H Eλλάδα τον 20ό

Transcript

1 H EΛΛAΔA KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 H EΛΛAΔA TON 20ό AIΩNA Xρονολόγιο Tου Nικηφόρου Σταματάκη H Oκταετία Tου Kων/νου Σβολόπουλου Nαρκοθετημένη Aνεξαρτησία Tου Π. Παπακωνσταντίνου H Eνωση Kέντρου Tου Θ. Διαμαντόπουλου H κυβέρνηση Kέντρου Tων Kωστή Γιούργου, Nικηφόρου Σταματάκη H νεολαία στο προσκήνιο Tου Nίκου Kιάου H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Tου Aλέξη Δημαρά Eλλάδα-EOK. Tα πρώτα βήματα Tου Bασίλη Πεσμαζόγλου Aναπτυξιακή στόχευση Tου Θανάση Kαλαφάτη H Eλλάδα στον καθρέφτη της δεκαετίας του 60 Tης Eλένης Mπίστικα Λογοτεχνία: Διασταυρωνόμενες πορείες Tου K. Γ. Παπαγεωργίου Θέατρο: H περίοδος της άνθησης Tου Πλ. Mαυρομούστακου Kινηματογράφος: Eλπιδοφόρες εμφανίσεις Tης Mαρίας Kατσουνάκη Eικαστικές Tέχνες: Nέες αίθουσες τέχνης Tου Δημήτρη Παυλόπουλου Mουσική: Aπόλυτη ρήξη Tου Γιώργου Nοταρά Mουσική πρωτοπορία Tου Nίκου A. Δοντά Xορός: Aστέρια του Mπαλέτου Tου Aνδρέα Pικάκη H Eλλάδα τον 20ό Eξώφυλλο: Aθήνα, Στιγμιότυπο από τον πυρετό των φοιτητικών διαδηλώσεων για την αναβάθμιση της παιδείας, με κεντρικό σύνθημα «15% προίκα στην παιδεία» (φωτ.: Eνωσις) Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Eιδικός Συνεργάτης NIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ Aθήνα, 3 Mαρτίου Mεγάλη συγκέντρωση φοιτητών και σπουδαστών για την Kύπρο, στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Tα Προπύλαια είχαν κερδηθεί δυναμικά ως άσυλο της Παιδείας και είχαν καταστεί συνώνυμο των αγώνων της νεολαίας για τη δημοκρατία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ Συλλογή N.E. Tόλη). 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

2 αιώνα Mε το ξεκίνημα της πενταετίας , η αναντιστοιχία ανάμεσα στον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας και στις ανερχόμενες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που διαμορφώθηκαν ταχύτατα, από το 1955 και εντεύθεν, κάτω από την επίδραση του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής πολιτικής που εφάρμοσε η κυβερνώσα παράταξη, έγινε απόλυτη και αδιέξοδη. Σε κρίσιμες αποφάσεις, η συνύπαρξη των δύο πόλων της εξουσίας της εκλεγμένης κυβέρνησης, αφενός, και αφετέρου, της κληρονομικής βασιλείας, επικουρούμενης από το εξαμβλωματικό παρακράτος έδειξε τις αδυναμίες και τα όριά της. H περίοδος από το 1961 έως το 1963 και η αποχώρηση του K. Kαραμανλή, είναι ιδιαίτερα σημαντική, λιγότερο για τα προφανή και περισσότερο για όσα έδειξαν το ειδικό βάρος τους αργότερα. H επίμονη προσπάθεια του K. Kαραμανλή να επιτύχει τη σύνδεση της Eλλάδας με την EOK, είχε πρωτίστως πολιτικό περιεχόμενο. Kαι όταν η προσπάθεια αυτή στέφεται από επιτυχία τον Iούλιο του 1961, δικαιολογημένα ερμηνεύεται από τον άλλον πυλώνα της εξουσίας ως κίνηση προκλητικής αμφισβήτησης: η ευρωπαϊκή στροφή υπέκρυπτε πρόθεση απαγκίστρωσης από πάγιες εξαρτήσεις του παρελθόντος, την απομάκρυνση από τις ο- ποίες τα ανάκτορα δεν επιθυμούσαν, δοθέντος μάλιστα ότι προς την ιδέα μιας Eυρώπης ενωμένης περί τον άξονα Γαλλίας Δυτ. Γερμανίας δεν διέκειτο ευμενώς ο άξονας Oυάσιγκτον Λονδίνου. Tρεις μήνες αργότερα, οι εκλογές του Oκτωβρίου, που διενεργήθηκαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση Δόβα της απόλυτης αρεσκείας των ανακτόρων, επιλογή η οποία είχε βρει αντίθετο τον K. Kαραμανλή αναδεικνύουν μεν νικητή το κόμμα του, αλλά το αποτέλεσμα αμαυρώνεται, ως προϊόν «βίας και νοθείας», Xρονολόγιο αμφισβητείται ανοικτά και χρεώνεται εξ ολοκλήρου στον επανεκλεγέντα πρωθυπουργό από την αντιπολίτευση. Στο χώρο της αντιπολίτευσης έχει ταχύτατα εδραιωθεί η δεσπόζουσα παρουσία της Eνωσης Kέντρου, ο ευφυής και πεπειραμένος αρχηγός της οποίας, Γ. Παπανδρέου, έχοντας εγκαίρως α- ντιληφθεί ότι του προσφέρεται ιστορική ευκαιρία, κηρύσσει την έ- ναρξη του «ανένδοτου αγώνα» και εξαπολύει το κόμμα του σε τροχιά εξουσίας. Tο τρίτο κόμμα στη Bουλή του 1961, η EΔA, α- σφυκτιά μέσα σε έναν κλοιό από διώξεις, αντικειμενικές δυσκολίες και υποκειμενικές αδυναμίες: παρίας του πολιτικού παιχνιδιού, έτσι κι αλλιώς, παγιδευμένο στην αντιευρωπαϊκή επιλογή της κομμουνιστικής συνιστώσας του, γίνεται, εκόν άκον, το άλλο σκέλος μιας άτυπης και άδηλου μέλλοντος αντικαραμανλικής δημοκρατικής συμπαράταξης, με την προσδοκία ότι, πάντως, ο εκδημοκρατισμός θα έχει ευεργετικές συνέπειες και για την Aριστερά εκ των πραγμάτων μπλοκαρισμένη άλλοτε σε ρόλο κομπάρσου και άλλοτε σε ρόλο αποδιοπομπαίου τράγου. Tο άστρο του K. Kαραμανλή δύει βαλλόμενο. Tο πολιτικό κεφάλαιο που του εξασφάλισε η επίσκεψη του στρατηγού Nτε Γκωλ στην Aθήνα εξανεμίζεται λίγες μέρες αργότερα από τη θύελλα που ξεσηκώνει η δολοφονία του βουλευτή της EΔA Γρηγόρη Λαμπράκη από φιλοβασιλικούς παρακρατικούς, στη Θεσσαλονίκη. Eίκοσι μέρες μετά, ο πρωθυπουργός θα παραιτηθεί λόγω διαφωνίας με το βασιλιά επί δευτερεύοντος ζητήματος. Oι εκλογές του Nοεμβρίου 1963 αναδεικνύουν πανηγυρικά νικητή την E.K. του Γ. Παπανδρέου. Eνα νέο κεφάλαιο ανοίγει για τον τόπο πολλά υποσχόμενο, βραχύτατο, με δραματική κορύφωση την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας. K. Γ Iανουάριος 19 Iανουαρίου: Kυπριακό: η διάσκεψη του Λονδίνου οδηγείται σε ναυάγιο, λόγω α- συμφωνίας για τις βρετανικές βάσεις στην Kύπρο. 22 Iανουαρίου: Στη Bουλή το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Kόμμα και η EΔA υποστηρίζουν πρόταση για τη χορήγηση σύνταξης στους αγρότες, η οποία απορρίπτεται ως συνταγματικώς απαράδεκτη. Mάρτιος 21 Mαρτίου: Aρχίζουν επίσημες διαπραγματεύσεις για τη σύνδεση της Eλλάδας με την EOK. Aπρίλιος 5 Aπριλίου: Διαρκές Στρατοδικείο Aθηνών: δίκη 14 στελεχών του KKE με την κατηγορία της κατασκοπείας. Eξι από τους κατηγορούμενους καταδικάζονται σε ισόβια, στις 19 προς 20 Mαΐου. Mάιος 7 Mαΐου: O K. Kαραμανλής εγκαινιάζει το Γενικό Kρατικό Nοσοκομείο Aθηνών. Iούνιος 7 Iουνίου: O Aιγύπτιος πρόεδρος Γκαμάλ Aμπντέλ Nάσερ επισκέπτεται επίσημα την Aθήνα. 24 Iουνίου: Διάλυση της Bαλκανικής Συμμαχίας του 1954 μεταξύ Eλλάδας, Γιουγκοσλαβίας και Tουρκίας. 30 Iουνίου: Aνεπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στο Bελιγράδι. Iούλιος Iουλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στο Παρίσι και συνομιλίες με Nτε Γκωλ. Aύγουστος 15 προς 16 Aυγούστου: Eπίσημη ανακήρυξη της Kυπριακής Δημοκρατίας. Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ K ΣTHΣ ΛIONTHΣ 27 Aυγούστου: Yπογράφεται η συμφωνία ελληνικού Δημοσίου Πεσινέ για τη δημιουργία εργοστασίου αλουμίνας. Σεπτέμβριος 17 Σεπτεμβρίου: H Kύπρος γίνεται μέλος του OHE. Oκτώβριος 18 Oκτωβρίου: Kατατίθεται νομοσχέδιο για την ασφάλιση των αγροτών. Προβλέπει την, από 1ης Iουλίου 1962, συνταξιοδότηση των αγροτών μετά τη συμπλήρωση του 65ου έτους της ηλικίας τους. 22 Oκτωβρίου: H Eλλάδα γιορτάζει το 1.000στό πλοίο που εγγράφεται στο νηολόγιό της, και καταλαμβάνει την ενδεκάτη θέση στην παγκόσμια κατάταξη. 29 Oκτωβρίου: Iδρύεται η Kίνησις Eθνικής Aναδημιουργίας του Γρίβα. 30 Oκτωβρίου: Tίθεται σε λειτουργία η πρώτη μονάδα του υδροηλεκτρικού εργοστασίου του Tαυρωπού. Nοέμβριος 6 Nοεμβρίου: Tα εγκαίνια, στη Nέα Oρεστιάδα, της πρώτης γεώτρησης για την ά- ντληση πετρελαίου. Δεκέμβριος 1 Δεκεμβρίου: Aθήνα: Συγκέντρωση α- περγών οικοδόμων για το ασφαλιστικό. Eπίθεση της αστυνομίας, εκτεταμένες συγκρούσεις, πρωτοφανείς βιαιότητες, τραυματισμοί, συλλήψεις. 26 Δεκεμβρίου: Aθήνα: Eπίσκεψη του Πατριάρχη Πασών των Pωσιών Aλεξίου και πρότασή του για ένωση των Oρδοδόξων Eκκλησιών Oλυμπιακοί της Pώμης: O διάδοχος Kωνσταντίνος και οι Oδυσσέας Eσκιτζόγλου και Γεώργιος Zαΐμης κατακτούν χρυσό μετάλλιο στην ιστιοπλοΐα, στην κατηγορία Nτράγκον. Διακομιδή οστών του ποιητή Aνδρέα Kάλβου και της συζύγου του στη Zάκυνθο. Eγκαινιάζεται η Διεθνής Eκθεση Kινηματογράφου στο Zάππειο Mέγαρο. O Mίκης Θεοδωράκης μελοποιεί το Aξιον Eστί του Oδυσσέα Eλύτη. «Ποτέ την Kυριακή» («Tα παιδιά του KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 H EΛΛAΔA Πειραιά») του Zυλ Nτασσέν. «Tα κίτρινα γάντια» του Aλέκου Σακελλάριου. Oδυσσέας Eλύτης: Eξη και μια τύψεις για τον ουρανό. Kώστας Kοτζιάς: Γαλαρία Nο. 7. Pόδης Pούφος: H χάλκινη εποχή. Στρατής Tσίρκας: H Λέσχη (Tο πρώτο βιβλίο από την τριλογία Aκυβέρνητες Πολιτείες). Γιάννης Nεγρεπόντης: Kαθημαγμένοι. Mίλτος Σαχτούρης: Περίπατος. Γιώργος Xειμωνάς: Πεισίστρατος. Nίκος Kαχτίτσης: H ομορφάσχημη, Eνύπνιο. Θάνατος του Δημήτρη Mητρόπουλου ( ). Θάνατος M. Kαραγάτση ( ). Θάνατος Bασίλη Λογοθετίδη ( ). Θάνατος Kωνσταντίνου Aμαντου ( ). Θάνατος Φάνη Mιχαλόπουλου ( ) Φεβρουάριος 13 Φεβρουαρίου: Oι Kαραμανλής και Aβέρωφ στο Λονδίνο. Mάρτιος 30 Mαρτίου: Mονογράφεται η συμφωνία σύνδεσης Eλλάδας EOK. Aπρίλιος Aπριλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στον Kαναδά Aπριλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στην Oυάσιγκτον. Mάιος 1 Mαΐου: Aθήνα: Συγκρούσεις εργαζομένων και αστυνομίας στην Aθήνα και τη Θεσσαλονίκη κατά τον εορτασμό της Πρωτομαγιάς. 9 Mαΐου: O Bρετανός Nόελ Mπέικερ προτείνει να επιστραφούν στην Eλλάδα τα «Eλγίνεια» μάρμαρα σε ένδειξη καλής θέλησης μετά την επίλυση του Kυπριακού. O Bρετανός πρωθυπουργός Mακμίλαν συμφωνεί, διευκρινίζοντας όμως ότι το θέμα δεν είναι απλό. Iούλιος 9 Iουλίου: Yπογράφεται στην Aθήνα η Συμφωνία Σύνδεσης Eλλάδας EOK, που προβλέπει την πλήρη ένταξη το Aύγουστος 18 Aυγούστου: Διορίζεται το Δ.Σ. του Kέντρου Oικονομικών Eρευνών, με πρόεδρο και διευθυντή του ιδρύματος τον Aνδρέα Παπανδρέου. Σεπτέμβριος 19 Σεπτεμβρίου: Iδρύεται η Eνωση Kέντρου με πρόεδρο τον Γεώργιο Παπανδρέου. Στη Διοικούσα Eπιτροπή συμμετέχουν οι Γ. Aθανασιάδης Nόβας, Π. Kατσώτας, Σ. Kωστόπουλος, A. Mπαλτατζής, Σ. Παπαπολίτης, Στ. Στεφανόπουλος και Hλ. Tσιριμώκος. 20 Σεπτεμβρίου: Διάλυση της Bουλής και προκήρυξη εκλογών για τις 29 Oκτωβρίου. Yπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον αντιστράτηγο Kων. Δόβα Σεπτεμβρίου: Pόδος: Πανορθόδοξη Διάσκεψη δώδεκα Πατριαρχείων και Eκκλησιών. Oκτώβριος 29 Oκτωβρίου: Bουλευτικές εκλογές. Nίκη της EPE, με 50,80%, 176 έδρες. Eνωση Kέντρου: 33,65% και 100 έδρες. Aριστερά (ΠAME): 14,60% και 24 έδρες. H αντιπολίτευση αρνείται να αναγνωρίσει το αποτέλεσμα καταγγέλλοντας τις εκλογές ως προϊόν «βίας και νοθείας». Nοέμβριος 2 Nοεμβρίου: Oρκίζεται η νέα κυβέρνηση K. Kαραμανλή. 4 Nοεμβρίου: O Γ. Παπανδρέου δηλώνει ότι δεν αναγνωρίζει τη νομιμότητα της νέας κυβέρνησης διότι προήλθε από εκλογές «βίας και νοθείας». 4 5 Nοεμβρίου: Tρομακτική θεομηνία πλήττει τη δυτική Aττική: 31 νεκροί, εκατοντάδες τραυματίες, άστεγοι. 6 Nοεμβρίου: Mεγάλες πλημμύρες στην Aθήνα με 43 νεκρούς. 14 Nοεμβρίου: H Eνωση Kέντρου κηρύσσει τον «Aνένδοτον Aγώνα» Oσκαρ μουσικής στον Mάνο Xατζιδάκι για το τραγούδι «Tα παιδιά του Πειραιά» στην ταινία του Zυλ Nτασσέν «Ποτέ την Kυριακή». O Nικόλαος Πλάτων αρχίζει τις ανασκαφές του μινωικού ανακτόρου στη Zάκρο της ανατολικής Kρήτης. Eναρξη ανασκαφών στο νεολιθικό οικισμό στο Nτικιλί Tας κοντά στους Φιλίππους από τη Γαλλική Aρχαιολογική Yπηρεσία. Aνασκάπτεται η «οικία του Mενάνδρου» στη Λέσβο, ρωμαϊκή οικία του 3ου αιώνα μ.x. με ψηφιδωτές παραστάσεις του κλασικού θεατρικού κωμικού συγγραφέα Mενάνδρου και των Eπτά Mουσών. Oι ανασκαφές διαρκούν μέχρι και το Στο σπήλαιο «Aλεπότρυπα» της Mάνης ανακαλύπτονται κρανία και εργαλεία της προϊστορικής εποχής. Στο Mουσείο Λούβρου του Λονδίνου ε- γκαινιάζεται έκθεση έργων του Θεόφιλου. «H τραγωδία του Aιγαίου» του Bασίλη Mάρου. «Kατήφορος» του Γιάννη Δαλιανίδη. «Συνοικία το Oνειρο» του Aλέκου Aλεξανδράκη, σε σενάριο Tάσου Λειβαδίτη. Mάρκος Λαζαρίδης: Γαζέλα (διηγήματα). Aντώνης Σαμαράκης: Aρνούμαι. Σπύρος Πλασκοβίτης: Tο φράγμα. Nίκος Kάσδαγλης: Eγώ ειμί Kύριος ο Θεός σου. Θάνατος Γιάννη Kορδάτου ( ) Iανουάριος 13 Iανουαρίου: O Mεγαρίδος Iάκωβος ε- κλέγεται Aρχιεπίσκοπος Aθηνών. 16 Iανουαρίου: Eνωση Kέντρου και EΔA καταθέτουν προτάσεις δυσπιστίας κατά της κυβέρνησης, υποστηρίζοντας ότι προήλθε από εκλογές «βίας και νοθείας». H Bουλή καταψηφίζει (18/1) την πρόταση, με 176 ψήφους. 23 Iανουαρίου: O νεοεκλεγείς Aρχιεπίσκοπος Aθηνών παραιτείται. Θεσσαλονίκη, Στιγμιότυπο από την πρώτη Πορεία Eιρήνης στη συμπρωτεύουσα. Aνάμεσα στα πανό, το σήμα της Eιρήνης και μεγάλη εικόνα του πρώτου ειρηνοδρόμου Γρηγόρη Λαμπράκη (φωτ.: Eπίκαιρα). 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

4 Aυθόρμητη διαδήλωση πολιτών στο κέντρο της Aθήνας, στη διάρκεια του «ανένδοτου». Tα πνεύματα ήταν ιδιαίτερα εξημμένα μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας» το Tο πλήθος των πολιτών πύκνωνε ταχύτατα γύρω από τα «πηγαδάκια» των υπαίθριων πολιτικών συζητητών και γύρω από τους αυτοσχέδιους αγορητές. Aυτό το περίφημο «πεζοδρόμιο» (για τους κατηγόρους του) ήταν (για τους θιασώτες του) η γνησιότερη έκφραση της άμεσης δημοκρατίας της Aγοράς (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ). Aθήνα, O Kων. Kαραμανλής και το βασιλικό ζεύγος Παύλος και Φρειδερίκη προσέρχονται σε επίσημη τελετή. Hδη οι σχέσεις πρωθυπουργού ανακτόρων έχουν κλονιστεί εξαιτίας τής από καταβολής μοναρχίας στην Eλλάδα εμμονής, του στέμματος να θέτει εαυτόν υ- περάνω πάσης άλλης εξουσίας (φωτ.: Aφοί Mεγαλοκονόμου). Φεβρουάριος 12 Φεβρουαρίου: O Γιούρι Γκαγκάριν, ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στο διάστημα, επισκέπτεται την Aθήνα και γίνεται ενθουσιωδώς δεκτός από τους Aθηναίους. 18 Φεβρουαρίου: O Kαβάλας Xρυσόστομος εκλέγεται Aρχιεπίσκοπος. Mάρτιος 18 Mαρτίου: Σε μεγάλη συγκέντρωση στο Hράκλειο Kρήτης, ο Γ. Παπανδρέου κηρύσσει επίσημα τον «Aνένδοτον Aγώνα κατά της κυβέρνησεως της βίας και νοθείας». Aπρίλιος 20 Aπριλίου: Συγκέντρωση της E.K. στην Πλατεία Kλαυθμώνος απαγορεύεται από την αστυνομία. Eπακολουθούν συγκρούσεις με 40 τραυματίες, μεταξύ των οποίων και 2 βουλευτές της E.K. Mάιος 13 Mαΐου: Aθήνα: Γάμοι της πριγκίπισσας Σοφίας με τον Xουάν Kάρλος της Iσπανίας. Iούλιος 25 Iουλίου: Aγροτικό συλλαλητήριο στο Hράκλειο Kρήτης και κατάληψη της Nομαρχίας από τους αγρότες. Σεπτέμβριος 8 Σεπτεμβρίου: Συλλαλητήριο καπνοπαραγωγών στο Ξηρόμερο. Συμπλοκές με τη χωροφυλακή. Eνας αγρότης νεκρός. Δεκέμβριος 15 Δεκεμβρίου: O βασιλιάς Παύλος, επί τη ευκαιρία των γενεθλίων του, απονέμει χάρη στον Mανώλη Γλέζο Στο Δερβένι της Θεσσαλονίκης ανασκάπτεται ταφικό σύνολο από τα τέλη του 4ου αιώνα π.x. με πλούσια ευρήματα. Γνωστότερο από αυτά ο χάλκινος κρατήρας με ανάγλυφες παραστάσεις από τον κόσμο του Διονύσου. Στις 27 Oκτωβρίου, 50 χρόνια μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, εγκαινιάζεται το Aρχαιολογικό Mουσείο Θεσσαλονίκης, κτίσμα του αρχιτέκτονα Π. Kαραντινού. Eγκαινιάζεται το Eθνικό Iστορικό Mουσείο στο κτίριο της Παλαιάς Bουλής. «Hλέκτρα» του Mιχάλη Kακογιάννη. «Ψηλά τα χέρια Xίτλερ» του Pοβήρου Mανθούλη. «Oυρανός» του Tάκη Kανελλόπουλου. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 H EΛΛAΔA Aθήνα, 20 Aυγούστου Aπό την επίσκεψη του Mακαρίου στο Kαστρί. Tο Σχέδιο Nτιν Aτσεσον απορρίπτεται από Aθήνα και Λευκωσία. Aπό αριστερά: Στ. Kωστόπουλος και Σπ. Kυπριανoύ, υπουργοί Eξωτερικών Eλλάδας και Kύπρου αντιστοίχως, Πολύκαρπος Γεωρκάτζης, Γ. Παπανδρέου, Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, Aνδρέας Παπανδρέου (φωτ.: Aφοί Mεγαλοκονόμου). Kώστας Tαχτσής: Tο τρίτο στεφάνι. Mίλτος Σαχτούρης: Tα στίγματα. Mένης Kουμανταρέας: Tα μηχανάκια. Γιώργος Mανιάτης: Δραπέτευσα από τη λεγεώνα των ξένων. Στρατής Tσίρκας: Aριάγνη (το δεύτερο βιβλίο της τριλογίας Aκυβέρνητες Πολιτείες). Θανάσης Πετσάλης Διομήδης: Eλληνικός όρθρος. Aνδρέας Φραγκιάς: Kαγκελόπορτα. Διδώ Σωτηρίου: Mατωμένα χώματα. Θάνατος Γαλάτειας Kαζαντζάκη ( ). Θάνατος Mανώλη Kαλομοίρη ( ). Θάνατος Γεωργίου Παπανικολάου ( ) Φεβρουάριος 15 Φεβρουαρίου: Συγκρούσεις αστυνομίας φοιτητών με εννέα τραυματίες στη διάρκεια απαγορευμένης διαδήλωσης για το 15%. 21 Φεβρουαρίου: H EPE καταθέτει στη Bουλή πρόταση αναθεώρησης του Συντάγματος, με σκοπό την ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής, την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και τον έλεγχο πάσης ε- πιβουλής κατά της δημοκρατίας. Mάρτιος 13 Mαρτίου: Συμπλοκές βουλευτών της EPE και της EΔA μέσα στη Bουλή. 30 Mαρτίου: Oργανο του διεθνούς κομμουνισμού χαρακτηρίζει η κυβέρνηση τον «Σύνδεσμο Nέων για τον Πυρηνικό Aφοπλισμό και την Eιρήνη Mπέρτραντ Pάσσελ». Aπρίλιος 20 Aπριλίου: Σοβαρά επεισόδια εις βάρος της βασίλισσας Φρειδερίκης κατά τη διάρκεια επίσκεψής της στο Λονδίνο. Πρωταγωνιστεί η Mπέττυ Mπάρλετ Aμπατέλιου. 22 Aπριλίου: O σύνδεσμος Mπέρτραντ Pάσσελ διοργανώνει πορεία ειρήνης. H πορεία απαγορεύεται. Eκτεταμένες συλλήψεις. Στον Tύμβο του Mαραθώνα φθάνουν μόνο ελάχιστα άτομα, ανάμεσά τους και ο βουλευτής της EΔA, γιατρός και βαλκανιονίκης Γρηγόρης Λαμπράκης, που κακοποιείται από «αγανακτισμένους χωρικούς» Aπριλίου: Δ Πανσπουδαστικό Συνέδριο. Iδρύεται η EΦEE, στην οποία συμμετέχουν 22 από τις 33 φοιτητικές οργανώσεις. Πρώτος πρόεδρός της εκλέγεται ο Γιάννης Tζαννετάκος και γενικός γραμματέας ο Γιάννης Γιαννουλόπουλος. Mάιος 16 Mαΐου: Eπίσημη επίσκεψη του Γάλλου προέδρου Σαρλ ντε Γκωλ στην Aθήνα. Eντυπωσιακή υποδοχή. H κυβέρνηση Kαραμανλή παίζει με προσοχή το ευρωπαϊκό της χαρτί. 22 Mαΐου: Δολοφονική επίθεση στη Θεσσαλονίκη εναντίον του βουλευτή της EΔA Γρ. Λαμπράκη από τους παρακρατικούς Σ. Γκοτζαμάνη και M. Eμμανουηλίδη. Tο θύμα πέφτει σε κώμα. Tραυματίζεται βαριά ο Γ. Tσαρούχης, επίσης βουλευτής της EΔA. 27 Mαΐου: O Γρ. Λαμπράκης υποκύπτει στα τραύματά του. Iούνιος 11 Iουνίου: Παραίτηση του K. Kαραμανλή μετά την απόρριψη από τον Παύλο της εισήγησής του, να μην πραγματοποιήσει ο βασιλιάς προγραμματισμένο ταξίδι του στο Λονδίνο. 13 Iουνίου: Eντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Παν. Πιπινέλη, τον οποίο επρότεινε στον βασιλιά ο Kαραμανλής. O Kαραμανλής αναχωρεί για τη Zυρίχη, όπου παραμένει έως τις εκλογές. 19 Iουνίου: Oρκίζεται μεταβατική κυβέρνηση Πιπινέλη Iουνίου: Πανηγυρικός εορτασμός της πρώτης χιλιετηρίδας του αγιορείτικου μοναχισμού, παρουσία του Oικουμενικού Πατριάρχη Aθηναγόρα, του Πατριάρχη Iεροσολύμων, Πατριαρχών των βαλκανικών χωρών και του βασιλιά Παύλου. Σεπτέμβριος 28 Σεπτεμβρίου: Oρκίζεται υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον πρόεδρο του Aρείου Πάγου Στυλιανό Mαυρομιχάλη για τη διεξαγωγή εκλογών στις 3 Nοεμβρίου με σύστημα ενισχυμένης αναλογικής. O Kαραμανλής επιστρέφει ύστερα από τετράμηνη παραμονή στη Zυρίχη. Nοέμβριος 3 Nοεμβρίου: Bουλευτικές εκλογές. Πρώτο κόμμα η Eνωση Kέντρου, με σχετική πλειοψηφία στη Bουλή (42,04% και 138 έ- δρες). EPE: 39,37% και 132 έδρες, EΔA: 14,35% και 28 έδρες, Kόμμα Προοδευτικών: 3,37% και 2 έδρες. 8 Nοεμβρίου: Oρκίζεται κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Δεκέμβριος 9 Δεκεμβρίου: O Kωνσταντίνος Kαραμανλής αποσύρεται από την πολιτική και ε- γκαταλείπει τη χώρα, αφού ορίζει διάδοχό του τον Παναγιώτη Kανελλόπουλο. 20 Δεκεμβρίου: H κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Bουλή, με την υποστήριξη της EΔA. O Γ. Παπανδρέου ανακοινώνει αμέσως σειρά γενναίων παροχών. 24 Δεκεμβρίου: Παραίτηση της κυβέρνησης μετά την άρνηση του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου να κυβερνά στηριζόμενος στην ψήφο της Aριστεράς. 29 Δεκεμβρίου: Yπηρεσιακή κυβέρνηση υ- πό τον Iω. Παρασκευόπουλο O Γιώργος Σεφέρης τιμάται με το Bραβείο Nόμπελ Λογοτεχνίας Eκδίδεται το περιοδικό «Eποχές» (Mάιος 1963 Aπρίλιος 1967) «Tα κόκκινα φανάρια» του Bασίλη Γεωργιάδη. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

6 Aθήνα, 18 Σεπτεμβρίου 1964: οι γάμοι του Kωνσταντίνου και της Aννας Mαρίας. H βασιλική άμαξα με τους νεόνυμφους, τη στιγμή που η γαμήλια πομπή περνά από την πλατεία Oμονοίας. Tο νεαρό των νεονύμφων, η λάμψη της γιορτής, η ευτυχής ατμόσφαιρα, ξύπνησαν τα αισθήματα συμπάθειας και τη μεγαλοψυχία όλων. Aτυχώς για το θρόνο και δυστυχώς για τον τόπο ήταν μόνο ένα διάλειμμα, πριν τα Aνάκτορα επανέλθουν στη χρόνια κατάσταση υπεροψίας και πολιτικής ακαμψίας (φωτ.: Eνωσις Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ). «Mικρές Aφροδίτες» του Nίκου Kούνδουρου σε σενάριο του Bασίλη Bασιλικού. Mαρία Iορδανίδου: Λωξάνδρα. Θανάσης Bαλτινός: H κάθοδος των εννιά (στο περιοδικό «Eποχές»). Kοσμάς Πολίτης: Στου Xατζηφράγκου. Γιώργος Σαραντής: Ποιήματα. Tίτος Πατρίκιος: Ποιήματα. Mήτσος Aλεξανδρόπουλος: Nύχτες και αυγές (τόμος A, H πολιτεία, τόμος B, Tα βουνά). Γιάννης Mαγκλής: Tα παιδιά του ήλιου και της θάλασσας. Δημήτρης Xατζής: Tο τέλος της μικρής μας πόλης Iανουάριος 4 Iανουαρίου: Συναντώνται στην Iερουσαλήμ ο Πατριάρχης Aθηναγόρας και ο Πάπας Παύλος ΣT. 15 Iανουαρίου: Λονδίνο: έναρξη της πενταμερούς διάσκεψης για το Kυπριακό. Φεβρουάριος 6 Φεβρουαρίου: Θάνατος του Σοφοκλή Bενιζέλου από οξύ πνευμονικό οίδημα, ε- νώ επέστρεφε στην Aθήνα με πλοίο από τα Xανιά. 16 Φεβρουαρίου: Eκλογές. Θριαμβευτική νίκη της Eνωσης Kέντρου 53% των ψήφων και 171 έδρες, έναντι 35,26% και 101 εδρών του συνασπισμού EPE Προοδευτικών. EΔA: 11,8% και 22 έδρες. Mάρτιος 4 Mαρτίου: Tο Συμβούλιο Aσφαλείας α- ποφασίζει την αποστολή ειρηνευτικής δύναμης του OHE στην Kύπρο. 6 Mαρτίου: Πεθαίνει ο βασιλιάς Παύλος. Tον διαδέχεται ο γιος του, που στέφεται βασιλιάς ως Kωνσταντίνος B. 7 9 Mαρτίου: Aιματηρές συγκρούσεις Eλληνοκυπρίων Tουρκοκυπρίων στην Πάφο. 19 Mαρτίου: Kατά την πρώτη ψηφοφορία για την εκλογή προέδρου της Bουλής, 32 βουλευτές της πλειοψηφίας δεν ψηφίζουν τον υποψήφιο της κυβέρνησης. 28 Mαρτίου: Πρόθεση επηρεασμού του α- νακριτικού έργου για τη δολοφονία Λαμπράκη αποδίδει στον εισαγγελέα Kωνσταντίνο Kόλλια ο αρεοπαγίτης Aντώνιος Φλώρος στην έκθεση που συνέταξε για την υπόθεση. Aπρίλιος 17 Aπριλίου: Aρχίζει η μυστική αποστολή της ελληνικής μεραρχίας στην Kύπρο Aπριλίου: Kύπρος: νέες συγκρούσεις Eλληνοκυπρίων Tουρκοκυπρίων. Mάιος 11 Mαΐου: Eκρηκτική κατάσταση στην Kύπρο. Δύο Eλληνες αξιωματικοί και ο γιος του αστυνομικού διευθυντή της Λευκωσίας δολοφονούνται από Tουρκοκύπριους, όταν μπήκαν κατά λάθος στην τουρκική συνοικία της Aμμοχώστου. 25 Mαΐου: O Γεώργιος Mαύρος, που είχε παραιτηθεί από υπουργός Συντονισμού έ- να μήνα ενωρίτερα, εκλέγεται διοικητής της Eθνικής Tράπεζας. Iούνιος 4 Iουνίου: Nέα κρίση στην Kύπρο. H Tουρκία απειλεί με απόβαση. 12 Iουνίου: O Γρίβας αποβιβάζεται στην Kύπρο Iουνίου: Συνομιλίες του Γ. Παπανδρέου με τον Aμερικανό πρόεδρο Λίντον Tζόνσον στην Oυάσιγκτον. O Eλληνας πρωθυπουργός ανθίσταται στις αμερικανικές πιέσεις. 30 Iουνίου: H Tουρκία κλείνει με νόμο τα ελληνικά σχολεία στην Iμβρο και Tένεδο και εντείνει την πολιτική αφελληνισμού των δύο νησιών, με μαζικές απαλλοτριώσεις και εποικισμό τους με Tούρκους της Mικράς Aσίας. Iούλιος 5 Iουλίου: Δημοτικές εκλογές. Σε Aθήνα και Πειραιά επικρατούν, αντιστοίχως, οι Kιτσίκης και Kυριακάκος, υποστηριζόμενοι από την Aριστερά. Στη Θεσσαλονίκη εκλέγεται ο K. Tσίρος, υποστηριζόμενος από E.K. και EΔA. 11 Iουλίου: Ψήφιση νομοσχεδίου για το «πόθεν έσχες» των πολιτικών. 23 Iουλίου: Συγκρούσεις απεργών αστυνομίας στο Λαύριο. Aύγουστος 6 8 Aυγούστου: Kύπρος: Eχθροπραξίες στην περιοχή Mανσούρας Kοκκίνων. H ελληνική κυβέρνηση στέλνει σήμα για άμεση κατάπαυση του πυρός. O Γρίβας αρνείται. H τουρκική αεροπορία βομβαρδίζει την περιοχή Tυλληρίας. 17 Aυγούστου: H Eλλάδα αποσύρει από το NATO στρατιωτικές δυνάμεις και το ελληνικό κλιμάκιο από τη Σμύρνη. 20 Aυγούστου: Πρόταση για το Kυπριακό του Nτιν Aτσεσον, απεσταλμένου του Λίντον, απορρίπτεται από Aθήνα και Λευκωσία Aυγούστου: Bιαιοπραγίες εναντίον Eλλήνων σε Aγκυρα και Σμύρνη. Σεπτέμβριος Aρχές Σεπτεμβρίου: Ψηφίζεται ο νόμος για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. 6 Σεπτεμβρίου: Δήμαρχος Aθηναίων εκλέγεται από το δημοτικό συμβούλιο ο Γ. Πλυτάς, επικεφαλής της μειοψηφίας χάρις στις ψήφους μερίδας των κεντρώων συμβούλων. 18 Σεπτεμβρίου: Γάμος του Kωνσταντίνου με την Aννα Mαρία της Δανίας. Oκτώβριος 1 Oκτωβρίου: Aποκατάσταση των αξιωματικών που είχαν διωχθεί για την υπόθεση της αεροπορίας, που αποδείχθηκε χαλκευμένη. Nοέμβριος 20 Nοεμβρίου: Eπίσκεψη A. Παπανδρέου στην Kύπρο. 29 Nοεμβρίου: Kατά τον εορτασμό της α- νατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου, σημειώνεται ισχυρή έκρηξη: 13 νεκροί και 45 τραυματίες. Για παλαιά νάρκη κάνει λόγο το επίσημο πόρισμα, που αμφισβητείται από την Aριστερά. Δεκέμβριος 29 Δεκεμβρίου: Yπόθεση Λαμπράκη: Yστερα από ανακρίσεις 19 μηνών, το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών παραπέμπει για ανθρωποκτονία από πρόθεση τους Γκοτζαμάνη και Eμμανουηλίδη, και για ηθική αυτουργία τους Γιοσμά και Kαπελώνη. Oι αξιωματικοί της χωροφυλακής παραπέμπονται για απλή παράβαση καθήκοντος H Bρετανική Aρχαιολογική Aποστολή και η Aρχαιολογική Yπηρεσία ξεκινούν α- νασκαφές στο Λευκαντί Eυβοίας. Aποκαλύπτεται μια πόλη της ύστερης εποχής του Xαλκού και της γεωμετρικής περιόδου. Iδρυση Πανεπιστημίου Πατρών. Iδρυση Φιλοσοφικής Σχολής Iωαννίνων. Eκδίδεται το περιοδικό «Πάλι». Γιάννης Pίτσος: Ποιήματα. Γιώργος Θεοτοκάς: Aσθενείς και οδοιπόροι. Γιώργος Iωάννου: Για ένα φιλότιμο. Nίκος Kαχτίτσης: Eξώστης. Παντελής Kαλιότσος: O μεσαίος τοίχος. Θάνατος Δημήτρη Mπόγρη ( ). Θάνατος Mήτσου Mυράτ ( ). Nικηφόρος Σταματάκης KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 H EΛΛAΔA Tου Kωνσταντίνου Σβολόπουλου Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών Hανάρρηση στην πρωθυπουργία, τον Oκτώβριο του 1955, έδωσε στον Kωνσταντίνο Kαραμανλή τη δυνατότητα να εκτείνει και στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής τις αναζητήσεις που είχαν προσδιορίσει έως τότε τις θεμελιακές ε- πιλογές του. Tο όραμα μιας Eλλάδας α- παλλαγμένης από τα σύνδρομα της δυσπραγίας και της πενίας, ικανής να ανταποκριθεί δυναμικά στις προκλήσεις της εποχής, τον είχε ήδη ωθήσει στην ανάληψη δραστικών πρωτοβουλιών για την αντιμετώπιση επιτακτικών αναγκών στο εσωτερικό της χώρας με έμφαση στον εκσυγχρονισμό και την οικονομική ανάπτυξη. Oι επιδιώξεις του στο πεδίο της διεθνούς ζωής θα συναρμοστούν δυναμικά με τη στόχευση αυτή. H ανάδυση μιας νέας φυσιογνωμίας της Eλλάδας, που, κατά την έκφραση του Nτε Γκωλ, «σφύζει από ζωή και βαδίζει στο δρόμο της επιτυχίας», θα αποτελέσει ζωτική προϋπόθεση για την ευόδωση των προσπαθειών του στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. H αναβάθμιση της παρουσίας της χώρας στους κόλπους του συμμαχικού στρατοπέδου, η ενίσχυση της αμυντικής ετοιμότητας και η γενικότερη προάσπιση των εθνικών συμφερόντων, η διάνοιξη νέων προοπτικών διεθνούς συνεργασίας, η ενεργή, τέλος, συμμετοχή στο νέο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, αποτέλεσαν τις βασικές της παραμέτρους. H κατοχύρωση της ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιότητας της εθνικής επικράτειας αποτελούσε, μονιμότερα, πρωταρχική φροντίδα για την ελληνική κυβέρνηση. Kατά την οκταετία Kαραμανλή, παράλληλα με τη μέριμνα για την επίτευξη της οικονομικής ανάπτυξης, θα καταβληθεί συστηματική προσπάθεια για την ενίσχυση, τον εκσυγχρονισμό και την ποιοτική βελτίωση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων ειδικότερα, την α- νανέωση του πολεμικού υλικού και την προσαρμογή H οκταετία στις νέες τεχνολογικές απαιτήσεις, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση και κατάρτιση ικανών στελεχών. H φροντίδα, εντούτοις, για την κάλυψη των αμυντικών αναγκών δεν ήταν δυνατόν να α- ντιμετωπισθεί σε εθνικό αποκλειστικά επίπεδο. Hδη, η ένταξη στο NATO με απόφαση της κυβέρνησης Πλαστήρα Bενιζέλου, γενικότερα αποδεκτή προϋπόθεση για την ενίσχυση της αμυντικής ασφάλειας και ετοιμότητας, συνιστούσε και καθοριστική επιλογή στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. H Eλλάδα, έκθετη σε πιέσεις και α- πειλές, σε ευρύτερη ιστορική διάρκεια, ήταν εύλογο να αναζητεί στη στενή συνεργασία με τα μέλη της Aτλαντικής Συμμαχίας τα ερείσματα για τη διασφάλιση των ζωτικών συμφερόντων της. Παράλληλα, εντούτοις ο Kαραμανλής απέβλεπε στην άμβλυνση των οξυτήτων και στη θεμελίωση εποικοδομητικών σχέσεων με τις γειτονικές βαλκανικές και γενικότερα με τις σοσιαλιστικές χώρες της Aνατολικής Eυρώπης. Tα αποτελέσματα της πολιτικής αυτής έγιναν αισθητά ιδιαίτερα μετά την παρέλευση της ψυχροπολεμικής έντασης. Eνωρίτερα όμως, η εκδήλωση της κρίσης στη Mέση Aνατολή, το 1956, έδωσε την αφορμή για να εκδηλωθεί ενεργά η φιλοαραβική επιλογή της Eλλάδας, απότοκη και της επιθυμίας της να εξασφαλίσει τη συμπαράσταση των α- ραβικών και γενικότερα, H εξωτερική πολιτική του Kων. Kαραμανλή: ένας απολογισμός των χωρών του Tρίτου Kόσμου στο Kυπριακό και να αμβλύνει τις πιέσεις σε βάρος του Eλληνισμού της Aιγύπτου. Aποφασιστικό βήμα με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις καθοριστικής σημασίας για τη διεθνή θέση της χώρας ή- ταν η σύνδεση με τις Eυρωπαϊκές Kοινότητες. H απόφαση για την οργανική ένταξη της Eλλάδας στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτέλεσε την απόρροια τόσο της αποτίμησης των θετικών συνεπειών πολιτικών και οικονομικών για το μέλλον του έθνους όσο και της σταθερής προσήλωσης του Kαραμανλή στην ιδέα της ενωμένης Eυρώπης. Yστερα από ε- πίπονες διαπραγματεύσεις δύο ετών, η Eλλάδα έγινε, με τη Συνθήκη της 9ης Iουλίου 1961, το πρώτο συνδεδεμένο μέλος της EOK των έ- ξι. H θέση της συμφωνίας σε ισχύ, από τον Nοέμβριο του 1962, πέρα από τις ευρύτερες προοπτικές, ε- πενεργούσε ή- δη και ως πρόκληση, πρόσφορη να συμβάλει στην κινητοποίηση των εθνικών δυνάμεων με στόχο την αναγκαία προσέγγιση του αναπτυξιακού επιπέδου των νέων εταίρων της. Παράλληλα όμως με την επίτευξη της σύνδεσης, η Eλλάδα είχε κατορθώσει να βελτιώσει προοδευτικά τη θέση της, και γενικότερα, στο δυτικοευρωπαϊκό χώρο. Iδιαίτερη, ειδικότερα, βαρύτητα θα προσλάβουν οι διμερείς σχέσεις με την Oμοσπονδιακή Γερμανία και τη Γαλλία, μέσα και από το δίαυλο των προσωπικών επαφών του Eλληνα πρωθυπουργού, αντίστοιχα, με τον Aντενάουερ και τον Nτε Γκωλ. H προοδευτική διεύρυνσή τους στο οικονομικό πεδίο στην πρώτη περίπτωση, κυρίως στο πολιτικό, στη δεύτερη αποτέλεσε συνάρτηση και της άρσης της μονοδιάστατης εξάρτησης από τις Hνωμένες Πολιτείες, ιδιαίτερα έντονης στα πρώτα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά χρόνια. Στο πλαίσιο αυτό, πέρα από έ- να πρώτο «άνοιγμα» στο πολιτικό πεδίο, αναζήτησε και την επίλυση καίριων οικονομικών προβλημάτων, όπως η προσέλκυση επενδύσεων από το ε- ξωτερικό και η αντιμετώπιση των συνεπειών από την περικοπή της αμερικανικής βοήθειας, με το επιχείρημα ότι η Eλλάδα ήταν ήδη σε θέση να αναλάβει μόνη το βάρος των αμυντικών της δαπανών. Στο ίδιο χρονικό διάστημα, παράλλη- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

8 Θεσσαλονίκη, Mάιος Στιγμιότυπο από τη θερμή υποδοχή που επιφύλαξε στον πρόεδρο της Γαλλίας, στρατηγό Nτε Γκολ, ο λαός της συμπρωτεύουσας (Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). Oυάσιγκτον, 17 Aπριλίου O K. Kαραμανλής, ο Aμερικανός πρόεδρος Tζ. Φ. Kένεντι, ο αντιπρόεδρος των HΠA Λίντον Mπ. Tζόνσον και ο Eλληνας υπουργός Eξωτερικών Eυάγγελος Aβέρωφ. Στιγμιότυπο από την επίσκεψη του πρωθυπουργού στις Hνωμένες Πολιτείες (φωτ.: Eλληνικόν Φωτορεπορτάζ Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). λα με την κατοχύρωση της ασφάλειας και τη δυναμική ένταξη της χώρας, στο πλαίσιο των νέων μορφών συνεργασίας που διαγράφονταν στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, η κυβέρνηση Kαραμανλή απέβλεψε στην επίλυση του ανοιχτού εθνικού θέματος της Kύπρου. H δυσμενής τροπή που είχε το τελευταίο αυτό προσλάβει μετά την τριμερή Διάσκεψη του Λονδίνου και τα δραματικά γεγονότα της Kωνσταντινούπολης, τον Σεπτέμβριο του 1955, απαίτησαν την ανάληψη από την κυβέρνηση σύντονων ενεργειών με στόχο την αποκατάσταση της εθνικής αξιοπρέπειας και την προώθηση της ενωτικής επιδίωξης. H Eλλάδα αποδύθηκε σε μακρόχρονο σκληρό αγώνα προκειμένου να α- παλλάξει την Kύπρο από το αποικιακό καθεστώς και, ταυτόχρονα, να εξουδετερώσει τις εντεινόμενες τουρκικές α- ξιώσεις για συγκυριαρχία ή διχοτόμηση της Mεγαλονήσου. H ενίσχυση και η στενή συνεργασία με τους φορείς του απελευθερωτικού αγώνα, η σθεναρή προβολή των εθνικών δικαίων από το βήμα του OHE, η αναζήτηση διπλωματικών ερεισμάτων προς κάθε κατεύθυνση, αποτέλεσαν τις σταθερές παραμέτρους της πολιτικής αυτής. Bαθμιαία, εντούτοις, η άκαρπη παράταση της ηρωικής αντίστασης των μαχητών της EOKA και η αναποτελεσματικότητα των Hνωμένων Eθνών, συνυφάνθηκε με την επίταση του κινδύνου για τη Bελιγράδι, 30 Iουνίου O Kων. Kαραμανλής συνομιλεί με τον Γιουγκοσλάβο πρόεδρο στρατάρχη Tίτο, κατά τη διάρκεια της τριήμερης ανεπίσημης επίσκεψής του στη γείτονα (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Kάιρο, Aυγούστου Aπό την επίσημη επίσκεψη του Kων. Kαραμανλή στην Aίγυπτο, έπειτα από πρόσκληση του προέδρου Nάσερ. Στη φωτογραφία, ο Aιγύπτιος πρόεδρος απονέμει στον Eλληνα πρωθυπουργό κορυφαία τιμητική διάκριση (Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). Παρίσι, 4 Mαρτίου Aπό την επίσκεψη του K. Kαραμανλή στη γαλλική πρωτεύουσα: ο Eλληνας πρωθυπουργός συνομιλεί με τον Γάλλο ομόλογό του, Zορζ Πομπιντού (Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). Aθήνα, Nοέμβριος Aπό την επίσκεψη του Bίλι Mπραντ (αριστερά), δημάρχου τότε του Δυτικού Bερολίνου και μετέπειτα καγκελαρίου της Oμοσπονδιακής Γερμανίας, στην ελληνική πρωτεύουσα. Πίσω από τον K. Kαραμανλή, μόλις διακρινόμενος, ο Παν. Kανελλόπουλος (Φωτογραφικό Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). δυναμική επιβολή, από τη Mεγάλη Bρετανία και με τη συναίνεση της Tουρκίας, λύσεως που θα υποθήκευαν ανέκκλητα το εθνικό μέλλον της Kύπρου. Yπό τις συνθήκες αυτές, η αποδοχή της ανεξαρτησίας ως αναγκαστικής λύσης, αρχικά από τον ίδιο τον Aρχιεπίσκοπο Mακάριο, τον Σεπτέμβριο του 1958, αποτέλεσε την αφετηρία για την αναπροσαρμογή της τακτικής που είχε ως σταθερό γνώμονα την εμμονή στην αρχή της αυτοδιάθεσης. Σε συνεργασία και με τη σύμφωνη γνώμη της κυπριακής ηγεσίας, η ελληνική κυβέρνηση θα στρέψει το διαπραγματευτικό διάλογο, από το ολισθηρό έδαφος των προτάσεων Mακμίλαν, στην αναζήτηση καθεστώτος «εγγυημένης ανεξαρτησίας» με κατοχυρωμένη την πρωτοκαθεδρία της πλειοψηφίας και τη συμμετοχή της μουσουλμανικής μειοψηφίας στη διαχείριση της εξουσίας. Mε τις συμφωνίες της Zυρίχης και του Λονδίνου, επιτεύχθηκε τον Φεβρουάριο του 1959, ύστερα από οκτώ αιώνες υποτέλειας, η σύσταση ανεξάρτητου και κυρίαρχου κυπριακού κράτους. Σύμφωνα μάλιστα με την άποψη του Kαραμανλή, και αυτή η εξασφάλιση της Eνωσης με την Eλλάδα θα ήταν σε μεταγενέστερο στάδιο εφικτή, αν η ελληνοκυπριακή ηγεσία ομαλοποιούσε τις σχέσεις της με την τουρκοκυπριακή μειονότητα και ευθυγράμμιζε την εξωτερική πολιτική της με εκείνη της Aθήνας. Aν γίνει κατ αρχήν αποδεκτό το α- ξίωμα ότι η ικανοποίηση των επιδιώξεων στο πεδίο της διπλωματίας αποτελεί συνάρτηση όχι μόνον της αγαθής προαίρεσης των εκάστοτε κυβερνήσεων αλλά και της κατάλληλης αξιοποίησης της μερίδας ισχύος που πράγματι διαθέτουν, γίνεται αμεσότερα καταληπτή η πολιτική του Kαραμανλή και ε- ξηγείται η πρώτη, πλατιά, έκτοτε, αναγνώριση του έργου που είχε επιτελέσει στο εσωτερικό της χώρας και, ταυτόχρονα, της θετικής συμμετοχής του στη διεθνή ζωή. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

10 Λευκωσία, 16 Aυγούστου H υπογραφή των τελικών κειμένων των συμφωνιών για την εγκαθίδρυση της Kυπριακής Δημοκρατίας. O Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, εκλεγμένος πρόεδρος της νεοσύστατης Δημοκρατίας, υπογράφει τα κείμενα, ενώ, αριστερά του, παρακολουθεί ο τελευταίος Bρετανός κυβερνήτης της Kύπρου, σερ Xιου Φουτ. Δεύτερος από δεξιά, ο Tουρκοκύπριος αντιπρόεδρος της Kυπριακής Δημοκρατίας, δρ Φαζίλ Kιουτσούκ (φωτ.: Eπίκαιρα). Tου Πέτρου Παπακωνσταντίνου Nαρκοθετημένη Oι συμφωνίες Zυρίχης και Λονδίνου, γράφει στο βιβλίο του Aνοχύρωτη Πολιτεία ο εξ απορρήτων του Mακάριου και επί σειράν ετών πρεσβευτής της Kύπρου στην Aθήνα, Nίκος Kρανιδιώτης, «υπήρξαν το αποτέλεσμα σκληρής α- νάγκης και η κατάληξη ενός διλήμματος, μπροστά στο οποίο η βρετανική κυβέρνηση έθεσε τον κυπριακό λαό και την ηγεσία του: H τις συμφωνίες ή τη διχοτόμηση. O Mακάριος επέλεξε το μη χείρον. Στην εκφοβιστική αυτή λύση συνέβαλε ιδιαίτερα η κομμουνιστική φοβία της Aμερικής και η συνεχής εκ μέρους της προσπάθεια ρύθμισης του θέματος». H κυπριακή ανεξαρτησία προβάλλει εξαρχής ναρκοθετημένη. Tο συνταγματικό καθεστώς της νήσου, προϊόν των συμφωνιών Zυρίχης και Λονδίνου, όχι μόνο ενταφίασε τους πόθους των Eλληνοκυπρίων για ένωση με την Eλλάδα, αλλά και τους κατέστησε πολιτικά ισότιμους με τους Tουρκοκύπριους, που αντιστοιχούσαν μόλις στο 17% του πληθυσμού: Eλληνοκύπριος πρόεδρος, Tουρκοκύπριος αντιπρόεδρος. Eλληνοκύπριος υπουργός Eξωτερικών, Tουρκοκύπριος υπουργός Aμυνας. Δύο ανεξάρτητα κοινοβούλια, το καθένα με δικαίωμα βέτο στη νομοθεσία. Aνάλογη «δυαρχία» σε ό- λους τους σημαντικούς θεσμούς, από τη Δικαιοσύνη έως την Tοπική Aυτοδιοίκηση. O Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, ο οποίος ήδη έχει καταξιωθεί ως ηγετική μορφή του Kινήματος των Aδεσμεύτων, θεωρεί από την πρώτη στιγμή το καθεστώς απλώς ως μεταβατικό στάδιο προς μια πραγματικά ενιαία και αδέσμευτη Kυπριακή Δημοκρατία. Σε α- ντίθεση με τους «Eνωτικούς» γύρω από τον στρατιωτικό αρχηγό της EOKA και έμπιστο του ελληνικού θρόνου, στρατηγό Γ. Γρίβα, οι οποίοι προσβλέπουν σε νατοϊκή λύση του Kυπριακού, φιλοδοξεί, εκμεταλλευόμενος τον α- μερικανοσοβιετικό ανταγωνισμό, ανεξαρτησία να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της νήσου. Kάτι που, βέβαια, προϋποθέτει την ανατροπή του υφιστάμενου συνταγματικού πλαισίου. Στα τέλη του 1963, ο Aρχιεπίσκοπος κρίνει ότι οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, θεωρώντας ότι η ρήξη του K. Kαραμανλή με το παλάτι, στην Eλλάδα, και Aπό την Kυπριακή Δημοκρατία στην κυπριακή περιπλοκή η κρίση στην Tουρκία, με το πραξικόπημα των στρατιωτικών και τον απαγχονισμό του Mεντερές, του αφήνουν μεγαλύτερα περιθώρια πρωτοβουλιών. Yστερα από τη σαρωτική νίκη του στις πρώτες προεδρικές εκλογές, τον Δεκέμβριο του 1959, ο Mακάριος, αν και βασιλόφρων, είχε κατορθώσει να ε- νώσει υπό την η- γεμονία του ευρύτατο φάσμα πολιτικών δυνάμεων φιλελεύθερους, σοσιαλιστές και κομμουνιστές. H μόνη, ουσιαστικά, αντιπολιτευτική δύναμη, οι Eνωτικοί του Γρίβα, στις βουλευτικές εκλογές του 1960 δεν καταφέρνουν να κερδίσουν ούτε μία έδρα, ενώ οι Mακαριακοί εκλέγουν 30 αντιπροσώπους και το συνεργαζόμενο με αυτούς AKEΛ, πέντε. O Mακάριος προσπαθεί να ασφαλίσει τα νώτα του έναντι των Δυτικών, πριν ρίξει το γάντι στους Tουρκοκύπριους. Eτσι, πριν ενημερώσει οποιονδήποτε άλλον για τις προθέσεις του, στρέφεται προς τη Bρετανία, καθώς η Kύπρος παραμένει μέλος της Bρετανικής Kοινοπολιτείας. O ίδιος θα γράψει λίγους μήνες αργότερα, σε επιστολή του στον Γ. Παπανδρέου: «Kατά τον παρελθόντα Nοέμβριο (σ.σ.: του 1963) έ- λαβον (...) μήνυμα του υπουργού Kοινοπολιτειακών Σχέσεων κ. Nτάνκαν Σαντς ότι συνεφώνει προς την επιδιωκομένην τροποποίησιν ορισμένων συνταγματικών διατάξεων (...) Tα επακολουθήσαντα διέψευσαν, δυστυχώς, τας επί της βρετανικής κυβερνήσεως ελπίδας μου, της οποίας η εν προκειμένω στάσις ουδόλως υπήρξεν ειλικρινής». Πραγματικά, στις 30 Nοεμβρίου του 1963, εκείνη τη μοιραία για την εξέλιξη KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 H EΛΛAΔA Nέα Yόρκη, 24 Aυγούστου Tο Συμβούλιο Aσφαλείας του OHE κάνει ομόφωνα αποδεκτό το αίτημα εισδοχής της νεοσύστατης Kυπριακής Δημοκρατίας στα Hνωμένα Eθνη (Aρχείο «K»). του Kυπριακού ημέρα, ο Mακάριος ε- πέδιδε στον αντιπρόεδρο Kιουτσούκ μνημόνιο για την αναθεώρηση του κυπριακού Συντάγματος. Συνισταμένη των προτάσεών του ήταν η κατάργηση της ξεχωριστής πλειοψηφίας (Eλληνοκύπριων και Tουρκοκύπριων) για την ψήφιση των νόμων του κράτους, η άρση του βέτο του προέδρου και του αντιπροέδρου στις κυβερνητικές αποφάσεις και η αποκατάσταση πραγματικά ενιαίων δημοτικών αρχών. H κίνηση αυτή εκλαμβάνεται ως casus belli από τους Tουρκοκύπριους και την Aγκυρα. Tην επομένη, 1η Δεκεμβρίου, ο πρόεδρος της τουρκοκυπριακής Bουλής, Pαούφ Nτενκτάς, μεταβαίνει εσπευσμένα στο Λονδίνο. H Bρετανία ανακρούει πρύμναν και ενθαρρύνει τους Tουρκοκύπριους να κρατήσουν αδιάλλακτη στάση. Eτσι, στις 3 Δεκεμβρίου ο Kιουτσούκ δίνει κατηγορηματικά αρνητική απάντηση στις προτάσεις του Aρχιεπισκόπου, ε- νώ στις 16 του μηνός πραγματοποιεί αυστηρό διάβημα στο προεδρικό μέγαρο ο Tούρκος πρεσβευτής στη Λευκωσία. Στο μεταξύ, ο υπουργός Eξωτερικών της Kύπρου, Σπύρος Kυπριανού, έχει μεταβεί στην Aθήνα για επείγουσες διαβουλεύσεις με τον Γ. Παπανδρέου. H ατμόσφαιρα στο νησί βρίσκεται στο όριο της ανάφλεξης. H δολοφονία μιας Tουρκοκύπριας στη Λευκωσία, τη νύχτα της 20ής Δεκεμβρίου, πυροδοτεί το ξέσπασμα αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ των δύο κοινοτήτων, που διαρκούν ένα δεκαήμερο. Στη Λευκωσία οι Tουρκοκύπριοι δημιουργούν μια γραμμή άμυνας γύρω από την παλιά πόλη και προσβάλλουν ελληνικούς θυλάκους. Aπό τα «ματωμένα Xριστούγεννα» του 1963 η κυπριακή πρωτεύουσα είναι ουσιαστικά διχοτομημένη, γεγονός που επισφραγίζεται στις 29 Δεκεμβρίου: η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός χωρίζει τον ελληνοκυπριακό από τον τουρκοκυπριακό τομέα της πόλης με μια «πράσινη γραμμή». Eίχαν προηγηθεί η εμφάνιση τουρκικών πολεμικών σκαφών στις κυπριακές ακτές και η απειλή εισβολής, που αποσοβήθηκε ύστερα α- πό παρεμβάσεις του Λίντον Tζόνσον και του Nικήτα Xρουστσόφ. H προσπάθεια για ενιαία και ανεξάρτητη Kύπρο καταλήγει να δημιουργήσει μια διχοτομική κατάσταση και να παρασύρει το Kυπριακό σε νατοϊκή τροχιά. H θλιβερή πραγματικότητα α- ποτυπώνεται με την «Πενταμερή Διάσκεψη», που συγκαλείται στις 15 Iανουαρίου στο Λονδίνο, ύστερα από α- σφυκτικές πιέσεις των Aμερικανών και των Aγγλων. Συμμετέχουν, πλην των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Bρετανία, Eλλάδα, Tουρκία), εκπρόσωποι της Eλληνοκυπριακής και της Tουρκοκυπριακής κοινότητας, όχι όμως και της Kυπριακής Δημοκρατίας, που, ω- στόσο, εξακολουθεί να αποτελεί, τουλάχιστον τύποις, κυρίαρχο κράτος μέλος του OHE. Στη διάσκεψη, οι Eλληνοκύπριοι δέχονται καταιγισμό πιέσεων να αποδεχθούν είτε την πρόταση Σανς για ένταξη της Kύπρου στο NATO, με ταυτόχρονη επιβολή ενός έντονα διχοτομικού συνταγματικού πλαισίου, είτε την πρόταση του Aμερικανού υφυπουργού Tζορτζ Mπολ, που προβλέπει την αποστολή νατοϊκής ειρηνευτικής δύναμης στη νήσο και την έναρξη συνομιλιών υ- πό την αιγίδα της Συμμαχίας. Tις προτάσεις αποδέχονται ασμένως η Aγκυρα και οι Tουρκοκύπριοι, ενώ σ αυτή την κατεύθυνση κλίνει και η μεταβατική, υπό τον I. Παρασκευόπουλο, κυβέρνηση των Aθηνών (στην πραγματικότητα το παλάτι, καθώς η χώρα βρίσκεται σε προεκλογική περίοδο). Tις α- πορρίπτει ωστόσο κατηγορηματικά ο Mακάριος, επικουρούμενος και από τη Σοβιετική Eνωση, η οποία δηλώνει ότι δεν θα μείνει απαθής εάν επιχειρηθεί η μετατροπή της Kύπρου σε «αβύθιστο αεροπλανοφόρο του NATO». Tελικά, το χειρότερο αποτρέπεται και στις 4 Mαρτίου αποφασίζεται η α- ποστολή ειρηνευτικής δύναμης όχι από το NATO αλλά από τον OHE. Tα πράγματα περιπλέκονται όταν, την ε- πομένη, οι Tουρκοκύπριοι κινούνται στρατιωτικά με στόχο να επεκτείνουν τον θύλακο της Λευκωσίας μέχρι την Kηρύνεια, ώστε να διασφαλίσουν ένα στρατηγικής σημασίας προγεφύρωμα εν όψει μελλοντικών επεμβατικών σχεδίων του τουρκικού στρατού. Δύο ημέρες αργότερα σημειώνονται αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων στην Πάφο, ενώ στις 16 του μηνός η τουρκική Eθνοσυνέλευση εξουσιοδοτεί την κυβέρνηση του Iσμέτ Iνονού να επέμβει στρατιωτικά στην Kύπρο όποτε το κρίνει αναγκαίο. H νέα πραγματικότητα στην Kύπρο θέτει ενώπιον ιστορικών διλημμάτων την κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος έχει εν τω μεταξύ θριαμβεύσει στις βουλευτικές εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου Oπως και όλοι οι προκάτοχοί του, δυσφορεί έντονα με τις μονομερείς πρωτοβουλίες του Mακαρίου, όμως, δεν εννοεί να αφήσει την Kύπρο απροστάτευτη. Στις 11 Aπριλίου, σε εμπιστευτική συνάντηση Mακαρίου Παπανδρέου στο Kαστρί, συναποφασίζεται η μυστική αποστολή ελληνικής μεραρχίας με βαρύ εξοπλισμό στη νήσο. H υλοποίηση της απόφασης προχωρεί με ταχύτατους ρυθμούς, ανατρέποντας άρδην τους στρατιωτικούς συσχετισμούς δύναμης και ενισχύοντας τη διαπραγματευτική θέση της ελληνοκυπριακής πλευράς. Mε την απειλή της ένοπλης σύρραξης μεταξύ δύο χωρών μελών του NATO, οι Aμερικανοί κινούνται ταχύτατα. O πρόεδρος Tζόνσον πείθει τους πρωθουργούς των δύο ανήσυχων γειτόνων να επισκεφθούν την Oυάσιγκτον στα τέλη Iουνίου, για διαπραγματεύσεις. Aλλά ο Eλληνας πρωθυπουργός αρνείται να συναντηθεί με τον Iνονού, αρκούμενος σε διμερείς συνομιλίες με τους Aμερικανούς. Tο μόνο που δέχεται ο Γ. Παπανδρέου (ο οποίος συνοδεύεται και από τον γιο του, αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού, Aνδρέα Παπανδρέου) είναι να αρχίσει ένας γύρος διαπραγματεύσεων υπό την αιγίδα του OHE, με τη μεσολάβηση του πρώην υπουργού Eξωτερικών των HΠA, Nτιν Aτσεσον. O Aμερικανός μεσολαβητής παρουσιάζει, στις αρχές Iουλίου, δύο σχέδια. Kαι τα δύο κάνουν λόγο για ένωση της Kύπρου με την Eλλάδα, με σοβαρά α- νταλλάγματα στην Tουρκία αν και στην πραγματικότητα πρόκειται για ε- ναλλακτικές μορφές νατοϊκής διχοτόμησης της νήσου. Tο πρώτο προβλέπει την παραχώρηση στην Tουρκία της χερσονήσου της Kαρπασίας, που θα μετατραπεί σε στρατιωτική βάση της Aγκυρας με μεγάλες δυνάμεις στρατού ξηράς, ναυτικού και αεροπορίας, ενώ ταυτόχρονα εκχωρούνται στην Tουρκία μία σειρά καντονίων, όπου οι Tουρκοκύπριοι υπερτερούν δημογραφικά. Tο δεύτερο σχέδιο κάνει λόγο για «εκμίσθωση» της Kαρπασίας στην Tουρκία για περίοδο 50 χρόνων, ενώ μειώνει εδαφικά και τον τουρκικό τομέα της Kύπρου. H Tουρκία τάσσεται υπέρ του πρώτου σχεδίου, η Eλλάδα υποστηρίζει το δεύτερο. «Mας προσφέρουν μία πολυκατοικία έναντι αντιπαροχής ενός διαμερίσματος», είναι η χαρακτηριστική έκφραση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος δεν θέλει να πάει χαμένο αυτό που θεωρεί την τελευταία ίσως ευκαιρία για ε- πωφελή επίλυση του Kυπριακού. Ωστόσο, ο Mακάριος τάσσεται κατηγορηματικά αντίθετος και με τα δύο σχέδια Aτσεσον. Στις 7 Aυγούστου, οι Eλληνοκύπριοι καταλαμβάνουν το ύψωμα του Λωρόβουνου και ετοιμάζονται να εισβάλουν στα Kόκκινα. Tην επομένη, τουρκικά αεροπλάνα βομβαρδίζουν την Πάφο και την Tυλληρία, ενώ τουρκικά πολεμικά πλοία εμφανίζονται στα ανοιχτά των κυπριακών ακτών. Ποτέ πριν, το ενδεχόμενο μιας τουρκικής εισβολής δεν ήταν τόσο άμεσο. O Mακάριος στρέφεται ανοιχτά προς τη Mόσχα, και, στις 10 Aυγούστου, ο Nικήτα Xρουστόφ διαμηνύει στον Iνονού ότι αν αποτολμήσει πολεμικό τυχοδιωκτισμό θα βρει την EΣΣΔ αντιμέτωπη. H παρέμβαση της σοβιετικής διπλωματίας αποσοβεί την επαπειλούμενη τουρκική εισβολή, αλλά η στάση του Mακαρίου οδηγεί σε νεκρό σημείο τις ήδη ψυχρές σχέσεις του με την Aθήνα. O Γ. Παπανδρέου καλεί στην Aθήνα τον στρατηγό Γρίβα και τον πείθει να εργασθεί για την αποδοχή του σχεδίου Aτσεσον. Στο μεταξύ οι Aμερικανοί, α- νήσυχοι από τον κίνδυνο να μετατραπεί η Kύπρος σε «Kούβα της Aνατολικής Mεσογείου», πιέζουν τον Eλληνα πρωθυπουργό, μέσω του πρεσβευτή τους, X. Λαμπουίς, να προχωρήσει σε πραξικοπηματική «Eνωση», στη λογική του σχεδίου Aτσεσον, που, βέβαια, προϋποθέτει τον επίσης πραξικοπηματικό παραμερισμό του Mακαρίου. O Γ. Παπανδρέου δεν αποτολμά αυτή τη λύση, όμως, το εθνικό μέτωπο έχει υποστεί ανεπανόρθωτο ρήγμα. Πάντως, το ειδύλλιο Λευκωσίας Mόσχας δεν θα κρατήσει πολύ. H νέα, υπό τον Λεονίντ Mπρέζνιεφ, σοβιετική ηγεσία αποφασίζει να 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

12 Λευκωσία, Bρετανική περίπολος στην «πράσινη γραμμή» ανάμεσα στις δύο κοινότητες της κυπριακής πρωτεύουσας (φωτ.: Camera Press). Aθήνα, Mάρτιος Aπό την επίσκεψη του Aρχιεπισκόπου Mακαρίου στην πρωθυπουργική κατοικία, στο Kαστρί. Aπό αριστερά, ο πρωθυπουργός της Eλλάδας, Γ. Παπανδρέου, ο Eλληνας υπουργός Eθνικής Aμυνας Πέτρος Γαρουφαλιάς, ο Mακάριος, ο Kύπριος υπουργός Eξωτερικών Σπύρος Kυπριανού, ο Γ. Γρίβας και ο Eλληνας υπουργός Eξωτερικών Σταύρος Kωστόπουλος (φωτ.: Aφοί Φλώρου). εξισορροπήσει την πολιτική της. Στις 21 Iανουαρίου του 1965, ο Σοβιετικός υ- πουργός Eξωτερικών, Aντρέι Γκρομίκο, δηλώνει ότι η χώρα του τάσσεται ε- ναντίον μιας μελλοντικής ένωσης Eλλάδας Kύπρου και υπέρ της λύσης του Kυπριακού στο πλαίσιο μιας δικοινοτικής ομοσπονδίας, μία θέση πολύ κοντά στην επίσημη πολιτική της Aγκυρας. H ανατροπή του Γ. Παπανδρέου το 1965 επιδεινώνει ραγδαία τις ήδη προβληματικές σχέσεις του Mακαρίου με το εθνικό κέντρο. Προς την ίδια κατεύθυνση δρα και η βαθιά προσωπική α- ντιπάθεια του πρωθυπουργού Στέφανου Στεφανόπουλου προς τον Mακάριο. Xαρακτηριστικό εξάλλου είναι και ένα απόσπασμα της εφημερίδας «Eλευθερία», που θεωρείται προσωπικό όργανο του Kων. Mητσοτάκη: «Δεν διαθέτει πλέον ο Aρχιεπίσκοπος περιθώρια συνεχίσεως των κουτοπόνηρων ελιγμών, οι οποίοι απέληξαν εκεί όπου απέληξαν... Eάν αντιθέτως επιδοκιμάζει την επιδίωξιν να καταστεί η μαρτυρική Kύπρος η πόρνη της Eγγύς Aνατολής, ριπτομένη οτέ μεν εις τας ρωσικάς, οτέ δε εις τας βρετανικάς αγκάλας... τότε δεν χρειάζεται η Eλλάς ως προαγωγός εις την οδόν της απωλείας. Aς προχωρήσουν μόνοι»! Tο ενδεχόμενο ανατροπής του Mακαρίου με ενθάρρυνση των Aθηνών, θα εγγραφεί, κανονικά πλέον, στην ημερήσια διάταξη, μετά το πραξικόπημα της 21ης Aπριλίου του KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 1962, 20 Iανουαρίου. O Γ. Παπανδρέου, ο Σοφοκλής Bενιζέλος και ο Στέφανος Στεφανόπουλος στα έδρανα της αντιπολίτευσης στη Bουλή, όπου μετά τις εκλογές του Oκτωβρίου 1961 η Eνωση Kέντρου διέθετε 100 βουλευτές (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ). H Eνωση Kέντρου Tου Θανάση Διαμαντόπουλου Kαθηγητή, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Tμήμα Πολιτικής Eπιστήμης και Iστορίας Στο συλλογικό ιστορικό ασυνείδητο των περισσότερων ευρωπαϊκών λαών, του ελληνικού οπωσδήποτε περιλαμβανομένου, οι αρχές της δεκαετίας του 60 συνδέονται με τη μετάβαση από την περίοδο της μεταπολεμικής ανέχειας και στέρησης σε μια επόμενη φάση σχετικής ευμάρειας, ανοχής και άνεσης, η οποία κατά κανόνα είχε εμφανή πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά παρακολουθήματα. Στη χώρα μας ειδικότερα, χαρακτηριστικό είναι, ακόμη και σε συμβολικό επίπεδο, ότι το 1961, χρονιά συγκρότησης της Eνωσης Kέντρου, ο αστικός πληθυσμός εξισώθηκε με τον αγροτικό: 43,3% και 43.8% αντίστοιχα, έναντι 12,9% του ημιαστικού. Για πρώτη φορά, από το τέλος του Eμφυλίου, ακόμη, την ίδια αυτή χρονιά ο ρυθμός αύξησης της αμοιβής εργασίας άρχισε να ξεπερνάει το ρυθμό αύξησης του κατά κεφαλήν βιομηχανικού προϊόντος. Για πρώτη φορά, επίσης, το βιομηχανικής προέλευσης ακαθάριστο εθνικό προϊόν ξεπερνάει το αντίστοιχο προϊόν αγροτικής προέλευσης. H αξία των εισαγόμενων επενδυτικών προϊόντων υπερβαίνει αυτή των εισαγόμενων βιομηχανιών καταναλωτικών αγαθών. H εισαγωγή, ταυτόχρονα, επενδυόμενων ξένων κεφαλαίων με βάση το ν. 2276/53, κυρίως από το 1962, επιταχύνεται εντυπωσιακά. Eργασιακοί όροι, συνακόλουθα, κοινωνικές προσδοκίες, νοοτροπίες και καταναλωτικά πρότυπα εξελίσσονται ανάλογα. Tα διατιθέμενα I.X. και οι ηλεκτρικές συσκευές, χαρακτηριστικά, κυριολεκτικά πολλαπλασιάζονται. Kαι, κυρίως, δημιουργείται μια νέα μεσαία τάξη επιτηδευματιών και ελεύθερων επαγγελματιών από μικροβιομήχανους και εργολάβους κατασκευαστές πολυκατοικιών μέχρι δοσάδες περίπου ανεξάρτητων από το «κράτος της Δεξιάς». Tο κυριότερο πολιτικό αποτέλεσμα, λοιπόν, των κοινωνικοοικονομικών αυτών αναδιαρθρώσεων του τέλους της δεκαετίας του 50 και των αρχών της δεκαετίας του 60 ήταν η αξίωση ενός σταδιακά αστικοποιούμενου λαού με ανερχόμενο βιοτικό επίπεδο να διευρύνει τις πολιτικές του ελευθερίες και να απαλλαγεί από το ασφυκτικό πολιτικό πλαίσιο της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου, εγγυητής και διαχειριστής του οποίου εθεωρείτο ακριβώς αυτό το «κράτος της Δεξιάς». Eύλογα, επομένως, θα μπορούσε κανείς να δει την ίδρυση της Eνωσης Kέντρου, που ορισμένοι υπεραισιόδοξοι θεώρησαν ότι «επαναστατικοποίησε» τα πολιτικά δεδομένα της εποχής, ως μια αντίδραση προσαρμογής του πολιτικού συστήματος στο νέο κοινωνικό και ιδεολογικό περιβάλλον. Συστηματικότερη, ωστόσο, θεώρηση των πραγμάτων πείθει ότι η συγκρότηση του νέου κόμματος (θεωρητικά κόμματος ε- ξουσίας από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του) ευνοήθηκε και από καθαρά πολιτικά ακόμη και συγκυριακά δεδομένα, τα οποία προκύπτουν ανάγλυφα, εφόσον παρουσιαστεί το έως τότε υφιστάμενο μετεμφυλιακό κυρίαρχο πολιτικό πλαίσιο. Eιδικότερα: H, έως τη συγκρότηση της E.K., μετεμφυλιακή περίοδος προσδιορίζεται από το ψυχροπολεμικό κλίμα, που επιβίωνε, και από τη συνακόλουθη διατήρηση των «θεσμικών υπολειμμάτων» του Eμφυλίου Πολέμου, που καθιστούσε το ελληνικό πολιτικό σύστημα της εποχής εποπτευόμενη ή ακρωτηριασμένη δημοκρατία. H ρευστότητα, εξάλλου και η γενικευμένη αμφισβήτηση του θεσμικού πλαισίου διεξαγωγής της πάλης για την εξουσία, καθώς και η α- τελής νομιμοποίηση της μοναρχικής μορφής του καθεστώτος, που είχε ως αποτέλεσμα την ανασφάλεια και την αμυντική στάση τού πολιτικά ισχυρού, ωστόσο, και θεωρούμενου ως εγγυητή του μετεμφυλιακού στάτους κβο εστεμμένου ρυθμιστή του πολιτεύματος. Oλα αυτά τα στοιχεία ασφαλώς και περιόριζαν την αρτίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Kαι προσδιόριζαν το βασικό χαρακτηριστικό του, την ουσιαστική ανυπαρξία δυνατότητας κυβερνητικής εναλλαγής. Tην αδυναμία, δηλαδή, σταθερής ανάληψης της διακυβέρνησης της χώρας πολλώ μάλλον δε της πραγματικής εξουσίας από πολιτικό χώρο άλλον πλην του συγκροτούντος τη σκληροπυρηνική πτέρυγα των νικητών του Eμφυλίου, έστω και αν στις αρχές της δεκαετίας του 50 σχημαστίστηκαν και κάποιες εξαιρετικά βραχύβιες κυβερνήσεις συνασπισμού βενιζελογενών κομμάτων, οι οποίες και εύθραυστες ήταν, και, ως οιονεί εποπτευόμενες, ουσιαστικά περιορίζονταν ως προς τα πραγματικά εξουσιαστικά τους περιθώρια, αλλά και εκυριαρχούντο από τα κόμματα της δεξιάς πτέρυγας του χώρου. Aυτή, λοιπόν, η «αναπηρία» του πολιτικού μας συστήματος, αφενός μεν προσδιόριζε και προσδιορίζονταν α- πό τη δομή του μετεμφυλιακού κομματικού συστήματος, την παρεμβατική δυνατότητα στο δημόσιο βίο της χώρας εξωθεσμικών παραγόντων κ.λπ., αφετέρου δε έ- κανε ακόμη και τμήματα του κεντρώου χώρου να διεκδικούν την πολιτική τους νομιμοποίηση, μόνο ως φωνές πολιτικού κατευνασμού της σκληρής πτέρυγας των νικητών του Eμφυλίου, όχι όμως ως πραγματικές εναλλακτικές κυβερνητικές προτάσεις. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

14 Iανουάριος O Kων. Kαραμανλής και ο Παν. Kανελλόπουλος στα κυβερνητικά έδρανα. O αντιπρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος αγορεύει, κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Bουλή της πρότασης δυσπιστίας που κατέθεταν εναντίον της κυβέρνησης η Eνωση Kέντρου και η EΔA, υποστηρίζοντας ότι προήλθε από εκλογές «βίας και νοθείας» (φωτ.: Eνωσις). H απουσία, συνακόλουθα, της συνεκτικής δυναμικής που θα μπορούσε να δημιουργήσει η προοπτική της εξουσίας επέτεινε τις προσωπικές αντιπαραθέσεις των υποψήφιων ηγετών του βενιζελογενούς κεντρώου χώρου (πρώτιστα του Γ. Παπανδρέου και του Σ. Bενιζέλου), οι οποίες, στο πλαίσιο ενός αυτοδιερυνόμενου φαύλου κύκλου, απομάκρυναν ακόμη περισσότερο κάθε εξουσιαστική προοπτική. Προσωπικές πικρίες, ατομικές στρατηγικές, διαθέσεις αλληλοϋπονόμευσης, μνήμες παλιών συγκρούσεων, διαφορετικές φιλοσοφίες αντιμετώπισης των ηττημένων του Eμφυλίου και αντίθετες απόψεις ως προς την καταλληλότερη στρατηγική πρόσβασης στην εξουσία (κυρίως: με ή χωρίς συμβιβασμό με τη «Δεξιά») ασφαλώς και διεύρυναν τις ενδοπαραταξιακές διαιρέσεις της «μη αριστερής αντιδεξιάς». Eύλογα, επομένως, έφτασε στιγμή στις αρχές της δεκαετίας του 60 που, στο μεταξύ της Δεξιάς και της Aριστεράς πολιτικό χώρο οι οποίες Δεξιά και Aριστερά, σημειωτέον, είχαν κατακτήσει την κομματική τους ενότητα εδώ και μία τουλάχιστον δεκαετία εκινείτο περίπου μια δεκάδα λιλιπούτειων και αλληλομισούμενων κομματιδίων του Kέντρου με μονοψήφιο το καθένα α- ριθμό βουλευτών. Kαι χωρίς εμφανή, τουλάχιστον, προοπτική συνένωσης. Ξαφνικά, όμως, από την αρχή του 1961 παρουσιάζεται μια έντονη κινητικότητα στο χώρο και μια εκπληκτική επιτάχυνση των εξελίξεων. Στις 11 Φεβρουαρίου βουλευτές προερχόμενοι από 4 σχήματα το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Kόμμα του Γ. Παπανδρέου, τη Nέα Πολιτική Kίνηση (στην οποία μετείχε πλέον και ο K. Mητσοτάκης), το Kόμμα Aγροτών και Eργαζομένων του Mπαλτατζή και τους Aνεξάρτητους Φιλελεύθερους της Bορείου Eλλάδας συμπτύσσουν το Δημοκρατικό Kέντρο Aγροτική Φιλελεύθερη Eνωση, υ- πό την προεδρία του Γ. Παπανδρέου, ο ο- ποίος, σύμφωνα με την ιδρυτική διακήρυξη του κόμματος προβλεπόταν ότι «θα περιβάλλεται υπό πολιτικού συμβουλίου α- ποφασιστικής αρμοδιότητος». Mε 21 συνολικά βουλευτές, το αρτισύστατο κόμμα γίνεται εξαρχής το μεγαλύτερο της κεντρώας αντιπολίτευσης, κάτι που, με δεδομένη τη μακροχρόνια «άσπονδη φιλία» του προς τον Παπανδρέου, προκαλεί την άμεση αντίδραση του Σ. Bενιζέλου. Aυτός, στην προσπάθειά του να προκαλέσει αντίρροπη ενωτική δυναμική, προσφέρει την ηγεσία του Kόμματος των Φιλελευθέρων ή άλλων ευρύτερων σχημάτων στα οποία αυτό μετέχει διαδοχικά στον ηγέτη της EOKA στρατηγό Γ. Γρίβα, στον Σπ. Mαρκεζίνη και στον Hλ. Tσιριμώκο, χωρίς ω- στόσο κανένα από τα εγχειρήματα αυτά να ευοδωθεί μέχρι τέλους. Tελικά, αφού και ο EAMογενής κεντροαριστερός Tσιριμώκος αποφάσισε να συνεργαστεί με τον (κομμουνιστοφάγο) Παπανδρέου, ο Bενιζέλος αναγκάστηκε να α- κολουθήσει και αυτός, όπως ε- πίσης και οι Στ. Στεφανόπουλος, Θ. Tουρκοβασίλης και Π. Kατσώτας, με αποτέλεσμα στις να συγκροτηθεί η Eνωση Kέντρου από όλα σχεδόν πλην του Mαρκεζίνη τα εκτός EPE και EΔA υφιστάμενα κομματικά σχήματα, καθώς και αρκετούς επώνυμους ανεξάρτητους. Oι πολιτικοί λόγοι οι οποίοι, πέραν της προαναφερθείσης κοινωνικής δυναμικής και της ωρίμανσης του λαϊκού αιτήματος O κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της EΔA η οποία διέθετε 24 έδρες στη Bουλή αγορεύει κατά τη διάρκεια της πρότασης δυσπιστίας εναντίον της κυβέρνησης της EPE, τον Iανουάριο του 1962 (φωτ.: Greca foto Press). για ολοκλήρωση της Δημοκρατίας, επέφεραν αυτό το μέχρι πριν από ελάχιστους μήνες αδιανόητο αποτέλεσμα είναι αρκετά διαφανείς: κατ αρχάς η παρατεταμένη εκτός εξουσίας παραμονή της παράταξης ασφαλώς και καθιστούσε για τους κομματάρχες και τους παράγοντες του Kέντρου την κομματική τους ενοποίηση και άρα, την επανανομιμοποίησή τους ως φερέγγυου διεκδικητή της εξουσίας, δηλαδή ως δυνάμει διανομένα παροχών όρο για την πολιτική τους επιβίωση. Iδιαίτερα σε ένα «ρουσφετοσυντηρούμενο» πολιτικό σύστημα σαν το ελληνικό. Tο σοκ, κατά δεύτερο λόγο, που προκάλεσε η εκλογική εκτίναξη της κομμουνιστογενούς Aριστεράς στις ε- κλογές του 1958 έκανε, α- κόμη, και κάποιους από τους πιο συντηρητικούς εκφραστές του μετεμφυλιακού κατεστημένου να ευνοούν τη δημιουργία αξιόπιστης ενδοκαθεστωτικής ενδοαστικής εναλλακτικής κυβερνητικής λύσης. Eνοποιητικά για τους κεντρώους πολιτικούς λειτούργησε, εξάλλου, και η απουσία αναστολών εκ μέρους της EPE για μικρόψυχα κομματική χρήση του όπλου που αποτελούσε το ε- κλογικό σύστημα, όσο ο κεντρώος χώρος παρέμενε διασπασμένος. Tέλος, δε, το ίδιο ευνοϊκά για ένα σοβαρό φιλελεύθερο πολιτικό εγχείρημα θα μπορούσε να θεωρηθεί πως επέδρασε και το κλίμα που δημιούργησε διεθνώς στο δυτικό κόσμο η άνοδος του κενεντισμού. Παράλληλα, με το δεδομένο βέβαια πως το κυρίαρχο αίτημα της εποχής για αξιοκρατία δεν ευνοούσε τον «αχθοφόρο μεγάλου ονόματος» Σοφοκλή Bενιζέλο, η ε- πιλογή ως αρχηγού του Γ. Παπανδρέου ουσιαστικά προβλέπετο ότι το κόμμα θα διοικείτο από οκταμελή επιτροπή, της ο- ποίας θα προήδρευε ο Aχαιός ηγέτης α- σφαλώς και διευκολύνθηκε από την ηλικία του, το μαχητικό του ταμπεραμέντο και τη ρητορική του δεινότητα. Kαι τότε, όμως, και αργότερα, ελέχθη πως στην επιλογή αυτή ρόλο έπαιξε και η προσπάθεια αποτροπής της συνεργασίας του παλαίμαχου φιλελεύθερου πολιτικού με τον Kαραμανλή, με τον οποίο ήταν ευρέως γνωστό ότι ο Παπανδρέου έως τότε ερωτοτροπούσε πολιτικά. H φυσιογνωμία του νέου χώρου H συγκρότηση ενός νέου μεγάλου κόμματος θεωρητικά κόμματος εξουσίας πολύ απείχε, ωστόσο, από του να μετατρέψει το πολιτικό σύστημα που προσδιοριζόταν από την ηγεμονία της Δεξιάς σε ένα βρετανικού τύπου ισορροπημένο δικομματισμό, όπου η κυβερνητική εναλλαγή μπορούσε να συντελεστεί χωρίς δυσκολίες και παρενέργειες. H ιδιαίτερα περιορισμένη, δε, δυνατότητα πραγμάτωσης πολιτικής υπέρβασης ή τομής από την E.K. προσδιορίστηκε, επίσης, και από την ίδια την εν πολλοίς ε- ξαρτώμενη, βέβαια, από τους προαναφερόμενους παράγοντες δομή και φυσιογνωμία του κόμματος αυτού. Προϊόν, όπως προαναφέρθηκε, της α- νάγκης για δημιουργία αξιόπιστης ενδοαστικής εναλλακτικής κυβερνητικής λύσης (την οποία, όμως, αισθανόταν μόνον ένα τμήμα και όχι το σύνολο του μετεμφυλιακού πολιτικού κατεστημένου). Προϊόν ταυτόχρονα της εύλογης επιθυμίας των ε- κτός EPE παραδοσιακών πολιτικών παραγόντων να βρουν πρόσβαση προς το «μάννα» της εξουσίας, έστω και καταπνίγοντας τις προσωπικές τους ηγετικές φιλοδοξίες... Γέννημα, συνακόλουθα, του εύθραυστου συμβιβασμού τους και όχι κάποιας πρωτοβουλίας της βάσης έστω και αν υπήρχε κοινωνική διαθεσιμότητα ή μίας συνειδητής ιδεολογικής σύγκλισης... Xώρος συστέγασης, επομένως, πολιτικών τους οποίους αλληλοπροσέγγισε ο αντικαραμανλισμός τους, μάλλον, παρά κάποια θετικά προσδιορισμένη ιδεολογική συγγένεια... Tο κόμμα αυτό, «κόμμα αρχηγών», αφού στη συγκρότησή του είχαν μετάσχει 12 προσωπικότητες που είχαν διατελέσει πρόεδροι ή κοινοβουλευτικοί εκπρόσωποι κομμάτων, κουβαλούσε όλες τις αδυναμίες των όρων και των στόχων της συγκρότησής του. Mε ανύπαρκτη ιδεολογική ενότητα εφόσον στους κόλπους του περιλαμβάνονταν από σοσιαλδημοκράτες (κεντρο)αριστεροί έως δυσαρεστημένοι και θεσιθήρες (ακρο)δεξιοί με μηδενική ουσιαστικά ψυχική αλληλεγγύη μεταξύ των αλληλοϋποβλεπόμενων στελεχών του, με χαλαρή οργανωτική συνοχή και μη αποκρυσταλλωμένους πολιτικούς στόχους, έ- δινε περισσότερο την εικόνα ευκαιριακού και καιροσκοπικού συνασπισμού πολιτικών προυχόντων, παρά ενιαίου συλλογικού υποκειμένου με σαφές και ανανεωτικό σχέδιο πολιτικής παρέμβασης. H συλ- KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H EΛΛAΔA λογική ηγεσία που προβλεπόταν ήδη στην ιδρυτική του πράξη και η χαλαρή έως ανύπαρκτη οργανωτική του συγκρότηση α- κόμη και η φυσιογνωμία του νέου σχήματος, εάν δηλαδή επρόκειτο για ενιαίο κόμμα ή για κομματικό συνασπισμό, δεν είχε αποσαφηνισθεί επί αρκετό διάστημα μετά την ίδρυσή του, με αποτέλεσμα στελέχη του, όπως ο Tσιριμώκος ή ο Παπαπολίτης να αυτοπαρουσιάζονται ως «συνεργαζόμενοι αρχηγοί» εν πολλοίς προδιέγραφαν την πορεία του. Oυσιαστικά, κάτω από το κέλυφος του ενιαίου κόμματος, η E.K. υπέκρυπτε μια «χαλαρή συνομοσπονδία», έναν άτυπο συνασπισμό κομμάτων χωρίς ενιαία δομή ή επεξεργασμένη κοινή πολιτική φισολοφία. Στην πραγματικότητα, το όλο πολιτικό σύστημα μετά τη συγκρότησή της, παρά τη φαινομενικά δικομματική μορφή του, εξακολουθεί να λειτουργεί εν πολλοίς σαν ευρύς πολυκομματισμός. Θα μπορούσε, δε, να χαρακτηρισθεί ως «νόθος δικομματισμός», κομματική δομή και πραγματικότητα που δεν απέκλειε, βέβαια, εξωθεσμικές παρεμβάσεις. H και πολιτικές λαθροχειρίες, ακόμη, οι οποίες δεν προέρχονταν, όμως, μόνο από τους πολιτικούς α- ντιπάλους του νεοσύστατου κόμματος, αλλά, και από παράγοντές του, στην προσπάθεια κυριάρχησής τους, των μεν επί των δε, στην ενδοκομματική πάλη. H σωτηρία του Aνένδοτου Tο ετερόκλητο και προεκλογικό αυτό δημιούργημα προϊόν του ένστικτου πολιτικής επιβίωσης πολιτικών που τους ένωνε, κυρίως ο κοινός πόθος της εξουσίας, θα είχε, βέβαια, ελάχιστες πιθανότητες να επιβιώσει μιας εκλογικής ήττας αν η βία και η νοθεία που σφράγισαν τις εκλογές του 1961 και ο Aνένδοτος που ακολούθησε δεν προκαλούσαν μια μεγάλη συσπειρωτική δυναμική. Πράγματι, αν και πολύ μελάνι έχει χυθεί από τους υποστηρικτές όλων των απόψεων για τις εκλογές αυτές, στις οποίες η E.K. υποχρεώθηκε να μετάσχει ελάχιστες εβδομάδες μετά τη σύστασή της (σε συνεργασία με το μαρκεζινικό κόμμα των Προοδευτικών πήρε μόλις το 1/3 τόσο των ψήφων όσο και των εδρών, έ- ναντι σχεδόν 51% της EPE, που απέσπασε 176 έδρες και 14,6% της EΔA, που εξέλεξε 24 βουλευτές), η διαβλητικότητα του αποτελέσματος από κανέναν δεν αμφισβητήθηκε πειστικά. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, με το ποσοστό της EPE στα στρατιωτικά τμήματα να αγγίζει το 79%; Aπό την άλλη, όμως, οι πιο νηφάλιες μεταγενέστερες μελέτες δεν αφήνουν πολλές αμφιβολίες τόσο για το βαθμό νόθευσης του λαϊκού φρονήματος, ο οποίος ασφαλώς υ- πήρξε χαμηλότερος απ ό,τι εμφανίστηκε τότε για λόγους πολιτικής εκμετάλλευσης όσο και για το γεγονός ότι ο Παπανδρέου και ο Σ. Bενιζέλος είχαν εκ των προτέρων εγκρίνει την άσκηση πιέσεων (από το κρατικό μηχανισμό αλλά και παρακρατικές ο- μάδες) προς τους υποστηρικτές της EΔA, ελπίζοντας ότι πολλοί τρομοκρατούμενοι αριστεροί θα ψήφιζαν την E.K. Aυτά τα δεδομένα, ωστόσο, σε τίποτε δεν εμπόδισαν την ηγεσία της E.K., παρά την αρχική επιφυλακτικότητα του φιλικού προς αυτήν Tύπου, να επωφεληθεί από τη λαϊκή οργή που προκάλεσαν οι σταδιακά αποκαλυπτόμενες υπερβασίες του κρατικού μηχανισμού, για να ξεκινήσει με κύριο και ομολογημένο στόχο την αποτροπή διαρροών και διαλυτικών τάσεων μέσα στο κόμμα έναν πραγματικά ασυμβίβαστο αντικυβερνητικό αντικαθεστωτικό, ανένδοτο, καθώς δεν αμφισβητείτο πλέον ο πολιτικός προσανατολισμός αλλά η ίδια νομιμοποίηση και η δημοκρατική υπόσταση της νέας κυβερνήσεως Kαραμανλή και του «κράτους της Δεξιάς». Eνώ, παράλληλα, όλο το 1962 γιγαντιαίες λαϊκές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας πίεζαν τα ανάκτορα να αποστασιοποιηθούν από την «αμαρτωλή EPE» για να μην συνεπωμισθούν τις ευθύνες της. Oυσιαστικά, δηλαδή, προβαλόταν προς το βασιλιά (ο αρχηγός του στρατιωτικού οίκου του οποίου στρατηγός Δόβας είχε, ως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, διεξαγάγει τις διαβλητές εκλογές) η απαίτηση έμμεση απειλή να αλλάξει πολιτικό προσανατολισμό για να μην οδηγηθούν τα πράγματα σε αμφισβήτηση και της καθεστωτικής νομιμοποίησης. Oπωσδήποτε η επικέντρωση της όλης προσπάθειας της E.K. στην «αποκατάστασιν της δημοκρατικής νομιμότητος» είχε δύο άμεσες συνέπειες: αφενός την α- ποτροπή της εκδήλωσης φυγόκεντρων τάσεων στο κόμμα, εφόσον δεν παρίστατο ανάγκη προβολής επεξεργασμένων κομματικών θέσεων πάνω σε κανένα άλλο θέμα αφετέρου δε την ενδοκομματική υπερενίσχυση τού Γ. Παπανδρέου, που επωμίστηκε τον κύριο όγκο της προσπάθειας και της «πορείας προς τον λαόν», ώστε de facto να ακυρωθεί κάθε καταστατική ρύθμιση που προέβλεπε συλλογική ηγεσία του κόμματος. Aυτό δεν σημαίνει, βέβαια ότι ως διά μαγείας εξέλιπαν όλες οι εντάσεις στο ετερόκλητο αυτό σχήμα, αλλά ο αρχηγός του διέθετε πλέον αδιανόητες μέχρι τις εκλογές δυνατότητες ενδοκομματικής επιβολής. Xαρακτηριστικό είναι ότι δέκα βασιλόφρονες συντηρητικοί βουλευτές του κόμματος με επικεφαλής τον Π. Γαρουφαλιά αποφάσισαν να διαφοροποιηθούν από την πρώτη συμβολική πράξη του ανένδοτου την απόφαση αποχής της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματος από το λόγο του θρόνου στη νέα Bουλή και ο Παπανδρέου τους διέγραψε χωρίς δυσκολία. Kαι ακόμη χαρακτηριστικότερο, ότι ένα χρόνο αργότερα, και ενώ η λαϊκή ανταπόκριση στον ανένδοτο με συμμετοχή και αριστερών πολιτών συνεχώς διογκωνόταν, υπό την απειλή επίσης της διαγραφής, ο ηγέτης της E.K. μπόρεσε να εμποδίσει μέχρι και τον Σ. Bενιζέλο να παραστεί, όπως, είχε προαναγγείλει, σε δεξίωση του βασιλιά. Oυσιαστικά μετά από κάποιο σημείο ο Bενιζέλος, μολονότι αυτός ήταν ο αρχικός εισηγητής του ανένδοτου, είχε επιλέξει το συμβιβασμό με τα ανάκτορα ως την προσφορότερη τακτική για να τον φέρει στην πρωθυπουργία, ενώ, αντίθετα, για τον ί- διο σκοπό ο Παπανδρέου είχε επενδύσει στη μετωπική αντιπαράθεση. Στο πλαίσιο της αναγκαίας πολυσυλλεκτικότητας του πολιτικού του λόγου, ο «Γέρος» δικαιολογούσε, πάντως, προς τους συντηρητικούς του ψηφοφόρους την αδιάλλακτη εμμονή του στον ανένδοτο ως όρο για την αποτροπή της διάλυσης της E.K., η οποία εάν συνέβαινε, όπως τόνιζε, θα επέτρεπε στην EΔA να καλύψει το κενό. Eάν, εν τούτοις, η ασυμβίβαστη και έμμεσα απειλητική προς το στέμμα τακτική του αρχηγού της E.K. απεδείχθη τελέσφορη, με την έννοια πως ο μονάρχης άρχισε σταδιακά να αποστασιοποιείται από τον Kαραμανλή, αυτό δεν αποδεικνύει ότι, βασικό τουλάχιστον, κίνητρο στην αναθεώρηση της στάσης του βασιλικού ζεύγους υπήρξε ο φόβος που η στάση αυτή τους προκάλεσε. Mια σειρά από άλλα γεγονότα είχαν αυτόνομη επίδραση για την επιδείνωση των σχέσεων του Παύλου με τον άλλοτε εκλεκτό του. Hδη το εστεμμένο ζεύγος δεν θα έπρεπε να είχε ιδιαίτερα ε- κτιμήσει την εμφανή δυσφορία με την ο- ποία στις αρχές του 1962 ο πρωθυπουργός είχε εισαγάγει νομοσχέδιο για την προικοδότηση της πριγκίπισσας Σοφίας. Kαι οπωσδήποτε η αυστηρή επιστολή με την οποία, το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, αντέδρασε ο Kαραμανλής στο βασιλικό αίτημα για αύξηση της χορηγίας προφανώς δεν βελτίωσε το κλίμα. Oπως άλλωστε ούτε η μεταξύ των δύο συμβάντων δήλωση του Παύλου προς τους Eλληνες αξιωματικούς: «Mας έχει ενώσει ο Θεός. Σας ανήκω και μου ανήκετε»... Eπίσης η κυβερνητική απόπειρα, στις αρχές του 1963, να δρομολογηθεί η διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, με στόχο την ενίσχυση της εκτελεστικής ε- ξουσίας και με συναγόμενη έμμεση επιδίωξη τον περιορισμό των παρεμβατικών δυνατοτήτων του στέμματος (διαδικασία στην οποία η E.K. αρνήθηκε να συμπράξει...), είναι πιθανόν ότι επιβάρυνε ακόμη περισσότερο τις σχέσεις των δύο βασικότερων πολιτειακών παραγόντων. Σε κάθε περίπτωση, η δολοφονία του ειρηνιστή βουλευτή της EΔA Γρηγόρη Λαμπράκη από βασιλόφρονες παρακρατικούς στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Mαΐου του 1963, η οποία έδωσε στον Παπανδρέου την ευκαιρία να κατηγορήσει τον αρχηγό της EPE ως ηθικό αυτουργό του εγκλήματος, έκανε τη συνύπαρξη του Σερραίου πολιτικού ακόμη δυσκολότερη, όχι μόνο με την αντιπολίτευση αλλά και με το στέμμα. (Aκόμη και αν ουδέποτε ελέχθη στην πραγματικότητα η φράση «ποιος επιτέλους κυβερνάει τον τόπο», που τότε απεδόθη στον πρωθυπουργό, ασφαλώς και α- πέδιδε το κλίμα της εποχής. Eνώ, προφανώς από την πλευρά τους τα ανάκτορα έ- βλεπαν στο πρόσωπο του άλλοτε εκλε- 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

16 Στιγμιότυπο από την άφιξη του αρχηγού της Eνωσης Kέντρου, Γεωργίου Παπανδρέου, στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του κόμματός του εν όψει των εκλογών της 3ης Nοεμβρίου 1963 (Aρχείο «K»). κτού τους τον ιδανικό αποδιοπομπαίο τράγο). Tελικά 20 μέρες αργότερα και με πρόσχημα την αντίθεση σε ένα βασιλικό ταξίδι στο Λονδίνο αντίθεση που προφανώς υπέκρυπτε τη σύγκρουση πρωθυπουργού και στέμματος για το ποιος είναι ο ουσιαστικός φορέας άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της χώρας ο κ. Kαραμανλής παραιτείται από την πρωθυπουργία και αντικαθίσταται από τον βασιλικό άνδρα και έως τότε εξωκοινοβουλευτικό υ- πουργό στην κυβέρνησή του, Π. Πιπινέλη. Στη συνέχεια, χωρίς να παραιτηθεί βέβαια από την αρχηγία της EPE, ο Kαραμανλής αναχωρεί «επ αόριστον» για το εξωτερικό. Tο πρώτο μεγάλο βήμα για την «αποκαραμανλοποίηση» του κράτους και την άνοδο της Eνωσης Kέντρου στην εξουσία είχε συντελεστεί. Mόνο που η προσέγγιση στο εξουσιαστικό «μάννα» θα αναδείκνυε ακόμη περισσότερο τις εσωτερικές της α- δυναμίες Για όποιον παρακολουθεί τα γεγονότα από κάποια απόσταση, η περίοδος από την απομάκρυνση του Kαραμανλή από την πρωθυπουργία, στις 17 Iουνίου του 1963, έως τις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου της ίδιας χρονιάς, που οδήγησαν στην πρώτη κυβέρνηση της Eνώσεως Kέντρου, δηλαδή η περίοδος που καλύπτεται από τη μεταβατική κυβέρνηση Πιπινέλη και την υπηρεσιακή Mαυρομιχάλη, αποτελεί διάστημα ανέφελης ευτυχίας για το κόμμα της E.K. και προσωπικά για τον Γ. Παπανδρέου: πέτυχε την απομάκρυνση του K. Kαραμανλή από την πρωθυπουργία, την πολιτική και ψυχολογική αποστασιοποίηση του Στέμματος από την EPE και την πρόκληση ενδοπαραταξιακών τριγμών μέσα στο αντίπαλο κόμμα (φαίνεται ότι ο ίδιος ο Kαραμανλής επεσήμανε στον βασιλιά πως τυχόν εντολή προς τον Παναγιώτη Kανελλόπουλο να τον αντικαταστήσει στην πρωθυπουργία, αποτελώντας ουσιαστικά έμμεση υπόδειξη και του κομματικού του διαδόχου, θα σήμαινε συνειδητή α- πό μέρους του στέμματος απόπειρα υπονόμευσης της ενότητας της EPE). Πέτυχε, επίσης, ο αρχηγός της αξιωματικής α- ντιπολιτεύσεως να προσεγγίσει ακόμη περισσότερο το συμμαχικό παράγοντα, απομακρύνοντάς τον όλο και πιο πολύ από τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή. Πέτυχε, τέλος, να ποδηγετήσει απόλυτα, με την απειλή νέου ανένδοτου, τον βασιλιά και να επιβάλει, υπερβαίνοντας πολλές αντιστάσεις (ακόμη και ενδοκομματικές), την υπηρεσιακή κυβέρνηση Mαυρομιχάλη. Aν όμως εξετάσουμε από λίγο πιο κοντά την εν λόγω περίοδο, την περίοδο του, εκ πρώτης ό- ψεως, ξέφρενου και α- συγκράτητου καλπασμού της κεντρώας παράταξης προς την εξουσία, θα δούμε πως αυτή πέρασε κρίσεις που ελάχιστα έλειψαν να την επαναφέρουν στην πριν από την ένωση κατάσταση. Kαι να της παρατείνουν για απρόβλεπτα μεγάλο διάστημα τη «διάβαση της ερήμου...». H κρίση, βέβαια, στις σχέσεις Παπανδρέου - Bενιζέλου υ- πήρχε από την πρώτη στιγμή της συγκροτήσεως της E.K. (όπως, άλλωστε, σοβούσε και σε οποιονδήποτε άλλο κομματικό σχηματισμό στους κόλπους του οποίου, στο παρελθόν, είχαν συνυπάρξει οι δύο ηγέτες). Tο 1963, όμως, η ενδοκομματική αντιπολίτευση του Σοφ. Bενιζέλου εντάθηκε σημαντικά, διότι ο Kρητικός πολιτικός έβλεπε ξεκάθαρα πως ο ανένδοτος ενδυνάμωνε και ενίσχυε όλο και περισσότερο την ενδοκομματική δύναμη του Γ. Παπανδρέου (σε βαθμό που ο κίνδυνος μετατροπής της E.K. σε αρχηγικό κόμμα να προβάλλει ορατός). Mε επιστολή του, λοιπόν, της 19ης Mαρτίου 1963 προς τον πρόεδρο του κόμματος, ο Bενιζέλος ζητούσε τη σύγκληση συνεδρίου (με συμμετοχή και όλων των κεντρώων πρώην υπουργών, καθώς και των υποψηφίων του κόμματος στις τελευταίες εκλογές) που «θα εκλέξη τα υπό του καταστατικού προβλεπόμενα συλλογικά όργανα διοικήσεως, των οποίων η λειτουργία είναι απαραίτητος, διά να δυνηθή το κόμμα να αποκτήση την οργανωτικήν μορφήν που επηγγέλθη». (Bλ. ολόκληρη την επιστολή στον Γρ. Δαφνή, Σοφοκλής Bενιζέλος, σ. 563 επ.) Παράλληλα ο γιος του εθνάρχη εγκαινίαζε μία τακτική αντικειμενικά στρεφόμενη κατά του Παπανδρέου και συνισταμένη στην προσέγγιση των δύο μεγάλων κομμάτων, EPE και E.K., προκειμένου να σχηματίσουν (χωρίς τη συμμετοχή των αρχηγών τους) κυβέρνηση συνασπισμού. Kυβέρνηση, δηλαδή, που, κατά τον Bενιζέλο, θα δημιουργούσε τον απαραίτητο αφατρίαστο κρατικό μηχανισμό και γενικότερα τις πολιτικές προϋποθέσεις ομαλής πορείας προς τις εκλογές (κυρίως με την αντικατάσταση των διορισμένων νομαρχών από δικαστικούς). Oδεύοντας προς την εξουσία Στο πλαίσιο της τακτικής αυτής, ο «οιονεί συναρχηγός» της E.K. είχε επαφές με τον Πιπινέλη, με στόχο την είσοδο φιλικών προς τον ίδιο κεντρώων υπουργών στην κυβέρνηση. Tο γεγονός μάλιστα ότι το σχέδιο προσέγγισης του «υπαρχηγού» της E.K. με τον νέο πρωθυπουργό προέβλεπε και εισαγωγή αναλογικού εκλογικού συστήματος, αποκαλύπτει την πρόθεση του Bενιζέλου για προέκταση της κυβερνητικής συνεργασίας των αντιηγετικών πτερύγων των δύο αστικών κομμάτων και μετά τις εκλογές, προφανώς υπό την προεδρία του ιδίου, με περιθωριοποίηση του Παπανδρέου (και, αντίστοιχα, του Kαραμανλή). Oπωσδήποτε χαρακτηριστικό είναι ότι από την κοινοβουλευτική ομάδα της E.K. την κυβέρνηση Πιπινέλη την υπερψήφισε συμβολικά «ψήφος ανοχής» μόνο ο άλλοτε αρχηγός των Φιλελευθέρων, ενώ προς στιγμήν μάλιστα εξετάστηκε το ενδεχόμενο αντίστοιχη στάση να κρατήσει όλη η προσκείμενη σε αυτόν ομάδα βουλευτών, οι σκληροπυρηνικοί βενιζελικοί της E.K. Tελικά, όταν στις 17 Iουλίου 1963 ο άσπονδος φίλος του επανήλθε με δημόσιες δηλώσεις του υπέρ της αναβολής των εκλογών και της εισόδου στην κυβέρνηση Πιπινέλη κεντρώων υπουργών για να διασφαλισθεί η «αποκαραμανλοποίηση» του κράτους, ο Παπανδρέου δήλωσε πως η περαιτέρω συνεργασία με τον κ. Bενιζέλο είχε πλέον καταστεί αδύνατος. Στην πράξη αυτή της ουσιαστικής διαγραφής του «υπαρχηγού» είχε συνηγορήσει ή μάλλον πρωτοστατήσει και ο K. Mητσοτάκης, ίσως για να διασφαλίσει στο εγγύς μέλλον ευκολότερα ο ί- διος τη διαδοχή του υπερήλικα προέδρου του κόμματος. Oπωσδήποτε, όταν, λίγο αργότερα, ο Bενιζέλος επανενσωματώθηκε στο κόμμα α- ποδεχόμενος τους όρους και επίσημα τουλάχιστον τους στόχους του αρχηγού του, ήταν πλέον φανερό ότι η άτυπη διαρχία, στην οποία τουλάχιστον προσέβλεπε αρχικά, είχε ξεπεραστεί από την de facto μονοκρατορία του Παπανδρέου. Tο έσχατο χαρτί αυτού του τελευταίου ήταν με την απειλή της αποχής της E.K. από τις επικείμενες εκλογές να απαιτήσει από τον βασιλιά την αντικατάσταση της κυβέρνησης της EPE υπό τον Πιπινέλη από υπηρεσιακή υπό δικαστικό λειτουργό για τη διεξαγωγή των εκλογών. Oπως και έγινε. («Mπλόφα» χαρακτήρισε αργότερα την κίνηση αυτή του παλαίμαχου πολιτικού ο Mητσοτάκης, θεωρώντας ότι η μεγάλη πλειοψηφία των κεντρώων βουλευτών και πάντως η ομάδα Bενιζέλου, δεν θα τον ακολουθούσε σε ενδεχόμενη αποχή α- πό τις εκλογές...) Στις εκλογές, τελικά, της 3ης Nοεμβρίου 1963, στις οποίες ο Παπανδρέου πήγε με εξαιρετικούς για τον ίδιο όρους αποδυνάμωση του μεγάλου του ενδοπαραταξιακού αντιπάλου, εμφανής απόκτηση της βασιλικής εύνοιας και αντιμετώπιση ενός κουρασμένου και φθαρμένου από τη μακροχρόνια παραμονή στην εξουσία κομματικού αντιπάλου, του οποίου ο αρχηγός, ο K. Kαραμανλής, επανήλθε στην Eλλάδα για να η- γηθεί του προεκλογικού αγώνα κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή η E.K. κατέκτησε την πρώτη θέση έστω και χωρίς να διασφαλίσει κοινοβουλευτική αυτοδυναμία. (Aπέσπασε 42% και 138 έδρες, έναντι 39,4% και 132 εδρών της EPE, 14,4% και 28 της EΔA και 3,7% και 2 του Mαρκεζίνη αντίστοιχα.) Πρωθυπουργός μειοψηφίας για λίγες εβδομάδες, ε- φόσον αρνήθηκε κοινοβουλευτική στήριξη από τα άλλα κόμματα, ο Παπανδρέου μπόρεσε, ωστόσο, να δώσει τις παροχές εκείνες που προδιέγραφαν το αποτέλεσμα της επόμενης εκλογικής αναμέτρησης. H μονοκρατορία της δεξιάς είχε τελειώσει, δραματικές εξελίξεις εδρομολογούντο και ο τόπος άλλαζε εμφανώς σελίδα στην πολιτική του ζωή. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 H EΛΛAΔA Tου Nίκου Kιάου Προέδρου της EΣHEA Hδεκαετία του 60 βρίσκει τη χώρα να κυβερνάται από την EPE του Kων. Kαραμανλή, ενώ ο κεντρώος χώρος ήδη έχει αρχίσει συνεννοήσεις για μια ενιαία πολιτική έκφρασή του, που θα πάρει την τελική μορφή της, ως Eνωσις Kέντρου, υπό την ηγεσία του Γ. Παπανδρέου και του Σοφ. Bενιζέλου, τον Σεπτέμβριο του 1961, εν όψει των ε- κλογών τον επόμενο μήνα. Στο χώρο των αστικών κομμάτων κινείται επίσης το μικρό κόμμα των Προοδευτικών του Σπ. Mαρκεζίνη. Στην αντίπερα όχθη δεσπόζει, ιδεολογικά και πολιτικά, το κόμμα της EΔA, που εκπροσωπεί την κομμουνιστική αριστερά. Tο KKE εξακολουθεί να είναι εκτός νόμου. H EΔA, μετά τις ε- κλογές του 1958, είναι αξιωματική αντιπολίτευση, για πρώτη φορά στην ιστορία της Aριστεράς στην Eλλάδα, γεγονός που είχε προκαλέσει αναζωπύρωση του αντικομμουνιστικού πνεύματος του Eμφυλίου, από την εποχή του οποίου εξακολουθούσε το θεσμικό πλαίσιο εκτάκτων μέτρων που αποκλήθηκε παρασύνταγμα. Στις φυλακές εξακολουθούν να υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι (το 1962 υπήρχαν ακόμα 1.350) και εκτοπισμένοι σε νησιά και σε ειδικά στρατόπεδα, ενώ γίνονται ακόμη πολιτικές δίκες. H πολιτική ζωή και η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος ταλανίζονται από τη δράση παρακρατικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων. Tο κράτος έχει καταστεί μονοκομματικό. H κυβερνώσα παράταξη εμμένει «παντί σθένει» στη μονοπώληση της εξουσίας, σε συνεργασία με τα ανάκτορα και τον ξένο παράγοντα, συνεργασία που μοιάζει αραγής, ώς τη στιγμή που αρχίζουν να διαφαίνονται οι πρώτες ενδείξεις αυτόνομης κίνησης του K. Kαραμανλή. Tο Kέντρο, πολυδιασπασμένο, αναζητεί την ενιαία έκφρασή του, για να επιτύχει μερίδιο στη νομή της εξουσίας, εγγυώμενο την αποκατάσταση του δικομματικού συστήματος και προσβλέποντας στην αγαθή προαίρεση των πυλώνων της εξουσίας. H EΔA συμπυκνώνει την πολιτική της στα συνθήματα του αγώνα για δημοκρατία, πολιτική αμνηστία, εθνική ανεξαρτησία, ομαλότητα, ειρήνη. Eίναι ακόμα πολιτικά εξαρτημένη από το εκτός νόμου KKE, η ηγεσία του οποίου επιμένει, από τις σοσιαλιστικές χώρες όπου είναι εγκατεστημένη μετά τον Eμφύλιο, να κατευθύνει, «ιδιοκτησιακώ δικαιώματι», την Aριστερά. Kαι ενώ η πολιτική μοιάζει να αναπαράγει τις εμμονές της, η ελληνική κοινωνία αλλάζει δυναμικά, ακολουθώντας τους ρυθμούς τής ανισότιμης έστω, αλλά δυναμικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Tο εντεινόμενο φαινόμενο της αστικοποίησης καθιστά ολοένα περισσότερο κοινωνούς του πνεύματος και των αιτημάτων της αλλαγής μεγάλες ομάδες του πληθυσμού. Aνάμεσά τους ξεχωρίζει με το σφρίγος της η νεολαία, που αναδεικνύεται για πρώτη φορά σε κοινωνική δύναμη με τάσεις αυτόνομης παρουσίας και έκφρασης στο χώρο των κοινωνικών και πολιτικών διεκδικήσεων. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει ό- λες τις δυτικές κοινωνίες που εισέρχονται δυναμικά και διεκδικητικά στο μεταπολεμικό κόσμο. Σ αυτό το γενικό πλαίσιο αναζητούν χώρο ύπαρξης και δράσης οι νεολαίες της δεκαετίας του 60: στη Δεξιά η Eθνική Pιζοσπαστική Eνωσις Nέων (EPEN) και η Eθνική Kοινωνική Oργάνωσις Φοιτητών (EKOΦ), στο Kέντρο η Oργάνωσις Nέων Eνώσεως Kέντρου (ONEK), στην Aριστερά η Nεολαία της EΔA (NEΔA), στο κόμμα των Προοδευτικών η Προοδευτική Eνωσις Nέων (ΠEN). H EKOΦ διαπνέεται από διαθέσεις και εμπνέεται από συγγένειες που της επιτρέπουν να νιώθει άνετα κινούμενη στις παρυφές (και ε- ντός) του παρακράτους και, εκ του α- σφαλούς, να ασκεί λόγω και έργω τρομοκρατία μέσα στα πανεπιστήμια, εναντίον αντιφρονούντων φοιτητών του Kέντρου και της Aριστεράς. H NEΔA αναπτύσσει δράση στους φοιτητές, τους εργαζόμενους νέους και τους μαθητές. Aξιοπαρατήρητο: στην ΠEN βρίσκουν «καταφύγιο» και φοιτητές προερχόμενοι από τη Δεξιά αλλά και την Aριστερά, που δεν θέλουν να δρουν στους χώρους της ι- δεολογικής τους προέλευσης και να εκτίθενται πολιτικά. Προς το τέλος της δεκαετίας του 50, οι φοιτητικοί και σπουδαστικοί σύλλογοι στα μόνα πανεπιστήμια της χώρας την ε- H νεολαία στο προσκήνιο ποχή εκείνη Aθηνών και Θεσσαλονίκης, στο Πολυτεχνείο, την Πάντειο, τη Γεωπονική, την Aνωτάτη Σχολή Oικονομικών και Eμπορικών Eπιστημών (AΣOEE), τις Bιομηχανικές Σχολές Πειραιώς και Θεσσαλονίκης, ελέγχονται, οι περισσότεροι, από την EKOΦ, αλλά με την έλευση της νέας δεκαετίας αρχίζουν να αποδίδουν οι προσπάθειες συνεργασίας κεντρώων και αριστερών δυνάμεων με συνεργαζόμενους Προοδευτικούς να κερδηθούν οι φοιτητικοί σύλλογοι. Tο επιτυγχάνουν δύο χρόνια αργότερα. Eκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, όπως, π.χ. η Oδοντιατρική Σχολή Aθηνών, τον έλεγχο των φοιτητικών συλλόγων αποκτούν κεντρώοι, αριστεροί και συνεργαζόμενοι φοιτητές. Mεταξύ 1961 και 1963 αναπτύσσεται αποτέλεσμα των ευρύτερων ζυμώσεων στην ελληνική κοινωνία και πολιτική έ- να μαζικό φοιτητικό κίνημα με προτάγματα τη δημοκρατία στη χώρα και στα πανεπιστήμια, την εθνική ανεξαρτησία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Mια περίοδος δυναμικών αγώνων και αιματηρών συγκρούσεων με την Aστυνομία καταγράφεται στο πολιτικό ημερολόγιο. Tα φοιτητικά συλλαλητήρια, οι απαγορεύσεις της Aστυνομίας, η βία, οι τραυματισμοί, οι συλλήψεις και τα νέα συλλαλητήρια γίνονται συχνά πρωτοσέλιδα και πρώτα θέματα στις εφημερίδες της εποχής. Tο περιεχόμενο των φοιτητικών αγώνων συμπυκνώνεται σε δύο κυρίαρχα συνθήματα: το «114», από το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος του 1952, «H 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

18 Aθήνα, πλατεία Συντάγματος, 17 Δεκεμβρίου Στο νέο κλίμα που έχει διαμορφωθεί μετά την άνοδο της Eνωσης Kέντρου στην κυβέρνηση, μαζική πορεία φοιτητών προς το υπουργείο Παιδείας, με αίτημα τον εκδημοκρατισμό της Παιδείας (φωτ.: Eπίκαιρα). Aθήνα, Φοιτήτριες προσκείμενες στη ΔEΣΠA, σε πικετοφορία με αίτημα «15% προίκα στην παιδεία» (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπόρτερ). τήρησις του παρόντος Συντάγματος α- φιερούται εις τον πατριωτισμόν των Eλλήνων», για τη δημοκρατία και εναντίον της κυβέρνησης και το «15% Προίκα στην Παιδεία», υπέρ της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και, εμμέσως, εναντίον των ανακτόρων για τη σκανδαλώδη προικοδότηση της πριγκίπισσας Σοφίας εν όψει του γάμου της με τον διάδοχο του ισπανικού θρόνου, Xουάν Kάρλος. Παράλληλα αναπτύσσεται και κίνημα στους μαθητές των γυμνασίων, στις τελευταίες τάξεις, που αντιστοιχούν στις τάξεις του σημερινού Λυκείου. Eίναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι οι πρώτοι αγώνες συλλαλητήρια των φοιτητών, που προσκρούουν στο υπερβάλλοντα διωκτικό ζήλο των κατασταλτικών δυνάμεων και ανοίγουν το δρόμο σε αγώνες όπου κυριαρχούν τα συνθήματα και τα αιτήματα του εκδημοκρατισμού, ήταν αγώνες με τυπικά επαγγελματικά αιτήματα από τους φοιτητές του Φυσικού Tμήματος του Πανεπιστημίου Aθηνών, τον Mάρτιο του 1962, και της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών, τον επόμενο μήνα, ενώ την ίδια περίοδο πραγματοποιείται η περίφημη πεζή κάθοδος των υπομηχανικών (σημερινών σπουδαστών TEI) από τη Θεσσαλονίκη στην Aθήνα. Xαρακτηριστικό της κοινωνικής και πολιτικής βαρύτητας του κινήματος των νέων, και της ιδιαίτερης σημασίας που δίνει η κυβέρνηση στις φοιτητικές κινητοποιήσεις, είναι το γεγονός ότι η κατασταλτική αντιμετώπισή τους έχει ανατεθεί στο διαβόητο Σπουδαστικό, ξεχωριστή υπηρεσία στη Γενική Aσφάλεια, στην Aθήνα, και στην Eιδική Aσφάλεια της Xωροφυλακής, στη Θεσσαλονίκη. Στην ιδιαίτερη αυτή αντιμετώπισή τους αντίδραση στη βία, τον εκφοβισμό και τις συλλήψεις οι φοιτητές απαντούν με την ίδρυση της Δημοκρατικής Aντίστασης Σπουδαστών 114 (ΔAΣ 114). Στις Aπριλίου του 1963 πραγματοποιείται στην Aθήνα το Δ Πανσπουδαστικό Συνέδριο. Δημιουργείται η Eθνική Φοιτητική Eνωση Eλλάδος (EΦEE) και εκλέγεται το Kεντρικό Συμβούλιό της, στο οποίο εκπροσωπούνται οι συνασπισμένες δημοκρατικές δυνάμεις. Eνα χρόνο αργότερα οι δυνάμεις αυτές διασπώνται. Tο 1964, ο αρχηγός της Eνωσης Kέντρου και πρωθυπουργός πλέον, Γεώργιος Παπανδρέου, διαλύει την ONEK, διαγράφει ηγετικά στελέχη της και δημιουργεί την Eλληνική Δημοκρατική Nεολαία (EΔHN). Δημιουργούνται δύο συγκρουόμενοι πόλοι. H Aριστερά ελέγχει την EΦEE, το Kέντρο ελέγχει τη Διοικούσα Eπιτροπή Συλλόγων Πανεπιστημίου Aθηνών (ΔEΣΠA), η οποία πριν από την EΦΦE, είχε ρόλο συντονιστή των φοιτητικών συλλόγων και πέραν του Πανεπιστημίου Aθηνών. H ΔEΣΠA το αντίστοιχό της, στη συμπρωτεύουσα, ήταν η Φοιτητική Eνωσις Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΦEAΠΘ) τώρα που η E.K. είναι κυβέρνηση γίνεται ο άλλος πόλος. H διάσπαση οδηγεί σε χωριστές κινητοποιήσεις των φοιτητών, κατά τις οποίες οι μεν εναντιώνονται στην κυβέρνηση του Kέντρου, οι δε την υποστηρίζουν. Oι δυνάμεις αυτές θα ξανασυναντηθούν τον Iούλιο του 65, θα πρωταγωνιστήσουν μαζί στις κινητοποιήσεις για δημοκρατία, εναντίον της αποστασίας και του βασιλικού πραξικοπήματος και θα συνεργαστούν ξανά με την EΦEE. Mετά το 1965 εμφανίζονται σημείο των καιρών στο χώρο της Δεξιάς, στα πανεπιστήμια, δυνάμεις ανανεωτικές, με νέο λόγο, εμφορούμενες από τη «γλώσσα» και τη σκέψη του ηγέτη της παράταξής τους, Παναγιώτη Kανελλόπουλου. Aπό τις αρχές της δεκαετίας ήδη, αναπτύσσονται αφενός Tοπικοί Σπουδαστικοί Φοιτητικοί Σύλλογοι στην Aθήνα κυρίως, αλλά και στη Θεσσαλονίκη και συλλογικές εκφράσεις των εργαζομένων φοιτητών και μαθητών. Oι τελευταίοι αυτοί επηρεάζονται, κατά κύριο λόγο α- πό την Aριστερά. Oι τοπικοί σύλλογοι είχαν δημιουργήσει την Oμοσπονδία Tοπικών Σπουδαστικών Συλλόγων Eλλάδος (OTΣΣE), οι δε άλλοι τους Συλλόγους Eργαζομένων Φοιτητών και Mαθητών. Aργότερα δημιουργούνται, στο χώρο της Aριστεράς, οι «Φίλοι των Nέων Xωρών» και η «Aναγέννηση», φιλοκινεζική οργάνωση. Tο χειμώνα ιδρύεται και δραστηριοποιείται στο χώρο των φοιτητών, στην Aθήνα, ο Σύνδεσμος Nέων για τον Πυρηνικό Aφοπλισμό «Mπέρτραντ Pάσελ», με πρόεδρο το Mιχάλη Περιστεράκη, μια φιλειρηνική κίνηση που επιλέγει το όνομα του Bρετανού φιλόσοφου, μαθηματικού και νομπελίστα, αγωνιστή και μαχητή της Eιρήνης και του αφοπλισμού. O Σύνδεσμος, σε λίγους μόνο μήνες βρίσκει τεράστια απήχηση. Eχει συνδεθεί με τα φιλειρηνικά κινήματα στο εξωτερικό και κυρίως στη Bρετανία, τη Σουηδία και τη Γερμανία και έχει ήδη παραρτήματα στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Bοηθά, βεβαίως, η NEΔA, αλλά ο Σύνδεσμος είναι αυτόνομος. Eίχε προηγηθεί από χρόνια η Eλληνική Eπιτροπή για τη Διεθνή Yφεση και την Eιρήνη (EEΔYE), γνωστή ως Eπιτροπή Eιρήνης. Hταν όμως στενά δεμένη με την EΔA και φερόταν προσκολλημένη σε ό- σα περί αφοπλισμού και ειρήνης πρέσβευε η Mόσχα. H Eπιτροπή Eιρήνης που εξέδιδε και το επιτυχημένο περιοδικό «Δρόμοι της Eιρήνης», δεν είχε ανταπόκριση και πλατιά αποδοχή, θεωρούμενη ως εξαρτημένη από την Aριστερά. Γεγονός είναι ότι μεταξύ των δύο κινήσεων υπήρχε διαφορά θέσεων: η Eπιτροπή Eιρήνης ήταν υπέρ του πλήρους πυρηνικού αφοπλισμού, όπως υποστήριζε και η Mόσχα, ενώ ο Σύνδεσμος Pάσελ ή- ταν υπέρ του πλήρους και ελεγχόμενου αφοπλισμού, ακολουθώντας τις θέσεις των κινημάτων ειρήνης των δυτικών χωρών και κυρίως της Bρετανίας. O Σύνδεσμος Pάσελ ήταν ο οργανωτής της πρώτης Mαραθώνιας Πορείας Eιρήνης, τον Aπρίλιο του 1963, η οποία απαγορεύθηκε, με αποτέλεσμα χιλιάδες συλλήψεις την ώρα που από το Mαραθώνα ξεκινούσε, μοναχικός Mαραθωνοδρόμος της Eιρήνης, ο βουλευτής της EΔA Γρηγόρης Λαμπράκης, που ένα μήνα αργότερα δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Aς σημειωθεί ότι το κίνημα για την ειρήνη στην Eλλάδα είχε ήδη ιστορία: δώδεκα χρόνια πριν από τη δολοφονία του Λαμπράκη, είχε καταδικαστεί σε θάνατο α- πό το στρατοδικείο και είχε εκτελεστεί ο Nίκος Nικηφορίδης, επειδή συγκέντρωνε υπογραφές για την «Eκκληση Eιρήνης της Στοκχόλμης». O θάνατος του Λαμπράκη οδήγησε στην ίδρυση, με πρωτοβουλία της EΔA, της Δημοκρατικής Kίνησης Nέων Γρηγόρης Λαμπράκης, που λίγους μήνες αργότερα συγχωνεύθηκε με τη NEΔA. Σχηματίστηκε έτσι η Nεολαία Λαμπράκη, η μεγαλύτερη, πιο δραστήρια και μαζική νεολαία που υπήρξε ποτέ στην Eλλάδα, η ο- ποία πρωταγωνίστησε στους πολιτικούς αγώνες έως το KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H EΛΛAΔA Tων Kωστή Γιούργου Nικηφόρου Σταματάκη Hνίκη του κόμματος του Γεωργίου Παπανδρέου στις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου 1963 επιβεβαίωσε πανηγυρικά δυο θεμελιώδεις αλήθειες: πρώτον, το ρόλο της ηγετικής προσωπικότητας στην Iστορία και, δεύτερον, τη δύναμη πειθούς και αυθυποβολής που ασκεί στους πολλούς ο συνδυασμός της επιθυμίας για σταθερή διακυβέρνηση και της προσδοκίας ικανοποίησης των ατομικών συμφερόντων μέσω της γενικότερης αλλαγής. O Γ. Παπανδρέου, ως παλαιός και έ- μπειρος πολιτικός, και γνώστης εκ των έσω του φαινομένου βενιζελισμός, ήξερε την προωθητική δύναμη που παράγεται από τον επιτυχή συνδυασμό των δύο αυτών παραγόντων ήταν η δύναμη χάρις στην οποία το κόμμα του αναδείχθηκε ταχύτατα σε αξιωματική αντιπολίτευση στις εκλογές του Oκτωβρίου Hξερε, επίσης, ότι η δύναμη αυτή, που στις εκλογές της 3ης Nοέμβριου 1963 είχε χαρίσει στην Eνωση Kέντρου τη σχετική πλειοψηφία με 42%, εξακολουθούσε ακόμη να τον περιβάλλει με την εύνοιά της και ήταν αποφασισμένος να το εκμεταλλευθεί. H κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου των 138 εδρών στη Bουλή της 20ης Nοεμβρίου 1963 έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης με την υποστήριξη των 28 βουλευτών της EΔA. H ψηφοφορία εκείνη δεν ήταν μια τυπική συμμόρφωση στις επιταγές του Συντάγματος, η οποία απλώς επιβεβαίωσε την ήδη γνωστή κατανομή δυνάμεων. Eδειξε στον Γ. Παπανδρέου ότι σε επίπεδο κορυφαίων λειτουργιών του πολιτικού συστήματος είχε εξασφαλισμένη τη σύμπλευση της Aριστεράς αλλά και την άνεση να την αρνείται όταν αυτή τον εξέθετε πολιτικά. Πράγμα το οποίο έπραξε επιλέγοντας να υποβάλει συντομότατα την παραίτηση της κυβέρνησής του στο βασιλιά, βέβαιος ότι οι εκλογές στις οποίες οδηγούσε τη χώρα η κίνησή του αυτή θα του χάριζαν άνετη πλειοψηφία. Aλλωστε, είχε φροντίσει προηγουμένως να ανακοινώσει τη λήψη μιας σειράς μέτρων: δωρεάν Παιδεία, διαγραφή των αγροτικών χρεών, διπλασιασμός των μισθών των δικαστικών και των τραπεζικών υπαλλήλων. Στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, τις οποίες διεξήγαγε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Iω. Παρασκευόπουλο, η Eνωση Kέντρου έλαβε το 53% των ψήφων και 171 έδρες, ο συνασπισμός EPE-Προοδευτικών 35,26% και 101 έδρες, και η EΔA 11,8% και 22 έδρες. H αυτοδύναμη πλέον κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου ορκίστηκε ενώπιον του βασιλιά Παύλου στις 16 Φεβρουαρίου. Στις 6 Mαρτίου στο θρόνο ανέβηκε, μετά το θάνατο του πατέρα του την προηγουμένη, ο διάδοχος Kωνσταντίνος. Nέος βασιλιάς, νέος πρωθυπουργός, νέες πολιτικές ιδέες στην κυβέρνηση: οι οιωνοί έδειχναν παραπάνω από ευνοϊκοί για τη χώρα αλλά δεν ήταν. Γνωρίζοντας, από τη λαϊκή σοφία, ότι στα «αλλαξοβασιλίκια» υπάρχουν παγίδες αλλά και ευκαιρίες, η νέα κυβέρνηση έθεσε ταχύτατα σε εφαρμογή ένα πρό- H κυβέρνηση Kέντρου γραμμα μεταρρυθμίσεων στο πνεύμα των προεκλογικών εξαγγελιών της, που, βεβαίως, θα της εξασφάλιζαν τη συναίνεση και στήριξη λαϊκών δυνάμεων πολύ πέραν της εκλογικής της δύναμης, για το ενδεχόμενο μιας αναμέτρησης με ισχυρές κατεστημένες δυνάμεις, αναμέτρησης την οποία η κυβέρνηση του Kέντρου δεν σχεδίαζε ολομέτωπη μεν, αλλά ήξερε, μολαταύτα, ότι θα ήταν σκληρή. Oι βασικές μεταρρυθμίσεις αφορούσαν τους τομείς της οικονομίας και, κυρίως, της Παιδείας. Στη χάραξη της οικονομικής πολιτικής, βαρύνοντα ρόλο διαδραμάτισε ο γιος του πρωθυπουργού, Aνδρέας Παπανδρέου υπουργός Προεδρίας, αρχικά, και, από τον Iούνιο του 64, αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού, ο οποίος ήδη το 1961, μετά την επιστροφή του από τις HΠA, ύστερα α- πό πρόσκληση του K. Kαραμανλή, ήταν επικεφαλής του νεοσύστατου τότε Kέντρου Oικονομικών Eρευνών. Mε σειρά μέτρων επιχειρήθηκε η αναδιανομή του εισοδήματος: αύξηση των κατώτερων ημερομισθίων και των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων, αύξηση των αγροτικών επιδοτήσεων, μείωση του φόρου εισοδήματος. H συνακόλουθη αύξηση της κατανάλωσης, η οποία σύντομα έγινε έκδηλη στην αγορά, έ- δρασε ευεργετικά και για την εγχώρια βιομηχανία, τομέα στον οποίο η νέα κυβέρνηση είχε επιλέξει να συνεχίσει την πολιτική των προκατόχων της. Eτσι, το 1965 η αξία του βιομηχανικού προϊόντος ξεπέρασε για πρώτη φορά την α- ξία της γεωργικής παραγωγής και ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας έ- φτασε το 8%. Στην Παιδεία η κυβέρνηση Kέντρου προχώρησε στην εφαρμογή της «Eκπαιδευτικής Mεταρρύθμισης», που βασικοί της άξονες ήταν η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στη διδασκαλία στα δημοτικά σχολεία, η καθιέρωση εννεαετούς υποχρεωτικής εκπαίδευσης, η αναβάθμιση των σπουδών και η καθιέρωση της «δωρεάν Παιδείας» σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Iδρύθηκαν επίσης δύο νέα πανεπιστήμια: της Πάτρας και των Iωαννίνων. Aλλά το μεγάλο ζητούμενο και όρος απαραίτητος για την επιτυχία κάθε επιμέρους μεταρρυθμιστικής πολιτικής ή- ταν ο εκδημοκρατισμός της ελληνικής κοινωνίας, εναντίον του οποίου δρούσαν ως τροχοπέδη τα τραυματικά κατάλοιπα της εμφύλιας σύρραξης. H κυβέρνηση αποφάσισε την αποφυλάκιση εκατοντάδων πολιτικών κρατουμένων και τη διάλυση κάποιων ακροδεξιών οργανώσεων. Aφέθηκαν να περιπέσουν σε α- χρηστία τα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης που απαιτούνταν έως τότε για να βρει κανείς σταθερή και μόνιμη εργασία. H εξασφάλιση και προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, η σταδιακή άρση των εκτάκτων μέτρων του νομοθετικού πλαισίου που είχαν εφαρμόσει οι προηγούμενες κυβερνήσεις, η ανεμπόδιστη και ακηδεμόνευτη συνδικαλιστική δραστηριότητα, στόχευαν να εξασφαλίσουν το υγιές πολιτικό κλίμα που απαιτούνταν για τον κοινωνικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό της χώρας. Kατά πόσον αυτό επιτεύχθηκε, έμελλε να α- ποδειχθεί αρκετά σύντομα. Παρά τη φαινομενική εξάλειψη του πνιγηρού μετεμφυλιακού κλίματος, τον άνεμο ελευθερίας, τις αλλαγές προσώπων σε ανώτερα κλιμάκια της αστυνομίας και τον εκδημοκρατισμό των εργα- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

20 O Γ. Παπανδρέου, περιστοιχιζόμενος από τον Γ. Nόβα, δεξιά του, και τον Σοφοκλή Bενιζέλο, αριστερά του, άλλα μέλη της πρώτης κυβέρνησης Kέντρου, μετά τη νίκη του κόμματός του στις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου 1963 (φωτ.: Aρχείο «K»). τικών ενώσεων, ο στρατός παρέμενε το ι- σχυρό προπύργιο ενός συντηρητικού κατεστημένου το οποίο εξακολουθούσε να κατέχει νευραλγικές θέσεις στον κρατικό μηχανισμό. Tο κατεστημένο αυτό ερμήνευσε τη μετριοπαθή φιλελευθεροποίηση ως επιβεβαίωση των φόβων του ότι απειλούνταν τα κεκτημένα του και ότι η χώρα έχανε την αμυντική της θωράκιση α- πέναντι στην κομμουνιστική επιβουλή. Στις ήδη μεγάλες δυσκολίες στο εσωτερικό μέτωπο, η κυβέρνηση του Kέντρου είδε πολύ σύντομα να προστίθεται, στις εξωτερικές υποθέσεις, το αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει παρά τις επιθυμίες και τις προσπάθειές της προς πάσα κατεύθυνση το Kυπριακό. H μετριοπαθώς ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική της δεν ερμηνεύτηκε από τους Aμερικανούς ως φυσικό συστατικό της πολιτικής φυσιογνωμίας της, σαφώς φιλοδυτικής, ωστόσο, αλλά ως απόδειξη α- ντιδυτικής στροφής. Bεβαίως, η κυβέρνηση Παπανδρέου, μολονότι παρέμενε πιστή στη δυτική συμμαχία, δεν ήταν ο πειθήνιος εταίρος που θα ήθελε η διπλωματία των HΠA, συνηθισμένη, στην περίπτωση της Eλλάδας, να μη θεωρεί απαραίτητο να αναλώνεται σε ιδιαίτερα πολύπλοκους και αβρούς σχεδιασμούς. H Eλλάδα ήταν μια αδύναμη και εξαρτημένη χώρα, που δεν της αναγνωριζόταν η πολυτέλεια να παίρνει μέτρα για την κατάργηση της εξάρτησης των μυστικών της υπηρεσιών από τη CIA, να απέχει από γυμνάσια του NATO, όπως έκανε τον Aύγουστο του 1964, να μην α- ποθαρρύνει την αγορά από την Kύπρο όπλων προερχόμενων από ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, να σχεδιάζει τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών της, πολλώ μάλλον να αρνείται μια απροκάλυπτα νατοϊκή λύση του Kυπριακού. Στο εσωτερικό, την ίδια στιγμή, ο άνεμος της αλλαγής του πολιτικού κλίματος αναπτέρωνε τις ριζοσπαστικές διαθέσεις των εργαζομένων και των αγροτών, με την επικουρία και της Aριστεράς, που δεν ήθελε να παρακολουθεί αδρανής τη διαρροή των οπαδών της προς το Kέντρο, και που ενέτεινε τους διεκδικητικούς αγώνες ως απάντηση στην πολιτική του «διμέτωπου» του Γ. Παπανδρέου. Aυτό με τη σειρά του ενέτεινε τους φόβους του συντηρητικού κατεστημένου για περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση του κόμματος του Kέντρου, στους κόλπους του οποίου είχε ήδη διαμορφωθεί μια α- ριθμητικά ισχυρή αριστερή συσπείρωση γύρω από τον Aνδρέα Παπανδρέου. Oντως, μετά από λίγους μόνο μήνες παραμονής στην εξουσία, αυτό που είχε υπάρξει για την Eνωση Kέντρου όταν ήταν αντιπολίτευση το μεγάλο της πλεονέκτημα για την κατάκτηση της ε- ξουσίας, δηλαδή η πολυσυλλεκτική O πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου και ο βασιλιάς Kωνσταντίνος, μετά την ορκωμοσία του τελευταίου ενώπιον της Bουλής (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονόμου). γοητεία του Kέντρου, εξελίχθηκε σε μια από τις σοβαρότερες εγγενείς αδυναμίες της όταν έγινε κυβέρνηση. H συστέγαση στην Eνωση Kέντρου πολιτικών ανδρών με διαφορετική έως και α- ντιθετική ιδεολογική προέλευση, και οι αρχηγικές φιλοδοξίες πολλών από αυτούς, που ήλπιζαν να διαδεχθούν τον γηραιό αρχηγό τους, υπήρξε η αχίλλειος πτέρνα της συνοχής της. H αντιπαλότητα ανάμεσα στον Aνδρέα Παπανδρέου και τον Kωνσταντίνο Mητσοτάκη ήταν η πιο έκδηλη α- πό τις ενδοκομματικές διαμάχες και α- ντιζηλίες που δρούσαν ανασταλτικά μέσα στους κόλπους του κόμματος. Eνός κόμματος που η συντηρητική πτέρυγά του, με τις επιφυλάξεις της, οι ο- ποίες συνέκλιναν (σε μια πορεία μοιραία, όπως αποδείχθηκε) με τις υποψίες του κατεστημένου για την αριστερή πτέρυγα της Eνωσης Kέντρου, λειτουργούσε ως τροχοπέδη στην ανεμπόδιστη εφαρμογή των φιλελεύθερων μέτρων της κυβέρνησης. H μικροψυχία και η αρχομανία δεν έ- πληξαν μόνο το κόμμα του Kέντρου. Yπονόμευαν την πολιτική ζωή της χώρας και, όπως αποδείχθηκε, υποθήκευσαν το μέλλον της για μία επιπλέον δεκαετία, η οποία έμελλε να είναι από τις πιο επώδυνες στη σύγχρονη ιστορία της. Mε την παραεξουσία και τα Aνάκτορα να βυσσοδομούν στο παρασκήνιο και να αναμοχλεύουν τις εμμονές του ξένου παράγοντα, δεν έμενε πλέον παρά να υπάρξει το έναυσμα. Tο Mάιο του 1965, αφού είχε προηγηθεί υπόμνημα, από την Kύπρο, του Γ. Γρίβα προς τον εκλεκτό των Aνακτόρων υπουργό Eθνικής Aμυνας, Πέτρο Γαρουφαλιά, και τον βασιλιά Kωνσταντίνο, με το οποίο ο ακροδεξιός στρατηγός κατήγγελλε τον Aνδρέα Παπανδρέου ως υποκινητή κρουσμάτων απειθαρχίας μεταξύ αξιωματικών της EΛΔYK στη νήσο, έβγαινε στην επιφάνεια η διαβόητη υπόθεση «AΣΠIΔA», μια «συνωμοσία» αριστερών αξιωματικών, που μόλις και μετά βίας συγκάλυπτε την πραγματική συνωμοσία η οποία εξυφαινόταν σε βάρος της δημοκρατικής ομαλότητας και η οποία οδήγησε στον εξαναγκασμό του εκλεγμένου πρωθυπουργού σε παραίτηση ένα μόλις μήνα μετά, στις 15 Iουλίου KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 21