Επεξεργασία της ρηματικής όψης και του χρόνου στη Νέα Ελληνική: δεδομένα από δείγμα τυπικού πληθυσμού και δείγμα παιδιών με γλωσσικές διαταραχές

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Επεξεργασία της ρηματικής όψης και του χρόνου στη Νέα Ελληνική: δεδομένα από δείγμα τυπικού πληθυσμού και δείγμα παιδιών με γλωσσικές διαταραχές Διπλωματική εργασία Μέμτσα Βασιλική Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σταυρακάκη Σταυρούλα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

2 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 4 Περίληψη... 6 Abstract... 8 Μέρος Α... 9 Γλωσσολογικό θεωρητικό υπόβαθρο Σχηματισμός και χρήση του χρόνου και της όψης του ρήματος στην ελληνική και σε άλλες γλώσσες Οι γραμματικές κατηγορίες του χρόνου και της όψης Ο χρόνος και η όψη: Διαγλωσσική προσέγγιση Ο χρόνος και η όψη στη Nέα Eλληνική Γλωσσολογικές θεωρίες για το χρόνο και την όψη Διαγλωσσικές μελέτες σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης Μελέτες στην Ελληνική σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης Μοντέλο απλού μηχανισμού (single mechanism account) Μοντέλο διπλού μηχανισμού (dual mechanism model) Διαγλωσσικές μελέτες σε δείγματα ασθενών με αφασία Μελέτες στην Ελληνική σε δείγματα ασθενών με αφασία Χρόνος και Όψη στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Διαγλωσσικές μελέτες Υπόθεση του Ελλείμματος του Χαρακτηριστικού (Feature Deficit Hypothesis) Θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου (Extended Optional Infinitive) Υπόθεση της Υπολογιστικής Γραμματικής Πολυπλοκότητας (Computational Grammatical Complexity) Μελέτες στην Ελληνική σε παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Θεωρία του Ελλείμματος της Συμφωνίας (Agreement Deficit Account) Υπόθεση του διαδικαστικού ελλείμματος (The procedural deficit hypothesis) Σκοπός της έρευνας Μέρος Β Μέθοδος

3 5.1. Το δείγμα Πειραματικό Υλικό Διαδικασία Μέρος Γ Αποτελέσματα Ορθότητα Απαντήσεων Ενήλικες Παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Χρόνοι Αντίδρασης Ενήλικες Παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Συζήτηση Παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Χρόνος και Όψη στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Χρόνος και Όψη σε Ενήλικες με Γλωσσικές Διαταραχές Χρόνος και Όψη στην Τυπική Ανάπτυξη Συμπεράσματα Περιορισμοί της Έρευνας Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση: Ελληνόγλωσση:

4 Ευχαριστίες Σημαντική για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας ήταν η συμβολή αρκετών ατόμων, τους οποίους και θα ήθελα να ευχαριστήσω. Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ την κυρία Σταυρούλα Σταυρακάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νευρογλωσσολογίας του τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, την επιβλέπουσα της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας, για την αμέριστη βοήθεια και υποστήριξη σε κάθε βήμα συγγραφής της παρούσας μελέτης, καθώς και για την εμπιστοσύνη της στην ενασχόλησή μου με το συγκεκριμένο θέμα. Επιπλέον, δεν γίνεται να μην ευχαριστήσω την κυρία Olga Dragoy, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νευρογλωσσολογίας του National Research University της Μόσχας, για τη βοήθειά της σχετικά με τη χρήση του λογισμικού E prime την ευχαριστώ ακόμα για το σχεδιασμό των προτάσεων και των εικόνων του τεστ. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να ευχαριστήσω και την κυρία Ιωάννα Τάλλη, διδάκτορα Νευρογλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Paris Descartes, η οποία με βοήθησε με το δείγμα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, καθώς μου παρείχε τη δυνατότητα διεξαγωγής του τεστ στα συγκεκριμένα παιδιά σε 2 από τις διδακτικές της ώρες στο σχολείο όπου υπηρετεί. Πολλές ευχαριστίες, επίσης, οφείλονται και στη συμφοιτήτριά μου Νεκταρία Σταθοπούλου, η οποία με βοήθησε με τις προτάσεις, σε συνεργασία με την κυρία Olga Dragoy. Ακόμη, ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους όσους συμμετείχαν στην έρευνα της παρούσας μελέτης, μικρούς και μεγάλους, και δέχτηκαν με μεγάλη προθυμία να με βοηθήσουν στη διεξαγωγή του πειράματος. 4

5 Τέλος, ένα μεγάλο και θερμότατο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για όλη τη στήριξη και την αγάπη της, καθώς και στο Μάριο, ο οποίος ήταν εκεί σε ό, τι κι αν χρειαζόμουν. 5

6 Περίληψη Σκοπός της έρευνας αυτής είναι η μελέτη της επεξεργασίας του χρόνου και της όψης από φυσικούς ομιλητές της Νέας Ελληνικής και παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Εξετάζονται τυχόν διαφορές επίδοσης σε 4 διαφορετικούς γραμματικούς χρόνους (Ενεστώτας, Μέλλοντας, Αόριστος, Παρατατικός) και επιπλέον εξετάζεται η αντιστοιχία χρόνου - όψης. Συγκεκριμένα, ελέγχεται αν υπάρχουν διαφορές μεταξύ παρελθοντικού χρόνου και γραμματικής μη συντελεσμένης όψης (παρατατικός) και παρελθοντικού χρόνου και συντελεσμένης όψης (αόριστος), ως προς την ορθότητα των απαντήσεων και τους χρόνους αντίδρασης. Για τη μέθοδο που ακολουθήθηκε, χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό του E-prime. Συγκεκριμένα, το τεστ αποτελούσαν δύο εικόνες με 1 ηχογραφημένη γραμματική πρόταση, όπου τα υποκείμενα έπρεπε να επιλέξουν μία εικόνα κάθε φορά που να εναρμονίζει με το περιεχόμενο της πρότασης. Συμμετείχαν 30 ενήλικες, φυσικοί ομιλητές της Νέας Ελληνικής και 2 παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Τα αποτελέσματα και στην περίπτωση της ορθότητας των απαντήσεων και στους χρόνους αντίδρασης έδειξαν σαφή προτίμηση του παροντικού και μελλοντικού χρόνου γενικά, ενώ, όσον αφορά την αντιστοιχία αορίστου παρατατικού, αθροιστικά φάνηκε η προτίμηση και των δύο ομάδων στον παρελθοντικά συντελεσμένο χρόνο (αόριστος), ενώ τα περισσότερα λάθη έγιναν σε περιπτώσεις όπου αντιστοιχούσε ο παρελθοντικός μη συντελεσμένος χρόνος (παρατατικός). Συμπερασματικά διαπιστώνουμε την ύπαρξη προτίμησης στη σύνδεση παρελθοντικού χρόνου - συντελεσμένης όψης περισσότερο, παρά στη σύνδεση παρελθοντικού χρόνου - μη συντελεσμένης όψης. 6

7 Λέξεις κλειδιά: Ρηματικός Χρόνος, Ρηματική Όψη, Νέα Ελληνική, Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, Παρελθοντικός Συντελεσμένος Χρόνος, Παρελθοντικός Μη Συντελεσμένος Χρόνος 7

8 Abstract The aim of this study is the research of process of time and aspect by adults, native speakers of Greek language and children with Specific Language Impairment (SLI). Any performance differences in 4 grammatical tenses (Present Continuous, Future, Past Simple, Past Continuous) and also the corresponding of time and aspect are considered. Particularly, we need to obtain if there are differences between past tense and grammatical non - finite aspect (Past Imperfect) and past tense and grammatical finite aspect (Past Perfect) in correctness of the answers and in reaction time. The method was a use of E-prime. Particularly, the test consisted of 2 pictures and 1 recorded grammatical sentence in each condition, where the subjects of the experiment had to choose one picture every time, which matched the content of the sentence. 30 adults, native speakers of Greek language and 2 SLI children participated. The results, in the case of correctness of the answers and reaction time showed preference of the present and future tense, while, concerning the corresponding of non - finite and finite past tense, both groups preferred the finite past tense, because the most mistakes were made in the case where the non - finite past tense was the right one. Consequently, we note the preference of linking past tense finite aspect more than past tense and non - finite aspect. Keywords: Tense, Aspect, Greek Language, Specific Language Impairment (SLI), Finite Past Tense, Non - Finite Past Tense 8

9 Μέρος Α Γλωσσολογικό θεωρητικό υπόβαθρο 1. Σχηματισμός και χρήση του χρόνου και της όψης του ρήματος στην ελληνική και σε άλλες γλώσσες 1.1. Οι γραμματικές κατηγορίες του χρόνου και της όψης Ο χρόνος και η όψη του ρήματος αποτελούν ένα εξαιρετικά σημαντικό και ενδιαφέρον ζήτημα στη γλωσσολογία, καθώς με βάση αυτά τα δύο χαρακτηριστικά μπορούμε να αναζητήσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές των γλωσσικών συστημάτων των περισσότερων γλωσσών. Ο χρόνος αποτελεί ένα μορφολογικό χαρακτηριστικό που κάνει ένα ρήμα παρεμφατικό, ενώ η χρονική αναφορά (time reference) αποτελεί ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό του γεγονότος που περιγράφεται από τη ρηματική φράση σαν σύνολο (Bos & Bastiaanse, 2014). Ο χρόνος δίνει πληροφορίες για τη χρονική σχέση, όπως το ταυτόχρονο (simultaneity) ή αυτό που προηγείται (precedence), μεταξύ του χρονικού διαστήματος του γεγονότος που εκφράζεται μέσα από τη ρηματική μορφολογία και τη στιγμή της αξιολόγησης που ορίζεται από το περικείμενο. Η όψη, από την άλλη, συγκεκριμενοποιεί τις χρονικές σχέσεις, ορίζοντας τα όρια, δηλαδή την αρχή και το τέλος, μιας κατάστασης, διευκρινίζοντας αν το γεγονός ολοκληρώθηκε ή συνεχίζει να εξελίσσεται (Bos & Bastiaanse, 2014). Ο Comrie (1976) υποστηρίζει ότι η όψη σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους θεώρησης της εσωτερικής δομής μίας κατάστασης (Κουκουλιώτη, 2013). Η Smith (1997) έχει χωρίσει την όψη σε συγκεκριμένες κατηγορίες (όπως αναφέρεται στην Κουκουλιώτη, 9

10 2013), ωστόσο στην παρούσα εργασία θα γίνει ενασχόληση μόνο με την κατηγορία της γραμματικής όψης. Συγκεκριμένα, η γραμματική όψη εκφράζει τη διάρκεια μίας ενέργειας ή κατάστασης μέσα στο χρόνο και μας βοηθά να ερμηνεύσουμε τις σημασιολογικές πληροφορίες του ρήματος (Holton κ.ά., 2012). Ένα ρήμα μπορεί να φέρει δύο τύπους γραμματικής όψης, τη συνοπτική (συντελεσμένη) και τη μη συνοπτική (μη συντελεσμένη) (Holton κ.ά., 2012). Επιπλέον, η όψη δηλώνεται από μορφήματα, τα οποία συνήθως αποτελούν προσφύματα των ρημάτων, με κυριότερο σκοπό τη δήλωση της οπτικής γωνίας του ομιλητή (Smith, 1997, όπως αναφέρεται στην Κουκουλιώτη, 2013). Η γραμματική όψη θεωρείται ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, όπως επισημαίνει ο Chomsky (1995). Ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά ονομάζονται αυτά που αποτελούνται από σημασιολογικό περιεχόμενο και βοηθούν στην ερμηνεία της πρότασης, ενώ τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά είναι εκείνα που πρέπει να συνδυαστούν με αντίστοιχα ερμηνεύσιμα μέσα στην πρόταση (Chomsky, 1995). Τέλος, ο Cowper (2004) αναφέρει ότι η κλιτική συνθετότητα των ρημάτων περιλαμβάνει χαρακτηριστικά συμφωνίας, χρόνου, όψης και διάθεσης (Clahsen & Ali, 2009) Ο χρόνος και η όψη: Διαγλωσσική προσέγγιση Η αναφορά σε ένα ορισμένο χρονικό πλαίσιο μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους (Bastiaanse κ.ά., 2011). Στην αγγλική γλώσσα, η χρονική αναφορά μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη χρήση ενός λεξικού επιρρήματος ή μίας προθετικής φράσης, αλλά και μέσω της ρηματικής μορφολογίας. Για παράδειγμα, όσον αφορά τον πρώτο τρόπο, χρησιμοποιούνται λέξεις, όπως «χθες» ( yesterday ), «πριν» ( previously ) για αναφορά στο παρελθόν, ενώ «τώρα» ( now ) και «αυτή τη 10

11 στιγμή που μιλάμε» ( at the moment ) για αναφορά στο παρόν και «σε ένα λεπτό» ( in a minute ) ή «τον επόμενο χρόνο» ( next year ) για αναφορά στο μέλλον. Όσον αφορά τον δεύτερο τρόπο, αναφέρονται ως παράδειγμα τα εξής: για το ρήμα «γράφω» ( write ) έχουμε το σχηματισμό διαφόρων ρηματικών τύπων που δηλώνουν το χρόνο. Έτσι, ο τύπος «έγραψα» ( wrote ) αναφέρεται στον απλό Αόριστο συνοπτικής όψης, ενώ ο τύπος «έγραφα» ( was writing ) χρησιμοποιείται για τον Παρατατικό, δηλαδή τον παρελθοντικό χρόνο μη συνοπτικής όψης. Για τον απλό Ενεστώτα χρησιμοποιείται η μορφή write («γράφω»), ενώ ο περιφραστικός τύπος am writing («γράφω αυτή τη στιγμή») χρησιμοποιείται για τον Ενεστώτα διαρκείας (Present Continuous). Τέλος, η αναφορά στο μέλλον γίνεται μόνο περιφραστικά ( will write, δηλαδή «θα γράψω»), με την προσθήκη του «θα» ( will ) (QuirRandolph κ.ά., 1985). Επομένως, στα αγγλικά γίνεται εκτεταμένη χρήση απαρεμφατικών τύπων με περιφραστικό τρόπο για το σχηματισμό του χρόνου και της οψης. Όταν γίνεται χρήση απλών ρηματικών μορφών, τότε τα περισσότερα ρήματα της αγγλικής σχηματίζουν το χρόνο με μία κατάληξη στο θέμα τους (και θεωρούνται ομαλά), ενώ κάποια εμφανίζουν την αλλαγή στο θέμα τους (και χαρακτηρίζονται ανώμαλα) (QuirRandolph κ.ά., 1985). Οι καταλήξεις για τα ομαλά ρήματα είναι: -ing για τη δήλωση του παρόντος ή του Παρατατικού (και με την προσθήκη του was/were πριν το ρήμα), -ed για τη δήλωση του παρελθόντος και s για το τρίτο πρόσωπο του ενικού αριθμού στον απλό Ενεστώτα (QuirRandolph κ.ά., 1985). Στα γερμανικά, όπως και στα αγγλικά, χρησιμοποιούνται και οι απλοί ρηματικοί τύποι (σε παρεμφατική μορφή με το χρόνο και την όψη να εκφράζονται από ένα ρήμα) και οι περιφραστικοί (παρεμφατικό βοηθητικό ρήμα μαζί με το λεξικό ρήμα) για την αναφορά στο παρελθόν (Bos & Bastiaanse, 2014). Ένα παράδειγμα στα 11

12 γερμανικά είναι το εξής: De man schreef de brief, δηλαδή «Ο άντρας έγραψε το γράμμα» ( The man wrote the letter ). Το ρήμα schreef «μαρκάρεται» για τον απλό Αόριστο και αναφέρεται στο παρελθόν. Σε μία άλλη πρόταση De man heeft de brief geschreven, δηλαδή «Ο άντρας έχει γράψει το γράμμα» ( The man has written the letter ), το βοηθητικό heeft έχει κατάληξη απλού Ενεστώτα, αλλά όλη μαζί η ρηματική μορφή ( heeft geschreven ) αναφέρεται στο παρελθόν για τη γερμανική γλώσσα. Επιπλέον, το τρίτο πρόσωπο του ενικού του Ενεστώτα στα γερμανικά σχηματίζεται με την κατάληξη t στο θέμα του ρήματος, ενώ ο απλός Αόριστος σχηματίζεται με την κατάληξη te. Ο περιφραστικός Αόριστος, από την άλλη, αποτελείται από ένα βοηθητικό (ανώμαλο) ρήμα και μία παρελθοντική μετοχή, σχηματιζόμενη από το πρόθεμα ge- και την κατάληξη t (Cochran, 1991). Στα ρώσικα, η χρονική αναφορά εκφράζεται μέσω καταλήξεων που δηλώνουν χρόνο, δηλαδή παρελθόν, παρόν και μέλλον, καθώς και διαφορετικών θεμάτων του ρήματος (Dragoy & Bastiaanse, 2013). Για παράδειγμα, ο Ενεστώτας του ρήματος «γράφω» στο τρίτο ενικό πρόσωπο είναι pish-et, ενώ ο μη συντελεσμένος παρελθοντικός χρόνος είναι pisa-l. Ο χρόνος στα ρώσικα αποτελεί συντακτική έννοια. Επίσης, γίνεται και εδώ διάκριση μεταξύ συντελεσμένης και μη συντελεσμένης όψης, η οποία εκφράζεται μέσω της παραγωγικής μορφολογίας και εμφανίζει στενή σχέση με τη λεξική όψη, το οποίο αντικατοπτρίζει τη χρονική και αιτιώδη δομή μιας κατάστασης (Bondarko, 1983, Johanson, 2000, όπως αναφέρεται στις Dragoy & Bastiaanse, 2013). Επιπρόσθετα, για την αναφορά στο παρελθόν και στο μέλλον γίνεται χρήση συντελεσμένων και μη συντελεσμένων ρημάτων, ενώ το παρόν δηλώνεται μόνο με τη χρήση μη συντελεσμένων ρημάτων. Γενικά, οι παρελθοντικοί τύποι δημιουργούνται προσθέτοντας το επίθημα l- μαζί με την κατάληξη που δηλώνει γένος και αριθμό. Η αναφορά στο παρόν γίνεται με την 12

13 προσθήκη μίας κατάληξης για το πρόσωπο και τον αριθμό στο θέμα του ρήματος. Τέλος, η αναφορά στο μέλλον γίνεται είτε συνθετικά, για τη δήλωση της συντελεσμένης όψης, είτε αναλυτικά, για τη δήλωση της μη συντελεσμένης όψης (Dragoy & Bastiaanse, 2013) Ο χρόνος και η όψη στη Nέα Eλληνική Αρχικά, λόγω της σύνδεσης με την παρούσα έρευνα, σημαντική είναι η αναφορά στο σχηματισμό και τη χρήση του χρόνου και της όψης στην ελληνική γλώσσα. Η κατηγορία του ρήματος στα ελληνικά είναι αρκετά περίπλοκη, διότι, ενώ σε μια γλώσσα, όπως η αγγλική, τα ρήματα αποτελούνται από έναν μικρό αριθμό διαφορετικών τύπων για να δηλώσουν το πρόσωπο, το χρόνο κ.λπ., τα περισσότερα ρήματα της ελληνικής γλώσσας αποτελούνται από πολλούς διαφορετικούς τύπους, καθώς δηλώνουν πρόσωπο, αριθμό, χρόνο, όψη, φωνή και διάθεση (Holton κ.ά., 2012). Η ελληνική γλώσσα διαθέτει πλούσιο μορφολογικό σύστημα (Τριανταφυλλίδης, 1941). Κάθε ρήμα αποτελείται από έναν συνδυασμό θέματος και κατάληξης που εκφράζει ένα περίπλοκο σύστημα γραμματικών κατηγοριών, όπως είναι η συμφωνία (πρώτο, δεύτερο και τρίτο πρόσωπο, ενικός και πληθυντικός αριθμός), ο χρόνος (παρελθόν, μη παρελθόν), η όψη (συντελεσμένη και μη συντελεσμένη), η φωνή (ενεργητική και παθητική) και η διάθεση (προσταγή, μη προσταγή) (Τριανταφυλλίδης, 1941, Holton κ.ά., 2012). 13

14 1. Πίνακας: Ρήματα στην ελληνική Συμφωνία Χρόνος Όψη Φωνή Διάθεση Ενικός: α, β, γ Πληθυντικός: α, β, γ + Παρελθόν - Παρελθόν +Συντελεσμένη -Συντελεσμένη + Ενεργητική - Ενεργητική + Προσταγή - Προσταγή Οι κατηγορίες του χρόνου και της όψης συνδέονται στενά στην ελληνική γλώσσα. Ο χρόνος ορίζεται ως η στιγμή κατά την οποία μία πράξη λαμβάνει χώρα και η πράξη αυτή δηλώνεται παρελθοντικά ή μη παρελθοντικά. Τα περισσότερα ρήματα στα ελληνικά έχουν δύο παρελθοντικούς τύπους που διαφοροποιούνται στην όψη και στη φωνή (Holton κ.ά., 2012). Ένα παράδειγμα είναι το ρήμα «πληρώνω», το οποίο δημιουργεί τον τύπο «πλήρωσα» για τον παρελθοντικό χρόνο με συντελεσμένη όψη (Αόριστος), ενώ τον τύπο «πλήρωνα» για τη μη συντελεσμένη όψη στο παρελθόν (Παρατατικός). Το ίδιο ισχύει και για τους μη παρελθοντικούς τύπους, δηλαδή τον Ενεστώτα «πληρώνω» και το Μέλλοντα «πληρώσω». Ο κάθε τύπος από τους παραπάνω σχηματίζει και την ενεργητική και την παθητική φωνή (π.χ. «πληρώθηκα» και «πληρωνόμουν») (Holton κ.ά., 2012). 2. Πίνακας: Όψη Παρελθοντικών και μη Παρελθοντικών Ρημάτων Ρήμα Χρόνος Συντελεσμένη Όψη Μη Συντελεσμένη Όψη Πληρώνω Παρελθοντικός πλήρω-σ-α πλήρω-ν-α μη Παρελθοντικός πληρώ-σ-ω πληρώ-ν-ω Επιπλέον, στην ελληνική γλώσσα υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τύποι ενεργητικής φωνής Αορίστου χρόνου: οι τύποι που σχηματίζονται με την προσθήκη του σ- σύμφωνα με τον κανόνα (π.χ. /γraf-o/, /e-γrap-s-a/), οι τύποι που 14

15 σχηματίζονται με αλλαγή στο θέμα του ρήματος (π.χ. /plen-o/, /e-plin-a/) και οι τύποι που σχηματίζονται από το συνδυασμό των δύο προηγούμενων περιπτώσεων (π.χ. /mil-o/, /mili-s-a/) (Τριανταφυλλίδης, 1941, Holton κ.ά., 2012). Το πρόθεμα ε- (χρονική αύξηση) εμφανίζεται στους ρηματικούς τύπους του παρελθόντος, όταν το ρήμα ξεκινάει με σύμφωνο, ενώ όταν ξεκινάει με φωνήεν έχουμε εσωτερική αύξηση (Τριανταφυλλίδης, 1941). Τέλος, οι υπόλοιποι χρόνοι της ελληνικής (Μέλλοντας, Παρακείμενος κ.λπ.) σχηματίζονται περιφραστικά με το μόριο «θα» (στο Μέλλοντα) και το βοηθητικό ρήμα «έχω» (στον Παρακείμενο) (Holton κ.ά., 2012). 3. Πίνακας: Τύποι Ενεργητικής Φωνής Αορίστου Προσθήκη σ- Αλλαγή θέματος Συνδυασμός και των δύο γράφω -> έ-γραπ-σ-α πλένω -> έ-πλυν-α μιλώ -> μίλη-σ-α Η ελληνική γλώσσα αποτελείται από δύο χρονικές όψεις: την συντελεσμένη (συνοπτική) και τη μη συντελεσμένη (μη συνοπτική), οι οποίες αλληλεπιδρούν με το χρόνο. Τα περισσότερα ρήματα σχηματίζουν και τις δύο όψεις και έτσι ξεχωρίζουν σημασιολογικά. Η όψη ορίζεται ως ο τρόπος με τον οποίο δηλώνεται μία πράξη από τον ομιλητή κατά τη στιγμή της έκφρασης. Έτσι, η μη συντελεσμένη όψη αφορά την πράξη που είναι σε διάρκεια, ενώ η συντελεσμένη όψη αφορά την πράξη που ολοκληρώθηκε (Holton κ.ά., 1997, Holton κ.ά., 2012). Με άλλα λόγια, η συντελεσμένη όψη περιγράφεται από τον ομιλητή ως ένα ολοκληρωμένο γεγονός (Holton κ.ά., 2012), ενώ η μη συντελεσμένη όψη παρουσιάζεται ως ενέργεια, όπου δε δίνεται έμφαση στην ολότητά της, αλλά στην εσωτερική της δομή. Δηλαδή, εμφανίζεται ως γεγονός που εξελίσσεται (Holton κ.ά., 2012). Στο συντελεσμένο 15

16 παρελθοντικό χρόνο, οι σιγματικοί τύποι είναι πιο συχνοί από τους μη σιγματικούς (Stavrakaki & Clahsen, 2009). Έτσι, τη συνοπτική και μη συνοπτική όψη μπορούμε να τις διακρίνουμε και με βάση το «μαρκάρισμά» τους, καθώς η συνοπτική όψη μαρκάρεται μορφολογικά, ενώ η μη συνοπτική όχι (Ρουμπέα, 2017). Επιπλέον, στην ελληνική γλώσσα δε χρησιμοποιούνται απαρεμφατικές μορφές (όπως για παράδειγμα στην αγγλική), καθώς επίσης η ελληνική αποτελεί μία γλώσσα με σχετικά ελεύθερη σειρά όρων ( κάτι που δεν ισχύει στην αγγλική) (Holton κ.ά., 1997). 16

17 2. Γλωσσολογικές θεωρίες για το χρόνο και την όψη Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά σε διάφορες διαγλωσσικές μελέτες που έγιναν σχετικά με τις γραμματικές κατηγορίες του χρόνου και της όψης, επισημαίνοντας και τις σημαντικές γλωσσολογικές θεωρίες, στις οποίες αυτές στηρίζονται. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι όλες οι έρευνες και οι θεωρίες που θα ακολουθήσουν επελέγησαν με βάση τη σημασία τους στο γλωσσολογικό κόσμο. Σίγουρα υπάρχουν και άλλες θεωρίες εξίσου σημαντικές, ωστόσο, λόγω της ανάγκης μη εκτενούς παρουσίασης όλων των ερευνών, δεν αναφέρονται όλες. Έτσι, οι γλωσσολογικές μελέτες που θα αναφερθούν στη βιβλιογραφική ανασκόπηση του πρώτου μέρους της παρούσας εργασίας, αφορούν την τυπική ανάπτυξη των παιδιών, την περίπτωση της αφασίας και την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, η οποία θα παρουσιαστεί στο επόμενο κεφάλαιο. Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκε βιβλιογραφικά η παρουσίαση του χρόνου και της όψης στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή είναι o ακόλουθος: η παρούσα έρευνα ασχολείται και με παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή πέρα από ενήλικες τυπικής ανάπτυξης. Όσον αφορά την αφασία, η οποία δεν εμφανίζεται στο πειραματικό μέρος της εργασίας, χρησιμοποιείται αναφορικά στην ανασκόπηση, καθώς οι δύο αυτές διαταραχές (αφασία και Ειδική Γλωσσική Διαταραχή) διαφέρουν, τουλάχιστον ως προς την αιτία τους, καθώς η αφασία είναι αποτέλεσμα εγκεφαλικής βλάβης, ενώ η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αποτελεί νευροαναπτυξιακή διαταραχή, όπως φαίνεται και παρακάτω. Ωστόσο, και οι δύο αυτές διαταραχές αφορούν τη γλώσσα, δηλαδή αποτελούν γλωσσικές διαταραχές, και, ως προς τις δυσκολίες στη γλώσσα που παρουσιάζουν είτε οι ασθενείς με αφασία είτε τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, εμφανίζονται ομοιότητες σχετικές με την παραγωγή και την κατανόησή της. Επομένως, θεωρείται χρήσιμη η παράλληλη μελέτη της αφασίας και 17

18 της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής, καθώς αυτή αφορά μόνο το επίπεδο της γλώσσας, στο οποίο και οι δύο εμφανίζουν δυσκολίες. Επιπρόσθετα, λόγω του ότι υπάρχουν ερευνητές που συνέκριναν αυτές τις δύο διαταραχές (Bastiaanse & Bol, 2001, Marinis, 2008, Kambanaros & Steenbrugge, 2013) γλωσσικά, γίνεται κατανοητό ότι η παρουσίαση των χαρακτηριστικών τους στην παρούσα μελέτη θεωρείται σκόπιμη και δε γίνεται καθόλου τυχαία Διαγλωσσικές μελέτες σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης Πριν την παρουσίαση βασικών ερευνών που αφορούν το χρόνο και την όψη σε παιδιά και ενήλικες με γλωσσικές διαταραχές, θα ήταν σκόπιμο να παρουσιαστούν συνοπτικά σημαντικές έρευνες που σχετίζονται με την κατάκτηση του χρόνου και της όψης στην τυπική ανάπτυξη. Οι Shirai & Andersen, προσπαθώντας να εξηγήσουν την κατάκτηση του χρόνου και της όψης από παιδιά τυπικής ανάπτυξης, ανέφεραν την Υπόθεση της Όψης κατά την κατάκτηση της πρώτης γλώσσας (The Aspect First Hypothesis, 1995). Οι συγκεκριμένες ερευνήτριες είχαν ως υπόβαθρο τα εξής: η όψη χωρίζεται σε 2 είδη: τη λεξική και τη γραμματική. Η λεξική όψη αναφέρεται στη διάκριση μεταξύ κατηγορημάτων/ρηματικών φράσεων που περιγράφουν δεσμευμένα ή μη δεσμευμένα γεγονότα (bounded and non bounded events), όπως για παράδειγμα είναι οι τελικές και οι μη τελικές ρηματικές φράσεις. Η λεξική όψη εκφράζεται μέσα από τη σημασία του ρήματος. Για παράδειγμα, η φράση «Σπάω ένα παιχνίδι» είναι τελική, καθώς συγκεκριμενοποιείται το σημείο τέλους του γεγονότος που περιγράφεται, ενώ η ρηματική φράση «Παίζω» είναι μη τελική, καθώς δε δηλώνεται σημείο τέλους. Η γραμματική όψη, από την άλλη, φέρει πληροφορίες εξίσου για την ολοκλήρωση ή μη ενός γεγονότος, αλλά με μία διαφορετική οπτική: τη συνοπτική 18

19 (perfective) όψη, η οποία δηλώνει ένα γεγονός εξωτερικά, σα να έχει ολοκληρωθεί, και τη μη συνοπτική (imperfective) όψη, η οποία «βλέπει» ένα γεγονός εσωτερικά, σαν μη ολοκληρωμένο. Τέλος, η γραμματική όψη διαφέρει από τη λεξική όψη. Τελικές ρηματικές φράσεις μπορεί να εμφανιστούν και σε συνοπτική και σε μη συνοπτική όψη, όπως και οι μη τελικές (Shirai & Andersen, 1995, Wagner, 2001). Οι Shirai & Andersen, με βάση τη θεωρία τους, υποστήριξαν ότι τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης πρώτα χρησιμοποιούν συνοπτικό μαρκάρισμα με πράξεις που δηλώνουν ολοκλήρωση και, αργότερα, κάνουν χρήση του ίδιου μαρκαρίσματος σε ρήματα που δηλώνουν δραστηριότητα και κατάσταση. Επιπλέον, σε γλώσσες με μη συνοπτική όψη, τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά πρώτα χρησιμοποιούν το μη συνοπτικό μαρκάρισμα σε ρήματα που δηλώνουν δράση και, αργότερα, σε ρήματα ολοκλήρωσης γεγονότων. Τέλος, τα παιδιά αυτά δεν υπεργενικεύουν λανθασμένα το μη συνοπτικό μαρκάρισμα σε ρήματα που δηλώνουν κατάσταση (Shirai & Andersen, 1995). Οι παραπάνω ερευνήτριες μελέτησαν δείγματα ομιλίας 3 παιδιών σε συγκεκριμένα στάδια ανάπτυξής τους, καθώς και το λόγο των 3 μητέρων τους. Τα δεδομένα λήφθησαν από το CHILDES (Child Language Data Exchange System, MacWhinney & Snow, 1990, όπως αναφέρεται στις Shirai & Andersen, 1995). Όσον αφορά την ομιλία των μητέρων, και οι 3 χρησιμοποιούσαν τη συντελεσμένη όψη συχνότερα με ρήματα που δήλωναν ολοκλήρωση και τη μη συντελεσμένη όψη με ρήματα δράσης. Το ίδιο αποτέλεσμα υπήρξε και στα παιδιά, σχετικά με τη συντελεσμένη όψη, ενώ η χρήση μορφολογίας που δηλώνει διάρκεια με ρήματα που δηλώνουν δράση, δεν ήταν τόσο κυρίαρχη. Τέλος, οι συγκεκριμένες ερευνήτριες, προκειμένου να απαντήσουν αν η μορφολογία του παρελθόντος στα παιδιά κωδικοποιεί την όψη ή το χρόνο, ανέφεραν ότι τα παιδιά συνδέουν την παρελθοντική 19

20 κλίση με την πρότυπη κατηγορία του χρόνου (π.χ. [+ τελική], [+αποτέλεσμα] κ.λπ.), καθώς και ότι ο λόγος για τον οποίο τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά μαρκάρουν την όψη είναι επειδή τα πρότυπα του παρελθοντικού χρόνου και της συντελεσμένης όψης είναι παρόμοια. Επομένως, για το συγκεκριμένο λόγο τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης, στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους κωδικοποιούν τη συντελεσμένη (γραμματική) όψη (Shirai & Andersen, 1995). Το 2001, η Wagner επισημαίνει ότι έρευνες που έγιναν στη χρήση της όψης σε παιδιά κάτω των 2,5 ετών έδειξαν ότι στη μορφολογία του παρελθοντικού χρόνου η χρήση αυτή περιορίζεται σε ρήματα που δηλώνουν ένα ολοκληρωμένο γεγονός, ενώ στη μορφολογία του παροντικού χρόνου, η χρήση της όψης περιορίζεται σε ρήματα που περιγράφουν πράξεις διαρκείας (Wagner, 2001). Η συγκεκριμένη ερευνήτρια ασχολήθηκε με την κατανόηση του χρόνου και της όψης σε τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Η μέθοδος που χρησιμοποίησε αφορούσε το θεατρικό παιχνίδι: το κάθε παιδί έβλεπε ένα παιχνίδι να αναπαριστά ένα γεγονός σε 3 χρονικά επίπεδα, στο παρόν, στο παρελθόν και στο μέλλον και έπρεπε να βρει την πρόταση που ανταποκρίνεται στο σωστό χρόνο κάθε φορά. Τα αποτελέσματα του πειράματος έδειξαν ότι τα παιδιά φάνηκε να κατανοούν το χρόνο και στις 3 χρονικές συνθήκες (Wagner, 2001). Στο δεύτερο πείραμα της συγκεκριμένης έρευνας, το οποίο ήταν το ίδιο με το πρώτο, με τη διαφορά ότι σε αυτήν την περίπτωση υπήρχαν και συνθήκες ολοκληρωμένων και μη ολοκληρωμένων πράξεων στο παρόν και στο παρελθόν, τα αποτελέσματα έδειξαν καλύτερες επιδόσεις των παιδιών τυπικής ανάπτυξης στη συνθήκη του παρόντος. Επιπλέον, έγινε γνωστό ότι η όψη κατέχει σημαντικό ρόλο όσον αφορά την κατανόηση του χρόνου, καθώς τα 2 από τα 3 τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά μπορούσαν να διακρίνουν το παρελθόν και το παρόν, όταν το παρελθοντικό γεγονός ήταν είτε ολοκληρωμένο είτε μη ολοκληρωμένο, ενώ το 1 από τα 3 παιδιά 20

21 μπορούσε να ξεχωρίσει το παρόν από το παρελθόν μόνο όταν η πράξη είχε ολοκληρωθεί (Wagner, 2001). Το γεγονός αυτό δηλώνει ότι και τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά είναι δυνατό να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στη σχέση χρόνου όψης, ιδίως στη σχέση μη συντελεσμένου και παρελθόντος Μελέτες στην Ελληνική σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης Έρευνες έχουν γίνει και σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης στην Ελληνική. Οι Delidaki & Varlokosta (2003) ασχολήθηκαν και αυτές με την κατανόηση της όψης και των 3 χρόνων: παρόν, παρελθόν, μέλλον. Οι συγκεκριμένες ερευνήτριες χρησιμοποίησαν ως μέθοδο το θεατρικό παιχνίδι: μία κούκλα περπατάει στο δρόμο και αναπαριστά διάφορες καταστάσεις στα 3 παραπάνω χρονικά επίπεδα, είτε στην αρχή της διαδρομής, είτε στη μέση, είτε στο τέλος. Όταν η κούκλα βρίσκεται στη μέση, ο εξεταστής κάνει ερωτήσεις σε κάθε παιδί. Τα παιδιά που συμμετείχαν ήταν 18, και χωρίστηκαν σε δύο ομάδες (ομάδα μικρότερων χρονολογικά παιδιών και ομάδα μεγαλύτερων χρονολογικά παιδιών) με βάση την ηλικία τους. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας έδειξαν τη χαμηλότερη επίδοση των παιδιών στον παρελθοντικό χρόνο, με ορισμένες δυσκολίες και στο μέλλον, ενώ ο χρόνος του παρόντος φάνηκε να έχει κατακτηθεί πλήρως. Η ομάδα των μεγαλύτερων ηλικιακά παιδιών παρουσίασε μεγαλύτερη ακρίβεια στο μη συντελεσμένο παρελθοντικό χρόνο, παρά στο συντελεσμένο, γεγονός το οποίο φανέρωσε ότι τα μεγαλύτερα παιδιά καταννοούν καλύτερα το χρόνο από ότι τα μικρότερα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά (Delidaki & Varlokosta, 2003). Μία άλλη έρευνα που αφορά την κατάκτηση του χρόνου από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά είναι αυτή των Stavrakaki & Clahsen (2009). Οι συγκεκριμένοι ερευνητές είχαν ως σκοπό τη μελέτη του συντελεσμένου 21

22 παρελθοντικού χρόνου στην ελληνική γλώσσα, ώστε να μπορέσουν να περιγράψουν τα είδη γενίκευσης των παιδιών στην παραγωγή και την κατανόηση του συντελεσμένου παρελθοντικού χρόνου, καθώς και να παρατηρήσουν πώς οι γενικεύσεις αυτές αλλάζουν ως προς την ηλικία. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά υπεργενικεύουν λανθασμένα τις καταλήξεις Αορίστου (π.χ. ed κατάληξη ομαλού αορίστου στην αγγλική γλώσσα, τα παιδιά το χρησιμοποιούν και στον ανώμαλο αόριστο, δηλαδή *beated), πράγμα το οποίο δηλώνει ότι δεν απομνημονεύουν μόνο, αλλά χρησιμοποιούν και τους γραμματικούς κανόνες. Τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης κάνουν λάθη υπεργενίκευσης, κυρίως όσον αφορά την κλίση των ρημάτων. Με άλλα λόγια, τα παιδιά όταν είναι ακόμα μικρά δεν μπορούν να αντιληφθούν ακόμη το σχηματισμό του ανώμαλου αορίστου, με αποτέλεσμα, στα ρήματα που είναι ανώμαλα, να τοποθετούν καταλήξεις ομαλού Αορίστου Μοντέλο απλού μηχανισμού (single mechanism account) Το φαινόμενο της υπεργενίκευσης απασχόλησε πολλούς ερευνητές, οι οποίοι προσπάθησαν να το εξηγήσουν με διάφορους τρόπους. Ο πρώτος τρόπος εξήγησης του φαινομένου αυτού αφορά τις θεωρίες του απλού μηχανισμού. Οι θεωρίες που αναφέρονται στη λειτουργία ενός απλού μηχανισμού στον εγκέφαλο των παιδιών, υποστηρίζουν ότι όλοι οι τύποι λέξεων, συμπεριλαμβανομένων και των μορφολογικά σύνθετων, είναι αποθηκευμένοι στο συνειρμικό σύστημα της μνήμης (Bybee, 1995, Elman, Bates, Johnsonκ.ά., 1996, Langacker, 2000, όπως αναφέρονται στους Stavrakaki & Clahsen, 2009). Συγκεκριμένα, ο Bybee (1991) περιγράφει την απόκτηση της κλίσης στα παιδιά ως εξής: «Όλοι οι τύποι των μορφολογικών μοτίβων μπορούν να αποκτηθούν με την ίδια διαδικασία, δηλαδή την αποθήκευση των στοιχείων, τη δημιουργία συνδέσεων μεταξύ τους και το σχηματισμό των μοτίβων. Οι 22

23 διαφορές μεταξύ τους οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στον αριθμό των διακριτών λεξιλογικών στοιχείων που περιλαμβάνουν, με άλλα λόγια μία μεγάλη κατηγορία είναι πιο παραγωγική από μία μικρή κατηγορία» (Stavrakaki & Clahsen, 2009) Μοντέλο διπλού μηχανισμού (dual mechanism model) Ο δεύτερος τρόπος εξήγησης της υπεργενίκευσης των παιδιών αφορά το μοντέλο διπλού μηχανισμού (Clahsen, 2006). Το μοντέλο διπλού μηχανισμού ξεχωρίζει δύο συστήματα για την κλίση. Το πρώτο σύστημα βασίζεται σε γραμματικούς κανόνες, ενώ το δεύτερο σύστημα αποτελεί ένα συνειρμικό σύστημα, το οποίο εξάγει πιθανολογικά ενδεχόμενα μεταξύ των κλιτών λεκτικών τύπων από τα «εισερχόμενα» (input), όπως είναι τα παρόμοια συμπλέγματα σε τύπους του ανώμαλου αορίστου στην αγγλική γλώσσα (π.χ. drink-drank). Το συγκεκριμένο μοντέλο, λοιπόν, ξεχωρίζει μεταξύ συνειρμικών διαδικασιών και διαδικασιών βασισμένων στο γραμματικό κανόνα γενίκευσης. Οι γενικεύσεις που βασίζονται σε γραμματικό κανόνα εφαρμόζονται σε ασυνήθιστες λέξεις, σε λέξεις που ακούει το παιδί για πρώτη φορά, όπως σε λέξεις που είναι φωνολογικά ανόμοιες με άλλες λέξεις που γνωρίζουν. Τέλος, οι γενικεύσεις που βασίζονται σε συνειρμικές διαδικασίες αφορούν την ομοιότητα μιας καινούριας λέξης με μία που ήδη υπάρχει στη λεξιλογική μνήμη των παιδιών (Clahsen, 2006). Έτσι, οι Stavrakaki και Clahsen εξέτασαν τα σιγματικά και μη σιγματικά ρήματα του συντελεσμένου παρελθοντικού χρόνου στα παιδιά, έχοντας ως ομάδα ελέγχου ενήλικες. Τα σιγματικά αφορούσαν 3 ρήματα με αλλαγή στην έξοδο του θέματος στον αόριστο (π.χ. γράφ-ω -> έ-γραπ-σ-α {έγραψα}), 4 ρήματα όπου το ένα ή τα δύο ληκτικά σύμφωνα του θέματος απαλοίφονταν (π.χ. λύν-ω -> έ-λυ-σ-α), και, τέλος, 3 ρήματα όπου ένα μαρκαρισμένο συντελεσμένο θέμα συνδυαζόταν με το σ- 23

24 (κουβαλ-ώ -> κουβάλη-σ-α). Τα μη σιγματικά ρήματα αποτελούνταν από 3 ρήματα με υποκατάστατους τύπους συντελεσμένου παρελθοντικού χρόνου (π.χ. τρώ-ω -> έ- φαγ-α), 4 ρήματα με εσωτερικές αλλαγές στο θέμα και το ε- της αύξησης (π.χ. πλέν-ω -> έ-πλυν-α) και, τέλος, 3 ρήματα με εσωτερικές αλλαγές στο θέμα, αλλά χωρίς το ε- της αύξησης (π.χ. ζεσταίν-ω -> ζέσταν-α). Στα παιδιά και στους ενήλικες δίνονταν ζεύγη εικόνων, από τις οποίες η μία αφορούσε την συντελεσμένη όψη του ρήματος και η άλλη τη μη συντελεσμένη, όπου οι δύο ομάδες δοκιμάζονταν με γραμματική κατανόηση και παραγωγή (Stavrakaki & Clahsen, 2009). Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας φανέρωσαν αντιθέσεις σχετικά με τη γενίκευση στα ψευδορήματα των σιγματικών και μη σιγματικών τύπων του συντελεσμένου παρελθοντικού χρόνου. Συγκεκριμένα, οι σιγματικοί τύποι προτιμήθηκαν στα μη έμμετρα ψευδορήματα και στα ψευδορήματα που ομοιοκαταληκτούσαν με τα υπαρκτά (έμμετρα), ενώ τα παιδιά υπεργενίκευαν τους σιγματικούς τύπους σε υπαρκτά μη σιγματικά ρήματα. Τέλος, οι γενικεύσεις των μη σιγματικών τύπων ήταν πιο συνηθισμένες στα ψευδορήματα που έμοιαζαν με τα υπαρκτά μη σιγματικά ρήματα. Έτσι, δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των σιγματικών και μη σιγματικών ρημάτων και τα παραπάνω αποτελέσματα εξηγούνται με βάση το μοντέλο διπλού μηχανισμού (Clahsen, 2006), δηλαδή ο σιγματικός συντελεσμένος παρελθοντικος χρόνος σχετίζεται με μορφολογικό κανόνα, ενώ τα μη σιγματικά ρήματα αποθηκεύονται στη λεκτική μνήμη (Stavrakaki & Clahsen, 2009). Τέλος, ακόμα μία έρευνα που ασχολήθηκε με την κατάκτηση του χρόνου και της ρηματικής όψης σε τυπικά αναπτυσσόμενο πληθυσμό είναι της Κωνστάντζου (2014). Τα γενικά ερωτήματα της συγκεκριμένης έρευνας αφορούν τη διαπίστωση ηλικίας στην οποία τα παιδιά είναι ικανά να τοποθετούν τα διάφορα γεγονότα με βάση το «Τώρα», καθώς και την πορεία κατάκτησης των τριών βασικών σημείων 24

25 στην ευθεία του χρόνου (παρόν παρελθόν μέλλον). Οι συμμετέχοντες αποτελούνταν από 3 ομάδες τυπικά αναπτυσσόμενων παιδιών με διακύμανση ηλικίας, καθώς και 1 ομάδα ελέγχου ενηλίκων. Παρουσιάζονταν 36 σύντομες ταινίες (18 κατανόησης και 18 παραγωγής) με 3 τοποθεσίες, όπου κάθε φορά συνέβαινε μία πράξη: σε εξέλιξη, στο παρελθόν και στο μέλλον. Τα αποτελέσματα του συγκεκριμένου πειράματος έδειξαν ότι, στην περίπτωση της κατανόησης, η μικρότερη ηλικιακά ομάδα φάνηκε να έχει χαμηλότερες επιδόσεις από τις υπόλοιπες στη χρονική αναφορά του παρελθόντος, ενώ στο μέλλοντα, οι τυχαίες επιλογές της μικρότερης ηλικιακά ομάδας ήταν περισσότερες (εκτεταμένη χρήση ενεστώτα). Όσον αφορά την παραγωγή, η πρώτη και η δεύτερη ομάδα (μικρότερες ηλικιακά) εμφάνισαν περισσότερες δυσκολίες από την τρίτη και στις 3 χρονικές συνθήκες (Κωνστάντζου, 2014). Το δεύτερο πείραμα που διεξήχθη από τη συγκεκριμένη ερευνήτρια αφορά τη διάκριση συντελεσμένης και μη συντελεσμένης όψης. Η αντιστοίχηση των συμμετεχόντων ήταν ίδια και η μέθοδος αποτελούνταν από 6 ταινίες με 2 διαφορετικές συνθήκες, το ολοκληρωμένο και το μη ολοκληρωμένο γεγονός. Γενικότερα, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι και οι 3 ομάδες (και η ομάδα ελέγχου) παρουσίασαν υψηλές επιδόσεις στη συντελεσμένη όψη και χαμηλές στη μη συντελεσμένη όψη. Το γεγονός αυτό φανέρωσε την πρώιμη ολοκληρωμένη σημασιολογική κατάκτηση της συντελεσμένης όψης από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά, καθώς και την ελλιπή αντίληψη της μη συντελεσμένης όψης (Κωνστάντζου, 2014). 25

26 2.3. Διαγλωσσικές μελέτες σε δείγματα ασθενών με αφασία Με τον όρο «αφασία» εννοούμε μία επίκτητη διαταραχή του λόγου που οφείλεται σε εγκεφαλική βλάβη και χαρακτηρίζεται από λάθη στην ομιλία, επηρεασμένη κατανόηση και δυσκολία στην ανεύρεση των λέξεων (Kertesz, 1985, όπως αναφέρεται στους Mol κ.ά., 2013). Υπάρχουν διάφοροι τύποι αφασίας, ο κάθε ένας με τα δικά του χαρακτηριστικά. Ωστόσο, οι περισσότερες έρευνες επικεντρώνονται σε δύο γενικές κατηγορίες της αφασίας: τη μη ρέουσα (αφασία Broca) και τη ρέουσα (αφασία Wernicke) (Bos & Bastiaanse, 2014, Dragoy & Bastiaanse, 2013). Ο αγραμματισμός, ο οποίος θεωρείται σημαντικό σύμπτωμα μιας αφασίας με μη ρέοντα λόγο (Stavrakaki & Kouvava, 2003, Faroqi-Shah & Dickey, 2009), χαρακτηρίζεται από ελλείμματα στην έκφραση της γλώσσας, όπως λαθεμένη σύνταξη προτάσεων και λάθη στη γραμματική μορφολογία (Goodglass, 1976, Kean, 1977, όπως αναφέρεται στους Faroqi-Shah & Dickey, 2009), καθώς και στην κατανόηση μη κανονικών, σύνθετων συντακτικά προτάσεων (VonStockert & Bader, 1976, όπως αναφέρεται στους Faroqi-Shah & Dickey, 2009). Πιο συγκεκριμένα, η αγραμματική αφασία σχετίζεται με διαταραχές στη μορφοσύνταξη, όπως παράλειψη ή λαθεμένη χρήση στην παραγωγή γραμματικών μορφημάτων (Menn & Obleri, 1990, όπως αναφέρεται στους Clahsen & Ali, 2009). Εδώ και τρεις δεκαετίες έχει αποδειχθεί ότι τα κλιτικά λάθη αποτελούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά στον αφασικό μη ρέοντα λόγο (Berndt & Caramazza, 1980, Caplan, 1985, Goodglass, 1976, Grodzinsky, 1984, όπως αναφέρεται στους Varlokosta κ.ά., 2006). Ωστόσο, οι πιο πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι το έλλειμμα αυτό είναι επιλεκτικό, δηλαδή ότι δεν επηρεάζονται όλα τα γραμματικά μορφήματα (Bastiaanse et al., 2011, Stavrakaki & Kouvava, 2003, Varlokosta κ.ά., 2006). Συγκεκριμένα, η 26

27 δυσκολία που εμφανίζει ένας ασθενής με μη ρέουσα αφασία απέναντι σε ένα γραμματικό μόρφημα εξαρτάται από τη λειτουργία του μορφήματος (Bastiaanse et al., 2011, Varlokosta κ.ά., 2006). Για παράδειγμα, στην αγγλική γλώσσα η κατάληξη s που δηλώνει τον πληθυντικό αριθμό παρουσιάζει μικρότερη δυσκολία από ότι η κατάληξη s που δηλώνει την κτήση (Goodglass & Hunt, 1958, όπως αναφέρεται στις Bastiaanse κ.ά., 2011). Άλλο παράδειγμα είναι ότι η συμφωνία υποκειμένου ρήματος παραμένει σχετικά άθικτη σε ασθενείς με αγραμματικό λόγο, ενώ οι κατηγορίες του χρόνου και της όψης θεωρούνται σημαντικά διαταραγμένες (Dragoy & Bastiaanse, 2013, Friedmann & Grodzinsky, 1997). Ωστόσο, και στις δύο αυτές κατηγορίες (του χρόνου και της όψης) το έλλειμμα θεωρείται επιλεκτικό. Οι ασθενείς με μη ρέουσα αφασία εμφανίζουν σημαντικά προβλήματα στην αναφορά του παρελθοντικού χρόνου (Bastiaanse κ.ά., 2011, Faroqi-Shah & Dickey, 2009, Stavrakaki & Kouvava, 2003), ενώ οι ρηματικές μορφές που δηλώνουν αναφορά στο παρόν και στο μέλλον δεν επηρεάζονται τόσο, καθώς θεωρούνται μία μη παρελθοντική κατηγορία (Comprie, 1985, όπως αναφέρεται στις Dragoy & Bastiaanse, 2013). Έτσι, ο αγραμματισμός δε μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα ολικό μορφοσυντακτικό έλλειμμα ή μια γενική απώλεια γραμματικής μορφολογίας στην παραγωγή και στην κατανόηση (Clahsen & Ali, 2009). Από την άλλη, στη ρέουσα αφασία τα προβλήματα είναι διαφορετικά. Οι ασθενείς παρουσιάζουν δυσκολίες στην εύρεση των σωστών λέξεων και επιδίδονται πολύ συχνά στις παραφασίες και στους νεολογισμούς (Bastiaanse, 2010). Η προφορική ομιλία τους είναι συνήθως μη γραμματική, διότι οι προτάσεις τους είναι ανολοκλήρωτες ή εμφανίζουν λανθασμένες συντακτικές δομές (Bastiaanse, 2010). Εμφανίζουν λιγότερα προβλήματα προφοράς της χρονικής κατάληξης (Bos & Bastiaanse, 2014), όμως τα παρεμφατικά ρήματα που χρησιμοποιούν έχουν 27

28 υψηλότερη συχνότητα και χαμηλότερη ποικιλία από τα μη παρεμφατικά ρήματα, ενώ στον αυθόρμητο λόγο των ατόμων που δεν πάσχουν από αφασία, η ποικιλότητα και η συχνότητα των παρεμφατικών και μη παρεμφατικών ρημάτων δε διαφέρει (Bastiaanse, 2011). Τέλος, οι ασθενείς με ρέουσα αφασία μπορεί να εμφανίσουν δυσκολία σε ρήματα παρελθόντος, αλλά αυτά είναι διαφορετικής ποιότητας από των αγραμματικών (Dragoy & Bastiaanse, 2013). Η μελέτη των Friedmann και Grodzinky (1997) θεωρείται αρκετά σημαντική για τους ασθενείς με αφασία και τις αδυναμίες τους σε γλωσσικό επίπεδο. Οι Friedmann και Grodzinsky ανέπτυξαν τη θεωρία της Υπόθεσης του Πριονισμένου Δέντρου, με την οποία θεώρησαν ότι, λόγω της διαταραχής των αγραμματικών ασθενών στην κατηγορία του χρόνου, οι ασθενείς μπορούν να παράγουν σωστά μόνο ό, τι βρίσκεται στο δέντρο κάτω από τον κόμβο του χρόνου (όπως η συμφωνία), ενώ ό, τι βρίσκεται πάνω από αυτόν δεν μπορούν (όπως ο χρόνος και η όψη) (Friedmann & Grodzinsky, 1997). Η έρευνα που διεξήγαγαν αφορούσε δοκιμασίες παραγωγής και κατανόησης σε μία γυναίκα με αφασία, με σκοπό την αξιολόγηση των γραμματικών ικανοτήτων στην κλιτική μορφολογία και στις συντακτικές δομές. Τα αποτελέσματα αυτών των δοκιμασιών έδειξαν ελλείμματα στο μορφολογικό και λεξικό επίπεδο της ασθενούς, καθώς και τη διαφορά μεταξύ χρόνου και συμφωνίας. Δηλαδή, η κατηγορία του χρόνου ήταν φτωχή, ενώ της συμφωνίας βρισκόταν σε καλύτερο επίπεδο. Έτσι, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ασθενής εμφανίζει συντακτικό πρόβλημα στην παραγωγή της κατάληξης του χρόνου, μιλώντας για πρώτη φορά για την Υπόθεση του Πριονισμένου Δέντρου (Tree Pruning Hypothesis) (Friedman & Grodzinky, 1997). Οι Faroqi Shah και Dickey (2009) διεξήγαγαν τρία πειράματα παραγωγής, κατανόησης και αφήγησης χρόνου σε ασθενείς με αφασία, όπου φάνηκε ότι το 28

29 χρονικό έλλειμμα στον αγραμματισμό έχει μία κεντρική συνιστώσα που επηρεάζει και την παραγωγή και την κατανόηση. Ωστόσο, αυτή η κεντρική διαταραχή δεν εμφανίζεται σε όλες τις δοκιμασίες παραγωγής και κατανόησης, αλλά είναι συγκεκριμένη σε δοκιμασίες που απαιτούν επιλογή των ρηματικών τύπων που βασίζονται σε εννοιολογικές, σημασιολογικές πληροφορίες (Faroqi-Shah & Dickey, 2009). Η θεωρία στην οποία κατέληξαν οι συγκεκριμένοι ερευνητές είναι η Υπόθεση Παράλειψης του Χρόνου (Tense Underspecification Hypothesis, Clahsen, 2004). Η συγκεκριμένη θεωρία βασίζεται στην υπόθεση ότι υπάρχει μία κεντρική διαταραχή στους αγραμματικούς ασθενείς και προβλέπει παράλληλα ελλείμματα στην παραγωγή και την κατανόηση των χαρακτηριστικών του χρόνου. Τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για τη μορφολογία του χρόνου, παραλείπονται στις συντακτικές αναπαραστάσεις των ασθενών με αφασία. Αυτή η παράλειψη θα έπρεπε να δημιουργεί ελλείμματα σε όλες τις διαδικασίες που σχετίζονται με αυτά τα χαρακτηριστικά. (Faroqi-Shah & Dickey, 2009). Με άλλα λόγια, στους ασθενείς με αφασία στη συντακτική κατηγορία της κλίσης του χρόνου παραλείπεται η κωδικοποίηση του +- παρελθόντος, ενώ η κωδικοποίηση για το +- πραγματικό υπάρχει. Έτσι, οι ασθενείς επιλέγουν τύπους που συμβαδίζουν με το πραγματικό, αλλά όχι με το χρόνο (Wenzlaff & Clahsen, 2004). Με το χρόνο και την όψη ασχολήθηκαν και οι Clahsen & Ali (2009) υποστηρίζοντας την ίδια γλωσσολογική θεωρία. Οι συμμετέχοντες ασχολήθηκαν με δύο βασικές διαδικασίες, οι οποίες αφορούσαν τη συμπλήρωση προτάσεων και τη γραμματική κρίση προτάσεων. Τα αποτελέσματα των δοκιμασιών φανερώνουν και πάλι το γενικότερο έλλειμμα των ασθενών με αφασία σε σχέση με την ομάδα ελέγχου στο χρόνο και την όψη. Συγκεκριμένα, φάνηκε ότι το χρονικό μαρκάρισμα είναι 29

30 επηρεασμένο στους ασθενείς και στη συμπλήρωση προτάσεων και στη γραμματική κρίση (Clahsen & Ali, 2009). Μία πολυγλωσσική μελέτη το 2011 έγινε από τις Bastiaanse κ.ά., η οποία ασχολήθηκε με τη χρονική αναφορά στη μη ρέουσα αφασία. Γνωρίζοντας ότι οι αγραμματικοί ομιλητές αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον παρελθοντικό χρόνο με τη ρηματική μορφολογία, ανεξαρτήτως γλώσσας ή αν η αναφορά στο παρελθόν εκφράζεται με παρεμφατικό ρήμα ή με περιφραστικό ρηματικό τύπο, οι συγκεκριμένες ερευνήτριες επιχείρησαν να δουν αν οι δυσκολίες που είναι σχετικές με τη χρονική αναφορά περιορίζονται στη ρηματική κατάληξη, καθώς και τί ισχύει στη χρονική αναφορά του Μέλλοντος. Η έρευνα διεξήχθη σε 11 Κινέζους, 12 Άγγλους και 8 Τούρκους με μη ρέουσα αφασία και η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε αφορούσε το τεστ TART (Test for Assessing Reference of Time, Bastiaanse, Jonkers & Thompson, 2008, όπως αναφέρεται στις Bastiaanse κ.ά., 2011). Συγκεκριμένα, και για την παραγωγή και για την κατανόηση έγινε χρήση 11 ζευγών μεταβατικών ρημάτων, ενώ για το κάθε ρήμα υπήρχε και μια φωτογραφία, από τις οποίες η μία έδειχνε την πράξη να έχει ολοκληρωθεί, η δεύτερη να βρίσκεται σε εξέλιξη και η τρίτη να είναι έτοιμη να ξεκινήσει. Τα αποτελέσματα στην παραγωγή έδειξαν ότι υπάρχουν αρκετές δυσκολίες σχετικά με τη χρονική αναφορά, και πιο πολύ στους Άγγλους και στους Τούρκους, οι οποίοι φάνηκε να αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην αναφορά του παρελθόντος σε σχέση με το παρόν και το μέλλον, ενώ, αντίθετα, στους Κινέζους η διαφορά αυτή μεταξύ των χρόνων δεν ήταν τόσο μεγάλη. Τέλος, στην κατανόηση η χρονική αναφορά του παρελθόντος δυσκόλεψε και τις 3 ομάδες το ίδιο (Bastiaanse κ.ά., 2011). Προκειμένου να αιτιολογήσουν τα ευρήματά τους, οι Bastiaanse κ.ά. (2011), επισήμαναν την Υπόθεση του Συνδεόμενου Παρελθοντικού Λόγου (Past Discourse 30

31 Linking Hypothesis). Η συγκεκριμένη γλωσσολογική θεωρία υποστηρίζει τα εξής: η διαταραχή στην περιοχή Broca έχει ως αποτέλεσμα τον ανταγωνισμό μεταξύ της σύνδεσης του λεπτομερούς συντακτικού λόγου ή της «αργής» σύνταξης, υπονοώντας ότι μόνο οι συντακτικές λειτουργίες που απαιτούν ελάχιστους πόρους μπορούν να υπολογιστούν σωστά από τους ασθενείς, ενώ οι πιο σύνθετες λειτουργίες είναι διαταραγμένες. Ο συνδεόμενος λόγος αποτελεί μία περίπλοκη συντακτική λειτουργία που απαιτεί περισσότερους πόρους, πέραν για παράδειγμα της αναφορικής δέσμευσης. Στην περίπτωση του συνδεόμενου λόγου πρέπει να προταθεί μία επιπλέον προτασιακή σχέση. Για την αναφορά στο παρελθόν, η σχέση μεταξύ του χρόνου της ομιλίας και της στιγμής του γεγονότος χρειάζεται να εκφραστεί μέσω γραμματικής μορφολογίας (Bastiaanse κ.ά., 2011). Στον ρωσόφωνο πληθυσμό, οι Dragoy & Bastiaanse (2013) προσπάθησαν να συγκρίνουν τους ασθενείς με μη ρέουσα αφασία και τους ασθενείς με ρέουσα αφασία. Έτσι, οι ερευνήτριες διεξήγαγαν την έρευνα, με σκοπό να δουν αν οι ρωσόφωνοι ασθενείς με αφασία αντιμετώπιζαν ίδια προβλήματα ως προς το χρόνο και την όψη με άλλους ασθενείς διαφορετικών γλωσσών, καθώς και να συγκρίνουν τους ασθενείς με μη ρέουσα αφασία με τους ασθενείς με ρέουσα αφασία. Από τα αποτελέσματα φάνηκε ότι υπήρχαν δυσκολίες στους ασθενείς με αφασία στην αναφορά του παρελθοντικού χρόνου, ενώ οι ρηματικές μορφές με τα λιγότερα λάθη σχετίζονταν με τη μη παρελθοντική κατάσταση, καθώς και ότι οι ασθενείς δεν ήταν τόσο διαταραγμένοι στην παραγωγή των συντελεσμένων ρημάτων σε σχέση με τα μη συντελεσμένα ρήματα, πράγμα το οποίο υποστηρίζει την Υπόθεση του Συνδεόμενου Παρελθοντικού Λόγου (Past Discourse Linking Hypothesis) των Bastiaanse κ.ά. (2011). Η αναφορά στο παρελθόν περιλαμβάνει μία σχέση μεταξύ του χρόνου ομιλίας και ενός προγενέστερου γεγονότος. Η αναφορά στον Αόριστο χρόνο μέσα από 31

32 ρηματικές μορφές συνδέεται μέσω του λόγου, ανεξάρτητα από τα αναφορικά μέσα που χρησιμοποιούνται. Έτσι, για να γίνει η αναφορά ενός γεγονότος στο παρελθόν πρέπει να γίνει μία σύνδεση στο λόγο. Για το λόγο αυτό, η επεξεργασία πληροφοριών στο επίπεδο της σύνταξης είναι προβληματική στους ασθενείς με αφασία Broca (Dragoy & Bastiaanse, 2013). Επιπρόσθετα, έναν χρόνο αργότερα οι Bos & Bastiaanse (2014) ασχολούμενες με το χρόνο και την όψη και βασιζόμενες στην παραπάνω γλωσσολογική θεωρία, διεξήγαγαν μία έρευνα με σκοπό την διεξαγωγή συμπερασμάτων για το αν οι αγραμματικοί και οι ρέοντες αφασικοί ασθενείς εμφανίζουν προβλήματα με ρηματικούς τύπους του παρελθόντος, καθώς και τη σύγκριση των δύο ομάδων των ασθενών στη χρονική αναφορά. Στα αποτελέσματα φάνηκε ότι στους αγραμματικούς ασθενείς η αναφορά στο παρελθόν είναι επηρεασμένη ανεξάρτητα από το χρόνο του παρεμφατικού ρήματος και στον μονολεκτικό και στον περιφραστικό τύπο, σε σχέση με το παρόν, πράγμα το οποίο επιβεβαιώνει την Υπόθεση του Συνδεόμενου Παρελθοντικού Λόγου (Past Discourse Linking Hypothesis). Οι ρέοντες αφασικοί εμφάνιζαν προβλήματα στις ρηματικές μορφές που αναφέρονταν στο παρελθόν. Ωστόσο, οι αγραμματικοί ασθενείς φάνηκε να είναι λιγότερο ακριβείς από τους ασθενείς με ρέουσα αφασία (Bos & Bastiaanse, 2014) Μελέτες στην Ελληνική σε δείγματα ασθενών με αφασία Στον ελληνικό χώρο διεξήχθησαν εξίσου σημαντικές έρευνες σχετικές με το χρόνο και την όψη σε ασθενείς με αφασία. Μία από αυτές είναι αυτή των Stavrakaki και Kouvava (2003). Οι συγκεκριμένες ερευνήτριες διεξήγαγαν τη συγκεκριμένη έρευνα με σκοπό να διερευνήσουν τη χρήση των λειτουργικών κατηγοριών 32

33 (συμπεριλαμβανομένων του χρόνου και της όψης) σε Έλληνες ασθενείς με αφασία, καθώς και να εξηγήσουν τα αποτελέσματά τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι δύο ασθενείς αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην παραγωγή του Αορίστου χρόνου. Ωστόσο, τα ποσοστά έδειξαν ότι ήταν ικανοί να παράγουν αρκετά σωστά ρήματα, ενώ τα περισσότερα λάθη φάνηκε ότι τα έκαναν σε σύνθετες συντακτικά δομές. Επιπλέον, στην όψη παρήγαγαν πιο πολύ μη συντελεσμένους χρόνους παρά συντελεσμένους (σε αντίθεση με την έρευνα των Dragoy & Bastiaanse, 2013, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο μέρος του κεφαλαίου). Έτσι, με βάση τα αποτελέσματα, οι δύο ερευνήτριες υποστήριξαν τη γλωσσολογική θεωρία της Στρατηγικής Ποικιλίας (Strategic Variation Hypothesis) (Kolκ & van Grunsven, 1985, όπως αναφέρεται στις Stavrakaki & Kouvava, 2003). Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεωρία, ο αγραμματικός λόγος θεωρείται ως αποτέλεσμα της συμπεριφοράς αποφυγής. Αυτή η συμπεριφορά δημιουργείται όταν οι αγραμματικοί ομιλητές δεν προσπαθούν να δομήσουν ολοκληρωμένες γραμματικές προτάσεις και, γι αυτόν το λόγο, στρέφονται σε εκφωνήσεις που περιλαμβάνουν μία μειωμένη δυναμικότητα επεξεργασίας, σε καταστάσεις όπως του αυθόρμητου λόγου, όπου οι ασθενείς νιώθουν ότι μπορούν ελεύθερα να αποφύγουν ολοκληρωμένους τύπους προτάσεων και να παραλείψουν μορφήματα (Kolk & van Grunsven, 1985, όπως αναφέρεται στις Stavrakaki & Kouvava, 2003). Επομένως, οι αγραμματικοί ασθενείς επιλέγουν ολοκληρωμένους τύπους προτάσεων, αλλά παράγουν λάθη υποκατάστασης, λόγω της ανεπαρκούς υπολογιστικής τους ικανότητας (Stavrakaki & Kouvava, 2003). Μία ακόμη σημαντική έρευνα για την ελληνική γλώσσα που αφορά το χρόνο και την όψη είναι αυτή των Varlokosta κ.ά. (2006).Οι συγκεκριμένοι ερευνητές, διεξήγαγαν μία έρευνα, έχοντας ως στόχο να μελετήσουν την ευαισθησία (sensitivity) των λειτουργικών κατηγοριών στην αφασία στην ελληνική γλώσσα, καθώς και τη 33

34 σχέση μεταξύ της δυσκολίας στην παραγωγή και στη γραμματική κρίση. Στα αποτελέσματα της έρευνας φάνηκε ότι οι λειτουργικές κατηγορίες που σχετίζονται με ρηματικές καταλήξεις, όπως ο χρόνος και η όψη, είναι διαταραγμένες στην ελληνική γλώσσα, πράγμα το οποίο οδήγησε τους ερευνητές να υποστηρίξουν την Υπόθεση των Διαταραγμένων Ερμηνεύσιμων Χαρακτηριστικών, αφού τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά φάνηκε να είναι διαταραγμένα (Varlokosta κ.ά., 2006). Η συγκεκριμένη γλωσσολογική θεωρία, λαμβάνοντας υπόψη τον Chomsky (1995, 2000), κάνει αναφορά σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά. Τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά απομακρύνονται από την παραγωγή, με σκοπό τη σύγκλιση, ενώ τα ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά παραμένουν. Ο Chomsky θεωρεί ως ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά το πρόσωπο, τον αριθμό και το γένος των ονοματικών, ενώ ως μη ερμηνεύσιμα τα χαρακτηριστικά το πρόσωπο, τον αριθμό και το γένος των ρημάτων, όπως και την πτώση των ονοματικών. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου, του αριθμού των ονοματικών θεωρούνται ερμηνεύσιμα, γιατί είναι σημασιολογικά σημαντικά. Επιπλέον, ο χρόνος και η όψη θεωρούνται ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, αφού είναι σημασιολογικά διαφανή. Ο χρόνος διαχωρίζει σημασιολογικά μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος, ενώ η όψη μεταξύ του συντελεσμένου και του μη συντελεσμένου. Επομένως, η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι ασθενείς με αφασία εμφανίζουν ελλείμματα σε ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, όπως είναι ο χρόνος και η όψη (Nanousi κ.ά., 2006, Varlokosta κ.ά., 2006). 34

35 3. Χρόνος και Όψη στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή 3.1. Διαγλωσσικές μελέτες Η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Specific Language Impairment) αποτελεί μία διαταραχή με γενετική βάση που επηρεάζει την απόκτηση εκφραστικών και προσληπτικών γλωσσικών ικανοτήτων, όπως στη φωνολογία, στη μορφολογία, στη σύνταξη και στο λεξιλόγιο, ωστόσο χωρίς την παρουσία άλλων νοητικών ή νευρολογικών διαταραχών (Leonard, 1998). Άλλες ονομασίες που χρησιμοποιήθηκαν για την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή είναι: Αναπτυξιακή Αφασία (Developmental Aphasia) και Αναπτυξιακή Δυσφασία (Developmental Dysphasia). Τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή μπορεί να διαφέρουν ως προς τις γλωσσικές τους δυσκολίες (Leonard κ.ά., 1992). Ωστόσο, έχει δημιουργηθεί ένα κοινό προφίλ για τα παιδιά αυτά με χαμηλότερη χρήση γραμματικών μορφημάτων για το δεδομένο της ηλικίας τους (Rice & Wexler, 1996). Τα κλιτικά μορφήματα που δηλώνουν αριθμό, πρόσωπο, πτώση, γένος και χρόνο παραλείπονται ή χρησιμοποιούνται ακατάλληλα από τα παιδιά αυτά (Clahsen, 1991, όπως αναφέρεται στους Stavrakaki κ.ά., 2012). Για παράδειγμα, στην αγγλική γλώσσα τα συγκεκριμένα παιδιά χρησιμοποιούν μη παρεμφατικές μορφές στους χρόνους του παρελθόντος (Rice et al., 1995). Γενικά, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή φαίνεται να έχουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη γλωσσική απόκτηση, όμως τα γλωσσικά τους ορόσημα καθυστερούν, με αποτέλεσμα να χρειάζονται μία παρατεταμένη περίοδο χρόνου (Rice κ.ά., 1995, βλ «Θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου»). Εκτός από τους ομαλούς, και οι ανώμαλοι τύποι του αορίστου θεωρούνται προβληματικοί για τα συγκεκριμένα παιδιά (Joanisse, 2004). Αυτό δηλώνει ένα μορφοσυντακτικό έλλειμμα για τα παιδιά που επηρεάζει τη γραμματική κατηγορία (Rice & Wexler, 1996). 35

36 Η εξέταση του ανώμαλου αορίστου αποκαλύπτει σημαντικές πληροφορίες για την απόκτηση δύο σημαντικών διαστάσεων της γραμματικής μορφολογίας: τα παιδιά πρέπει να αποκτήσουν πρώτα τους κανόνες για την παραγωγή διαφόρων τύπων του αορίστου και να μάθουν τους μορφοσυντακτικούς κανόνες (Redmond & Rice, 2001). Επιπλέον, σημαντική θεωρείται και η συνύπαρξη γνωστικών διαταραχών, κυρίως σχετιζόμενων με τη βραχύχρονη μνήμη, με τις γλωσσικές διαταραχές (Ullman & Pierpont, όπως αναφέρεται στους Stavrakaki κ.ά., 2012). Λόγω της συνύπαρξης αυτής, οι έρευνες διαιρούνται, υποστηρίζοντας από τη μία πλευρά τις ψυχολογικές/γνωστικές προσεγγίσεις και από την άλλη τις γλωσσολογικές προσεγγίσεις. Στις γνωστικές, κυρίαρχο ρόλο κατέχει η μνήμη, η οποία φάνηκε να είναι σημαντικός κλινικός δείκτης για τα άτομα με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Bishop et al., 1996, όπως αναφέρεται στη Ramsden, 2003), ενώ στις γλωσσολογικές ως κλινικός δείκτης θεωρήθηκε η ικανότητα μαρκαρίσματος συντακτικών χρόνων (στα αγγλικά) (Rice & Wexler, 1996). Τέλος, να σημειωθεί ότι οι έρευνες που ακολουθούν σχετίζονται μόνο με γλωσσολογικές θεωρίες και όχι με γνωστικές Υπόθεση του Ελλείμματος του Χαρακτηριστικού (Feature Deficit Hypothesis) Μία σημαντική γλωσσολογική θεωρία στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, την οποία άλλοι υποστήριξαν και άλλοι αμφισβήτησαν, αφορά η Υπόθεση του Ελλείμματος του Χαρακτηριστικού των Copnik και Crago (1991). Η συγκεκριμένη θεωρία υποστηρίζει τα εξής: η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή εμφανίζει ένα κεντρικό γλωσσικό έλλειμμα στην επεξεργασία συντακτικο-σημασιολογικών προτάσεων. Αυτά τα χαρακτηριστικά μαρκάρουν πληροφορίες, όπως ο αριθμός ή το γένος και επιδρούν σημαντικά στην επιφανειακή δομή, επηρεάζοντας το μορφολογικό τύπο της μαρκαρισμένης λέξης και περιορίζοντας τη μορφή άλλων στοιχείων της πρότασης 36

37 (Gopnik & Crago, 1991). Επομένως, οι μορφολογικοί δείκτες δε συνδέονται απαραίτητα με γραμματική σημασία. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δεν παραλείπουν υποχρεωτικά στοιχεία. Ωστόσο, υπήρξαν ερευνητές που δε συμφώνησαν με την παραπάνω θεωρία. Μία τέτοια έρευνα αφορά τους Leonard κ.ά. (1992). Οι συγκεκριμένοι ερευνητές, προκειμένου να γίνει κατανοητό κατά πόσο υποστηρίζεται η συγκεκριμένη θεωρία, διεξήγαγαν δύο έρευνες. Στην πρώτη έρευνα, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν 6 τύπους γραμματικών μορφημάτων, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν οι ομαλές καταλήξεις αορίστου και ο ανώμαλος αόριστος. Στα αποτελέσματα φάνηκε ότι για τα γραμματικά μορφήματα δεν υποστηρίζεται η Υπόθεση του Ελλείμματος του Χαρακτηριστικού, ενώ φάνηκε να χρησιμοποιούνται περισσότερο τύποι που είχαν απομνημονεύσει τα παιδιά. Ωστόσο, αυτό είναι αμφίβολο, διότι το 20% των λαθών των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή στον ανώμαλο αόριστο ήταν υπεργενικεύσεις (Leonard κ.ά., 1992). Η δεύτερη έρευνα αφορούσε πάλι παιδιά με ή χωρίς Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, όπου χρησιμοποιήθηκαν πάλι 6 τύποι, συμπεριλαμβανομένου του ενεστωτικού χρόνου, και φάνηκε ότι τα χαρακτηριστικά, όπως ο αριθμός, το πρόσωπο, ο χρόνος και το γένος δε λείπουν από τη γραμματική κατηγορία των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Leonard κ.ά., 1992). Μία άλλη έρευνα σχετική με τη συγκεκριμένη γλωσσολογική θεωρία είναι της Bishop (1994). Η Bishop, εφορμώντας και αυτή από την Υπόθεση του Ελλείμματος του Χαρακτηριστικού (Gopnik & Crago, 1991) διεξήγαγε την παρακάτω έρευνα για την επαλήθευση ή τη διάψευση της παραπάνω υπόθεσης. Η διαδικασία περιλάμβανε 5 στάδια: επαναδιατύπωση μιας ιστορίας εικόνων, ανταπόκριση σε ερωτήσεις του WISC τεστ, περιγραφή εικόνων, ανταπόκριση σε ιστορία που μόλις είχαν ακούσει και συζήτηση με έναν ενήλικα για καθημερινές ενασχολήσεις. Τα αποτελέσματα της 37

38 συγκεκριμένης έρευνας ήταν ποικίλα. Καταρχάς, τα λάθη μαρκαρίσματος των παιδιών δεν ήταν σπάνια. Για παράδειγμα, σε μορφολογικά προσφύματα παρέλειπαν το πρόσφυμα σε υποχρεωτικό πλαίσιο. Επίσης, λίγα ήταν τα λάθη της υπεργενίκευσης, κυρίως στην παραγωγή ανώμαλου πληθυντικού αριθμού ή αορίστου χρόνου. Τέλος, τα λάθη παράλειψης εμφανίζονταν και στον ομαλό και στον ανώμαλο αόριστο. Άρα, η Υπόθεση του Χαρακτηριστικού Ελλείμματος δε φάνηκε να επαληθεύεται (Bishop, 1994). Συμπερασματικά, η Bishop οδηγήθηκε σε δύο πιθανές εξηγήσεις: ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχουν περιορισμένη γραμματική επάρκεια και βασίζονται σε σημασιολογικούς υπαινιγμούς που καθοδηγούν τη χρήση μορφολογικών δεικτών, ή ότι έχουν υποβόσκουσα γραμματική ικανότητα, αλλά οι περιορισμοί τους στη γλωσσική πραγμάτωση τα εμποδίζει στη χρήση της γνώσης αυτής (Bishop, 1994) Θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου (Extended Optional Infinitive) Η θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου αποτελεί μία εξίσου σημαντική γλωσσολογική θεωρία, η οποία διατυπώθηκε από τον Wexler (1994). Έχοντας ως δεδομένο ότι όλα τα παιδιά στα αρχικά ηλικιακά τους στάδια εμφανίζουν το φαινόμενο του Προαιρετικού Απαρεμφάτου, δηλαδή χρησιμοποιούν τις περισσότερες φορές απαρεμφατικούς τύπους στη θέση των παρεμφατικών (Pierce, 1992), τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή χρησιμοποιούν απαρεμφατικούς τύπους στη θέση των παρεμφατικών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ότι τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης (Rice & Wexler, 1996). Έτσι, στην παραγωγή των ρημάτων, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή παράγουν το ρήμα «γυμνό», 38

39 χωρίς την κατάληξη του χρονικού δείκτη, ούτε την κατάληξη που δηλώνει συμφωνία υποκειμένου και ρήματος (Bishop,1994). Μία έρευνα που φαίνεται να υποστηρίζει την παραπάνω θεωρία αφορά αυτή των Rice κ.ά. (1995). Έτσι, αναφέροντας ότι στην αγγλική γλώσσα τα παρεμφατικά ρήματα μαρκάρονται για το χρόνο και τη συμφωνία, καθώς και ότι η παρεμφατικότητα δηλώνεται και με τη χρήση των βοηθητικών ρημάτων BE και DO, χρησιμοποίησαν δοκιμασίες που αφορούσαν το μόρφημα ed, το s και τα βοηθητικά ρήματα BE και DO. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας έδειξαν ότι υποστηρίζονται οι προβλέψεις της υπόθεσης του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου. Η παράλειψη του χρονικού μαρκαρίσματος ήταν η ίδια και στα παιδιά τυπικής ανάπτυξης νεότερης ηλικίας, αν και στα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή η παράλειψη ήταν μεγαλύτερη. Επιπλέον, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή παρέλειπαν και τα βοηθητικά ρήματα περισσότερο από τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης νεότερης ηλικίας, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής δε γνωρίζουν ότι το χρονικό μαρκάρισμα είναι υποχρεωτικό (Rice et al., 1995). Μία επιπλέον έρευνα που υποστηρίζει τη θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου είναι των Rice & Wexler (1996). Σκοπός της έρευνας ήταν και πάλι η εξέταση των παραπάνω μορφημάτων, ενώ η διαδικασία έγινε με ζευγάρια καρτών οι οποίες προσπαθούσαν να εκμαιεύσουν από το παιδί τον τύπο του αορίστου ή το τρίτο ενικό πρόσωπο. Μία άλλη δοκιμασία ήταν το παιχνίδι αναπαράστασης με περιγραφές από μέρους των παιδιών (για τα BE και DO). Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας και πάλι συμφωνούσαν με τη θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου και συγκεκριμένα ότι τα μορφήματα s, - ed, BE και DO μπορούν να θεωρηθούν κλινικοί δείκτες στα προσχολικά παιδιά 39

40 Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής. Επιπρόσθετα, φάνηκε ότι τα μέσα επίπεδα ακρίβειας για κάθε μόρφημα διαφοροποιούν τα παιδιά αυτά από τα συνομήλικα τυπικής ανάπτυξης και νεότερης ηλικίας. Τέλος, αποδείχθηκε ότι τα παραπάνω μορφήματα έχουν κατακτηθεί στην ηλικία των 5 ετών από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά, αλλά όχι από τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, τα οποία σημείωσαν κάτω από 50% στις σωστές τους απαντήσεις. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, κατέστη σαφές ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική διαταραχή γενικά συμβαδίζουν με τα παιδιά νεότερης ηλικίας και ισοδύναμων γλωσσικών ικανοτήτων, ωστόσο υπάρχει διαφορά στη χρήση περισσότερων απαρεμφατικών τύπων των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή σε θέσεις όπου είναι απαραίτητοι οι παρεμφατικοί, όπως άλλωστε προβλέπει και η θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου. Επίσης, σημαντική θεωρείται η διευκρίνιση ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δεν εμφανίζουν γενική καθυστέρηση σε όλη τη γραμματική. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι γνωρίζουν τη μορφοσυντακτική αναπαράσταση στη δομή της πρότασης. Τέλος, ένας σημαντικός περιορισμός που θεωρήθηκε ότι χρειάζεται επιπλέον διευκρίνιση είναι μήπως υπάρχει κάποια κατηγορία παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή που δεν εμφανίζει το κλινικό μαρκάρισμα του χρόνου (Rice & Wexler, 1996). Οι Rice κ.ά. (2000), έχοντας εξετάσει τον ομαλό Αόριστο στα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, προχώρησαν σε έρευνα για τη χρήση του ανώμαλου αορίστου στα άτομα αυτά. Αν και δεν υπήρχαν πολλές μελέτες για τον ανώμαλο αόριστο μέχρι τότε, ωστόσο στις έρευνες που είχαν γίνει διεξήχθησαν ορισμένα συμπεράσματα. Καταρχάς, οι Leonard κ.ά. (1992) ανέφεραν ότι τα παιδιά Ειδικής Γλωσσικής διαταραχής συμβαδίζουν με τα παιδιά νεότερης ηλικίας και ίδιων γλωσσικών ικανοτήτων στο σχηματισμό του ανώμαλου αορίστου χρόνου. Ωστόσο, οι 40

41 ίδιοι δήλωσαν ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή χρησιμοποιούν περισσότερο «γυμνές» μορφές του Αορίστου. Τέλος, οι Oetting και Horohov (1997) διαπίστωσαν ενδείξεις υπεργενίκευσης του ανώμαλου Αορίστου (Rice κ.ά., 2000). Γνωρίζοντας, λοιπόν, τις παραπάνω πληροφορίες, οι Rice κ.ά. έκαναν μία έρευνα με σκοπό την επαλήθευση και ενίσχυση των παραπάνω ή την κατάρριψη. Η διαδικασία που χρησιμοποιήθηκε ήταν εκμαιευτική με ζευγάρια εικόνων και χρησιμοποιήθηκαν ομαλά και ανώμαλα ρήματα. Τα συγκεκριμένα αποτελέσματα, ενώ έδειξαν ότι στο σχηματισμό ομαλών ρημάτων τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έκαναν περισσότερα λάθη σε σχέση με τις ομάδες ελέγχου, στο σχηματισμό των ανώμαλων ρημάτων του αορίστου συμβάδιζαν σχετικά με τα νεότερα παιδιά ίδιου γλωσσικού επιπέδου. Επιπρόσθετα, τα παιδιά Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής εμφάνισαν παρόμοια αποτελέσματα υπεργενίκευσης στην κατάληξη ed με τα παιδιά νεότερης ηλικίας (Rice κ.ά., 2000). Επομένως, η παραπάνω έρευνα φάνηκε να υποστηρίζει παλαιότερες μορφοσυντακτικές έρευνες, όπως είναι η θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου. Στην έρευνα των Redmond & Rice (2001) οι στόχοι ήταν οι εξής: να μάθουν α) αν τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή θεωρούν τα απαρέμφατα αποδεκτή επιλογή για τα ανώμαλα ρήματα περισσότερο από τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης, β) αν τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή κάνουν περισσότερες υπεργενικεύσεις από τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης στα ανώμαλα ρήματα, γ) αν, σε περίπλοκες προτάσεις, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή θεωρούν περισσότερο τους παρεμφατικούς ανώμαλους ρηματικούς τύπους αποδεκτή επιλογή για τα απαρεμφατικά ρήματα από ότι τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης, και δ) αν, σε περίπλοκες προτάσεις, υπάρχουν διαφορές γραμματικής κρίσης και παραγωγής στα παιδιά με Ειδική Γλωσσική 41

42 Διαταραχή και στα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Η μέθοδος της έρευνας περιλάμβανε διαδικασίες γραμματικής κρίσης και γραμματικής παραγωγής ανωμάλων ρημάτων. Τα αποτελέσματα υποστήριξαν τη θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου. Τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή σχημάτιζαν περισσότερες απαρεμφατικές μορφές για τον ανώμαλο αόριστο στην παραγωγή, ενώ τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης εμφάνιζαν μεγαλύτερη ευαισθησία. Επιπλέον, και τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης νεότερης ηλικίας έδειξαν χαμηλά επίπεδα ευαισθησίας στην υπεργενίκευση σε παρεμφατικές θέσεις. Τέλος, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή εμφάνισαν χαμηλότερη ευαισθησία σε σχέση με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης ίδιας ηλικίας. Έτσι, από τη συγκεκριμένη έρευνα φάνηκε ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δέχονται απαρεμφατικούς ανώμαλους τύπους του Αορίστου, καθώς και υπεργενικεύσεις (Redmond & Rice, 2001). Μία ακόμη έρευνα που υποστηρίζει τη συγκεκριμένη γλωσσολογική θεωρία είναι της Ramsden (2003), η οποία προσπάθησε να εξετάσει ταυτόχρονα τέσσερις πιθανούς δείκτες, από τους οποίους οι δύο σχετίζονταν με την επεξεργασία (επανάληψη ψευδολέξεων και ανάκληση ψηφίων) και οι άλλοι δύο με τη γλωσσολογία (χρονικό μαρκάρισμα αορίστου και πληθυντικός ουσιαστικών). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δεν τα πήγαν τόσο καλά και στις τέσσερις δοκιμασίες σε σχέση με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης της ίδιας χρονολογικής ηλικίας. Μάλιστα, για τον αόριστο τα ποσοστά ορθών απαντήσεων συμβάδιζαν με τα ποσοστά στην έρευνα των Rice και Wexler (1996). Επιπλέον, φάνηκε ότι στις ψευδολέξεις και στον Αόριστο τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή εμφάνισαν καλύτερα αποτελέσματα σε θέματα ευαισθησίας, εξειδίκευσης και συνολικής ακρίβειας, ωστόσο κανένα δεν μπόρεσε να διακρίνει 42

43 επαρκώς τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή από τα άτομα τυπικής ανάπτυξης της ίδιας χρονολογικής ηλικίας. Έτσι, επιβεβαιώθηκε ότι τα συγκεκριμένα παιδιά παρουσιάζουν ελλείμματα επεξεργασίας γλωσσικών δομών (Ellis Weisner κ.ά., 2000, όπως αναφέρεται στην Ramsden, 2003). Τέλος, θεωρήθηκε απαραίτητο για το μέλλον η διεξαγωγή περισσότερων ερευνών με πιο ευαίσθητα μέτρα με σκοπό τη μεγαλύτερη συγκεκριμενοποίηση (Ramsden, 2003) Υπόθεση της Υπολογιστικής Γραμματικής Πολυπλοκότητας (Computational Grammatical Complexity) Η θεωρία της Υπολογιστικής Γραμματικής Πολυπλοκότητας υποστηρίχθηκε από τη Marshall (2004, 2006) και από τη Van der Lely (2005). Οι συγκεκριμένες ερευνήτριες θεωρούν ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή μπορούν να κατανεμηθούν σε διάφορες υποκατηγορίες. Μία από αυτές είναι αυτά που έχουν Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και εξειδικεύονται στις δυσκολίες της γραμματικής (G- SLI). Η ομάδα αυτών των παιδιών εμφανίζει ομογενείς δυσκολίες και περικλείει όλα τα είδη της γραμματικής που συνδέονται με το υπολογιστικό γραμματικό σύστημα. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι το έλλειμμα των παιδιών αυτών βρίσκεται στην αναπαράσταση της πολύπλοκης γλωσσικής δομής σε τρία τουλάχιστον μέρη του υπολογιστικού γραμματικού συστήματος, δηλαδή στη σύνταξη, στη μορφολογία και στη φωνολογία (Marshall, 2004, 2006, Van der Lely, 2005, όπως αναφέρεται στις Marshall & Van der Lely, 2007). Έτσι, το μορφοσυντακτικό έλλειμμα δέχτηκε κριτική από αυτούς που υποστηρίζουν ότι οι φωνολογικές ιδιότητες των τύπων του ομαλού αορίστου ευθύνονται για την παράλειψη καταλήξεων και όχι ότι υπάρχει ένα έλλειμμα σ έναν κανόνα για την κατάληξη (Bernhardt & Stemberger, 1998, όπως αναφέρεται στους Marshall & Van der Lely, 2007). 43

44 Οι συγκεκριμένες ερευνήτριες διεξήγαγαν μία έρευνα το 2007 για να διερευνήσουν την υπόθεση της φωνολογικής πολυπλοκότητας στον αόριστο χρόνο. Η διαδικασία αφορούσε το θεατρικό παιχνίδι αναπαράσταση συζήτησης με λούτρινα ζώα σε αόριστο χρόνο από τα παιδιά με διαβάθμιση φωνολογικής πολυπλοκότητας στις καταλήξεις. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας έδειξαν ότι αυξάνοντας τη φωνολογική πολυπλοκότητα της κλιτικής ρηματικής κατάληξης, μειωνόταν η συχνότητα των σωστών τύπων αορίστου χρόνου για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και εξειδίκευση στο γραμματικό έλλειμμα. Επίσης, η φωνολογική πολυπλοκότητα επηρέασε την ικανότητα των παιδιών αυτών στη χρήση καταλήξεων αορίστου χρόνου παραπάνω απ όλα τα μορφοσυντακτικά τους ελλείμματα. Ωστόσο, η φωνολογική πολυπλοκότητα δεν επηρέασε τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Τα παραπάνω αποτελέσματα φαίνεται να υποστηρίζουν την Υπολογιστική Γραμματική Πολυπλοκότητα, που σημαίνει ότι ανεξάρτητα ελλείμματα στη σύνταξη, τη μορφολογία και τη φωνολογία επηρεάζουν την κλίση του ομαλού αορίστου. Τέλος, τα συγκεκριμένα αποτελέσματα δε θα μπορούσαν να εξηγηθούν με τη θεωρία του Εκτεταμένου Προαιρετικού Απαρεμφάτου, διότι αυτό το μοντέλο δεν προβλέπει καμία επιρροή της φωνολογίας στην κλίση του αορίστου, ενώ ασχολείται μόνο με μορφοσυντακτικά ελλείμματα και όχι γι αυτά που εμφανίζουν και επακόλουθο φωνολογικό έλλειμμα (Marshall & Van der Lely, 2007). 44

45 3.2. Μελέτες στην Ελληνική σε παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Αρκετές έρευνες που έχουν διεξαχθεί στην Ελληνική αφορούν τη μελέτη της σχέσης του χρόνου και της όψης σε παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, ορισμένες από τις οποίες αναφέρονται στη συνέχεια Θεωρία του Ελλείμματος της Συμφωνίας (Agreement Deficit Account) Η Θεωρία του Ελλείμματος της Συμφωνίας αποτελεί μία άλλη γλωσσολογική θεωρία για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή του Clahsen (1989, 1991), όπως αναφέρεται στους Clahsen & Dalalakis (1999). Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι γραμματικά χαρακτηριστικά που εισέρχονται σε σχέσεις συμφωνίας και ελέγχονται από άλλα στοιχεία στην πρόταση ή τη φράση, επηρεάζονται σε παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Η ιδέα αυτή συμβαδίζει με την άποψη ότι υπάρχουν φυσικές τάξεις γραμματικών χαρακτηριστικών των οποίων ο έλεγχος είναι εξασθενημένος σε γλωσσικές διαταραχές (Grodzinsky, 1990, όπως αναφέρεται στους Clahsen & Dalalakis, 1999). Μία έρευνα που υποστηρίζει την παραπάνω θεωρία αφορά τους Clahsen & Dalalakis (1999), οι οποίοι ασχολήθηκαν με μελέτη περίπτωσης (case study) που αφορά τη σχέση χρόνου και συμφωνίας στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή στα ελληνικά. Οι συγκεκριμένοι ερευνητές εξέτασαν τον προφορικό αυθόρμητο λόγο ενός παιδιού, συζητώντας για καθημερινές δραστηριότητες, καθώς και για μελλοντικά σχέδια για το καλοκαίρι. Όλες οι χρήσεις του παιδιού που περιλάμβαναν τύπο παρεμφατικού ρήματος συγκεντρώθηκαν για ανάλυση. Έτσι, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπήρχε μικρότερη συμφωνία υποκειμένου ρήματος στον Αόριστο, ενώ το παιδί παρήγαγε περισσότερες μορφές ουδέτερες (default). Με άλλα λόγια, ο αόριστος ήταν σωστός στο 90% των περιπτώσεων, αλλά το ποσοστό μειώθηκε κατά 45% όταν η συμφωνία θεωρούνταν απαραίτητη. Για το λόγο αυτό, οι ερευνητές 45

46 προσπάθησαν να εξηγήσουν τα αποτελέσματα με βάση διάφορες θεωρίες, καταλήγοντας στη θεωρία του Ελλείμματος της Συμφωνίας (Clahsen & Dalalakis, 1999) Υπόθεση του διαδικαστικού ελλείμματος (The procedural deficit hypothesis) Η υπόθεση του διαδικαστικού ελλείμματος υποστηρίχθηκε από τους Ullman και Pierpoint (2005). Η συγκεκριμένη γλωσσολογική θεωρία υποστηρίζει ότι ένας σημαντικός αριθμός παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχει προσβληθεί από «ανωμαλίες» δομών του εγκεφάλου, που αποτελούν ένα σύστημα του εγκεφάλου γνωστό ως διαδικαστικό σύστημα μνήμης. Σύμφωνα με την υπόθεση του διαδικαστικού ελλείμματος, τα περισσότερα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή εμφανίζουν ανωμαλίες στο διαδικαστικό σύστημα του εγκεφάλου, πράγμα το οποίο επιδρά σε γραμματικές δυσκολίες και/ή σε ελλείμματα λεξικής ανάκτησης (Ullman & Pierpoint, 2005). Μία έρευνα που φαίνεται να υποστηρίζει τη συγκεκριμένη θεωρία αφορά αυτή των Stavrakaki κ.ά. (2012). Η συγκεκριμένη έρευνα ασχολείται με φυσικούς ομιλητές της ελληνικής γλώσσας και έχει ως σκοπό να αναφερθεί στο συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο των ελληνόφωνων παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και να διευκρινίσει αν τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή εμφανίζουν μορφοσυντακτικά ελλείμματα στο συντελεσμένο παρελθοντικό χρόνο ή αν έχουν μορφολογικό έλειμμα. Με τη διαδικασία των ζευγών εικόνων, χρησιμοποιήθηκαν 50 ρήματα, από τα οποία 20 ήταν υπαρκτά (10 σιγματικά και 10 μη σιγματικά), 20 ψευδολέξεις με ομοιοκαταληξία και 10 ψευδολέξεις χωρίς ομοιοκαταληξία. Τα αποτελέσματα που διεξήχθησαν από την παραπάνω έρευνα ήταν τα εξής: Καταρχάς, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή παρουσίασαν καλύτερα ποσοστά ακρίβειας 46

47 στα υπαρκτά σιγματικά ρήματα σε σχέση με τα μη σιγματικά. Επίσης, από τα ψευδορήματα εξήγαγαν πιο πολλά σιγματικά ρήματα. Με αυτά τα δύο συμβάδιζαν με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Ωστόσο, διέφεραν στα παρακάτω. Τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή που εμφάνιζαν μέση γλωσσική ηλικία 6-7 τα πήγαν χειρότερα στους σιγματικούς τύπους των υπαρκτών ρημάτων απ τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Επιπρόσθετα, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και με μέση γλωσσική ηλικία 3 παρήγαγαν λιγότερους σιγματικούς και περισσότερους μη σιγματικούς τύπους απ τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Τέλος, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή βασίστηκαν πιο πολύ στους μη σιγματικούς τύπους όσον αφορά τις ψευδολέξεις σε σχέση με τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Συμπεραίνοντας, στα ελληνικά δεδομένα δεν υποστηρίζεται η υπόθεση του χρονικού μαρκαρίσματος ως κλινικό μαρκάρισμα, αφού στα υπαρκτά ρήματα τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή παρήγαγαν περισσότερους σιγματικούς τύπους (Stavrakaki, 2005, όπως αναφέρεται στους Stavrakaki κ.ά., 2012). Το γεγονός ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή παρήγαγαν μη συνοπτικό αντί για συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο δηλώνει ότι εμφανίζουν έλλειμμα στο μαρκάρισμα της όψης. Επιπρόσθετα, η παραγωγή περισσότερων μη σιγματικών μορφών στα ψευδορήματα ίσως να δηλώνει ότι το έλλειμμα αυτό είναι μέρος ενός ευρύτερου νευροψυχολογικού ελλείμματος στη διαδικασία της μνήμης (Ullman & Pierpont, 2005, όπως αναφέρεται στους Stavrakaki κ.ά., 2012). 47

48 4. Σκοπός της έρευνας Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στην διερεύνηση της σχέσης μεταξύ του χρόνου του ρήματος και της ρηματικής όψης στην γλωσσική επιτέλεση παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και σε τυπικό πληθυσμό ενηλίκων της Νέας Ελληνικής. Για τη μελέτη του συγκεκριμένου φαινομένου χρησιμοποιήθηκε η καινοτόμος τεχνική του χρονομετρημένου πειράματος με το πρόγραμμα E prime. Συγκεκριμένα εξετάζεται αν η συντελεσμένη ρηματική όψη υπερτερεί στις δύο ομάδες, σε σχέση με τη μη συντελεσμένη ρηματική όψη στους χρόνους του Αορίστου και του Παρατατικού, χρησιμοποιώντας και άλλους δύο χρόνους, με χρονική αναφορά και στο παρόν και στο μέλλον, τον Ενεστώτα και το Μέλλοντα. Ιδιαίτερα, μας αφορά κυρίως η σύγκριση μεταξύ του παρελθοντικού συντελεσμένου χρόνου (Αόριστος) και του παρελθοντικού μη συντελεσμένου χρόνου (Παρατατικός), με βάση την ορθότητα των απαντήσεων των δύο ομάδων και των χρόνων αντίδρασης, καθώς μεγαλύτερη δυσκολία επιλογής υπάρχει σε παρελθοντικούς χρόνους στη Νέα Ελληνική, παρά σε παροντικούς ή μελλοντικούς. 48

49 Μέρος Β 5. Μέθοδος 5.1. Το δείγμα Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν συνολικά 32 άτομα, από τα οποία, 2 είναι παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή ηλικίας 7 και 8 ετών, ενώ τα υπόλοιπα 30 αφορούν ενήλικες τυπικής ανάπτυξης ηλικίας 23 με 50 ετών (14 άντρες και 16 γυναίκες). Η ομάδα των ενηλίκων αποτελείται από άτομα τα οποία όλα εργάζονται και έχουν ως μόνιμη κατοικία τη Θεσσαλονίκη. Τέλος, η οικογενειακή κατάσταση των ενηλίκων ποικίλλει. Όσον αφορά τα 2 παιδιά Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής, και αυτά έχουν ως μόνιμη κατοικία τη Θεσσαλονίκη και προέρχονται από οικογένειες μεσαίου κοινωνικο οικονομικού επιπέδου. Ο Πίνακας 4 παρακάτω δείχνει με μεγαλύτερη λεπτομέρεια το «προφίλ» των ενηλίκων συμμετεχόντων. Συγκεκριμένα, οι ενήλικοι φυσικοί ομιλητές της Νέας Ελληνικής είναι στο σύνολο 30, από τους οποίους οι 14 αφορούν άντρες και οι υπόλοιποι 16 γυναίκες. Οι ηλικίες γενικά κυμαίνονται από τα 23 χρόνια έως τα 50, ενώ τα χρόνια εκπαίδευσης των συμμετεχόντων ξεκινούν από τα 12, τα οποία είναι και τα βασικά (δημοτικό γυμνάσιο λύκειο) και φτάνουν σε ορισμένους μέχρι και τα 18 (κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος), με σκοπό την αντικειμενικότερη διεξαγωγή αποτελεσμάτων. 49

50 4. Πίνακας: Συμμετέχοντες - Ενήλικες Ενήλικες Φύλο Ηλικία Χρόνια Εκπαίδευσης Γλώσσα 1 Α Ελληνική 2 Θ Θ Θ Α Α Α Θ Α Θ Α Α Α Θ Θ Θ Θ Α Α Θ Θ Θ Θ Θ Α

51 26 Α Α Θ Α Θ Ο Πίνακας 5, ο οποίος αφορά τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, δηλώνει τη γλώσσα των παιδιών (μονόγλωσσοι φυσικοί ομιλητές της Νέας Ελληνικής), την ηλικία τους και το φύλο τους (7 και 8 ετών και αρσενικό και θηλυκό αντίστοιχα), καθώς και τα χρόνια εκπαίδευσής τους, ξεκινώντας από το δημοτικό (2 και 3 χρόνια αντίστοιχα). 5. Πίνακας: Συμμετέχοντες Παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Παιδιά ΕΓΔ Φύλο Ηλικία Χρόνια Γλώσσα Εκπαίδευσης 1 Α 7 2 Eλληνική 2 Θ 8 3 Ελληνική Παρακάτω, εμφανίζεται ένας ακόμη πίνακας με τους ενήλικες συμμετέχοντες, με σκοπό να φανεί ο μέσος όρος των ηλικιών τους και των χρονών εκπαίδευσης, ώστε και η διεξαγωγή των ευρημάτων να θεωρείται πιο συγκεκριμένη. Να σημειωθεί ότι αντίστοιχος πίνακας για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δε θα υπάρξει, διότι ο αριθμός των παιδιών αυτών είναι μικρός, επομένως ο μέσος όρος δε θα μας έδινε περισσότερες πληροφορίες. Ο Πίνακας 6 δείχνει ότι ο μέσος όρος της ηλικίας των ενηλίκων είναι περίπου τα 29 έτη (29,43), ενώ η τυπική απόκλιση (7,951) φανερώνει ότι οι περισσότερες 51

52 ηλικίες έχουν μια σχετικά μεγάλη απόκλιση από τον μέσο όρο, καθώς υπάρχει εύρος ηλικιών (23-50). 6. Πίνακας: Συμμετέχοντες Ενήλικες - Ηλικία Αριθμός Εύρος Ηλικίας Μέσος Όρος Τυπική Απόκλιση Συμμετεχόντων ,43 7,951 Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 7) εμφανίζονται ο μέσος όρος και η τυπική απόκλιση, καθώς και η μέγιστη και η ελάχιστη τιμή που αφορούν τα χρόνια εκπαίδευσης των ενήλικων συμμετεχόντων. Ξεκινώντας από την ελάχιστη τιμή, αυτή μας δείχνει ότι τα λιγότερα χρόνια εκπαίδευσης που έκαναν ορισμένοι συμμετέχοντες είναι 12, δηλαδή τα βασικά χρόνια εκπαίδευσης, που αφορούν το δημοτικό, το γυμνάσιο και το λύκειο. Από την άλλη, η μέγιστη τιμή των χρόνων εκπαίδευσης είναι το 18, γεγονός το οποίο δηλώνει ότι ορισμένοι συμμετέχοντες είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος. Ο μέσος όρος στο συγκεκριμένο πίνακα έχει τον αριθμό 15,80, δηλαδή περίπου 16, ο οποίος δηλώνει ότι η μέση τιμή των ενήλικων συμμετεχόντων είναι κάτοχοι προπτυχιακού διπλώματος. Τέλος, η τυπική απόκλιση με τον αριθμό 1,864 φανερώνει ότι οι περισσότερες τιμές της κατανομής των χρόνων εκπαίδευσης των συμμετεχόντων είναι αρκετά κοντά στο μέσο όρο, καθώς ο δεκαδικός αριθμός της τυπικής απόκλισης είναι αρκετά μικρός και μάλιστα μικρότερος από αυτόν της ηλικίας (Πίνακας 6). Επομένως, γίνεται γνωστό ότι τα περισσότερα άτομα έχουν και τη βασική πανεπιστημιακή μόρφωση των 4 χρόνων. 52

53 7. Πίνακας: Συμμετέχοντες Ενήλικες Χρόνια Εκπαίδευσης Αριθμός Εύρος Μέσος Όρος Τυπική Απόκλιση Συμμετεχόντων ,80 1, Πειραματικό Υλικό Για τη συγκεκριμένη έρευνα, δε χρησιμοποιήθηκαν εργαλεία τα οποία ήδη υπήρχαν, αλλά δημιουργήθηκε ένα εργαλείο εξ ολοκλήρου καινούριο. Για τη δημιουργία του συγκεκριμένου εργαλείου, εξαιρετικά σημαντική ήταν η χρήση του λογισμικού E prime, καθώς πάνω σε αυτό στηρίχθηκε όλη η κατασκευή του τεστ. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε η έκδοση 2 του λογισμικού (E prime 2 Standard Edition) και αποτελεί λογισμικό εργαλείο της Ψυχολογίας (Psychology Software Tools). Το E prime αποτελεί ένα «πακέτο» εφαρμογών που επιτρέπουν τους ερευνητές να αναπτύξουν μία ευρεία ποικιλία παραδειγμάτων που μπορούν να εφαρμοστούν με παρουσίαση κειμένου, εικόνων και ήχου. Το συγκεκριμένο λογισμικό επιτρέπει στον ερευνητή να εφαρμόσει τα πειράματα σε ένα κλάσμα του χρόνου που απαιτείται από προηγούμενα προϊόντα ή από προγραμματισμό από την αρχή (Schneider et al., 2002). Επιπρόσθετα, για την διεξαγωγή των αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων, χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα στατιστικής SPSS, καθώς και το Excel. Το εργαλείο που φτιάχτηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας αφορά εικόνες και ήχους. Οι ήχοι αποτελούσαν συγκεκριμένες προτάσεις στην ελληνική γλώσσα, ενώ οι εικόνες αντικατόπτριζαν την κάθε πρόταση ξεχωριστά, δηλαδή σε κάθε εικόνα υπήρχε αντιστοιχία μίας πρότασης και το αντίστροφο. Οι προτάσεις που δημιουργήθηκαν συνολικά ήταν 99, από τις οποίες οι 96 αποτελούσαν προτάσεις του πειράματος, ενώ οι υπόλοιπες 3 χρησιμοποιήθηκαν ως παραδείγματα στην αρχή του 53

54 τεστ, με σκοπό την κατανόηση των συμμετεχόντων. Πιο συγκεκριμένα, οι 99 προτάσεις αποτελούνται από 24 διαφορετικές προτάσεις μεταξύ τους, όπου η κάθε μία από αυτές περιλαμβάνει 4 προτάσεις ίδιες με αλλαγή του χρόνου και της όψης του ρήματος (24 Χ 4). Η κάθε μία ομάδα ίδιων προτάσεων περιλαμβάνει ως χρόνους τον ενεστώτα (μονολεκτικός), τον παρατατικό (μη συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο - μονολεκτικός), το μέλλοντα (στιγμιαίο μέλλοντα - περιφραστικός) και τον αόριστο (συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο - μονολεκτικός) της νέας ελληνικής. Τα 24 ρήματα που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούνται από 2 έως 7 συλλαβές στο χρόνο του ενεστώτα, ενώ τα 20 αποτελούν ρήματα της πρώτης συζυγίας, και τα υπόλοιπα 4 της δεύτερης συζυγίας. Στην ελληνική γλώσσα, όπως επισημαίνει και ο Τριανταφυλλίδης «στην πρώτη συζυγία ανήκουν τα ρήματα που τονίζονται στην παραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα, και στην προπαραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του παθητικού ενεστώτα» και τελειώνουν σε ω στην ενεργητική φωνή, ενώ «στη δεύτερη συζυγία ανήκουν τα ρήματα που τονίζονται στη λήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα, και στην παραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του παθητικού ενεστώτα» και λήγουν σε ώ στην ενεργητική φωνή (Τριανταφυλλίδης, 1941). Παρακάτω, ο πίνακας 6 δηλώνει τον αριθμό των ρημάτων που χρησιμοποιήθηκαν στη συνθήκη του ενεστώτα στο πρώτο πρόσωπο ενικού αριθμού, καθώς και τον αριθμό των συλλαβών και τη συζυγία του κάθε ρήματος. Να σημειωθεί ότι στον συγκεκριμένο πίνακα περιλαμβάνονται όλα τα ρήματα του τεστ, πέρα από αυτά των 3 προτάσεων παραδειγμάτων. 54

55 8. Πίνακας: Ρήματα Πειραματικού Υλικού Αριθμός Ρήματα Συλλαβές Συζυγία 1 Θάβω 2 1 η 2 Ποτίζω 3 1 η 3 Μπαλώνω 3 1 η 4 Διπλώνω 3 1 η 5 Τακτοποιώ 4 2 η 6 Τυλίγω 3 1 η 7 Καρφώνω 3 1 η 8 Ράβω 2 1 η 9 Βάφω 2 1 η 10 Καθαρίζω 4 1 η 11 Ψήνω 2 1 η 12 Πριονίζω 4 1 η 13 Ακονίζω 4 1 η 14 Κόβω 2 1 η 15 Σχεδιάζω 4 1 η 16 Χτίζω 2 1 η 17 Διακοσμώ 4 2 η 18 Γυαλίζω 3 1 η 19 Αποσυναρμολογώ 7 2 η 20 Στολίζω 3 1 η 21 Τοποθετώ 4 2 η 22 Ξεφορτώνω 4 1 η 55

56 23 Σκουπίζω 3 1 η 24 Μοιράζω 3 1 η Όλα τα ρήματα που χρησιμοποιήθηκαν είναι ομαλά ως προς το σχηματισμό του αορίστου και δεν υπάρχει κανένα ανώμαλο. Αυτό γιατί, θεωρείται λιγότερο περίπλοκη διαδικασία ο σχηματισμός των ομαλών ρημάτων, αφού βασίζεται σε στοιχειώδεις κανόνες της γραμματικής. Συγκεκριμένα, για το σχηματισμό των παρελθοντικών χρόνων (παρατατικού και αορίστου) τα ρήματα που χρησιμοποιήθηκαν έπαιρναν αύξηση ε- μπροστά από τη λέξη, αλλά η αύξηση παρέμενε «μόνο σε όσα ρήματα τονίζεται, ενώ χάνεται όταν δεν τονίζεται» (Τριανταφυλλίδης, 1941). Έτσι, «θάβω -> έθαψα», αλλά «ποτίζω -> πότισα». Επιπλέον, ως προς το σχηματισμό του αορίστου, όλα τα ρήματα έληγαν σε α στο πρώτο πρόσωπο ενικού με αοριστικό χαρακτήρα το σιγματικό σ- πριν την κατάληξη. Τα ρήματα της πρώτης συζυγίας έληγαν στον αόριστο με την κατάληξη σα, όπου το σ- δηλώνει τη συνοπτικότητα του ρήματος, ενώ τα ρήματα της δεύτερης συζυγίας με την κατάληξη ησα. Από τα ρήματα με την κατάληξη σα στον αόριστο, 4 ρήματα μετέτρεπαν το σ- σε ψ-, λόγω του ότι το ενεστωτικό θέμα των συγκεκριμένων ρημάτων λήγει σε χειλικό σύμφωνο, και ένα σε ξ-, διότι το ενεστωτικό θέμα του συγκεκριμένου ρήματος λήγει σε λαρυγγικό σύμφωνο γ- (Τριανταφυλλίδης, 1941). Όπως και ο αόριστος, έτσι και ο παρατατικός δημιουργείται με ομαλό τρόπο στα συγκεκριμένα ρήματα, δηλαδή με την αύξηση, τη διατήρηση του ενεστωτικού θέματος, το οποίο δηλώνει τη μη συνοπτικότητα του ρήματος, και την κατάληξη α στα ρήματα της πρώτης συζυγίας και ούσα στα ρήματα της δεύτερης συζυγίας. Τέλος, ο μέλλοντας (στιγμιαίος) σχηματίζεται και αυτός με ομαλό τρόπο 56

57 περιφραστικά, δηλαδή με το μόριο «θα» πριν το ρήμα και το θέμα του αορίστου στο ρήμα σε συνδυασμό με τις καταλήξεις του ενεστώτα, δηλαδή ω. Για τη διεξαγωγή της συγκεκριμένης έρευνας χρησιμοποιήθηκε ο στιγμιαίος μέλλοντας και όχι κάποιος άλλος από τους υπόλοιπους της νέας ελληνικής (εξακολουθητικός και συντελεσμένος μέλλοντας), διότι έπρεπε να υπάρχει αντιστοιχία ως προς τους χρόνους μεταξύ ελληνικής και ρωσικής γλώσσας, καθώς η ίδια έρευνα έγινε και στη ρωσική γλώσσα, καθώς και διότι προγενέστερες έρευνες χρησιμοποιούσαν το στιγμιαίο μέλλοντα για τις συγκρίσεις τους. Παρακάτω, εμφανίζεται ένας πίνακας με τις αλλαγές του συνοπτικού σ- στον αόριστο των ρημάτων, καθώς και σε ποια ρήματα το σπαραμένει ως έχει. 9. Πίνακας: Ρήματα Πειραματικού Υλικού Αριθμός Ρήματα στον Ενεστώτα Ρήματα στον Αόριστο (Αλλαγές του σ-) 1 Θάβω Έ-θα-ψ-α 2 Ποτίζω Πό-τι-σ-α 3 Μπαλώνω Μπά-λω-σ-α 4 Διπλώνω Δί-πλω-σ-α 5 Τακτοποιώ Τα-κτο-ποί-η-σ-α 6 Τυλίγω Τύ-λι-ξ-α 7 Καρφώνω Κά-ρφω-σ-α 8 Ράβω Έ-ρα-ψ-α 9 Βάφω Έ-βα-ψ-α 10 Καθαρίζω Κα-θα-ρι-σ-α 11 Ψήνω Έ-ψη-σ-α 12 Πριονίζω Πρι-ό-νι-σ-α 57

58 13 Ακονίζω Α-κό-νι-σ-α 14 Κόβω Έ-κο-ψ-α 15 Σχεδιάζω Σχε-δί-α-σ-α 16 Χτίζω Έ-χτι-σ-α 17 Διακοσμώ Δι-α-κό-σμη-σ-α 18 Γυαλίζω Γυά-λι-σ-α 19 Αποσυναρμολογώ Α-πο-συ-ναρ-μο-λό-γησ-α 20 Στολίζω Στό-λι-σ-α 21 Τοποθετώ Το-πο-θέ-τη-σ-α 22 Ξεφορτώνω Ξε-φόρ-τω-σ-α 23 Σκουπίζω Σκού-πι-σ-α 24 Μοιράζω Μοί-ρα-σ-α Στη νέα ελληνική, τα ρήματα μπορούν να βρίσκονται σε ενεργητική ή παθητική φωνή. Ο Τριανταφυλλίδης αναφέρει ότι «Τα ρήματα που σημαίνουν πως το υποκείμενο ενεργεί έχουν ενεργητική διάθεση και λέγονται ενεργητικά», ενώ «Τα ρήματα που σημαίνουν πως το υποκείμενο παθαίνει, δηλαδή δέχεται μια ενέργεια από τον άλλον, έχουν παθητική διάθεση και λέγονται παθητικά». Τέλος, υπάρχουν και τα ρήματα μέσης διάθεσης, τα οποία είναι «Τα ρήματα που σημαίνουν πως το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργεια γυρίζει σ αυτό» (Τριανταφυλλίδης, 1941). Εδώ, όλα τα ρήματα βρίσκονται στην ενεργητική τους φωνή και όχι στην παθητική ούτε στη μέση, ώστε να μη γίνει πολύπλοκη η διαδικασία της επιλογής από τους συμμετέχοντες, λόγω της μεγαλύτερης δυσκολίας σε μεταγλωσσικό επίπεδο, της χρήσης της παθητικής φωνής (Myhill, 2003). Έτσι, όλα τα ρήματα είναι ομαλά, ενεργητικής φωνής και μεταβατικά, καθώς «Τα ενεργητικά ρήματα που η ενέργειά 58

59 τους πηγαίνει σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα λέγονται μεταβατικά» (Τριανταφυλλίδης, 1941). Τέλος, οι προτάσεις δομούνται με απλό τρόπο, δηλαδή με υποκείμενο, ρήμα και αντικείμενο και, έτσι, το ρήμα αποτελείται από έναν δράστη (υποκείμενο) και ένα συμπλήρωμα (θέμα αντικείμενο). Στο συγκεκριμένο σημείο, αξίζει να σημειωθεί ότι οι προτάσεις δομήθηκαν πρώτα στη ρωσική γλώσσα, μεταφράστηκαν στην αγγλική και στη συνέχεια στην ελληνική, με διάφορες διορθώσεις, ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι ισορροπημένο και για τις δύο γλώσσες. Τέλος, όσον αφορά τις εικόνες, οι περισσότερες σχεδιάστηκαν από φοιτήτρια της Dragoy Olga στη Μόσχα, ενώ ορισμένες εικόνες τις είχε σχεδιάσει η Dragoy για προηγούμενη έρευνα, και αποτέλεσαν εναρκτήριο έναυσμα για το σχηματισμό των πρώτων προτάσεων. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η κάθε πρόταση από τις 99 (συμπεριλαμβανομένων και των 3 παραδειγμάτων) αντιστοιχούν σε μία εικόνα, διαθέτοντας συνολικά 99 εικόνες Διαδικασία Για τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκε το τεστ που δημιουργήθηκε με τη βοήθεια του Ε prime. Η συγκεκριμένη δοκιμασία έγινε ως εξής: ο κάθε συμμετέχων ξεχωριστά είχε μπροστά του μία οθόνη υπολογιστή (laptop) στην οποία κάθε φορά εμφανίζονταν δύο εικόνες και ταυτόχρονα ακουγόταν μία πρόταση με το ρήμα σε συγκεκριμένο χρόνο και όψη, η οποία αντιστοιχούσε σε μία από τις δύο εικόνες. Ο συμμετέχων έπρεπε να ακούσει προσεκτικά την πρόταση και να επιλέξει τη σωστή εικόνα με το πάτημα ενός κουμπιού. Δημιουργήθηκαν 2 δοκιμασίες με τα ίδια ρήματα, αλλά σε διαφορετικούς χρόνους, μία για τους ενήλικες και μία για τα παιδιά. Και οι δύο δοκιμασίες αποτελούνταν από 48 προτάσεις η κάθε μία, με μία 59

60 παύση μετά την 24 η, ενώ και για τις δύο ομάδες χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιες προτάσεις παραδείγματα στην αρχή. 10. Παράδειγμα: Εικόνα Αριστερά: Μία μητέρα που κάθεται και ράβει κουμπιά από ένα ένδυμα. Εικόνα Δεξιά: Μία μητέρα που φαίνεται να έχει τελειώσει με τη διαδικασία ραψίματος. Πρόταση που ακούγεται ταυτόχρονα: «Η μητέρα έραψε τα κουμπιά.» Σωστή εικόνα: 2 Οι προτάσεις ακούγονται όλες, συνολικά και στις δύο δοκιμασίες και είναι μοιρασμένες σε κάθε δοκιμασία της κάθε ομάδας ισότιμα, με σκοπό να γίνουν στη συνέχεια οι περαιτέρω συγκρίσεις και να εξαχθούν τα αποτελέσματα. Η διεξαγωγή του τεστ για τους ενήλικες έγινε σε ήσυχο χώρο, ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη συγκέντρωση, ενώ για τα παιδιά έγινε στο χώρο του σχολείου τους, εξίσου σε ήσυχο μέρος. Το τεστ διήρκησε συνολικά 10 λεπτά, ενώ το κάθε μέρος του, πριν και μετά την παύση, 5 λεπτά για τους ενήλικες, ενώ για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή 20 λεπτά, ενώ το κάθε μέρος του 10 λεπτά. Τέλος, για 60