Geography?, Belhaven Press, London, Bradsher, Henry S., Afghanistan and the Soviet Union, Durham, N.C., Bradsher, Henry S., Afghan Communism and Soviet Intervention, Oxford University Press, Karachi, Brzezinski, Zbigniew, Game Plan, How To Conduct The U.S. Soviet Contest, Atlantic Monthly Press, Boston, Brzezinski, Zbigniew, Power and Principal: A Memoirs of a National Security Adviser, , London, Weidenfeld and Nicholson, Carter, J., Keeping Faith: Memoirs of a President, Bantam Dell Pub Group, University of Arkansas, Arkansas, Challiand, J., & Rageaou, J. P., Strategic Atlas, World Geopolitics, Penguin, London, Chaliand, Gerald, Report from Afghanistan, Viking Press, New York, Conolly, Violet, Soviet economic policy in the East Turkey, Persia, Afghanistan Mongolia and Tana Tuva, Oxford University Press, London, Dmytryshyn, Basil, The Soviet Union and the Middle East a documentary record of Afghanistan, Iran and Turkey, , Princeton University Press, N.J. Kingston, Dougherty, Lames E. and Pfaltzgraff, Robert L. Jr., Contending theories of International Relations: A comprehensive survey, Harper and Row, New York, Dupree, Louis, Afghanistan, Princeton University Press, Princeton, N.J., Freedman, Robert O., Moscow and the Middle East: Soviet policy since the invasion of Afghanistan, Cambridge University Press, Cambridge, Galleoti, Mark, Afghanistan: the Soviet Union's Last War, Frank Cass & Co, London, Garrison, Tom, Shivpuri, Pyare, The Russian Threat: its Myths and Realities, Gateway Books, London, Garthoff, Raymond L., How Russia Makes War: Soviet Military Doctrine, George Allen & Unwin, London, George, Alexander, Managing US-Soviet Rivalry: Problems of Crises Prevention, Boulder, Westview Press, Giustoszzi, Antonio, War, Politics and Society in Afghanistan, , Georgetown University Press, Washington D.C., Gray, Colin S, Sloan Geoffrey, Geopolitics, Geography and Strategy, Frank Cass Publishers, London, Hafeez, Malik, Soviet-American relations with Pakistan, Iran and Afghanistan, Macmillan, Basingstoke, 1986.

151 The Afghan-Soviet Relations 151 Hauner, Milan, The Soviet war in Afghanistan: patterns of Russian imperialism, University Press of America [in association with] Foreign Policy Research Institute, Lanham, Md London, Hauner, Milan and Canfield, Robert, Afghanistan and the Soviet Union: Collision and Transformation, Westview Press, London, Kakar, Hassan M., Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Resistance , University of California Press, Berkley, Khan, Riaz, Untying the Afghan Knot: Negotiating Soviet Withdrawal, Durham, N.C., Kinter, William R., Soviet Global Strategy, Hero Books, Kissinger Henry, A World restored, Grosset and Dunlap, New York, Kouskouvelis Ilias, I., Decision making - Evaluation - Negotiation, Papazisis, Athens, (in Greek). Laird, Robbin F., Hoffmann, Erik P., Soviet Foreign Policy in a Changing World, Albine Publishing Company, New York, Lawless, Richard, Foreign policy issues in the Middle East Afghanistan, Iraq, Turkey, Morocco, University of Durham, Centre for Middle Eastern and Islamic Studies Lenin, V.I., Imperialism: The Highest Stage of Capitalism, Martin Lawrence, Moscow, Lenin, V.I., The State and Revolution, Penguin Books, Penguin Twentieth Century Classics, London, Lomov, N.A., Colonel General, Scientific-Technical Progress and the Revolution in Military affairs. U.S. Air Force. McCwier, Michael K., Military Objectives in Soviet Foreign Policy, The Brookings Institution, Washington, D.C., Morgenthau, Hans, Politics among Nations, 5th Edition, Knopf, New York, Newell, Nancy Peabody, The struggle for Afghanistan, Ithaca, Cornell University Press, Newell, Nancy Peabody, The Politics of Afghanistan, Cornell University Press, Ithaca, Roy, Olivier, Islam and resistance in Afghanistan, Cambridge: Cambridge University Press, Saikal, Amin and Maley, William, Regime change in Afghanistan: foreign intervention and the politics of legitimacy, Bathurst: Crawford House Press in association with the Australian Institute of International Affairs, Snyder, Richard, et al., Foreign Policy decision making: an approach to the study of international politics, the Free Press, N.Y., Tapper, Richard, The Conflict of tribe and state in Iran and Afghanistan, London Croom Helm, Ustinov, D. F., Serving the Country and the Communist Cause, New York, Pergamon Press, Valenta, Jiri, Potter William, Soviet Decision Making for National Security, Center for the International and Strategic Affairs, University of California, Los Angeles, Vance, Cyrus, Hard Choices, New York, Simon and Schuster, 1983.

152 152 Ioannis P. Sotiropoulos Wight, Martin, International Theory. The Three Traditions, Leicester University Press, Royal Institute of International Affairs, London, Articles Amin, A. Rasul, "A General Reflection on the Sealthy Sovietization of Afghanistan", Central Asian Survey, voi. 3, no.1, 1984, p Amin, Tahir, " Afghan Resistance: Past, Present and Future", Asian Survey, vol. 24, April p Aspaturian, Vernon, Soviet global power and the correlation of forces, Problems of Communism, US Information Agency, Washington DC, May-June 1980, p Barfield, Thomas, The Kirghiz and Wakhi of Afghanistan: Adaptation to Closed Frontiers, Harvard Journal of Asiatic Studies, vol. 41, no 1, June 1981, p Bernstein, Alvin H., The Soviets in Cam Ranh Bay, The National Interest, no 3, spring 1986, p Bernstein, Carl, Arms for Afghanistan", The New Republic, no.125, 18 July, Blacker, Coit, The United States and the Soviet Union, Current History, vol. 82, no 495, October Blacker, Coit, The Kremlin and Détente: Soviet Conceptions, Hopes and Expectations, and George, Alexander, The Basic Principles Agreement of 1972: Origins and Expectations in George, Alexander, Managing US-Soviet Rivalry: Problems of Crises Prevention, Boulder, Westview Press, Breslauer, George W., Do the Soviets Leaders Test new Presidents?, Foreign Policy, National Affairs, New York, 8:3, winter 1983/84, p Brill-Olcott, Martha, Soviet Islam and World Revolution, World Politics, vol. 34, no 4, July 1982, p Broseup, Marie, "The Soviet in Afghanistan: The Anatomy of a Takeover", Central Asian Survey, April 1983, p Colin S. Gray, Keeping the Soviets Landlocked: Geostrategy for a Maritime America, The National Interest, no 4, summer 1986, p Cooper, Julian, Technology in the Soviet Union, Current History, vol. 85, no 513, October 1986, p Crisostomo, Rosemarie, The Muslims of the Soviet Union, Current History, vol. 81, no 477, October 1982, p Cutler, Robert M., The Formation of Soviet Foreign Policy: Organizational and Cognitive Perspectives, World Politics, vol. 34, no 3, July 1982, p Dittmer, Lowell, The Strategic Triangle: An Elementary Game-Theoretical Analysis, World Politics, vol. 33, no 4, July 1981, p Dupree, Louis, "Afghanistan under the Khalq", Problems of Communism, US Information Agency, Washington DC, vol. 28, no.28, July-August 1979, p Fromkin, David, "The Great Game in Asia", Foreign Affairs, vol. 58, no 4, spring 1980, p Furlong, R.D.M., and Winkler Theodor, "The Soviet Invasion of Afghanistan", International Defense Review, vol. 13, no.2, March 1980, p

153 The Afghan-Soviet Relations 153 Galster, Stephen, Washington, Moscow and the Struggle for Kabul, The Cold War Continues in Afghanistan, Occasional Paper, The Afghanistan Forum, Garthoff, Raymond L., The Soviet Military and SALT in Valenta, Jiri, Potter William, Soviet Decision Making for National Security, Center for the International and Strategic Affairs, University of California, Los Angeles, Grinder, Lawrence E. Avoiding the Burden, the Carter Doctrine in Perspective, Air University Review, Jan-Feb Gritfith, William E., "The Implications of Afghanistan", Survival, July-August 1980, p Hafeez, Malik, Soviet Intervention in Afghanistan and its impact on Pakistan s Foreign Policy in Hafeez, Malik, Soviet-American Relations with Pakistan Iran and Afghanistan, Macmillan, Basingstoke, Haggerty, Jerome J., "Afghanistan: The Great Game", Military Review, vol. 60, August 1980, p Halliday, Fred, "Revolution in Afghanistan", New Left Review, no.112, November-December 1978, p Halliday, Fred, War and revolution in Afghanistan, New Left Review, Jan-Feb Hardy, Peter, Why Do Communist Parties Advocate Pluralism, World Politics, vol. 32, no 4, July 1980, p Harrison, Selig S., "Dateline Afghanistan: Exit Through Finland", Foreign Policy, National Affairs, New York, no.41, winter 1980/1981, p Harrison, Selig S., A breakthrough in Afghanistan, Foreign Policy, National Affairs, New York, no 51, 1983, p Henry S. Rowen, Living with a Sick Bear, The National Interest, no 2, winter 1985/1986, p Hermann, Richard, The Power of Perceptions in Foreign-Policy Decision Making: Do Views of the Soviet Union Determine the Policy Choices of American Leaders?, American Journal of Political Science, vol 30, no 4, November 1986, p Hough, Jerry F., "Why the Russians Invaded", The Nation, no.230, March 1980, p Hough, Jerry F., The Evolution in the Soviet World View, World Politics, vol. 32, no 4, July 1980, p Husband, William B., Soviet Perceptions of U.S. Positions-of-Strength Diplomacy in the 1970s, World Politics, vol. 31, no 4, July 1979, p Jacobsen, C. G., The Changing American-Soviet Power Balance, Current History, vo1. 79, no 459, October 1980, p Khalilzad Zalmay, "Soviet Occupied Afghanistan", Problems of Communism, US Information Agency, Washington DC, vol. 29, November-December 1980, p Khalilzad Zalmay, "The Soviet Dilemma in Afghanistan", Current History, vol. 84, no 504, October 1985, p Khalilzad Zalmay, Moscow s Afghan War, Problems of Communism, US Information Agency, Washington DC, Jan-Feb 1986, p Krasner, Stephen, Structural Causes and Regimes Consequences: Regimes as Intervening Variables, International Organisation, vol. 36, no 2, spring 1982, p

154 154 Ioannis P. Sotiropoulos Luttwak, Edward, From Vietnam to Dessert Fox: Civil-Military Relations in Modern Democracies, Survival, vol 41, no 1, Spring 1999, σελ Marantz, Paul, Changing Soviet conceptions of East-West relations, Current History, vol. 81, no 477, October 1982, p Mazis, Ioannis Th., The Afghan-Pakistani Islamist movement as a cause of instability in the Wider Middle East, Defensor Pacis Review, Defence Analysis Institute, (DAI), Athens, September 2007, issue no 21, pp Medvedev, Roy, "The Afghan Crisis", New Left Review, no. 121, May-June 1980, p Menon, Rajan, China and the Soviet Union in Asia, Current History, vo1. 80, no 468, October 1981, p Mukerjee, D., Afghanistan under Daud: Relations with Neighboring States, Asian Survey, vol.15 no 4, April Pipes, Richard and George F. Kennan, "How Real Is the Soviet Threat?", US News and World Report, 10 March, 1980, p Price, D. L., Moscow and the Persian Gulf, Problems of Communism, US Information Agency, Washington DC, March-April 1979, p Reincourt, Amaury de, "India and Pakistan in the Shadow of Afghanistan", Foreign Affairs, vol. 61, no 2, winter 1982/83, p Reisman, Michael, Critical Defence Zones and International Law: The Reagan Codicil, American Journal of International Law, vol. 76, no 3, July 1982, p Roberts Cynthia, Soviet Military Policy in Transition, Current History, vol. 82, no 495, October 1984, p Rubinstein, Alvin Z., "The Last years of Peaceful Co-existence: Soviet-Afghan Relations ", Middle East Journal, vol. 36, spring 1982, p Rubinstein, Alvin Z., Afghanistan at War", Current History, vol. 85, March 1986, p Rubinstein, Alvin Z., Soviet Imperialism in Afghanistan, Current History, vo1. 79, no 459, October 1980, p Schuypen, Peter J., Soviets Univac Arouses Concern, New York Times, January Shahi, Agha, Pakistan s Relations With The United States in Hafeez, Malik, Soviet-American relations with Pakistan, Iran and Afghanistan, Macmillan, Basingstoke, Smolansky, O. N., Soviet policy in Iran and Afghanistan, Current History, Vol. 81., no 477, October Tahir, Amin, Afghan Resistance, Past, Present and Future, Asian Survey, vol. 24, no 3, March 1984 Valenta, Jiri, "From Prague to Kabul: The Soviet Style of Invasion", International Security, vol. 5, fall 1980, p Valenta, Jiri, Soviet Invasion of Afghanistan: The Difficulty of Knowing Where to Stop Orbis: A quarterly Journal of World Affairs, University of Pennsylvania, Foreign Policy Research Institute, summer 1980, p Vertzberger, Jaacov, Afghanistan in China s policy, Problems of Communism, US Agency, Washington DC, vol. 31, May-June 1982.

155 The Afghan-Soviet Relations 155 William E. Odom, Pakistan and the Asian Balance, The National Interest, no 15, spring 1989, p Zalmay Khalizad, Afghanistan: Anatomy of a Soviet Failure, The National Interest, no 12, summer 1988, p Zimmerman William, Axelrod Robert, The Lessons of Vietnam and Soviet Foreign Policy, World Politics, vol. 34, no 1, October 1981, p Websites Perry-Castañeda Library Map Collection, University of Texas at Austin. Map 1. Afghanistan. Source: Perry-Castañeda Library Map Collection, University of Texas at Austin

156 156 Ioannis P. Sotiropoulos Map 2. Afghanistan in 1893; 50 years before Pakistan s National Independence. Source: Perry- Castañeda Library Map Collection, University of Texas at Austin The flag of Pastunistan. Source: Perry-Castañeda Library Map Collection, University of Texas at Austin

157 The Afghan-Soviet Relations 157 Map 3. Afghanistan-Pakistan Borderline and Pastunistan. Source: Perry-Castañeda Library Map Collection, University of Texas at Austin