ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Θεολογική Σχολή-Τμήμα Θεολογίας Τομέας Δογματικής Θεολογίας ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ Μεταπτυχιακή Εργασία Μαρία Χατζηαποστόλου Σύμβουλος Καθηγητής κ. Χρυσόστομος A. Σταμούλης Θεσσαλονίκη 2010

2 Περιεχόμενα ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ «Φτάσε όπου δεν μπορείς!» σ. 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ σ. 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η εποχή της αμφισβήτησης 1. Οι μεγάλοι σταθμοί στη ζωή και στο έργο του σ Οι αληθινοί λόγοι της πολεμικής εναντίον του Καζαντζάκη σ. 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Το πρόσωπο του Χριστού στον Νίκο Καζαντζάκη 1. Ο Χριστός στη ζωή του μεγάλου Κρητικού σ Το πρόσωπο του Χριστού στον Καζαντζάκη σ Αγγίζοντας τη Χαλκηδόνα σ. 72 -Ένα ταξίδι στη χριστοκεντρική ανθρωπολογία του Καζαντζάκη- 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Προς έναν Θεοκεντρικό ανθρωπισμό 1. Η πίστη στην Aνάσταση σ Ασκητική -Η κραυγή του Θεού για βοήθεια και ο αγώνας του ανθρώπου- σ Η αναζήτηση του Θεού και ο άνεμος της λευτεριάς σ. 133 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σ. 148 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Το πρόσωπο του Χριστού στον Καζαντζάκη σ Η ολιστική ανθρωπολογία του Καζαντζάκη- σ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ σ Ο μύθος για τον αφορισμό και την κηδεία του- Ανδρέα Νανάκη, Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου 4. Η Σταύρωση του Νίκου Καζαντζάκη σ. 164 της Ελένης Κατσουλάκη 5. Ντοκουμέντο Οικουμενικού Πατριαρχείου σ Βιβλιογραφία σ

4 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ «Φτάσε όπου δεν μπορείς!» Ξεκινώντας κανείς την έρευνα ανακαλύπτει πως το ταξίδι είναι αυτό που έχει πραγματική σημασία και όχι ο προορισμός. Και πραγματικά η ομορφιά του ταξιδιού σε συνεπαίρνει και βρίσκεσαι σε δρόμους πρωτόγνωρους, προσπαθώντας να βοηθήσεις την αλήθεια να αναδυθεί στο φως. Ακριβώς γι αυτήν την ομορφιά του ταξιδιού μίλησε ο μέγας Κρητικός. Με την ανυπότακτη ψυχή του ταξίδεψε σε κόσμους πέρα από τη σκέψη διψώντας εναγωνίως να βιώσει τα αιώνια μυστήρια της υπάρξεως που ταλανίζουν ανά τους αιώνες τον άνθρωπο, πάντα αρνούμενος τη συνθηκολόγηση της ψυχής του. Στην αιμάτινη αυτή πορεία αισθάνθηκε την αγωνία του Χριστού στον κήπο της Γεθσημανή, τον πόνο και τη μοναξιά του Εσταυρωμένου, μα και τον ζωηφόρο άνεμο της Ανάστασης. Αισθάνομαι την βαθύτατη ανάγκη να ευχαριστήσω τον μυσταγωγό μου στον δρόμο της γνώσης, τον δάσκαλό μου, καθηγητή δογματικής θεολογίας κ. Χρυσόστομο Σταμούλη και να του αφιερώσω τη παρούσα μεταπτυχιακή εργασία μου, στο πρόσωπό του και στην αγωνία του για την εύρεση της χαμένης αυτοσυνειδησίας της Εκκλησίας. Εκείνος με μύησε στον υπέροχο κόσμο της θεολογίας, βοήθησε να καρποφορήσει εντός μου η ήδη υπάρχουσα αγάπη μου προς τον μεγάλο συγγραφέα και μου ενέπνευσε το πάθος για την αέναη αναζήτηση της αλήθειας, γι αυτό το όμορφο και παράξενο ταξίδι που δεν έχει τελειωμό 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Με θεωρούν λόγιο, διανοούμενο, γραφιά. Και δεν είμαι τίποτε απ αυτά. Τα δάχτυλά μου, όταν γράφω, δεν μελανώνουνται, αιματώνουνται. Θαρρώ δεν είμαι παρά τούτο: Μια απροσκύνητη ψυχή». Νίκος Καζαντζάκης Ο Ιησούς Χριστός ανά τους αιώνας, ως ενεργών μέσα στην πανανθρώπινη Ιστορία, διαχώρισε τον χωροχρόνο σε προ και μετά Χριστόν εποχή και τους ανθρώπους σ εκείνους που τον αρνούνται και σ εκείνους που τον αγαπούν. Το παγκόσμιο φαινόμενο του αθεϊσμού εξάλλου αποτελείται από διάφορες μορφές, ανάλογα με τη προσωπική στάση του εκάστοτε ανθρώπου που αμφισβητεί την ύπαρξη του Θεού. 1 Αλλά ο Χριστός δεν διαχωρίζει, παρά μόνο ενώνει τα πάντα μέσα σε μια αδιαίρετη ενότητα. Ο Νίκος Καζαντζάκης ανήκει αναμφίβολα στους ελεύθερα σκεπτόμενους ανθρώπους, στους ανθρώπους που αγωνίζονται ακατάπαυστα να βρουν την αλήθεια ώστε να πλημμυρίσει με φως η ζωή τους. Για τον μεγάλο Κρητικό, ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον Θεό μέσα από τη συνεχή αναζήτηση, την αμφισβήτηση, ακόμη και την άρνηση. Πρέπει να φτάσει κανείς στην Άβυσσο για να προσεγγίσει τον Θεό και σ 1 Ζωρζ Μινουά, Η ιστορία της Αθεΐας, εκδ. Νάρκισσος, Αθήνα 2007, σσ : «Βάσει αυτής της λογικής, στον θεωρητικό αθεϊσμό συμπεριλαμβάνονται: όσοι αγνοούν την ύπαρξη του Θεού, όσοι την αρνούνται, όσοι αμφιβάλλουν σχετικά (σκεπτικιστικός αθεϊσμός), όσοι εκτιμούν ότι δεν εμπίπτει στη διανοητική δυνατότητα του ανθρώπου (αγνωστικιστικός αθεϊσμός), όσοι θεωρούν το ζήτημα άνευ νοήματος ( σημασιολογικός ή νεοθετικιστικός αθεϊσμός ), όσοι αρνούνται κάθε θετική θεϊκή αποκάλυψη (οι άπιστοι), όσοι εξοβελίζουν τον Θεό από την ανθρώπινη δράση (θεωρητικός-εμπειρικός αθεϊσμός), όσοι εστιάζουν την προσοχή τους αποκλειστικά σε ένα σύστημα αξιών, όπου ο Θεός απουσιάζει (έμπρακτη αδιαφορία)». 5

6 αυτήν την προοπτική ακόμη και η αμφισβήτηση, εφόσον μπορεί να οδηγήσει στην ένωση, είναι μια απόλυτα υγιής διαδικασία. Ο Νίκος Καζαντζάκης, ως άλλος «άγιος» των γραμμάτων και της διανόησης, ως άλλος Παπαδιαμάντης της εποχής του, ακόμη αναφωνεί σαν να είναι ζωντανός: Το μοναδικό χρέος του ανθρώπου είναι να κάνει τη σάρκα πνέμα!. 2 Ο Νίκος Καζαντζάκης, ο υψιπετής αετός της λογοτεχνίας, όπως ο ευαγγελιστής Ιωάννης εν συγκρίσει με τους συνοπτικούς ευαγγελιστές, αφήνει τη σκέψη του να πετάξει ελεύθερα σε δυσθεώρητα ύψη χωρίς φόβο, αλλά με μεγάλο πάθος. Ο μεγάλος συγγραφέας αποτελεί την αρμονική σύνθεση του παγκοσμίου πνεύματος και μιας οικουμενικής ελληνικότητας, αλλά δυστυχώς δεν συνάντησε τη δικαίωση και την καθολική αναγνώριση που του άξιζε στον ίδιο του τον τόπο, αφού το έργο του στο σύνολό του αντιμετωπίστηκε ως αιρετικό, απαγορευμένο, σκοτεινό, δυσνόητο και σημείο αντιλεγόμενο. Υπάρχουν δύο ρεύματα στον χώρο της ελληνικής διανόησης ή της θεολογικής σκέψης για τον Καζαντζάκη: η πρώτη κατεύθυνση του αναγνωρίζει το τεράστιο λογοτεχνικό ταλέντο και τον θεωρεί μέγιστο δημιουργό και τεράστιο ανάστημα του παγκοσμίου πνεύματος. Η δεύτερη τάση, προερχόμεη κυρίως από τον θεολογικό κόσμο, τον αδικεί κατάφορα, θεωρώντας τη θεολογία του σημείο αμφιλεγόμενο, αφού του καταλογίζει νεστοριανίζουσες πεποιθήσεις και αθεϊσμό, κατηγορώντας τον ανελέητα ως αιρετικό, σα να επρόκειτο για θεολόγο και όχι για λογοτέχνη. Η αμφισβήτηση αυτή, κατά του προσώπου του μεγάλου συγγραφέα, τροφοδοτείται επίσης εξαιτίας της υπάρχουσας κυρίαρχης αντιλήψεως, για τη διάπραξη ύβρεως, λόγω -συν τοις άλλοις- της γνωστής αντιλήψεως του Καζαντζάκη, πως ο άνθρωπος σώζει τον Θεό. 3 Όμως τι προσπαθεί πραγματικά να εκφράσει με αυτή την ιδέα του, ο ανήσυχος συγγραφέας; Μήπως η σκέψη του δεν κατανοήθηκε ή παραποιήθηκε σκοπίμως από ανθρώπους με ιδιοτελή κίνητρα; Ακολουθώντας την παράλογη λογική των πολεμίων του, ο κάθε εν ενεργεία ελεύθερα σκεπτόμενος άνθρωπος είναι αλήθεια ένας εν δυνάμει άθεος; 2 Γεωργίου Ι. Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 95: «Τα δυο θεριά, σάρκα και πνεύμα, παλεύουν συνεχώς. Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να ανεβάσει και να μετουσιώσει τη σάρκα σε πνεύμα και να την απαλλάξει από τον υπερτροφικό αισθησιασμό, που οδηγεί το πνεύμα προς το μηδενισμό και την ταπείνωση». 3 Η αντίληψη αυτή αντανακλάται στην Ασκητική και συγκεκριμένα στον υπότιτλο της που φέρει το όνομα Salvatores Dei δηλαδή Σωτήρες του Θεού. Βλ. Χρυσόστομου Σταμούλη, Έρως και Θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2009, σ. 381: «Ο υπότιτλος της Ασκητικής του Νίκου Καζαντζάκη είναι Salvatores Dei, τουτέστιν Σωτήρες του Θεού. Ένας χαρακτηρισμός που σαφώς αποδίδεται στους ανθρώπους και ο οποίος ως εκ τούτου εισάγει ήδη με την πρώτη ανάγνωσή του μύρια όσα ερμηνευτικά προβλήματα, αλλά και σκανδαλισμούς συνειδήσεων των ανθρώπων, οι οποίοι αδυνατούν να κατανοήσουν με ποιο τρόπο οι άνθρωποι θα μπορούσαν να σώσουν τον Θεό. Και τούτο διότι η κλασική χριστιανική σωτηριολογία, και όχι μόνο, ξέρει πως τον άνθρωπο σώζει ο Θεός και όχι το αντίθετο». 6

7 Στη παρούσα μεταπτυχιακή εργασία θα συναντήσουμε τις σημαντικότερες πτυχές που συνθέτουν την εκρηκτική προσωπικότητα του μεγάλου Κρητικού, έχοντας ως κεντρικό σκοπό να διαφωτιστεί και να τονιστεί η παρουσία του Χριστού στη ζωή και το έργο του Καζαντζάκη, καθώς και η επίδραση που άσκησε γενικότερα το πρόσωπο του Χριστού στη ψυχοσύνθεση και τη προσωπικότητα του μεγάλου συγγραφέα. Η προσπάθεια αυτή συντελείται μέσω της ιστορικοαναλυτικής μεθόδου που αρμόζει στο προσωπικό λογοτεχνικό ύφος του Καζαντζάκη με την ιδιαίτερη γραφή. Στην έρευνα αυτή σαφώς υπήρξαν επιστημονικά προβλήματα πρακτικής υφής, όπως το ογκώδες έργο του συγγραφέα, αλλά και θεωρητικής φύσεως, τα βαθιά νοήματα της λογοτεχνικής του σκέψης, αλλά και η εσφαλμένη αντίληψη για μανιχαϊσμό στη σκέψη του συγγραφέα, τουτέστιν για υποτίμηση της ύλης και ενοχοποίηση του σώματος με επακόλουθο αποτέλεσμα τον διαχωρισμό σάρκας-πνεύματος. Στην γραμμή αυτή, της λάθος κατανόησης του έργου του, υπάρχει κυρίως ο καταλογισμός των κατηγοριών για αμφισβήτηση της θεότητας του προσώπου του Χριστού, αλλά και η λανθασμένη αντίληψη πως η πίστη στην Ανάσταση απουσιάζει παντελώς από το έργο του μεγάλου συγγραφέα. Οι επιμέρους στόχοι επίσης, ξεκινώντας από το πρώτο κεφάλαιο είναι να συναντήσουμε τους σημαντικότερους σταθμούς στη ζωή και το έργο του, ώστε να κατανοηθεί η πολύπλευρη σκέψη του, ενταγμένη πάντα μέσα στο κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο της εποχής που έζησε και έδρασε ο συγγραφέας. Η παρουσία του Θεού στη σκέψη και στο έργο του, ο μύθος του αφορισμού, η σύκρουσή του με το σύστημα και οι αληθινοί λόγοι της πολεμικής εναντίον του. Ουσιαστικά η σχέση του συγγραφέα με τον Θεό και η επίδραση της οικείας παράδοσης του τόπου του, δηλαδή της ορθόδοξης παράδοσης, όπως αυτή εκφράζεται αποτυπώνεται στα βιβλία του. Στο δεύτερο κεφάλαιο συναντούμε το πρόσωπο του Χριστού και τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε στη ζωή του ανήσυχου συγγραφέα. Στην ίδια γραμμή παρατηρούμε την κυριαρχία του Χριστού στο καθολικό έργο του συγγραφέα, όπως επίσης τον θεοκεντρικό ανθρωπισμό και ειδικότερα τον χριστοκεντρικό ανθρωπισμό που εκφράζει ο Καζαντζάκης στο έργο του. Η έρευνα επεκτείνεται όσον αφορά την επίδραση του χριστολογικού δόγματος της Χαλκηδόνας στη σκέψη του, πάντα μέσα από τη χριστοκεντρική ανθρωπολογία του Καζαντζάκη, τη φιλάνθρωπη κένωση του Θεού Λόγου και την απόλυτη πρόσληψη του ανθρώπου από τον Θεάνθρωπο με την προοπτική της θέωσης. Στο τρίτο κεφάλαιο κυριαρχεί η πίστη του μεγάλου Κρητικού στην Ανάσταση του Κυρίου, αλλά και η βίωση του μυστηρίου της ζωής, ως οντολογικό γεγονός και βιωματική εμπειρία εκ μέρους του ανθρώπου, αλλά και η Ασκητική του, ως έργο που σκανδαλίζει τους μη μυημένους στη σκέψη του, με την σωτηρία του Θεού από τους ανθρώπους, καθώς και το θρυλικό επίγραμμα στον τάφο 7

8 του το οποίο προέρχεται από την πατερική σκέψη και παράδοση. Τέλος στο Παράρτημα παραθέτουμε ενδιαφέροντα άρθρα, ώστε να εισάγουν τον αναγνώστη στο ιδιαίτερο κλίμα της ταραχώδους εποχής του συγγραφέα με την αμεσότητα του λόγου τους και που λειτουργούν ως μαρτυρίες. Το επίσημο έγγραφο του Οικουμενικού Πατριαρχείου που έρχεται στο φως αποτελεί μια μαρτυρία-ντοκουμέντο για την αποκατάσταση της αλήθειας. Εκ μέρους μας δεν επιδιώκεται καμία προσπάθεια ορθοδοξοποίησης του Καζαντζάκη. Η περιχαράκωση και η οριοθέτηση θα αδικούσε έναν στοχαστή που δεν κλείστηκε ποτέ σε στερεότυπα, έναν άνθρωπο που δεν συνθηκολόγησε ποτέ τη ψυχή του. Αλλά έχουμε χρέος να μιλήσουμε για το άρωμα της Ορθοδοξίας που αποπνέουν τα έργα και η σκέψη του. Και κυρίως υπάρχει περισσότερο παρά ποτέ η ανάγκη να γεννηθεί ο προβληματισμός, πως όντως μπορεί κάποιος να δηλώνει ορθόδοξος, μα να μην αποκαλύπτει Ορθοδοξία, ενώ αντιθέτως να συναντά κανείς την έκπληξη εκεί όπου έχει αποκλείσει την παρουσία της ή εκεί όπου τον έμαθαν να την αποκλείει άκριτα. Επειδή για να αρθρώσεις λόγο πρέπει πρώτα να αφουγκραστείς τους καημούς. Η όλη προσπάθεια συντελείται ώστε να συναντήσει ο άνθρωπος τον συνάνθρωπο και κατ επέκτασιν να συναντηθεί ο άνθρωπος με το πρόσωπο του Λόγου. 4 Η ελευθερία του ανθρώπου αποτελεί αλήθεια που εμπνέει τον Καζαντζάκη και τον μετατρέπει σε πολέμιο κάθε συστήματος, όπως της ηθικής και της θρησκείας, ως χώρους που λειτουργούν ως φράχτες που ασφαλίζουν φαινομενικά τους φόβους των ανθρώπων μπροστά στο άγνωστο. Η φαινομενική αυτή ασφάλεια όμως, αποτελεί τη χειρότερη μορφή ανασφάλειας και εκμετάλλευσης της ανθρώπινης ελευθερίας, αφού καταργεί την ανθρώπινη ύπαρξη και καταδυναστεύει τον άνθρωπο, εγκλωβίζοντας τον σ ένα ατέρμονο αδιέξοδο, με το να ελέγχει τις δύο κινητήριες αρχές και δυνάμεις του πολιτισμού: τον έρωτα και τον θάνατο. Το καζαντζάκειο ερώτημα αφορά την αγωνία του μεγάλου συγγραφέα πάνω στα κρίσιμα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, της ελευθερίας, της ζωής, του έρωτα και του θανάτου. Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είναι θεολόγος, αλλά διακατέχεται από την έμπονη αγωνία και την 4 Iωάννου Κουρεμπελέ, Λόγος Θεολογίας Α, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 63: «Δεν θεωρώ ότι υπάρχει σήμερα πρόβλημα, γιατί κάπου τελικά πρέπει να συναντηθούμε, ακόμη και αν θέλει να πει κανείς καλά και σώνει ότι ο Χριστός είχε φυσικά ανθρώπινο θέλημα γνωμικό θέλημα! Αρκεί να (μπορεί να) το κατανοεί τούτο ως άσκηση ανθρώπινου γνωμικού θελήματος (της ανθρώπινης προαίρεσης) από τον ίδιο τον (αν-υπότακτο στη δια-φθορά) Θεό Λόγο, το μόνο υποκείμενο στον Χριστό, που «θέλει» κοινωνικά (είναι εξάλλου ο ένας από την Τριάδα ), αυτενεργεί δημιουργικά και επιθυμεί αγαπητικά μέσα στην οριακότητα της σάρκας του. Ο Λόγος δηλ. είναι ο χτίστης του ανθρώπινου γνωμικού θελήματος πάνω στον εαυτό του και αποτελεί ο ίδιος γνωμικό υποκείμενο (το κατεξοχήν περιεχόμενο της φυσικής ανθρώπινης επιθυμίας που κουβαλά). Έτσι παραδειγματίζει οντολογικά, ώστε ο κάθε άνθρωπος να μην παροπλίσει την επιθυμία, αλλά να ασκήσει το γνωμικό του θέλημα (κατά το πώς θέλει και επιθυμεί) φυσικά, δηλ. ζώντας στη θεϊκή συντροφιά. Αν δεν παραδεχόμασταν τη γνωμική άσκηση του Θεού (το λένε τα κείμενα της υμνογραφίας με τον τονισμό της οικειοθελούς συγκατάβασης του Θεού στο ανθρώπινο πάθος) μέσα στα ανθρώπινα όρια, η σάρκωση του δεν θα είχε να πει κάτι για τον κόσμο, για τη σχέση μας με τους άλλους ανθρώπους. Χριστολογώντας, θα έλεγα ότι ο Χριστός νίκησε για μας στη Γεσθημανή τον νεστοριανισμό του και στον Γολγοθά του άδη τον μονοφυσιτισμό του!». 8

9 αγάπη για τον Θεό και τον άνθρωπο, στοιχεία που χαρακτηρίζουν έναν αληθινό θεολόγο. 5 Άλλωστε τα υπαρξιακά και θεολογικά ερωτήματα επανέρχονται στον Καζαντζάκη ακατάπαυστα. Πώς μπορεί ο Θεός να ενωθεί με τον άνθρωπο; Πώς συντελέστηκε το μυστήριο της Σάρκωσης; Ποιά είναι τα όρια της ανθρώπινης φύσης που προσλαμβάνει ο Θεός Λόγος; Πώς πορεύτηκε το πρόσωπο του Χριστού στην Ιστορία της ανθρωπότητας; Ποιές είναι οι συνέπειες του μυστηρίου της ένωσης στον άνθρωπο; Ποιά είναι η αληθινή Εκκλησία; Ποιό είναι το χρέος του ανθρώπου; Αν ο Καζαντζάκης είναι απόλυτα άθεος, τότε γιατί χαρακτηρίζεται από την αποκλειστική ενασχόληση του με τον Χριστό και τη σχέση του Θεανθρώπου με τον άνθρωπο; Εκείνος όμως μια ζωή παλεύει για το πρόσωπο του Χριστού Παλεύει με τον Χριστό για να τον σώσει μέσα του κι έτσι να λυτρωθεί κι ο ίδιος. Μέσα σε αυτό το μικρό οδοιπορικό θα προσπαθήσουμε να αφουγκραστούμε τον καημό και την αγωνία του μεγάλου Κρητικού και να γίνουμε συνταξιδιώτες σ ένα ταξίδι που τέλος δεν γνωρίζει 5 Νίκου Καζαντζάκη, Ο Τελευταίος Πειρασμός, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1970, σ. 10: «Ποτέ δεν ακολούθησα με τόσο τρόμο την αιματωμένη πορεία του στο Γολγοθά, ποτέ δεν έζησα με τόση ένταση, με τόση κατανόηση κι αγάπη το Βίο και τα Πάθη του Χριστού, όσο τις μέρες και τις νύχτες που έγραφα τον Τελευταίο Πειρασμό». 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η εποχή της αμφισβήτησης 1. Οι μεγάλοι σταθμοί στη ζωή και στο έργο του 6 «Στο δικαστήριο σου ασκώ έφεση, ω Κύριε!» Τερτυλιανός Ο Νίκος Καζαντζάκης αναμφισβήτητα είναι ο κορυφαίος, αλλά και πιο αμφιλεγόμενος Έλληνας συγγραφέας και φιλόσοφος του 20 ου αιώνα. Μεταφράστηκε περισσότερο από κάθε άλλο Έλληνα συγγραφέα, όπως επίσης αγαπήθηκε και πολεμήθηκε περισσότερο από κάθε άλλον. Είναι Έλληνας, Κρητικός, μα πάνω απ όλα άνθρωπος με οικουμενική συνείδηση και πανανθρώπινο πνεύμα. Πολίτης του κόσμου που κουβαλάει πάντα μέσα στην ψυχή του την Ελλάδα. Ο ανήσυχος λόγος του Καζαντζάκη φανερώνει μια απροσκύνητη ψυχή. 7 Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννιέται στις 3 Μαρτίου του έτους 1883 στο Ηράκλειο της Κρήτης, το οποίο αποτελούσε ακόμη μέρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. To 1909 τελειώνει τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας 8 και το 1914 ταξιδεύει μαζί με τον καρδιακό του φίλο, πνευματικό συνοδοιπόρο και μεγάλο ποιητή μας Άγγελο Σικελιανό στο Άγιον Όρος. Εκεί μελετά Δάντη, Βούδα και το Ευαγγέλιο. Δέκα χρόνια μετά, το 1924 εγκαθίσταται στην Ασίζη, την ιδιαίτερη πατρίδα του αγίου Φραγκίσκου και συγκινείται από τη διδασκαλία του αγίου, στην οποία θα μείνει πιστός εφ όρου ζωής. Από τον Οκτώβριο του 1925 αρχίζει η μεγάλη ταξιδιωτική περίοδος του Καζαντζάκη σ όλο τον κόσμο. Ως άλλος Χριστόφορος Κολόμβος, προσπαθεί να συλλέξει εικόνες, εμπειρίες 6 Το ανωτέρω χρονολόγιο βασίζεται κατά μεγάλο μέρος στις βιογραφικές περιλήψεις που ο Παντελής Πρεβελάκης περιλαμβάνει στα Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα Μηνά Δημάκη, Καζαντζάκης. Επιστολές-Σχόλια, εκδ. Το ελληνικό βιβλίο, Αθήνα 1975, σ. 27: «Με θαρούν λόγιο, διανοούμενο, γραφιά και δεν είμαι τίποτα από αφτά τα δάχτυλά μου όταν γράφω, δεν μελανόνουνται αιματόνουνται. Θαρώ δεν είμαι παρά τούτο: μιά απροσκύνητη ψυχή που δεν καταδέχεται να πιπιλίζει καραμέλες». 8 Νίκου Καζαντζάκη, Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας, -Εναίσιμος επί υφηγεσία διατριβή-, επιμέλεια Πάτροκλος Σταύρου, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα

11 και ιδέες. Έως το έτος 1933 είχε επισκεφθεί τη Σοβιετική Ένωση, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κύπρο, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, το Σινά, ενώ διέμεινε για μεγάλα χρονικά διαστήματα στην Τσεχοσλοβακία. Τα ταξίδια τον βοηθούν να αντέξει στον πόνο από τον θάνατο των γονιών του, αλλά και να ζήσει μία από τις παραγωγικότερες περιόδους του συγγραφικού του έργου. Το έτος 1927 είναι το έτος δημοσίευσης της Ασκητικής και τρία χρόνια έπειτα το 1930 οι ελληνικές αρχές απειλούν να τον δικάσουν ως άθεο εξ αιτίας της Ασκητικής. Η αναγνώριση όμως κατά το 1946 δικαιώνει τον μεγάλο συγγραφέα όταν η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών προτείνει τον Καζαντζάκη και τον μεγάλο ποιητή Σικελιανό για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. 9 Οι «εθνοσωτήρες» 10 όμως που έβλεπαν εφιαλτικά σενάρια και αόρατους κινδύνους παντού, δικαιολογώντας έτσι τη δική τους πνευματική ανεπάρκεια και μετριότητα, απέτρεψαν με ποικίλες ραδιουργίες 11 τη τιμητική βράβευση του μεγάλου συγγραφέα σε μια εποχή που υπήρχε άμεση ανάγκη προβολής της πατρίδας μας. 12 Τη στιγμή που η παγκόσμια διανόηση υποκλίνοταν στον μεγάλο Έλληνα με κάθε τρόπο καθώς: «Λυπήθηκα που πήρα εγώ το Νόμπελ. Έπρεπε να το 9 Πηγή: Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια: «Τρεις φορές προτάθηκε ο Καζαντζάκης για το Βραβείο Νόμπελ. Την πρώτη φορά από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας προήδρευε, έχοντας συνυποψήφιό του τον Άγγελο Σικελιανό. Επίσης δυο φορές προτάθηκε, το 1952 και 1953, απ τη Νορβηγική Εταιρεία Λογοτεχνών, ποτέ, όμως, απ την Ακαδημία της Αθήνας». 10 Νίκου Καζαντζάκη, Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της Πολιτείας -Εναίσιμος επί υφηγεσία διατριβή-, επιμέλεια Πάτροκλος Σταύρου, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 2006, σσ : «Ας σημειωθεί ότι αργότερα, το 1956, μια ομάδα ακαδημαϊκών διεβίβασε στον Καζαντζάκη πρόταση να υποβάλει υποψηφιότητα και θα τον εξέλεγαν ακαδημαϊκό. Ο Καζαντζάκης αρνήθηκε. Ας μη ξεχνάμε ότι τότε ο ακαδημαϊκός Σπύρος Μελάς, παρουσιαζόμενος εκ μέρους της Ακαδημίας, αλώνιζε τη Στοκχόλμη - και όχι μόνος- καταπολεμώντας την υποψηφιότητα του Καζαντζάκη για το βραβείο Nobel. Τα κατάφεραν να μη το πάρει!». 11 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 274: «Μετά την κυκλοφορία των έργων του Καζαντζάκη Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται και Ο Τελευταίος Πειρασμός δημιουργείται ένας ξεσηκωμός που έχει ως συνέπεια τη δημιουργία δύο αντίμαχων στρατοπέδων. Στον ένα σχηματισμό εντάσσονται εκείνοι, οι οποίοι αποδέχονται τα έργα του και εμβαθύνουν σ αυτά, αξιολογούν το ποιοτικό τους βάθος ασπάζονται τις απόψεις του. Στον άλλο σχηματισμό εντάσσονται οι επικριτές των έργων του, οι οποίοι τα καυτηριάζουν και τα κατηγορούν ότι είναι έργα άθεα, ανήθικα και προδοτικά. Προσδίδουν μάλιστα στον Καζαντζάκη και το χαρακτηρισμό του κομμουνιστή, για να βαραίνει περισσότερο η κατηγορία. Ας σημειώσουμε ότι η κατηγορία αυτή, η οποία ουδέποτε αποδεικνύεται αληθινή, αποτελεί και την αιτία που δεν του απονέμεται το βραβείο Νόμπελ, ενώ όλος ο τύπος της Ευρώπης τον εξυμνεί ως το μεγαλύτερο σύγχρονο συγγραφέα. Ο ίδιος σε γράμμα του στον Π. Πρεβελάκη μιλεί για κάποιο ακαδημαϊκό που τον κατηγορεί και γράφει: Το τι είπε εναντίον μου και στους Σουηδούς ακαδημαϊκούς και στο Σουηδό βασιλέα, το ξέρω από πρώτη πηγή: Είμαι κομμουνιστής και διαφθείρω την ελληνική νεότητα και η Ελλάδα θα εξευτελιστεί, αν τιμηθεί στο πρόσωπό μου». 12 Την δυσάρεστη αυτή πραγματικότητα του φανατισμού, περιγράφει μοναδικά ο Αλκίνοος Ιωαννίδης στο συγκλονιστικό τραγούδι του Πατρίδα: «Με τρομάζεις ακόμα, οπαδέ της ομάδας του κόμματος σκύλε, της οργάνωσης μάγκα διερμηνέα του Θεού, ρασοφόρε γκουρού τσολιαδάκι φτιαγμένο, προσκοπάκι χαμένο Προσεύχεσαι και σκοτώνεις, τραυλίζεις ύμνους οργής έχεις πατρίδα το φόβο, γυρεύεις να βρεις γονείς μισείς τον μέσα σου ξένο κι όχι, δεν καταλαβαίνω δεν ξέρω που πατώ και που πηγαίνω». 11

12 είχε πάρει ο Νίκος Καζαντζάκης», θα ομολογήσει ο μεγάλος διανοούμενος Άλμπερ Καμύ. 13 Κάποια χρόνια αργότερα, μαζί με την αγαπημένη του σύντροφο Ελένη περνάει το καλοκαίρι του 1952 στην Ιταλία, όπου απολαμβάνει την πολυαγαπημένη του Ασίζη, τη πατρίδα του αγίου Φραγκίσκου και μελετά το βίο του αγαπημένου του αγίου. Ήδη βρίσκεται σε δημιουργικό οργασμό και γράφει το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Ο Φτωχούλης Του Θεού. Ενώ έχει επιστρέψει στην Αντίπολη της Γαλλίας, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος επιχειρεί τη δίωξη του και τον κατηγορεί ως ιερόσυλο με βάση αποσπάσματα του Καπετάν Μιχάλη και κυρίως ολόκληρου του Τελευταίου Πειρασμού αν και το τελευταίο έργο είχε κυκλοφορήσει μόνο στη γερμανική γλώσσα και δεν είχε μεταφραστεί ακόμη στην ελληνική γλώσσα. 14 Ακολούθως η ελληνική κυβέρνηση απέστειλε το αίτημα της Συνόδου των ιεραρχών στην εισαγγελία Αθηνών, προκαλώντας τον πνευματικό κόσμο, ο οποίος στην συντριπτική πλειοψηφία του τάχθηκε υπέρ του διωκόμενου συγγραφέα, καθώς στο πρόσωπό του διώκονταν η ελευθερία της σκέψης και του πνεύματος, η απρόσκοπτη και ανεπηρέαστη εξέλιξη της πνευματικής δημιουργίας. Οι εξελίξεις έρχονται ραγδαίες, καθώς το έτος 1954 ο Πάπας αναγράφει τον Τελευταίο Πειρασμό στον Ρωμαιοκαθολικό Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum). Ο Καζαντζάκης τηλεγραφεί στο Βατικανό τη φράση του χριστιανού απολογητή Τερτυλλιανού: «Ad tuum, Dominen, tribunal appello!» δηλαδή «Στο δικαστήριο σου ασκώ έφεση, ω Κύριε!». Το ίδιο πράττει με τόλμη προς την επικείμενη απειλή για αφορισμό του ιδίου και των έργων του, απαντώντας στην Ορθόδοξη Ιεραρχία στην Αθήνα με τον πλέον συγκλονιστικό τρόπο: «Με καταραστήκατε, Άγιοι Πατέρες, εγώ σας δίνω την ευχή μου. Εύχομαι η συνείδηση σας να είναι τόσο καθαρή όσο η δική μου και να είστε τόσο ηθικοί και θρησκευόμενοι όσο είμαι εγώ». Η θεία 13 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ Πηγή: Ελευθεροτυπία, 7 Οκτωβρίου 2007, Καζαντζάκης. Πενήντα Χρόνια Μετά: Ο αφορισμός που δεν έγινε: «Το κατηγορητήριο που του απηύθυνε η Εκκλησία της Ελλάδος ήταν το εξής: 1. Διά του μυθιστορήματος Καπετάν Μιχάλης διασύρεται η Εκκλησία, διαπομπεύονται οι ιεροί αυτής θεσμοί και καθυβρίζεται το τριαδικόν του Θεού. 2. Το μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, εκτός του παραδόξου και ασεβούς τίτλου του, περιέχει διάθεσιν ασεβούς χρησιμοποιήσεως ιστορικών αληθειών του Ευαγγελίου. Εξ άλλου, διά του βιβλίου τούτου γίνεται διδασκαλία σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών θεωριών και περιυβρίζονται οι ποιμένες της Εκκλησίας. 3. Ο εκδοθείς εις Γερμανίαν Τελευταίος πειρασμός θεωρείται βιβλίον σκανδαλώδες και επικίνδυνον διά κάθε Χριστιανόν και, ως εκ τούτου, επιβάλλεται όπως -πάση θυσία- αποφευχθεί η εις την Ελληνικήν μετάφρασίς του. Ειδικώτερον, αναφέρεται, ότι διά του Τελευταίου πειρασμού υβρίζεται το Θεανδρικό πρόσωπο του Χριστού, ότι επιδιώκεται να καταρριφθεί η θεότης Αυτού, ως και η χριστιανική ηθική. Τονίζεται, εξ άλλου, ότι με μεγάλην φαντασιοκοπίαν και αχαλίνωτον αυθαιρεσίαν, παραποιείται εις αυτό, η διδαχή του Ευαγγελίου, και ό,τι είναι γραμμένο βάσει των θεωριών του Φρόυντ και του ιστορικού υλισμού. 4. Όλα τα εκδοθέντα έργα του Καζαντζάκη είναι του αυτού ασεβέστατου και αντεθνικού περιεχομένου με τα ανωτέρω βιβλία». 12

13 Πρόνοια όμως έλαμψε στο πρόσωπο του μακαριστού Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρα Α, ο οποίος απέτρεψε τον αφορισμό του μεγάλου Κρητικού και έσωσε τη τελευταία στιγμή την αξιοπρέπεια και την ανθρωπιά του σώματος της Εκκλησίας. Η φωτισμένη μορφή του εξέφρασε εκείνη τη στιγμή το σώμα της αληθινής Εκκλησίας καθώς με υψηλή πνευματική καλλιέργεια και περίσσευμα ψυχής έδωσε νέα πνοή στα εκκλησιαστικά πράγματα, όντας η φωνή της αληθινής Εκκλησίας και γράφοντας Ιστορία. 15 Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν αφορίστηκε ποτέ από την Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία, παρά την κυριαρχούσα αντίληψη. 16 Κατά το 1955 ο Καζαντζάκης και η Ελένη περνούν ένα μήνα ανάπαυσης στην Ελβετία όπου εκεί αρχίζει να γράφει την πνευματική του αυτοβιογραφία Αναφορά στον Γκρέκο. Επιτέλους κυκλοφορεί στην Ελλάδα Ο Τελευταίος Πειρασμός, μετά από τη μεσολάβηση στην κυβέρνηση μιας βασιλικής προσωπικότητας 17 υπέρ του Καζαντζάκη. Τον Ιούνιο του 1956 ο Καζαντζάκης τιμάται με το βραβείο Ειρήνης στη Βιέννη. Την τελευταία στιγμή και πάλι χάνει το βραβείο Νόμπελ, που απονέμεται στον Juan Ramon Jimenez. Ο Jules Dassin ολοκληρώνει την κινηματογραφική διασκευή του έργου Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, 18 την οποία ονομάζει Celui qui doit mourir, δηλαδή Αυτός που πρέπει να πεθάνει. Κατά το 1957 Ο Καζαντζάκης παρευρίσκεται στην προβολή του έργου Ο Χριστός ξανασταυρώνεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών μέσα σε μια ατμόσφαιρα θριάμβου κι ενθουσιασμού. Ο συγγραφέας και η σύντροφός του Ελένη αναχωρούν για την Κίνα, προσκεκλημένοι της κινέζικης κυβέρνησης, αλλά στην επιστροφή μια επιδημία ασιατικής γρίπης τον εξαντλεί γρήγορα στην κατάσταση 15 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 281: «Το 1963 ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, που επισκέπτεται την Κρήτη, δηλώνει ότι είναι ένας από τους θαυμαστές του Καζαντζάκη και όλο το έργο του κοσμεί τη βιβλιοθήκη του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης». 16 Δημητρίου Γκιώνη, Καζαντζάκης. Πενήντα χρόνια μετά. Ο αφορισμός που δεν έγινε: «Γεγονός είναι ότι το 1954 η Ιερά Σύνοδος με έγγραφό της ζητούσε από την κυβέρνηση την απαγόρευση των βιβλίων του. Προηγήθηκε η παπική Εκκλησία, η οποία, ενάμιση χρόνο νωρίτερα, είχε καταγράψει τα έργα του συγγραφέα στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων (τον περίφημο Index), δεδομένου ότι είχε προηγηθεί η κυκλοφορία τους στο εξωτερικό. Παράλληλα, αρκετοί ιεράρχες επέμεναν στον αφορισμό του. Τελικά, ούτε απαγόρευση έγινε ούτε αφορισμός. Και αυτό γιατί ο Καζαντζάκης είχε ένθερμους υποστηριχτές (και) από τον λεγόμενο συντηρητικό τύπο (με επικεφαλής την Καθημερινή, η οποία βρισκόταν στον αντίποδα της Εστίας, που τον πολεμούσε), τον πολιτικό κόσμο (Γ. Παπανδρέου, Αλ. Σβώλος, Κ. Μητσοτάκης, Γ. Αθανασιάδης-Νόβας κ.ά.), τον πνευματικό (Ε. Π. Παπανούτσος, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Αγ. Θέρος, Αγγ. Τερζάκης, Π. Πρεβελάκης, Π. Χάρης, Ν. Βρεττάκος, Αν. Καραντώνης, Αιμ. Χουρμούζιος, Μ. Πλωρίτης κ.ά.), ενώ είχε επιφανείς υποστηριχτές και στο εξωτερικό. Σημαντικό ρόλο, κατά τον τότε εκδότη του Γιάννη Γουδέλη («Δίφρος»), είχε παίξει η παρέμβαση της θαυμάστριάς του ψυχαναλύτριας (μαθήτριας του Φρόιντ) πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, συζύγου του αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεωργίου, στην οποία ο Καζαντζάκης είχε αφιερώσει το μυθιστόρημά του Ο τελευταίος πειρασμός». 17 Πρόκειται για τη Μαρία Βοναπάρτη, τη σύζυγο του τέως πρίγκιπος Γεωργίου και Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης, στην οποία και αφιερώνει ο συγγραφέας το βιβλίο του ο Τελευταίος Πειρασμός. 18 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σσ : «Για το συγκατηγορούμενο βιβλίο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται ο Αιμίλιος Χουρμούζιος στο βιβλίο του Νίκος Καζαντζάκης-Κριτικά κείμενα, γράφει: Είναι μια όρθια πίστη που εγγίζει με ευλαβικά δάχτυλα τις αμόλυντες πηγές της διδασκαλίας του Χριστού». 13

14 αδυναμίας στην οποία ήδη βρίσκεται. Πεθαίνει στις 26 Οκτωβρίου σε ηλικία 74 ετών. Η σορός του μεταφέρεται στην Αθήνα. Η Εκκλησία της Ελλάδας εκπροσωπούμενη από τον αρχιεπίσκοπο Θεόκλητο αρνείται να αποδώσει την ύστατη τιμή στον μεγαλύτερο Έλληνα λογοτέχνη που δόξασε διεθνώς την Ελλάδα και να εκθέσει τον μεγάλο νεκρό σε προσκύνημα. 19 Η σορός του μεγαλύτερου Έλληνα συγγραφέα δεν εκτίθεται σε δημόσιο προσκύνημα και συγγενείς και φίλοι ξενύχτησαν τον μεγάλο νεκρό στον ψυχρό νεκροθάλαμο του Α Νεκροταφείου Αθηνών. Ο κορυφαίος συγγραφέας διώκεται ακόμη και μετά τον θάνατό του. Η εκκλησία της αγάπης του Χριστού δεν απέδωσε τις τιμές που άξιζαν σ ένα βαπτισμένο μέλος της. 20 Η σορός μεταφέρεται αεροπορικώς στην Κρήτη, όπου εκτίθεται στο μητροπολιτικό ναό του Ηρακλείου. Πλήθος κόσμου ακολουθεί τον νεκρό στον ενταφιασμό του στα ενετικά τείχη του Ηρακλείου. Η μητέρα Κρήτη τίμησε το μεγάλο της τέκνο. Αργότερα χαράσσεται στον τάφο του η επιγραφή που επέλεξε ο ίδιος: «Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβάμαι τίποτα. Είμαι ελεύθερος!». 21 Από τον προμαχώνα του Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου, ο μεγάλος Κρητικός αγναντεύει την αιωνιότητα. 19 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 311: «Δεν ήταν τυχερό να τον δεχθούμε ζωντανό, να τον χαρούμε, να τον τιμήσομε καθώς του έπρεπε. Τον δεχτήκαμε αλίμονο- νεκρό. Η εκκλησία δυστυχώς δεν του φέρθηκε χριστιανικά, αλλά η Κρήτη που ξέρει να τιμά τους Μεγάλους, έκαμε το χρέος της, καθώς έπρεπε στο εκλεκτό παιδί της, αναταράχτηκε από άκρου σ άκρο, άνοιξε την καρδιά της, το άγιο χώμα της και δέχτηκε το ιερό του σκήνος και υπερήφανη διαλαλεί στον Κόσμο: Έχω στους άγιους κόλπους μου τα δοξασμένα μου παιδιά, που με δόξασαν. Τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Νίκο Καζαντζάκη». 20 Έλλης Αλεξίου-Γιώργου Στεφανάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Γεννήθηκε για τη δόξα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1983, σ. 225: «Η Εκκλησία, που βρίσκεται ακόμα και σήμερα βυθισμένη σ έναν αδιατάρακτο μεσαίωνα, θέλησε να επαναλάβει με το Ν. Καζαντζάκη ό, τι έκανε με το Ροΐδη και με το Λασκαράτο. Παρασυρμένη από σκοταδισμό και αρτηριοσκληρωμένο συντηρητισμό παρερμήνευσε ολότελα το πνεύμα του Νίκου Καζαντζάκη και προσπάθησε με κάθε τρόπο να μειώσει την προσφορά του στα ελληνικά γράμματα». 14

15 2. Οι αληθινοί λόγοι της πολεμικής εναντίον του Καζαντζάκη «εσείς οι παπάδες σταυρώσατε το Χριστό αν κατέβαινε πάλι στη γης, εσείς θα τον ξανασταυρώνατε» Η ένταση η οποία προκλήθηκε αποτελεί γεγονός αδιάψευστο, το οποίο μαρτυρά πως η σκέψη του μεγάλου Κρητικού βρισκόταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή του και από νωρίς αυτή η ελεύθερη σκέψη προκάλεσε και προκαλεί ακόμη την εφησυχασμένη συνείδηση εκείνων που παραδόθηκαν στη βεβαιότητα τους 22 και αποστέρησαν από τη ζωή την ομορφιά εκείνη της αγίας αβεβαιότητας. Ο Καζαντζάκης πολέμησε το σύστημα της θρησκείας και όλους τους εκπροσώπους του, δηλαδή για την ακρίβεια το ιερατικό σύστημα της Εκκλησίας, όχι ως σώματος Χριστού, αλλά ως φορέα εξουσίας. Η αντίδραση που προκλήθηκε από την αυστηρή κριτική 23 του μεγάλου συγγραφέα σε ότι αλλοτρίωνε την αληθινή πίστη οδήγησε σε σφοδρότατη σύγκρουση με το σύστημα. Έτσι η παραποίηση της αλήθειας υπήρξε το μόνο όπλο του συστήματος. Σαφέστατα υπήρξαν πολλοί λόγοι που γέννησαν την πολεμική εναντίον του Καζαντζάκη όπως η άγνοια, μα κυρίως η εκμετάλευση αυτής της άγνοιας, η αμάθεια, ο φανατισμός, η κλειστότητα του νου, μα κυρίως η αλλαζονία της εξουσιαστικότητας. Οι αληθινοί λόγοι για τους οποίους πολεμήθηκε ο Καζαντζάκης υπήρξαν όμως κυρίως αυτοί: η ελεύθερη και ανυπότακτη σκέψη του μεγάλου Κρητικού, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στους αντιδραστικούς κύκλους του συστήματος 24 το οποίο αδίστακτα επεχείρησε να διαστρεβλώσει το έργο του μεγάλου συγγραφέα, να αμαυρώσει τη κορυφαία προσωπικότητα του και να κατακρίνει απάνθρωπα κάθε πτυχή της ζωής του. 25 Δεν υπήρξε απλώς 22 Έλλης Αλεξίου-Γιώργου Στεφανάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Γεννήθηκε για τη δόξα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1983, σ. 184: «Είναι ο θεωρός της αβύσσου, ο θηρευτής του Θεού, ο περιφρονητής του κοινού λήθαργου. Οι μεταφυσικές ανατριχίλες του είναι φυσικό να ενοχλούν τον ορθολογιστή, τον υλιστή, τους φανατικούς κάθε ορθοδοξίας κι όλους τους καλοκαθισμένους». 23 Νίκου Καζαντζάκη, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1970, σ. 339: «Ο Μιχελής φούρκισε πετάχτηκε απάνω. Όπως τον καταντήσατε εσείς, οι παπάδες, οι δεσποτάδες, οι νοικοκυραίοι, ο Χριστός έγινε ένας γέρο-λαδάς τοκογλύφος, υποκριτής, παμπόνηρος, ψεύτης, δειλός, με τα σεντούκια γεμάτα τούρκικες κι εγγλέζικες λίρες Και τα κάνει πλακάκια, ο Χριστός ο δικός σας, με όλους τους δυνατούς της γης, για να γλιτώσει το τομάρι του και το πουγγί του!». 24 Έλλης Αλεξίου-Γιώργου Στεφανάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Γεννήθηκε για τη δόξα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1983, σ. 9: «Η πνευματική περιπλάνηση του Καζαντζάκη διαθέτει ακατανίκητη γοητεία. Σε παρασέρνει σ ανοιχτούς κόσμους, στη θάλασσα των ιδεών, στα απόκρημνα μονοπάτια, στη θέα της αβύσσου. Σ όλη του τη ζωή τον συνοδεύει η λύσσα, η αγωνία και η ματιά του ετοιμοθανάτου. Είναι ένας άλλος άνθρωπος, έτοιμος να μάθει, να ιδεί να νιώσει, να μην ξεδιψάσει ποτέ, να ανταμώσει το Θεό, να εκτιναχτεί στα ύψη και να πεθάνει. Ο Καζαντζάκης θα χει πάντα φανατικούς αναγνώστες και μελετητές, γιατί ανταποκρίνεται σε κάτι βαθύτερο. Είναι μαντατοφόρος της απόλυτης ελευθερίας, σ ένα κόσμο υποταγμένο στη θήρα του χρήματος και του ευδαιμονισμού». 25 Γεωργίου Ι. Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 20: «Όμως κοντά στην επιτυχία υπάρχει ο φθόνος. Κοντά στο σταυρό παραστέκονται οι σταυρωτές. Ο Καζαντζάκης 15

16 μια ατυχής, μα μια ηθελημένη διαστρέβλωση του έργου του, συνοδευόμενη από πάσης φύσεως κατηγορίες και ιδεολογικά πυροτεχνήματα. Η τραγελαφικότητα των κατηγοριών των κύκλων της αντίδρασης, μαρτυρούσε τον αδυσώπητο πόλεμο των μετριοτήτων που χτυπούν έναν γίγαντα της σκέψης. O Kαζαντζάκης δεν διώχθηκε εξαιτίας των κατηγοριών περί αθεϊσμού, εκείνες ήταν μονάχα το πρόσχημα, αλλά λόγω του ανήσυχου πνεύματος του, της υπαρξιακής αγωνίας και του αγώνα του κατά του συστήματος. 26 Ο μεγάλος Κρητικός στηλίτευσε θαρραλέα κάθε μορφή υποκρισίας, ενοχλώντας έτσι τους ταγούς της εξουσίας, ως άλλος Ιερός Χρυσόστομος της εποχής του. Ο λόγος του Καζαντζάκη φανερώνει μια απροσκύνητη ψυχή, η οποία δεν υποδουλώθηκε σε κανένα σύστημα της εποχής του. Η ελευθερία όμως του πνεύματος δεν φιμώνεται, αλλά φανερώνει πάντα την αλήθεια. Οι κανόνες ανατρέπονται και οι εξαιρέσεις κάνουν πάντα τη διαφορά, καθώς η ποιητική ματιά διαμαρτύρεται και αγωνίζεται ενάντια στην αφαίμαξη του ανθρώπινου προσώπου, ουσιαστικά στην αποστέρηση της ελευθερίας του. Το σύστημα, ως η κλειστή εκείνη πραγματικότητα που εγκλωβίζει τον άνθρωπο, συναντάται και στη ζωή, καθώς μπαίνουμε μια φορά ξένοι στην εκκλησία και βγαίνουμε δυο φορές ξένοι. Στην Εκκλησία όμως πρέπει να μπαίνεις γυμνός για να ενδυθείς τον Χριστό και όχι με πανοπλία βεβαιότητας σωτηρίας. Ο συγγραφέας είχε ένα όραμα για την εύρεση της χαμένης αυτοσυνειδησίας της Εκκλησίας, ζούσε με τον καημό για μια αληθινή Εκκλησία, για μια αληθινή ζωή. Είχε δίψα για καθαρό ουρανό. 27 Μια τέτοια ανυπότακτη σκέψη όμως δεν ταίριαζε με το περιβάλλον της εποχής, η οποία όντας εγκλωβισμένη στον ηθικισμό και στον συντηρητισμό του καιρού του, αποτέλεσε αληθινή βόμβα για τα «χρηστά λοιπόν με το έργο του δεν ξεφεύγει από τα βέλη της εμπάθειας, του φθόνου, της κακότητας και της κακόπιστης κριτικής. Χαρακτηρίζεται άθεος, αντεθνικός, φιλοπόλεμος και προδοτικός από τους επικριτές του. Αλλά από τις ψηλές επάλξεις που τον έχει τοποθετήσει η φιλοσοφική του θεώρηση και το πολύπλευρο έργο του, δεν εκφράζει ποτέ κακό λόγο, που να θίγει την πνευματική του περηφάνια ή να θυμίζει ταπεινό πάθος. Για τους αντίπαλους και επικριτές του νιώθει πικρία, ποτέ όμως κακία. Τους αντιμετωπίζει με σιωπηλή αταραξία». 26 Ιωάννη Βράνου, Υπόθεση Ν. Καζαντζάκη. Τα υπέρ και τα κατά, τυπογραφείο «Νέα Στοιχειοθετική», Θεσσαλονίκη 1979, σ. 10: «Και είναι άξιος της αντικειμενικότητας ο Καζαντζάκης, γιατί στάθηκε ολοζωής ένας αγωνιώδης ερευνητής, προσπαθώντας να μορφώσει το πρόσωπο του Θεού του με κυριολεκτικά ματωμένες προσπάθειες, άσχετα αν δεν έφτασε στη λύτρωση παραμένοντας τραγικός. Αναμφίβολα στέκεται πιο ψηλά από μερικούς θεοφοβούμενους, που βρήκαν ένα Θεό έτοιμο, όπως τους τον δίδαξαν, και τα βαλάντιά τους είναι παραγεμισμένα. Ο Θεός τους δεν τους στοίχισε καμιά αγωνία, κανένα θανατηφόρο κίνδυνο, όπως απελπισμένα γύρευε ο Καζαντζάκης το Θεό του, την κόκκινη γραμμή, το πουλί με τα κόκκινα νύχια, όπως τον έλεγε συμβολικά, δίνοντας σχήμα και όνομα στις ματωμένες του προσπάθειες». 27 Κατά το ομώνυμο τραγούδι του Νίκου Πορτοκάλογλου, Δίψα: «Είν η κρυφή σου η ατέλειωτη Δίψα Είναι n Δίψα που σε κρατά ζωντανό Είν n κρυφή σου n ατέλειωτη Δίψα Είναι η Δίψα για καθαρό ουρανό...». 16

17 ήθη» της κοινωνίας, όπως λανθασμένα αντιλαμβανόταν οι ταγοί της εξουσίας. Η αλήθεια πάντα προκαλεί αντιδράσεις. Το κλειστό σύστημα εξουσίας, θρησκείας και λανθάνουσας θρησκευτικότητας της εποχής αποτέλεσε τον χειρότερο πολέμιο του συγγραφέα. 28 Ένα σύστημα που εκφραζόταν και εκφράζεται ως εκδηλούμενος ηθικισμός 29 ο οποίος υφέρπει και αλλοιώνει την ύπαρξη, αποτελώντας καρκίνωμα στο σώμα της κοινωνίας και κοιμίζοντας συνειδήσεις. Ο ηθικισμός, αυτή η εσκεμμένη παραμόρφωση της ύπαρξης καταργεί το ανθρώπινο πρόσωπο, μετατρέποντάς το σε άβουλο υποκείμενο, απολυτοποιεί κάθε πτυχή της ζωής του, εμποδίζοντας την αληθινή πραγματικότητα του ανθρώπου, οδηγώντας τον σε μια αδιέξοδη υπαρξιακή ασφυξία. Για να επιβιώσει, να ευδοκιμήσει και να επικρατήσει ο ηθικισμός, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η αρρωστημένη πραγματικότητα του φανατισμού. Στον φανατισμό συναντούμε τη βαθύτερη εκχώρηση των αξιών στο τίποτα και στη θέση τους λαμβάνει χώρα ο ηθικισμός, η ψευτοευσέβεια, ο συντηρητισμός, ο δογματισμός, ως εκείνη η απολυτοποίηση των πραγμάτων και η μισαλλοδοξία. Όλη αυτή η αρρωστημένη κατάσταση αλλοιώνει το νόημα της αληθινής πίστης, 30 μετατρέποντας την πίστη σε θρησκεία, έχοντας ως σκοπό να εξυπηρετήσει ιδιοτελείς σκοπούς και συμφέροντα. 31 Ένας ηθικισμός χωρίς ίχνος ήθους και στρεφόμενος κατά της αληθινής οντολογίας, που ως κύριο μέλημα του έχει την περιχαράκωση της ζωής με την τοποθέτηση στείρων κανόνων και ανούσιων ορίων, μετατρέποντας την ίδια τη ζωή σε σύστημα. Αλλά το μόνο που δεν μπορεί να μετατραπεί σε σύστημα είναι το πρόσωπο του Χριστού. Αυτό το πρόσωπο του Χριστού κομμάτιαζαν οι θρησκευτικές οργανώνεις με τη στατικότητα της μονολιθικής τους σκέψης, τον στείρο δογματισμό τους, τη στάση εκείνη που επιβάλλει τη γνώμη με τρόπο που δεν δέχεται 28 Γεωργίου Παναγιωτάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη 2001, σ. 275: «Η ίδια η Εκκλησία δεν κάνει αυτή την ανάλυση. Δε φτάνει στον πυρήνα των λέξεων και του έργου του γενικότερα. Παρασυρμένη προφανώς, αντιμετωπίζει επιδερμικά την πνευματική δημιουργία του Καζαντζάκη, που τη διακρίνει ο στοχασμός και η υψηλή ενόραση. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας καταφεύγει στη δικαιοσύνη και ζητά την απαγόρευση της κυκλοφορίας των βιβλίων του Καζαντζάκη». 29 Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος και Λόγοι, εκδ. Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Χανιά 2003, σσ : «Μέσα μας υπάρχει ένα μέρος της ψυχής που λέγεται ηθικολόγος. Αυτός ο ηθικολόγος, όταν βλέπει κάποιον να παρεκτρέπεται, επαναστατεί, ενώ πολλές φορές αυτός που κρίνει έχει κάνει την ίδια παρεκτροπή. Δεν τα βάζει, όμως, με τον εαυτό του αλλά με τον άλλο. Κι αυτό δεν το θέλει ο Θεός». 30 Εβρ. 11, 1: «Ἐστιν δέ πίστις ἐλπιζομενων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπόμενων». 31 Σ ένα από τα ταξιδιωτικά του βιβλία, μιλά με μεγάλη αγάπη για τον άγιο Φραγκίσκο, τον άγιο των φτωχών, αλλά ταυτοχρόνως με πίκρα και λεπτή ειρωνεία για την πολεμοχαρή κατάσταση της φασιστικής Ιταλίας, ο Καζαντζάκης αφηγείται τις εντυπώσεις του από την ιδιαίτερη πατρίδα του αγίου, την Ασίζη: «Η πρώτη μορφή που με περίμενε στη φασιστική Ιταλία, ήταν γιομάτη ταπεινοσύνη και αγάπη: ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης. Είχα φύγει βιαστικά από την Ισπανία για να βρεθώ στη μεγάλη επέτειο της έβδομης εκατονταετηρίδας του. Ο Μουσολίνι ανακήρυξε τη μέρα αυτή εθνική γιορτή, ο αφοσιωμένος της φτώχειας, της υπακοής και της παρθενίας κατατάχθηκε στα μαύρα πουκάμισα, δημοσιογράφοι ανάλαβαν ν ανακαλύψουν φραγκισκανές αρετές στα νέα φασιστικά τάγματα». Βλ. Νίκου Καζαντζάκη, Ταξιδεύοντας. Ιταλία-Αίγυπτος-Σινά-Ιερουσαλήμ-Κύπρος-Ο Μοριάς, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1965, σ

18 αντίρρηση ή αμφισβήτηση, τη λαθεμένη αντίληψη περί θεοπνευστίας, τη ψευδαίσθηση της αποκλειστικότητας του Θεού, την ηθελημένη άγνοια πως στον Θεό μετέχουμε, δεν τον κατέχουμε ως αντικείμενο της εγωιστικής μας αυταρέσκειας, την αδυναμία κάθε προσέγγισης και πρόσληψης του άλλου και την παντελή έλλειψη αγάπης προς τον συνάνθρωπο. Λησμονούν πως ο Χριστός έγινε άνθρωπος για να σώσει τον άνθρωπο, όχι για να φτιάξει σύστημα. 32 Ο Θεός, η σταυρωμένη αγάπη και το μέγα έλεος, σώζουν τον όλον άνθρωπο, σε συνδυασμό με την ορθή χρήση του αυτεξουσίου του ανθρώπου και όχι το σύστημα της θρησκείας. Στον Καζαντζάκη ξετυλίγεται με τον ομορφότερο τρόπο η θεολογική σκέψη για το έλεος του Θεού ως κύρια έκφραση της αγάπης του και ως ζώσα πραγματικότητα που εκράζει τη μεγαλοσύνη του. Στον Φτωχούλη του Θεού, η αγάπη του Θεού αγκαλιάζει όχι μονάχα τους αμαρτωλούς, μα και τον ίδιο τον εκπεσόντα άγγελο καθώς «Κι αν ήταν να ζωγραφίσω το Έλεος του Θεού, θα το ζωγράφιζα να κρατάει ένα σφουγγάρι. Όλες οι αμαρτίες θα σβηστούν, φράτε Λεόνε, όλοι οι αμαρτωλοί θα σωθούν, κι ο Σατανάς ο ίδιος, φράτε Λεόνε, θα σωθεί, κι η Κόλαση τίποτ άλλο δεν είναι παρά ο προθάλαμος της Παράδεισος. Μα τότε άρχισα εγώ. Μα ο Φραγκίσκος άπλωσε το χέρι, μου φραξε το στόμα. Σώπα, είπε μη μικραίνεις τη μεγαλοσύνη του Θεού». 33 Η αλήθεια αυτή της μεγάλης φιλευσπλαχνίας του Θεού κορυφώνεται στη σταυρική θυσία του Χριστού, μια θυσία που οδήγησε τον άνθρωπο στη ζωή. Η μεγαλύτερη έκφραση του ελέους και της αγάπης του Θεού εκφράζεται με την Σταύρωση του Χριστού, ένα σταυροαναστάσιμο σχήμα εκστατικής αγάπης ιδιαίτερα αγαπημένο στον Καζαντζάκη. Η ερωτική προοπτική του Σταυρού στον Καζαντζάκη επαναφέρει τον άνθρωπο στην ελπίδα και στην ανέσπερη ζωή, αφού «Σταθήκαμε απόξω από τη σπηλιά στην αρχή δεν ξεκρίναμε τίποτα σκοτάδι ακούγαμε μονάχα μιά φωνή που παρακαλούσε και στέναζε: Σταυρωμένη μου Αγάπη, φώναζε, σταυρωμένη μου Ελπίδα, Χριστέ μου! Σώπαινε και σε λίγο, πιό παρακαλεστικιά, πιό απελπισμένη φωνή: Σταυρωμένη μου Αγάπη, σταυρωμένη μου Ελπίδα, Χριστέ μου!». 34 Ο θείος εκστατικός έρωτας, η ερωτική έκσταση ως εκ-σταση, ως κατάσταση έξω από τη στάση, σπάει τα δεσμά της σάρκας και μας ενώνει με τον Χριστό. 35 Ο άνθρωπος είναι Θεός από τη στιγμή που θα 32 Αλεξάνδρου Σμέμαν, Για να ζήσει ο κόσμος, μτφρ. Ζήσιμος Λορεντζάτος, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1970, σ. 13: «Η θρησκεία χρειάζεται εκεί όπου υπάρχει ένα τείχος διαχωριστικό ανάμεσα στο Θεό και στον άνθρωπο. Μα ο Χριστός που είναι και Θεός και άνθρωπος γκρέμισε το τείχος ανάμεσα στον άνθρωπο και στο Θεό. Ο Χριστός εγκαινίασε μια νέα ζωή και όχι μια νέα θρησκεία». 33 Νίκου Καζαντζάκη, Ο Φτωχούλης του Θεού, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 2008, σ Νίκου Καζαντζάκη, Ο Φτωχούλης του Θεού, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 2008, σ Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θειῶν ὀνομάτων, PG 3, 776Α: «Ἐστιν ὁ θεῖος ἔρως καί ἐκστατικός ἐξιστησι γάρ ἑαυτῶν τούς ἐρωντας, ὡς ζῆν καί κινεισθαι οὐκ ἐκείνους, ἀλλ ἐν αὐτοις τούς ἐρωμένους. Καί δηλουσι τά προλεχθέντα, μᾶλλον δέ ὁ μέγας Παῦλος τῷ θειῳ τουτω κατεχόμενος ἐρωτι, καί λέγων 18

19 ανακαλύψει μέσα του τον Θεό και θα ποθήσει να ενωθεί με τη θεϊκή διάσταση. Σ αυτή τη πορεία της ανακάλυψης του Θεού, σίγουρα θα υπάρξουν λάθη και παραλείψεις. Μα η ζωή μονάχα σε αστοχίες χτίζεται κι ανδρώνεται, καθώς άνθρωπος είναι αυτός που τολμά να κάνει λάθος, γιατί από τα λάθη οδηγείται κανείς στο σωστό δρόμο και άρα στην αλήθεια. Τα βράδια να είσαι ανήσυχος, άγρυπνος και διψασμένος κι έτσι πάντα αγωνιζόμενος και γεμάτος αγωνία να διασώζεις την αλήθεια «Nα σαι ανήσυχος, αφχαρίστητος, απροσάρμοστος πάντα». 36 Και διασώζοντας την αλήθεια, να αφήνεις να αναπνέει η ελπίδα. Η αγία αβεβαιότητα οδηγεί στην αγιότητα 37 και οι δρόμοι της αγιότητας σπάζουν τα όρια του συστήματος. 38 Το σύστημα όμως που επικρατούσε την εποχή εκείνη, 39 όπως άλλωστε και σε κάθε εποχή, δεν καταδέχονταν και δεν ανέχονταν την αβεβαιότητα και τα ανήσυχα πνεύματα, καθώς το περιρρέον κλίμα της εποχής κυριαρχούνταν από έναν έντονο εθνικισμό σκοταδισμού με φαντάσματα κυρίαρχα τον ηθικισμό, τον μεσσιανισμό, τον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία ως απότοκους της εξουσιαστικότητας. Η εξουσιαστικότητα χτίζει την επιχειρηματολογία της: το σύστημα και οι ανελεύθεροι δέσμιοι του, κατηγόρησαν βάναυσα και άκριτα τον μεγάλο συγγραφέα για ασέβεια, βλασφημία, αμφισβήτηση της θεϊκής υποστάσεως του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδος, υποστηρίζοντας πως ο λόγος περί Χριστού του Καζαντζάκη διαπερνάται από αιρετικές διαστάσεις, καθώς του καταλόγησαν νεστοριανίζουσα σκέψη, ακόμη και αρειανικές αποχρώσεις ενός ιδιότυπου μονοφυσιτισμού. 40 Η απολυτότητα των αβάσιμων κατηγοριών αδικεί κατάφορα αυτόν τον μεγάλο διανοητή και φανερώνει με τον πλέον απροκάλυπτο τρόπο την επικινδυνότητα εκείνων που Ζῶ ἐγώ οὐκέτι, ζῆ δέ ἐν ἐμοί Χριστός, ὡς ἀληθής ἐραστής, καί ἐξεστηκως κατ αὐτόν λέγοντα, καί ἐξεστηκοτες Θεω καί πάλιν ὡς ἀνά μέρος ἐρωμένος παρά τοῦ ὑπέρτερου Θεοῦ προνοητικως, οὐ ζῶν τήν ἑαυτοῦ ζωήν, ἀλλά τήν τοῦ ἐραστου, ὀτε λέγει Ὡς ἀποθνήσκοντες, καί ἰδού ζῶμεν». 36 Νίκου Καζαντζάκη, Ασκητική, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1971, σ Χρυσόστομου Σταμούλη, Κάλλος το Άγιον. Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2004, σ. 20: «Πρόκειται κατά βάση για την αυτοσυνειδήσια των αγίων του Θεού, που προκρίνει την υποκειμενική, δηλαδή άκρως προσωπική και οπωσδήποτε όχι ατομιστική κατανόηση των μυστηρίων του Θεού, που αποκλείοντας παράλληλα τις επισφαλείς αντικειμενικότητες, που καταργούν το πρόσωπο και βοηθούν στη δημιουργία απρόσωπων θεσμικών βεβαιοτήτων ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Ο άγιος της Ορθοδοξίας υπήρξε πάντοτε ανασφαλής, αβέβαιος, αδύναμος, χαρακτηριστικά που βρίσκονται στον αντίποδα της αυτάρκειας, που είναι [κατά τον Αρχιμ. Σωφρόνιο Σαχάρωφ] σύμπτωμα ή πνευματικής παραλύσεως ή πτώσεως». 38 Iωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ὀτε τῆς ἐκκλησίας ἔξω εὑρεθεῖς Εὐτροπιος ἀπεσπασθη, 15, PG 52, 410: «Ἐπειδή οὔν ἠδει ὁ Δεσπότης ἠμων ὅτι ἄν μίαν ὁδόν τεμη, πολλοί ἐχουσιν ὀκνησαι, ποικιλας ἐτεμεν ὁδούς πολλοί οἱ βίοι, ἀλλά εἰς ὁ παράδεισος». 39 Παντελή Πρεβελάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1958, σσ : Η ποιητική δημιουργία είναι, για την ψυχολογία του Καζαντζάκη, μιά Έξοδος. Έξοδος από τη φυλακή του καιρού και του τόπου, κατά τη φυσική και τη μεταφυσική έννοια, δραπέτευση από το εξοντωτικό περιβάλλον της μετριότητας, της νωθρότητας και του συμβιβασμού. Αυτή είναι η μοίρα των μεγάλων». 40 Ιωάννου Κασσομενάκη, Ο Καζαντζάκης και η κοσμοθεωρία του, Athens Printing Company, Νέα Υόρκη 1988, σ. 76: «Τα περί υπερφυσικής αποστολής του Θεανθρώπου απουσιάζουν παντελώς. Κατά την γνώμην του λογοτέχνου, ο Θεάνθρωπος είναι ένας απλούς άνθρωπος με όλα τα ανθρώπινα πάθη και τις ανθρώπινες αδυναμίες και τίποτε περισσότερον». 19

20 σκοπίμως χειραγωγούν τις συνειδήσεις των ανθρώπων με τη συστηματική παρερμηνεία των έργων, του λόγου και της υψηλής σκέψης του μεγάλου Κρητικού, μέσω της αδίστακτης κατασυκοφάντησης εναντίον του, με την αποσπασματική και παρερμηνευμένη ανάλυση των έργων του μεγαλύτερου Έλληνα συγγραφέα. 41 Η ζωή όμως δεν είναι ιδεολογήματα, αλλά ζωή και άνοιγμα που επιτρέπει την κοινωνία των προσώπων. Η ομορφιά της ανθρωπινότητας είναι ακριβώς αυτή η αίσθηση της ευθύνης, αλλά και της ελευθερίας, της ελευθερίας εκείνης, ως το κατεξοχήν χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου που τον καταξιώνει ως πρόσωπο. Πολλοί «ύμνησαν» τον Θεό ώστε να εκμεταλλευτούν τον άνθρωπο, μα ο Καζαντζάκης έφτασε τον άνθρωπο στα όρια του για να υμνήσει ή σωστότερα να γνωρίσει και να συναντήσει τον Θεό. Ο Θεός στοιχειώνει πάντα την ύπαρξή του και αποτελεί την ειδοποιό αιτία του αγώνα του. 42 Πάντα μέσα στο αίμα του κουβαλά την Ελλάδα και την αγαπημένη Κρήτη, την ορθόδοξη παράδοση, 43 τον ματωμένο Νυμφίο, τον Εσταυρωμένο Έρωτα. Όταν όμως επιχειρούνταν από κάποιους η μετατροπή του Νυμφίου σε ένθρονο δεσπότη, για τη νομιμοποίηση της δικής τους αυθαιρεσίας και εξουσιομανίας, τότε στο πρόσωπο του μεγάλου Κρητικού αντιμετώπιζαν 41 Ιωάννου Κασσομενάκη, Ο Καζαντζάκης και η κοσμοθεωρία του, Athens Printing Company, Νέα Υόρκη 1988, βλ. Ιωάννη Βράνου, Περιοδικό Ορθόδοξος τύπος, αρ. φ. 283, της 1/6/1977, σσ : «Πολλοί άθεοι και αιρετικοί έγραψαν για το Χριστό απορρίπτοντες τη Θεότητά Του, αλλά εξυμνώντας τον άνθρωπο Ιησού, όπως ο Ρενάν, ο Άρειος κλπ. Ο Καζαντζάκης είναι ο μόνος που κατέβασε την ανθρώπινη πλευρά του Χριστού στο επίπεδο του αλήτη, ονομάζοντας τον δειλό, που πορνεύει με τα μάτια, βλασφημίωνα, υπερήφανο, ψεύτη κλπ. Έφτασε δε σε σημείο απίστευτο να δημοσιεύση την ημέα των Χριστουγέννων άρθρο εξυμνώντας το Σατανά». 42 Εύης Βουλγαράκη-Πισίνα, Η «Χριστολογία» του Νίκου Καζαντζάκη, περιοδικό Νέα Εστία, έτος 79 ο, τόμος 157 ος, τεύχος 1776, Μάρτιος 2005, Θρησκεία και Λογοτεχνία 2, Παραδείγματα από τη νεοελληνική λογοτεχνία, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ. 415: «Στα παιδικά του χρόνια το πρότυπο της ζωής του ήταν το όραμα της αγιότητας. Μεγάλωνε με βίους αγίων και συναξάρια. Μάζευε όλες τις γειτόνισσες και τις έκανε να κλαίνε διαβάζοντας τους βίους και μαρτύρια αγίων. Κάποια μαμή είχε προφητέψει στη γέννα του ότι θα γινόταν δεσπότης, και αυτό του ταίριαζε τόσο πολύ στην παιδική του ιδιοσυγκρασία, που το είχε πάρει πολύ στα σοβαρά και το είχε αποδεχτεί ως τη μόνη δυνατή εξέλιξή του. Αργότερα, όπως λέει, σαν είδε τι κάνουν οι δεσποτάδες, θεώρησε ότι απέχει τόσο από το όραμα της αγιότητας που τον διακατείχε, που αποφάσισε να κάνει στροφή και να μη γίνει δεσπότης, ακριβώς για να διαφυλάξει την αγιότητά του. Δεν είναι ο προσανατολισμός της αγιότητας που τίθεται υπό αμφισβήτηση, αλλά η έκπτωση που παρατηρείται από αυτό το ιδεώδες, από όσους θα όφειλαν να το εκπροσωπούν και να το ενσαρκώνουν. Γενικά ο Καζαντζάκης βρίσκεται σε μόνιμη ρήξη με το βόλεμα και την υποκρισία, γι αυτό εδώ και με τη δεσποτοκρατία. Μεγαλώνοντας όμως μέσα στα αγιοτικά κείμενα, έχει ένα διαρκές σαράκι να τον τρώει, το νόστο του Θεού. Στην αναζήτηση αυτή της αλήθειας, του Θεού, αφιερώνεται ο Καζαντζάκης-Οδυσσέας, ο Καζαντζάκης περιπλανητής στην ενήλικη και παραγωγική ζωή του. Στέκεται σε όλες τις μεγάλες μορφές που έχει αναδείξει η ανθρώπινη ιστορία, τον Χριστό, τον Βούδα, τον Νίτσε, τον Λένιν, δεν ταυτίζεται όμως με καμιά από αυτές απολύτως. Το νόημα της ζωής του είναι ακριβώς η πορεία, ο αγώνας. Ο Θεός είναι ο αγώνας. Ο στόχος του είναι η ελευθερία. Ο Καζαντζάκης γίνεται κήρυκας της πνευματικής ευθύνης του ανθρώπου και αντιμάχεται ένα θεό που θα οδηγούσε στον εφησυχασμό». 43 Νίκου Ματσούκα, Η ελληνική παράδοση στον Νίκο Καζαντζάκη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 34: «Και τούτο συμβαίνει αυτονόητα στον Καζαντζάκη μια και είναι θρεμμένος μέσα στις ασκητικές αντιλήψεις της ελληνορθόδοξης παράδοσης. Είναι μονιάς, ερημίτης κι αυτός με τον τρόπο του, γιατί σχετίστηκε με τον τρόπο ζωής της γης των πατέρων του. Βέβαια η μακρινή Ανατολή του δίνει τροφή για αφύπνιση. Αλλά προηγήθηκαν η ζωή στην οικογένεια, τα συναξάρια, οι επισκέψεις σε μοναστήρια, κυρίως του Αγίου Όρους και του Σινά, και τα μυστικά βυζαντινά συγγράμματα που διάβασε». 20