Transcript

1 Α.Τ.Ε.Ι. ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗΣ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΜΑΖΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Μαρία Πετρίδου (Α.Μ. 484) Χρυσάνθη Καραδήμου (Α.Μ. 406) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Νικόλαος Στασινόπουλος ΚΑΣΤΟΡΙΑ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Slavoj Žižek... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Jacques Lacan Όροι Ψυχανάλυσης Ερµηνείες ή/και Απόψεις Άλλων Μελετητών Ορισµοί κατά Žižek Μεταµοντέρνα Στροφή ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η Προϊστορία της Έρευνας για την Σχέση ΜΜΕ-Ατόµων Η Φαντασίωση του Υποκειµένου και τα ΜΜΕ κατά τον Žižek Φαντασίωση ή Σκηνοθετηµένη Πραγµατικότητα Ο Žižek και ο Κυβερνοχώρος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ α. Βιβλία β. Από το ιαδίκτυο ΟΡΟΙ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Είναι γεγονός ότι αναλάβαµε µια δύσκολη εργασία µ ένα πολύ ενδιαφέρον, αλλά ταυτόχρονα εκτενέστατο θέµα, αν κανείς µπορεί να αποκαλέσει «θέµα» τον γίγαντα της Λουµπλιάνας, Slavoj Žižek. Ποιος είναι ο Slavoj Žižek, όµως; O Slavoj Žižek, (προφέρεται Σλάβοϊ Zizek) γεννήθηκε στις 21 Μαρτίου 1949 στην Λουµπλιάνα της Σλοβενίας, µέρος τότε της Γιουγκοσλαβίας. Είναι κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και κριτικός. Πήρε το διδακτορικό του στην φιλοσοφία στην Λουµπλιάνα και σπούδασε Ψυχανάλυση στο Πανεπιστήµιου του Παρισιού. Είναι καθηγητής στο European Graduate School και ερευνητής στο Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήµιο της Λουµπλιάνα. Είναι επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήµια των Η.Π.Α., Columbia, Princeton, New School for Social Research της Νέας Υόρκης και στο Πανεπιστήµιο του Michigan. Είναι αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων και εκτός από τον Λακάν έχει επηρεαστεί βαθύτατα από τον Μαρξ, Χέγκελ και Σέλινγκ. Στον χαρακτήρα µοιάζει περισσότερο µε επαναστάτη, παρά µε θεωρητικό. Ήταν πολιτικά ενεργός στη Σλοβενία τη δεκαετία του 80 και τo 1990 υποψήφιος της LDS (=Liberal Democracy of Slovenia) για Πρόεδρος της ηµοκρατίας της Σλοβενίας. Οι περισσότερες δουλειές του έχουν πρωτίστως ηθική και πολιτική στόχευση παρά θεωρητική. Έχει πολύ σηµαντική ενέργεια και χάρισµα ως άτοµο και είναι ως δάσκαλος µαγευτικός, πιστός στην παράδοση του Λακάν και του Κογιέβ. 2

4 Ο άνθρωπος αυτός όµως και θέµα είναι και φαινόµενο και µια αστείρευτη πηγή προβληµατισµού και γνώσης και είναι πανεύκολο να σε παρασύρει... Όχι απλώς να «βγεις απ το θέµα» της πτυχιακής εργασίας, αλλά να διαβάζεις και να γράφεις και να ψάχνεις µέχρι που να µην αντέχεις άλλο. Όπως λέει η Sarah Key, στο βιβλίο της Μια Κριτική Εισαγωγή στον Žižek, 2003, ο Slavoj Žižek είναι ο πιο ζωντανός, απειθάρχητος στοχαστής που εµφανίστηκε τα τελευταία χρόνια. Έχει επηρεάσει τόσο πολύ όλο τον κύκλο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστηµών που η σπουδαιότητά του µπορεί να συγκριθεί µ αυτήν του Foucault στις δεκαετίες του 70 και του 80, αλλά ο Žižek διαβάζεται πολύ πιο ευχάριστα. Το να διαβάζεις Žižek είναι σαν να κάνεις µια απολαυστική διαδροµή µε πατίνια µέσα από ανέκδοτα, Κάντ, σύγχρονες ταινίες, επιστήµη, θρησκεία, Μαρξ, όπερα, αισχρολογίες, τρέχοντα προβλήµατα, σύγχρονη τέχνη, πολιτική ορθότητα, κυβερνοχώρο κ.τ.λ. κ.τ.λ. και να είσαι συνεχώς εκτεθειµένος στις στροφές και τα γυρίσµατα της διαλεκτικής του Χέγκελ και της θεωρίας του Λακάν. Προσπαθώντας, λοιπόν, να µαζέψουµε το κατάλληλο υλικό για τη συγκεκριµένη εργασία, βρεθήκαµε πολλές φορές εγκλωβισµένες στην γοητεία του Σλοβένου φιλόσοφου και σίγουρα θα είχαµε γράψει άλλα αντί άλλων αν δεν υπήρχε ο καθηγητής µας. Γι αυτό, εδώ, αντί οποιασδήποτε άλλης συνέχειας στον πρόλογο, ένα µεγάλο, «ευχαριστώ» στον κ. Νίκο Στασινόπουλο που µας καθοδήγησε, µας έδειξε δρόµους και τράβηξε γραµµές για να µην ξεφύγουµε, για να µην πλατειάσουµε, για να µπορέσουµε και το υλικό το σωστό να µαζέψουµε, αλλά και να γράψουµε τελικά αυτήν την εργασία, όπως έπρεπε να γραφεί. Γιατί, αν αφηνόµασταν στα 3

5 χέρια του Σλάβοϊ, θα ήµασταν τώρα στον βυθό µεν της γνώσης, αλλά ο «βυθός» έχει και κυριολεκτική έννοια...! 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτή η Πτυχιακή Εργασία έχει ως στόχο να ερευνήσει τη σχέση του ατόµου και των ΜΜΕ, όχι στηριζόµενη στις παλιές έρευνες οι οποίες αρχικά βασιζόταν στη «χρήση ερωτηµατολογίων» και αργότερα στις «συνεντεύξεις σε βάθος» (βλ. κεφ. 3.1), αλλά παρουσιάζοντας την καινοτοµία του Žižek, δηλαδή το πώς λειτουργεί η Φαντασίωση ανάµεσα στο άτοµο και στα ΜΜΕ. Στο Πρώτο Κεφάλαιο γίνεται µια σύντοµη αναφορά στα έργα του Žižek, πέρα από τα βιογραφικά του στοιχεία που παρουσιάστηκαν στον πρόλογο. Στο εύτερο Κεφάλαιο γίνεται παρουσίαση του έργου του Λακάν και µέσω αυτού στις έννοιες «Ψυχανάλυση», «Υποκείµενο», «Αλήθεια», «Βλέµµα», «Επιθυµία», «Φαντασίωση», «Πραγµατικό», «Συµβολικό», «Φαντασιακό» κ.τ.λ. Γίνεται επίσης συγκριτική αναφορά των θεωριών του ψυχαναλυτή που επηρέασε τη σκέψη του Žižek, Ζακ Λακάν, µε αυτές του Ζίγκµουντ Φρόιντ 1, καθώς και µία ξεχωριστή αναφορά στην αποκαλούµενη «µεταµοντέρνα» άποψη, ψυχανάλυση, ή, απλώς θεωρία. Στο Τρίτο Κεφάλαιο γίνεται µια αναφορά στην προϋπάρχουσα έρευνα για τη σχέση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας µε το άτοµο, στη συνέχεια µια σύντοµη προσπάθεια ερµηνείας / παρουσίασης του όρου «Φαντασίωση» µε έµφαση στην Φαντασίωση στα ΜΜΕ, στο πώς την βλέπει, αντιλαµβάνεται και ερµηνεύει ο Žižek. Προχωρώντας λίγο παραπέρα κάνουµε µια αναφορά στο Πραγµατικό και µη Πραγµατικό, την ερµηνεία που δίνει ο Žižek στην σκηνοθετηµένη πραγµατικότητα, στην πλαστή πραγµατικότητα µέσω ταινιών. Και το Τρίτο Κεφάλαιο κλείνει µε 5

7 συνέχεια της εικονικής πραγµατικότητας, δηλαδή µε τον κυβερνοχώρο, πάντα κατά Žižek. Ακολουθούν τα Συµπεράσµατα της εργασίας µας, οι Παραποµπές και η Βιβλιογραφία. Επίσης θεωρήσαµε σκόπιµο να παραθέσουµε και ένα Γλωσσάριο, µια ερµηνεία δηλαδή των όρων που χρησιµοποιήθηκαν στη συγκεκριµένη εργασία. 6

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Slavoj Žižek O Žižek είναι γνωστός από τη χρήση των εργασιών του Jacques Lacan (βλ. παρακάτω Κεφ. 2), σε µια νέα θεώρηση της λαϊκής κουλτούρας (popular culture) 2. Λέγεται ότι χρησιµοποιεί την λαϊκή κουλτούρα για να ερµηνεύσει τη θεωρία του Ζακ Λακάν και τη θεωρία του Ζακ Λακάν για να ερµηνεύσει την πολιτική και την λαϊκή κουλτούρα. Έχει περάσει από διαδικασία ψυχανάλυσης από τον Jacques Alain Miller, γαµπρό του Λακάν, και είναι πιθανότατα ο πιο πετυχηµένος και πολυγραφότατος Λακανικός Συγγραφέας, αφού έχει εκδώσει πάνω από πενήντα βιβλία, καθώς και µεταφράσεις σε δώδεκα γλώσσες. Τα κείµενά του ασχολούνται µε το θέµα της ταυτότητας δηµιουργία της ταυτότητας και αλλαγή σχέσεων και θεωρεί δεδοµένο ένα τριαδικό ψυχικό µοντέλο, που θ αναλύσουµε παρακάτω και συγκεκριµένα αυτό της ψυχανάλυσης του Ζακ Λακάν. Το άγχος και η επιθυµία και παρόµοιες διαδικασίες στο χώρο του ψυχισµού οδηγούν, κατά την ψυχαναλυτική θεωρία, τις πράξεις του Υποκειµένου. Εκτός από ερµηνευτής της κατά Λακάν ψυχανάλυσης (Lacanian psycoanalysis), γράφει για πάρα πολλά θέµατα, όπως τον φονταµενταλισµό (fundamentalism= απόλυτες και ακραίες πράξεις βασισµένες στην στρεβλή υιοθέτηση των θρησκευτικών δογµάτων), την ανεξιθρησκία (tolerance), την πολιτική ορθότητα (political correctness), την παγκοσµιοποίηση (globalization), την υποκειµενικότητα (subjectivity), τα ανθρώπινα δικαιώµατα, το µύθο του Λένιν, τον κυβερνοχώρο (cyberspace), τον µεταµοντερνισµό, την πολυπολιτισµικότητα, τον David Lynch 3 και τον Alfred 7

9 Hitchcock 4. Με άλλα λόγια ασχολείται µε τις πιο κρίσιµες πνευµατικές τάσεις του καιρού µας: τις πολιτισµικές επιστήµες, τον σύγχρονο φεµινισµό, την µετα-αποικιοκρατία, και τον µεταµοντερνισµό. Ο τίτλος ενός από τα ευρύτερα γνωστά βιβλία του Žižek (Όλα Όσα Θέλατε Πάντα να Μάθετε για τον Λακάν, αλλά Φοβόσασταν να Ρωτήσετε τον Χίτσκοκ, 1992) δείχνει τον τρόπο µε τον οποίο συνδέει την υψηλή πολιτισµική θεωρία µε δηµοφιλείς λαϊκές εικόνες. Είναι ευρύτατα γνωστός ως συγγραφέας µε πύρινο, γλαφυρό και συναρπαστικό λόγο, που δεν αποφεύγει αµφιλεγόµενα σχόλια και θεωρίες. Ο Žižek είναι στις επάλξεις των φιλοσοφικών, πολιτικών και πολιτισµικών συζητήσεων / αντιπαραθέσεων και είναι γνωστός για τις θεωρίες του, κυρίως βασισµένες σε ανάλυση του Λακάν, σε µια ευρύτητα θεµάτων, που περιλαµβάνουν την παγκοσµιοποίηση, τον κυβερνοχώρο, τις κινηµατογραφικές ταινίες, τη µουσική και την όπερα. Τα έργα του συνεχίζουν να προκαλούν διαφωνίες και να αλλάζουν τον τρόπο που σκεφτόµαστε για διάφορα θέµατα λαϊκής κουλτούρας και πολιτικής. Στις οµιλίες του, όπως και στα γραπτά του ο Žižek, γλιστράει ανάµεσα σε διάφορα θέµατα και σφαίρες µε εκτυφλωτική ταχύτητα. Σε δευτερόλεπτα µπορεί να περάσει από τον χωρίς-καφεΐνη καφέ, στον πόλεµο χωρίς απώλειες και στην πολιτική χωρίς πολιτικούς. Περνάει από τις ταινίες στην όπερα και από κει στην φιλοσοφία και στην ψυχανάλυση, µε καταπληκτική ταχύτητα. ιακατέχεται από µια φλεγόµενη επιθυµία να γίνει κατανοητός, να µοιραστεί την ενόραση της λογοτεχνίας και να παρουσιάσει προκλητικές ιδέες. 8

10 Θα θέλαµε να κλείσουµε την παρουσίαση στον άνθρωπο, επιστήµονα, οραµατιστή και επαναστάτη Žižek, µε µια δική του φράση: «Έχω το καπέλο, αλλά ακόµη δεν βρήκα το κουνέλι. εν εννοώ ότι υπάρχουν απαντήσεις. Λέω απλώς, ότι θα υπάρξουν τεράστια προβλήµατα 5»... 9

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ 2.1 Jacques Lacan Jacques-Marie-Émile Lacan (13 Απριλίου Σεπτεµβρίου 1981). Γάλλος ψυχαναλυτής µε ισχυρή επιρροή στο χώρο και γνωστός στρουκτουραλιστής γλωσσολόγος που βάσισε πολλές από τις θεωρίες του στις θεωρίες του Ferdinand de Saussure για τη γλώσσα. Τον 20 ο αι. εµφανίστηκε η σχολή της δοµικής ή περιγραφικής γλωσσολογίας. Μελετούσε τις γλώσσες σε µία συγκεκριµένη χρονική στιγµή (συγχρονικά) και όχι την πορεία τους κατά τη διάρκεια της ιστορικής τους εξέλιξης (διαχρονικά). Πατέρας της σύγχρονης δοµικής γλωσσολογίας θεωρείται ο Ferdinand de Saussure. Η άποψη του Saussure ότι «ο δεσµός µεταξύ σηµαίνοντος και σηµαινόµενου είναι αυθαίρετος» απετέλεσε υλικό το οποίο επέτρεψε στον Λακάν να ενοποιήσει τους χώρους της ψυχανάλυσης και της δοµικής γλωσσολογίας. Αποδείχθηκε µια σοβαρή επίδραση στη σύγχρονη κριτική θεωρία, επηρεάζοντας µια ποικιλία προσεγγίσεων όπως ο φεµινισµός (Judith Butler και Shoshana Felman), η θεωρία του κινηµατογράφου (Laura Mulvey, Kaja Silverman), ο µετα-στρουκτουραλισµός (Cynthia Chase, Juliet Flower MacCannell, κλπ.) και ο Μαρξισµός (Louis Althusser, Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Fredric Jameson, Slavoj Žižek, κλπ). Ο Λακάν είναι ένα δείγµα του τι µπορούµε να θεωρήσουµε ως µεταµοντέρνα προέκταση στη σκέψη στον Φρόιντ. Ένας φιλόσοφος 10

12 του 20 ου αιώνα που επανερµήνευσε τον Φρόιντ µε γλωσσικούς και ψυχαναλυτικούς όρους. Γιατί ενώ ο Φρόιντ φαίνεται να δουλεύει µε µία εµπειρική, ανθρωπιστική παράδοση που πιστεύει στην σταθερή ικανότητα του εαυτού να προσεγγίσει την «αλήθεια», ο Λακάν, ως µετα-στρουκτουραλιστής, αµφισβητεί κάθε απλή αναφορά σε «εαυτό» ή «αλήθεια» και αντ αυτών ψάχνει το πώς φτιάχνεται η γνώση µε γλωσσικές και ιδεολογικές δοµές οι οποίες δεν οργανώνουν µόνο τη συνειδητή αλλά και την ασυνείδητη ζωή µας. Ενώ ο Φρόιντ συνέχισε να προκαλείται από οργανικά µοντέλα και από µια επιθυµία να βρει τις νευρολογικές, άρα «φυσικές», αιτίες της σεξουαλικής εξέλιξης, ο Λακάν προσφέρει ένα πιο γλωσσολογικό µοντέλο για την κατανόηση της εισόδου του ανθρώπινου υποκειµένου στην κοινωνική τάξη. Έτσι η έµφαση δίνεται λιγότερο σε φυσικές (του σώµατος) αιτίες συµπεριφοράς (κάθεξις, λίµπιντο, σύµπτωµα κλπ. - cathexis, libido, instinct), αλλά κυρίως σε ιδεολογικές δοµές οι οποίες, ιδιαιτέρως µέσω της γλώσσας, κάνουν το ανθρώπινο υποκείµενο να καταλάβει τη σχέση του µε τους άλλους. Σύµφωνα µε τον Λακάν, η είσοδος στη γλώσσα απαραίτητα σηµαίνει µια δραστική διαφορά από οποιαδήποτε έννοια υλικού. Κατ αυτόν, πρέπει πάντα να ξεχωρίζουµε ανάµεσα στην αλήθεια (τον Φαντασιακό δηλαδή κόσµο που πείθουµε τον εαυτό µας ότι είναι ο κόσµος γύρω µας) και το αληθινό (µια υλική ύπαρξη πέρα από τη γλώσσα και άρα κατά συνέπεια πέρα από δυνατότητα να εκφραστεί). Η ανάπτυξη δηλαδή του Υποκειµένου γίνεται δυνατή από µία συνεχή µη-αναγνώριση του πραγµατικού εξαιτίας της ανάγκης µας να δοµήσουµε την έννοια της «πραγµατικότητας» µέσα στην και δια µέσου της γλώσσας. Ούτε το Ασυνείδητό µας ξεφεύγει από τις επιδράσεις της γλώσσας, γι αυτό και ο Λακάν λέει ότι «το 11

13 Ασυνείδητο είναι φτιαγµένο όπως µια γλώσσα (Τhe Four Fundamental Concepts of Pshycho-Analysis, Οι 4 Θεµελιώδεις Έννοιες της Ψυχανάλυσης, σελ. 203). Η εκδοχή λοιπόν του Λακάν για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη οργανώνεται γύρω από την ικανότητα του Υποκειµένου ν αναγνωρίσει, κατά πρώτον, εικονικά σηµάδια και στη συνέχεια, τελικά, τα σύµβολα της γλώσσας. Κατά τον Λακάν, πρώτα µαθαίνουµε για την πραγµατικότητα και τον εαυτό µας µέσω ταύτισης µε κάποιες εικόνες και ύστερα µπαίνουµε στο πολύπλοκο και πιο απαιτητικό σύστηµα της γλώσσας. Αυτή η είσοδος στη γλώσσα ακολουθεί ένα συγκεκριµένο µοντέλο ανάπτυξης το οποίο ο Λακάν παρουσιάζει µε διαφορετικούς όρους γλωσσολογίας πλέον που δεν είχε αναπτυχθεί στην εποχή του Φρόιντ, ο οποίος είπε τα ίδια ακριβώς. Η ψυχή µπορεί να χωριστεί σε τρεις κύριες δοµές οι οποίες ελέγχουν τις ζωές και τις επιθυµίες µας. Οι περισσότεροι από τους όρους του Λακάν για την πολυπλοκότητα της λειτουργίας της ψυχής µπορούν να σχετιστούν µ αυτές τις τρεις βασικές έννοιες, οι οποίες σχετίζονται µε τα τρία κύρια σηµεία στην ανάπτυξη του Υποκειµένου και συγκεκριµένα: 1. Το Πραγµατικό (Real): Αυτή η έννοια καθορίζει την κατάσταση της φύσης από την οποία χωριστήκαµε για πάντα µε την είσοδό µας στη γλώσσα. Μόνο ως νεογέννητα ήµασταν κοντά σ αυτήν την κατάσταση της φύσης, στην οποία δεν υπάρχει τίποτα άλλο παρά ανάγκες. Ένα µωρό χρειάζεται και ψάχνει να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες χωρίς καµία αίσθηση διαχωρισµού του εαυτού του από τον εξωτερικό κόσµο ή τον κόσµο των άλλων. Γι αυτό το λόγο ο Λακάν πολλές 12

14 φορές παροµοιάζει αυτήν την κατάσταση της φύσης ως µια εποχή που το Υποκείµενο αισθανόταν µια απόλυτη πληρότητα και αρµονία µε τον γύρω κόσµο του και πιο συγκεκριµένα αισθανόταν ένα και το αυτό µε την µητέρα του, στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του, ως µια προέκτασή της µια εποχή πληρότητας η οποία τελικά χάνεται µε την είσοδο στη γλώσσα. Η αρχέγονη ανάγκη των ζώων για ζευγάρωµα αντιστοιχεί σ αυτήν την κατάσταση της φύσης. Υπάρχει µια ανάγκη που την ακολουθεί αναζήτηση ικανοποίησης. Όσον αφορά τους ανθρώπους, όµως, «το Πραγµατικό είναι αδύνατο», όπως άρεσε στον Λακάν να λέει. Κι αυτό γιατί δεν µπορούµε να το εκφράσουµε µε τη γλώσσα επειδή η ίδια η είσοδό µας στη γλώσσα ορίζει τον αµετάκλητο διαχωρισµό µας από το Πραγµατικό. Το Πραγµατικό βέβαια συνεχίζει να εµφανίζεται κάθε φορά που αναγκαζόµαστε να αποδεχτούµε την υλικότητα της ύπαρξής µας, µια αποδοχή που συνήθως αντιλαµβανόµαστε ως τραυµατική, εφόσον απειλεί την ίδια µας την «πραγµατικότητα», αν και µας οδηγεί επίσης σ αυτό που ο Λακάν ονοµάζει «jouissance» 6 (απόλαυση). 2. H Φαντασιακή Τάξη (Imaginary Order). Η έννοια αυτή αντιστοιχεί στο στάδιο του καθρέφτη 7 (mirror stage) και ορίζει την κίνηση του Υποκειµένου από µια αρχική (βιολογική) ανάγκη σ αυτό που ο Λακάν ονοµάζει «αίτηµα», που είναι κάτι µη διαµεσολαβηµένο από τη γλώσσα και την οµιλία. Όπως δηλώνει η σύνδεση µε το στάδιο του καθρέφτη, το «Φαντασιακό», βασίζεται 13

15 κατά κύριο λόγο στο ναρκισσιστικό, δηλαδή στην πρωτογενή ανάγκη των ανθρώπων να συνδέονται συναισθηµατικά µε την αυτοεικόνα τους και να την θεωρούν ωραία και χωρίς ψεγάδια. Το µικρό παιδί, το Υποκείµενο, δεν µπορεί να συγκροτήσει µια πλήρη προσωπικότητα εάν δεν περάσει από µια φάση αυτοαγάπης της εικόνας του, κάτι που φαίνεται από τον ιδιαίτερο τρόπο που αρέσει στα µικρά παιδιά να καθρεφτίζονται. Μ αυτό έχει να κάνει ο πρωτογενής ναρκισσισµός κάθε ανθρώπου που σε κάποιον, µικρό βαθµό, µας είναι απαραίτητος προκειµένου να αποκτήσουµε µια συνεκτική εικόνα για την ύπαρξή µας και να µην πέσουµε στην ψύχωση. Χωρίς την φαντασιακή, κατοπτρική εικόνα του εαυτού µας δεν µπορούµε στη συνέχεια να ταυτιζόµαστε και µε άλλους, να υιοθετήσουµε τον τρόπο που επιθυµούν και φαντασιώνονται. Κατά τον Λακάν, δεν ελέγχουµε ούτε τις ίδιες µας τις επιθυµίες γιατί αυτές οι επιθυµίες είναι από µόνες τους ξεχωριστές από τις σωµατικές µας ανάγκες. Και ενώ οι επιθυµίες µας µπορούν πρόσκαιρα να ικανοποιούνται, το «αίτηµά» µας είναι εξ ορισµού ανικανοποίητο, γιατί είναι ένα αίτηµα στον άλλο για αγάπη, που ό,τι και να γίνει ποτέ δεν την βρίσκουµε αρκετή. Αυτό το αίτηµα για αγάπη ξεκινά από τη σχέση του µικρού παιδιού µε τη µητέρα του, που της απευθύνεται όχι µόνο για να ικανοποιήσει κάποια ανάγκη ή επιθυµία του, αλλά και για κάτι παραπάνω. Με άλλα λόγια ήδη κάνουµε την κίνηση προς το είδος της έλλειψης που, κατά τον Λακάν, ορίζει το ανθρώπινο 14

16 υποκείµενο. Από τη στιγµή που το παιδί αρχίζει ν αναγνωρίζει ότι το σώµα του είναι ξεχωριστό από τον κόσµο και από τη µητέρα του, αρχίζει να αισθάνεται άγχος που προκαλείται από την αίσθηση µιας απώλειας - έλλειψης. Το αίτηµα του παιδιού τότε είναι να κάνει τον άλλο µέρος του εαυτού του, όπως φαινόταν ότι συνέβαινε στην τώρα πια χαµένη για το παιδί φάση της φυσικής αρχικής κατάστασης ένωσης µε την µητέρα. Η διαφορά ανάµεσα στο «αίτηµα» (demand) και στην «επιθυµία» (desire), που είναι η λειτουργία της Συµβολικής Τάξης είναι, απλώς, ότι για ν αρθρωθεί η επιθυµία, έχουµε ανάγκη την αναγνώριση της γλώσσας, του νόµου και του κοινωνικού δεσµού. Αντίθετα, το αίτηµα είναι Φαντασιακό και δεν περνάει πέρα από µια δυαδική σχέση ανάµεσα στον εαυτό και στο αντικείµενο που θέλει ο καθένας να κάνει µέρος του εαυτού του δηλαδή δεν χρειάζεται κάποιον τρίτο, τη διαµεσολάβηση της γλώσσας ή των κοινωνικών θεσµών. Το «στάδιο του καθρέφτη» σχετίζεται µ αυτό το αίτηµα, δηλαδή την ανάγκη του παιδιού για αγάπη και αναγνώριση από κάποιον άλλο, έστω κι αν αυτός ο άλλος είναι το ίδιο το είδωλό του στον καθρέφτη. Το είδωλο είναι µια φαντασίωση την οποία κατασκευάζει το παιδί για ν αποζηµιωθεί γι αυτήν την αίσθηση απώλειας. Αυτή την κατασκευή ο Λακάν την ορίζει ως «ιδανικό Εγώ» («Ideal I» ή «Ideal Ego»). 3. Η Συµβολική Τάξη ή ο «Μεγάλος Άλλος» (The Symbolic Order ή the big Other ). Ενώ το Φαντασιακό αφορά όλο ταυτίσεις και αναγνωρίσεις, το 15

17 Συµβολικό έχει να κάνει µε γλώσσα και αφήγηση. Από τη στιγµή που το παιδί µπαίνει στη γλώσσα και αποδέχεται τους κανόνες της κοινωνίας, είναι σε θέση να αντιµετωπίσει τους άλλους. Η αποδοχή των κανόνων της γλώσσας είναι ευθυγραµµισµένη µε το Οιδιπόδειο Σύµπλεγµα, σύµφωνα µε τον Λακάν. Το Συµβολικό γίνεται δυνατό εξαιτίας της αποδοχής µας του Ονόµατος του Πατέρα, δηλ. ενός σηµαίνοντος προσώπου που αντιπροσωπεύει τους κανόνες και περιορισµούς που ελέγχουν και τις επιθυµίες µας και τους κανόνες της επικοινωνίας: «Είναι στο όνοµα του Πατέρα που πρέπει ν αναγνωρίσουµε τη στήριξη της συµβολικής λειτουργίας η οποία, από την αρχή της ιστορίας, έχει αναγνωρίσει αυτό το πρόσωπο µε τη µορφή του νόµου» (Lacan, ÉCRITS, σελ.67). ια µέσου της αναγνώρισης του Ονόµατος του Πατέρα γίνεσαι ικανός να µπεις στην κοινωνία των άλλων. Ενώ το Πραγµατικό σχετίζεται µε την ανάγκη και το Φαντασιακό µε την απαίτηση, το Συµβολικό έχει να κάνει µε την επιθυµία, σύµφωνα µε τον Λακάν. Από τη στιγµή που µπαίνουµε στη γλώσσα, λέει ο Λακάν, η επιθυµία µας είναι πλέον για πάντα δεµένη µε το παιχνίδι της γλώσσας. Πρέπει να θυµόµαστε, παρ όλα αυτά, ότι το Πραγµατικό και το Φαντασιακό συνεχίζουν να έχουν ρόλο στην δηµιουργία της ανθρώπινης επιθυµίας. Το γεγονός ότι οι φαντασιώσεις µας πάντα αποτυγχάνουν µπροστά στο Πραγµατικό, επιβεβαιώνει ότι συνεχίζουµε να επιθυµούµε. Η επιθυµία δηλαδή ποτέ δεν ικανοποιείται πλήρως και γι αυτό συνεχώς µετατίθεται, δηλαδή µόλις προβεί σε κάποια ικανοποίηση, αλλάζει αντικείµενο. Σηµειωτέον ότι 16

18 αυτό δεν ταυτίζεται µε το ότι το Υποκείµενο αλλάζει συνεχώς συντρόφους. Η επιθυµία, σε συµβολική διάταξη, θα µπορούσαµε να πούµε ότι είναι ο τρόπος που χρησιµοποιούµε για ν αποφύγουµε να έρθουµε σε πλήρη επαφή µε το Πραγµατικό, έτσι ώστε η επιθυµία ενδιαφέρεται κυρίως όχι ν αποκτήσει το αντικείµενο του πόθου αλλά, µάλλον, να αναπαράγει τον εαυτό της, να συνεχίσει να υπάρχει ως επιθυµία σε κίνηση. Ο Λακάν εντοπίζει το Πραγµ ατικό σε σχέση µε δύο άλλες διαστάσεις Το Συµ βολικό και το Φαντασιακό και µαζί αυτές συνιστούν την τριαδική δοµή όλης της ύπαρξης. Για τον Λακάν, αυτό που ονοµάζουµε «πραγµατικότητα» αρθρώνεται δια µέσου των εννοιών (το Συµβολικό) και εικόνων (το Φαντασιακό). Για να το πούµε ακριβώς, και το Συµβολικό και το Φαντασιακό στην πράξη συνυπάρχουν. Αυτό που τα διαφοροποιεί είναι ότι ενώ το Συµβολικό είναι κατά βάση µε ανοιχτά όρια, το Φαντασιακό ζητά να καταλάβει αυτό τον «ανοιχτό» χώρο µε την επιβολή ενός φανταστικού τοπίου που είναι διαφορετικό για κάθε άτοµο. Ενώ το Πραγµατικό, εξ ορισµού, δεν µπορεί άµεσα να εκπροσωπηθεί, µπορεί να του δοθεί µια µεταφορική υπόσταση, ως κάτι το τροµακτικό. Στο περίφηµο παράδειγµα του Žižek γίνεται αναφορά σ αυτό µε τη µορφή του τέρατος στην ταινία του Ρίντλεϋ Σκότ, Άλιεν του οποίου το αίµα κυριολεκτικά ρευστοποιεί το υλικό της πραγµατικότητας. Και ακριβώς όπως οι πρωταγωνιστές στην ταινία αποκτούν υπόσταση και συσπειρώνονται εναντίον της απειλής του εξωγήινου, έτσι και η ίδια η Πραγµατικότητα δοµείται πάντα ως µια προσπάθεια άµυνάς µας εναντίον των επιδράσεων του Πραγµατικού που µας αποσυντονίζουν και µας διαλύουν. Η Συµβολική και η Φαντασιακή διάσταση της πραγµατικότητας υπάρχει ως µια πάντοτε εν τέλει αποτυχηµένη προσπάθεια διαφυγής από 17

19 τις διάφορες εµφανίσεις του Πραγµατικού που απειλεί να προκαλέσει κάποιας µορφής κατακερµατισµό: τραύµα, απώλεια, άγχος κ.λ.π. Το γενικό, λοιπόν, αποκαλύπτεται στο συγκεκριµένο, στο σύµπτωµα δηλαδή, όπως, για παράδειγµα το φραστικό ολίσθηµα (η γλωσσική παραδροµή) για τον Φρόιντ φανερώνει την πραγµατική αλήθεια. Το Ασυνείδητο θα προσανατολιστεί προς συγκεκριµένα αντικείµενα επιθυµίας. Αυτά τα αντικείµενα προκύπτουν τυχαία αν και πρέπει να βρεθούν µέσα σε κάποιο πλαίσιο ώστε να µπορέσουµε να τα επιθυµήσουµε. Πέρα από τα υγιή αντικείµενα της επιθυµίας µας υπάρχουν και ορισµένες επιπλοκές. Μερικές φορές η επιθυµία µας ικανοποιείται µέσα από συµπτώµατα και τα αντικείµενα µπορούν επίσης να καταστούν φετίχ. Ο Žižek γράφει για τα φετίχ ότι είναι οµόλογα του συµπτώµατος: λειτουργούν ως «παραµυθάδες» και δοµούν όλη µας τη ζωή για να την στηρίξουν. «Το φετίχ είναι η ενσάρκωση ενός ψέµατος που µας επιτρέπει να αντέξουµε µια αβάσταχτη αλήθεια», λέει ο ίδιος ο Žižek. Η «επιστροφή στον Φρόιντ» του Λακάν συνήθως σχετίζεται µε το µότο του «το Ασυνείδητο είναι δοµηµένο όπως η γλώσσα», µια προσπάθεια δηλαδή να αφαιρέσουµε το προσωπείο της φανταστικής σαγήνης που είχε παλαιότερα η έννοια του Ασυνείδητου ως κάτι σκοτεινό και κρυµµένο στα βάθη της ύπαρξης και να του αποδώσουµε µία διάσταση προσπελάσιµη σε µας, µέσω της γλώσσας και των νόµων σύνταξης και εκφοράς που τη διέπουν. Στα τελευταία όµως χρόνια της διδασκαλίας του Λακάν, η έµφαση µετακινήθηκε από την πρωτοκαθεδρία του Συµβολικού προς το όριο που χωρίζει το Πραγµατικό από την (συµβολικά δοµηµένη) πραγµατικότητα. Έτσι, το πρώτο µέρος του βιβλίου Looking Awry, µε τίτλο «Πόσο Πραγµατική είναι η Πραγµατικότητα;» (How Real is 18

20 Reality?), προσπαθεί ν αναπτύξει τη διάσταση της αλήθειας και του πραγµ ατικού κατά Λακάν, (παρόλο που για τον τελευταίο αυτές οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται). Και κάτι τελευταίο, πριν κλείσουµε την παρουσίαση του Λακάν. Αυτό που ο Λακάν ονοµάζει das Ding, το Πράγµα, αφορά στην κατάσταση της προκαλούµενης επιθυµίας από το αντικείµενο. Η πρώτη µορφή αυτού του απόλυτου πράγµατος, του απόλυτου αλλά και ανέφικτου-απροσέγγιστου πόθου, είναι για το µικρό παιδί ή µητέρα του. Μόνο επειδή βλέπει ότι η επιθυµία του δεν µπορεί να ικανοποιηθεί µέσω της µητέρας του, ανοίγεται στον κόσµο και γνωρίζει άλλους ανθρώπους και άλλες εµπειρίες. Μόνον αυτός που θα γίνει ψυχωτικός δεν προχωρά σ αυτήν την επώδυνη αλλά και ώριµη διαδικασία επιθυµίας πέρα από το µητρικό πράγµα. Είναι αυτό που γίνεται επιθυµητό, ένα αντικείµενο πόθου, ο στόχος, και ταυτοχρόνως, αυτό που προκαλεί τον πόθο. Αυτό συµβαίνει γιατί προκαλείται επιθυµία στην προσπάθεια του Υποκειµένου να ξεπεράσει αυτό που η ψυχανάλυση θεωρεί συστατική αρχική έλλειψη 8 που δεν µπορεί ποτέ να ξεπεραστεί. Όµως το Πράγµα δεν µπορεί ποτέ να καλυφθεί πλήρως από τη στιγµή που η κατάκτησή του δεν µπορεί να ικανοποιήσει την αρχική έλλειψη. ηλ. το Υποκείµενο δεν µπορεί να ικανοποιήσει την επιθυµία του για το απόλυτο για την κατάκτηση του Πράγµατος (µητέρα). Από την άλλη πλευρά, για να συνεχίσει να υπάρχει το Υποκείµενο, πρέπει να συνεχίσει να προσπαθεί να το κατακτήσει κι αυτό να είναι µη κατακτητό. Μ αυτήν την έννοια το Πράγµα επιτρέπει τη δηµιουργία ενός χώρου φαντασίωσης, από τη στιγµή που, κατά την θεωρία του Λακάν, η φαντασίωση οριοθετεί τη σχέση του Υποκειµένου µε το αντικείµενο που προκαλεί τον πόθο του, και επειδή ποτέ δεν µπορούν αυτά τα δύο να ταυτισθούν ή να γίνουν ένα, αυτή η σχέση 19

21 θεωρείται ως αδύνατη. Το Υποκείµενο δηλαδή, εφόσον δεν κατακτά άµεσα το Πράγµα, στη ζωή του σχετίζεται µε διανοητικά επεξεργασµένα υποκατάστατά του, µέσω φαντασίωσης. 20

22 2.2 Όροι Ψυχανάλυσης Ερµηνείες ή/και Απόψεις Άλλων Μελετητών Στο βιβλίο Psychoanalytic Theory, An Introduction του Anthony Elliott, βρίσκουµε πολλά για τις ερµηνείες / απόψεις των ψυχαναλυτικών όρων που µας απασχολούν σ αυτήν την πτυχιακή. Στον πρόλογο ο συγγραφέας µας λέει: «Προσπάθησα να ερευνήσω τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις µε τρόπο λιτό και συνετό, συγκρίνοντας και αντιπαραβάλλοντας την Φροϋδική θεωρία, την Αµερικανική ψυχολογία του Εγώ, τη Βρετανική θεωρία των αντικειµενότροπων σχέσεων (Object Relations Theory), τη Γαλλική ψυχανάλυση του Λακάν και µετά-λακάν ψυχανάλυση, τη θεωρία της Melanie Klein, τον φεµινισµό και την µεταµοντέρνα ψυχανάλυση». Στη συνέχεια αναλύονται κάποια κεντρικά θέµατα στο βιβλίο. Ένα αφορά την ανάλυση της ανθρώπινης υποκειµ ενικότητας. Ενώ οι κοινωνικές επιστήµες έχουν την τάση να δουν τους εκπροσώπους του ανθρώπινου είδους ως λογικούς και αυτόνοµους, η ψυχανάλυση αναδιανέµει τις σχέσεις µεταξύ εαυτού και επιθυµ ίας, λογικής και πάθους. Σε ψυχαναλυτικούς όρους, ο εαυτός δεν είναι µία σταθερή ή αυτοτελής /ενοποιηµένη οντότητα. Αντ αυτού, το Υποκείµ ενο είναι διχασµένο ανάµεσα στο συνειδητό και το Ασυνείδητο κοµµάτι του. Ένα δεύτερο θέµα αφορά στη σχέση µεταξύ της οργάνωσης του εαυτού και του σύγχρονου κοινωνικού και πολιτικού κόσµου. Σε άµεση συνέχεια από το πρώτο θέµα, η ψυχαναλυτική θεωρία για τον εαυτό φέρνει σοβαρές συνέπειες στο ν αναλυθεί το ευρύτερο πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων. Η κατανόησή µας, δηλαδή, των ψυχικών καταστάσεων της οργάνωσης του εαυτού µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως εργαλείο για να γενικεύσουµε πάνω 21

23 στις σύγχρονες κοινωνικές εµπειρίες διαπροσωπικές σχέσεις, την ποιότητα των κοινωνικών δεσµών, την πολιτική κοινότητα κ.ο.κ. Στο πρώτο κεφάλαιο, µε τίτλο «Το Φτιάξιµο του Εαυτού» εξετάζει διάφορες διαστάσεις στη σύγχρονη ψυχαναλυτική θεωρία, κοιτάζοντας στη φύση του εαυτού. Τι είναι ο εαυτός; Πώς εµφανίζεται η αίσθηση της ατοµικότητας; Ποιοι είναι οι επισφαλείς, και ταυτόχρονα ιδιαιτέρως σοβαροί, φυσικοί µηχανισµοί που ενώνουν την ταυτότητα και την επιθυµ ία, τη λογική και το συναίσθηµ α ; Και ποιες είναι οι εσωτερικές σχέσεις ανάµεσα στον εαυτό και την κουλτούρα και οι συνδετικοί κρίκοι ανάµεσα στις προσωπικές έννοιες και τον κοινωνικό κόσµο; Οι υποθέσεις (εικασίες) για τον εαυτό µας και τους άλλους, εκτός από την περίπτωση που κάποιος είναι άρρωστος ή ταραγµένος, εκτός από τις παθολογικές δηλαδή περιπτώσεις, αποτελούν τις ρίζες της πολιτισµικής µας ζωής. Ο εν λόγω συγγραφέας συνεχίζει µε επικεφαλίδα «Ο Θρύλος του Φρόιντ: Σεξουαλική Υποκειµενικότητα και Ασυνείδητο», κάνοντας µια παρουσίαση της θεωρίας του Ζ. Φρόιντ, που θεωρείται ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης και που δούλεψε στην κοινωνική και πολιτισµική πραγµατικότητα της Βιέννης στο πέρασµα στον 20 ο αιώνα και ο οποίος, πάντα κατά τον Έλιοτ, ανέπτυξε την ψυχανάλυση ως ένα χώρο έρευνας, µεθόδου διερεύνησης και ψυχοθεραπευτικής πρακτικής. Κατά τον Φρόιντ, ο εαυτός δεν είναι κάτι που υφίσταται ανεξάρτητα από την σεξουαλικότητα, την λιβιδινική απόλαυση, τη φαντασίωση ή την πατριαρχική κουλτούρα της µοντέρνας κοινωνίας. Μία άλλη θεωρητικός, υποστηρικτής της ψυχαναλυτικής τάσης στις σπουδές πολιτισµού (cultural studies) η Kaja Silverman 9, στον 22

24 πρόλογό του βιβλίου της The Threshold of the Visible World, αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ψυχαναλυτική έννοια της εξιδανίκευσης και στην αναγνώριση. Η εξιδανίκευση είναι, κατ αυτήν, το πιο ισχυρό δέλεαρ για την αναγνώριση. εν µπορούµε να εξιδανικεύσουµε κάτι, χωρίς την ίδια στιγµή να το παραδεχόµαστε και να ταυτιζόµαστε µαζί του. Συνεπώς, δεν µπορούµε ν αποφασίσουµε ότι στο εξής θα εξιδανικεύουµε διαφορετικά ή ότι αυτή η δραστηριότητα είναι αρχικώς ασυνείδητη. Χρειαζόµαστε, κατά συνέπεια, αισθητική δουλειά που θα µας επιτρέψει να εξιδανικεύσουµε και έτσι ν αναγνωρίσουµε Υποκείµενα που αλλιώς θα απορρίπταµε. Συνεχίζει η συγγραφέας, «δεν έχω ξεκαθαρίσει κατά πόσο η διάσταση της αναγνώρισης αφορά στο πεδίο της όρασης». Ο Λακάν, στο βιβλίο του Écrits, γράφει ότι «το είδωλο του Εγώ στον καθρέφτη µοιάζει να είναι το κατώφλι του ορατού κόσµου 10». Μ αυτό προτείνει όχι µόνον ότι όλες οι οπτικές διεργασίες επηρεάζονται από ναρκισσισµό, αλλά επίσης ότι µόνο περνώντας από το στάδιο του καθρέφτη µπορεί να µπει κανείς στο χώρο του οπτικού. Το Κατώφλι του Ορατού Κόσµου, βασίζει την οργανωτική λογική του σε αυτό το σχόλιο του Λακάν. Προσεγγίζει το χώρο της όρασης µέσω του σταδίου του καθρέφτη. Όταν, στο βιβλίο του The Imaginary Signifier: Psychoanalysis and the Cinema, ο Κρίστιαν Μέτς επικαλείται τη ζωγραφική της εποχής της Αναγέννησης, αµέσως µετά λέει γι αυτό που ο ίδιος ονοµάζει πρωτογενή αναγνώριση, ή αναγνώριση ότι είναι µια πρωταρχική σχέση του Υποκειµένου µε το λεγόµενο µάτι της κάµερας, κατά κάποιο τρόπο µε την ίδια τη συσκευή (apparatus). Και ο Ζαν-Λουί Μπόντρι λέει ότι στον κινηµατογράφο τα ιδεολογικά αποτελέσµατα που έχει επάνω µας η προοπτική, εξαρτώνται από την 23

25 γνωριµία µε την κάµερα. Η αρχική αναγνώριση υποδηλώνει µια όραση που είναι έξω από το χρόνο της ιστορίας, τον πραγµατικό χρόνο των συναναστροφών µας, και που επίσης δεν συµπίπτει µε τα συνειδητά αντιληπτά δεδοµένα της όρασής µας και η οποία αποδίδει µια άµεση επιστηµολογική γνώση. H συγγραφέας, όπως αναφέρει στα υποµνήµατα του βιβλίου της, η συζήτηση του χώρου της όρασης, δίνεται από το βιβλίο του Ζακ Λακάν, Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, που ονοµάζεται «Περί του Βλέµµατος ως Αντικειµένου µικρού α» («Of the Gaze as objet petit a»). Πιστεύει, δηλαδή, ότι το πεδίο της όρασής µας, ο ορίζοντας αυτού που βλέπουµε µοιάζει µε µια οθόνη (screen) όπως αυτή του κινηµατογράφου. Αυτή η οθόνη, το πεδίο του ορατού κατέχει δοµικά την ίδια θέση µε την διαδικασία της επιστηµονικής γνώσης, εφόσον αυτή η τελευταία έχει ταυτισθεί στη νεωτερική εποχή µε την ορατή και εµπειρικά επαληθεύσιµη γνώση. Άρα, για τον Λακάν, ορατότητα και επιστηµονική γνώση έχουν ένα χειροπιαστό αντικειµενικό χαρακτήρα, ο οποίος όµως αφήνει απ έξω την ιδιαιτερότητα των Υποκειµένων, την υποκειµενικότητα της ύπαρξής τους. Αυτός είναι ο λόγος που ο Λακάν διαχωρίζει το πεδίο της γνώσης από την ύπαρξη του Υποκειµένου. Το υπάρχω δεν ταυτίζεται µε το σκέπτοµαι. Ο Λακάν επίσης προβαίνει σ έναν περαιτέρω επιµέρους διαχωρισµό εντός του ανθρώπινου ψυχισµού, µεταξύ πεδίου ορατότητας ( το µάτι ) και βλέµµατος. Το τελευταίο εντάσσεται σε µια λογική η οποία υπερβαίνει το φαντασιακό. Επειδή ο τόπος από τον οποίο βλέπουµε δεν είναι ορατός από τη σκοπιά µας, κατέχει µια ιδιάζουσα συµβολική λειτουργία για την ψυχανάλυση. Το βλέµµα (gaze) ασκεί µια συµβολική λειτουργία: αντιπροσωπεύει την ύπαρξη του Άλλου ( Οther του Λακάν) µέσα στο χώρο της όρασής µας. 24

26 Εδώ κρίνουµε σκόπιµη µια παρένθεση σε µια προσπάθεια, κατά το δυνατόν σύντοµης, ερµηνείας του όρου «βλέµµα» στα κείµενα που αφορούν στη θεωρία των Μέσων. Το αµοιβαίο βλέµµα, λοιπόν, είναι δυνατό σε µορφές διαπροσωπικής επικοινωνίας πέραν του άµεσου προσωπικού διαλόγου: σύγχρονα παραδείγµατα είναι η βίντεο-συνέντευξη και η αµφίδροµη επικοινωνία µέσω κάµερας στον παγκόσµιο ιστό. Στην περίπτωση των κειµένων Μαζικών Μέσων, σε αντίθεση µε τη διαπροσωπική επικοινωνία, µια γνήσια ανταλλαγή βλεµµάτων µέσω του κειµενικού πλαισίου δεν είναι βέβαια πιθανή ο θεατής µπορεί να κοιτά αυτούς που εικονίζονται στο κείµενο, αλλά αυτοί δεν µπορούν να τον δουν. Αυτό δίνει στη θεώρηση όλων των κειµένων των Μαζικών Μέσων µια ηδονοβλεπτική χροιά. Η αδυναµία ανταλλαγής αµοιβαίου βλέµµατος µεταξύ των θεατών και αυτών που απεικονίζονται σε κείµενα Μέσων, σηµαίνει ότι δυστυχώς πολλή από την έρευνα των κοινωνικών ψυχολόγων, που αναφέρεται στο ανθρώπινο βλέµµα, τείνει να έχει περιορισµένη σηµασία για τους θεωρητικούς των Μέσων. Η Laura Mulvey 11 γράφει ότι ο Φρόιντ είχε αναφερθεί στην (παιδική) σκοποφιλία την απόλαυση που συνεπάγεται το να βλέπει κανείς τα σώµατα των άλλων ανθρώπων ως (συγκεκριµένα, ερωτικά) αντικείµενα. Στο σκοτάδι της αίθουσας του κινηµατογράφου έχει σηµασία το ότι µπορεί κανείς να βλέπει χωρίς να τον βλέπουν οι άλλοι, είτε αυτοί που είναι στη σκηνή ή τα άλλα µέλη του ακροατηρίου. Η Mulvey ισχυρίζεται ότι ποικίλα χαρακτηριστικά των συνθηκών κινηµ ατοθέασης διευκολύνουν από την πλευρά του θεατή τόσο την ηδονοβλεπτική διαδικασία της αντικειµ ενοποίησης 12 των θηλαίων ηθοποιών, όσο επίσης και τη ναρκισσιστική διαδικασία της ταύτισης 25

27 µε ένα πρότυπο µε τη µορφή ενός ιδεώδες εγώ που το βλέπουν στην οθόνη. ηλώνει ότι σε µια πατριαρχική κοινωνία «η απόλαυση του βλέµµατος έχει διαχωριστεί µεταξύ του ενεργητικού / αρσενικού και του παθητικού / θηλυκού» (Mulvey, 1992, σελ. 27). Θεωρούµε σκόπιµο να αναφερθούµε µε λίγα λόγια στον όρο βλέµµα, επειδή χρησιµοποιείται αρκετές φορές στη συνέχεια. Το βλέµµα, λοιπόν, (the gaze) είναι τεχνικός όρος που χρησιµοποιήθηκε αρχικά στην κινηµατογραφική θεωρία κατά τη δεκαετία του 1970, αλλά που τώρα χρησιµοποιείται ευρύτερα από θεωρητικούς των Μέσων για να αναφέρονται τόσο στους τρόπους µε τους οποίους οι θεατές βλέπουν εικόνες ανθρώπων σε οποιοδήποτε οπτικό µέσο, όσο και στο βλέµµα αυτών που εικονίζονται στις κινηµατογραφηµένες αναπαραστάσεις. Ο όρος ανδρικό βλέµµα έχει γίνει κάτι σαν φεµινιστικό κλισέ, αναφερόµενος στον ηδονοβλεπτικό τρόπο µε τον οποίον οι άνδρες αντιµετωπίζουν τις γυναίκες (Evans & Gamman 1995, σελ. 13). Και πριν κλείσουµε το Κεφάλαιο αυτό το σχετικό µε τους όρους αυτούς της ψυχανάλυσης, πρέπει να τονίσουµε τη διαφορά της Φαντασίωσης από το Φαντασιακό. Η πρώτη αφορά το πρωταρχικό πλαίσιο µε το οποίο το Υποκείµενο συνθέτει τον ιδιαίτερο τρόπο που αντιλαµβάνεται τον κόσµο, πάσχει και ευχαριστιέται µέσα σ αυτόν. Η Φαντασίωση δεν αφορά τη µη Πραγµατικότητα, τα ψέµατα, ή την εσωτερική φαντασία µας, αλλά περιλαµβάνει και µέρη της αντικειµενικής πραγµατικότητας εκεί έξω που έχουν κάποια σηµασία για εµάς. Από την άλλη, το Φαντασιακό αποτελεί µια από τις τρεις βαθµίδες του ψυχισµού, φροντίζοντας να σχηµατίσει σαγηνευτικές και ωραίες εικόνες, να µας κάνει τη ζωή πιο υποφερτή. 26

28 2.3 Ορισµοί κατά Žižek Στα πρώτα βιβλία του Žižek, το Πραγµ ατικό κατά κανόνα χαρακτηριζόταν ως κάποια αρνητική δύναµη (για παράδειγµα το κινηµατογραφικό Άλιεν, το Κεφάλι της Μέδουσας, υνάµεις της Φύσης κλπ). Στις µετέπειτα, όµως, δουλειές του, π.χ. The Ticklish Subject (To Ευερέθιστο Υποκείµενο), The Fragile Absolute (Το Εύθραυστο Απόλυτο), ο Žižek έχει αρχίσει να δίνει έµφαση στις πιο δυσδιάκριτες διαστάσεις του Πραγµατικού. Έτσι, το Πραγµατικό δεν λειτουργεί απλώς ως ένα εξωτερικό όριο στις έννοιες που αποδίδουµε στα πράγµατα, δηλαδή δεν είναι απλά αυτό που βρίσκεται πέρα από εµάς και τα νοητικά µας σχήµατα, αλλά βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο και εντός µας, εφόσον αποτελεί το αφανές αλλά ενεργό στοιχείο που δίνει σχήµα και µορφή στην Πραγµατικότητά µας. Χρησιµοποιώντας µια αναλογία από την τέχνη, αυτό το ακαθόριστο και ασαφές Πραγµατικό µπορεί να θεωρηθεί ότι λειτουργεί ως το «σηµείο που εξαφανίζεται», δηλ. κάτι που ενώ δεν µπορεί να εµφανισθεί αυτούσιο παρόλ αυτά υπάρχει ως προϋπόθεση όλων όσων εµφανίζονται. Είναι µ αυτήν την έννοια που ο Žižek ασχολήθηκε µε µια συγκεκριµένη «αναδόµηση» της τριάδας Πραγµ ατικό Συµ βολικό - Φαντασιακό, τέτοια ώστε ο καθένας απ αυτούς τους όρους να µην εµφανίζεται εντελώς ανεξάρτητος απ τον άλλον. Ο Žižek βρίσκει αναλογία µεταξύ του Πραγµατικού και του άσχηµου, από την µια πλευρά, και του όµορφου και της Πραγµατικότητας, από την άλλη. Αυτό που διαχωρίζει την οµορφιά απ την ασχήµια είναι το ίδιο κενό που ξεχωρίζει την Πραγµατικότητα απ το Πραγµ ατικό: Αυτό που αποτελεί την Πραγµατικότητα είναι η ελάχιστη εξιδανίκευση που εµπεριέχει ένα στοιχείο εξωραϊσµού 27

29 που χρειάζεται το Υποκείµενο για να µπορεί ν αντέξει τον τρόµο του Πραγµατικού (Ο Πλακούντας των Φαντασιώσεων, 1997, σελ. 66) Αυτό το Πραγµατικό σχετίζεται µε την ίδια την αλήθεια, τουλάχιστον µε τη λογική του Λακάν, ένα αποκοµµένο αντικείµενο, αυτό που ο Λακάν αποκαλεί «objet petit a 13», του οποίου η γοητευτική και γεµάτη νόηµα παρουσία εξασφαλίζει τη δοµική πραγµατικότητα, την κοινωνική τάξη. Αυτό το Πραγµατικό µας επιτρέπει και να αποστασιοποιηθούµε από την καθηµερινή πραγµατικότητα: µπορεί κανείς να παρουσιάσει ένα αντικείµενο που δεν έχει καµία θέση, δεν µπορεί να του αποδοθεί όνοµα ή µε κάποιον τρόπο συµβολισµός. Ο Žižek ερµηνεύει αυτό το «objet petit a», αυτό που ο Χίτσκοκ ονοµάζει «MacGuffin» 14, µε τον ακόλουθο τρόπο: Το MacGuffin είναι ένα object petit a ανόθευτο και απλό: ένας καθοδηγητικός µίτος που βρίσκεται στο επίκεντρο της Συµβολικής Τάξης, λ.χ. της πλοκής µιας ταινίας απλώς και µόνο η εµφάνιση κάποιου µυστικού που πρέπει να εξηγηθεί, να ερµηνευτεί κτλ. (Love Your Symptom as Thyself). Μια άλλη ερµηνεία του objet petit a δίνεται από τον Žižek µε τον δικό του τρόπο στην ερµηνεία της ταινίας του Ταραντίνο, Pulp Fiction. Στην ιστορία ενός µποξέρ ο χαρακτήρας, που τον υποδύεται ο Bruce Willis, αρνείται να πάρει µέρος σ έναν στηµένο αγώνα µε αποτέλεσµα να έρθει σε σύγκρουση µ έναν ντόπιο γκάνγκστερ. Όµως, αντί να φύγει αµέσως απ την πόλη, επιστρέφει στο σπίτι του για να πάρει το ρολόι του (νεκρού) πατέρα του κι έτσι ρισκάρει τη ζωή του. Γιατί το κάνει αυτό; Η απάντηση είναι ότι το συγκεκριµένο ρολόι αντιπροσωπεύει γι αυτόν το objet petit a: µια µερική προσωποποίηση της χαµένης ένωσης πατέρα-παιδιού. Είναι αυτό το ρολόι, και τίποτα άλλο, που κρατάει την υπόσχεση µιας τελικής 28

30 επανένωσης και ταυτοχρόνως υπογραµµίζει το γεγονός ότι µια τέτοια επανένωση πάντα λείπει. 29

31 2.4 Μεταµοντέρνα Στροφή Ο όρος «µεταµοντέρνος» είναι γενικός και ευρύτατος και βρίσκει εφαρµογή στην λογοτεχνία, την τέχνη, τη φιλοσοφία, αρχιτεκτονική, επιστηµονική φαντασία, στην κριτική της κουλτούρας και των γραπτών και σε πολλούς άλλους τοµείς. Ο µεταµοντερνισµός είναι κυρίως µια αντίδραση στην υποτιθέµενη βεβαιότητα των επιστηµονικών ή αντικειµενικών προσπαθειών να εξηγηθεί η πραγµατικότητα. Κατά βάση, ξεκινάει από την αναγνώριση ότι η πραγµατικότητα δεν αντικατοπτρίζεται απλώς σ αυτό που οι άνθρωποι καταλαβαίνουν γι αυτήν, αλλά, περισσότερο, φτιάχνεται καθώς το µυαλό προσπαθεί να καταλάβει τη δική του συγκεκριµένη και προσωπική πραγµατικότητα. Για την µεταµοντέρνα αντίληψη η ερµηνεία είναι το παν. Η πραγµατικότητα υφίσταται µόνο µέσω της ερµηνείας µας, του τι µπορεί να σηµαίνει η λέξη σε µας προσωπικά. Ο όρος περιέχει το πρόθεµα «µετά» γιατί αρνείται την ύπαρξη οποιονδήποτε αρχών, και δεν έχει την αισιοδοξία ότι υπάρχει επιστηµονική, φιλοσοφική ή θρησκευτική αλήθεια η οποία µπορεί να ερµηνεύσει τα πάντα για τους πάντες. Η µεταµοντέρνα φιλοσοφία ξεκίνησε από τη Γαλλία στις δεκαετίες 1950, 60 και 70. Την εποχή του πολέµου στην Κορέα, του Μακαρθισµού, την εποχή που η τηλεόραση αρχίζει ν αντικαθιστά το ραδιόφωνο, την εποχή των Abbott και Costello, Humphrey Bogart, Marlon Brando, James Dean, Groucho Marx και Alfred Hitchcock, και αντρών όπως ο Μάο Τσετούνγκ, ο Τσάνγκ Κάι-Σεκ, ο Νάσερ, ο Νεχρού, ο Μπεν Γκουριόν, ο Χιροχίτο, ο Χρουτσόφ, ο Στάλιν, ο Τσέρτσχιλ, ο Τρούµαν, ο Αντενάουερ, ο Τίτο. Επηρεάστηκε όµως πολύ και από τα γραπτά φιλοσόφων των αρχών του 20 ου αιώνα, 30

32 όπως των φαινοµενολόγων (phenomenologists) Edmund Husserl και Martin Heidegger, του ψυχαναλυτή Jacques Lacan, του στρουκτουραλιστή (structuralist) Roland Barthes και του λογικού θετικιστή (logical positivist) Ludwig Witggenstein. Οι πλέον σηµαίνοντες πρώιµοι µεταµοντέρνοι φιλόσοφοι είναι οι Michel Foucault, Jean-François Lyotard, και Jacques Derrida, φιλόσοφος και κριτικός, υπέρµαχος της αποδόµησης 15. Ο µεταµοντερνισµός είναι ένα θέµα µε το οποίο καταπιάνεται ιδιαιτέρως ο Žižek και µέσω αυτού αντιµετωπίζει την ψυχανάλυση µε νέα ερωτήµατα. Εξαιτίας του τέλους της πατριαρχικά και αυταρχικά δοµηµένης κοινωνίας, τα αυταρχικά µοντέλα τάξης, το Σύµπλεγµα του Οιδίποδα, που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ψυχανάλυσης, έχει αρχίσει να κλονίζεται. Αυτό που ο Žižek λέει για τον µεταµοντερνισµό είναι ότι αποτελεί µια ροπή της τέχνης και της λογοτεχνίας ιδιαιτέρως της αρχιτεκτονικής κόντρα σε αρχές και πρακτικές του καθιερωµένου µοντερνισµού. Και πιο συγκεκριµένα για την µεταµοντέρνα ψυχανάλυση λέει ότι είναι µια σειρά τεχνικών για την διερεύνηση των υποκείµενων κινήτρων και µια µέθοδος θεραπείας διαφόρων ψυχικών διαταραχών, που βασίζονται στις θεωρίες του Ζ. Φρόιντ, αλλά µε νέες αµφισβητήσεις. Ο Anthony Elliott, παρουσιάζει τις µετα- φροϋδικές απόψεις, στο βιβλίο που αναφέρθηκε παραπάνω (βλ. κεφ. 2.2.) σε κεφάλαιο µε τίτλο «Μετα-φροϋδική ψυχανάλυση: Ο Εαυτός και οι Άλλοι». Η µελέτη του εαυτού σε σχέση µε άλλους έχει σοβαρές συνέπειες στην κατανόηση της φυσικής ζωής. Για πολλούς µοντέρνους θεωρητικούς, οι κοινωνικές σχέσεις κάνουν πολλά περισσότερα από το να επηρεάζουν την ανάπτυξη της 31

33 υποκειµενικότητας. Περισσότερο φαίνεται ότι η φύση και το νόηµα του εσωτερικού κόσµου φτιάχνεται µέσα απ αυτές τις σχέσεις. Για τους µεταµ οντέρνους θεωρητικούς, οι έννοιες του εαυτού και της αναγνώρισής είναι αποκυήµατα της φαντασίας. Η ατοµικότητα είναι µια ψευδαίσθηση που λειτουργεί για να καλύπτει την οδυνηρή πραγµατικότητα ότι η επιθυµία είναι αδηφάγα. Για τον Λακάν, οι ναρκισσιστικές αυταπάτες του σύγχρονου εαυτού µπορεί να οδηγήσουν πίσω σε πολύ αρχικά στάδια στη ζωή: σε ένα δοµικό γεγονός που ο Λακάν ονοµάζει «το στάδιο του καθρέφτη». Αυτή η φάση ανθρώπινης ανάπτυξης εµφανίζεται όταν ένα βρέφος, που µέχρι εκείνη τη στιγµή ήταν ανένταχτο και ανοργάνωτο, δεν έχει µάθει ακόµη να συντονίζει τα µέλη του, δεν έχει αυτόνοµη εικόνα του εαυτού του ως κάτι που δεν είναι δηλαδή απλή προέκταση της µητέρας του, βλέπει το είδωλο του σώµατός του στον καθρέφτη και σαγηνεύεται απ αυτό. Με το τέλος του εύτερου Κεφαλαίου έχει καλυφθεί ένα σηµαντικό τµήµα της εργασίας µας. Αφού κάναµε µια εκτενή αναφορά στο Ζακ Λακάν, έναν ψυχαναλυτή που αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για το Žižek, παρουσιάσαµε µερικές από τις βασικές του θεωρίες και απόψεις χαρακτηριστική εκ των οποίων η θεωρία του για τα τρία µέρη στα οποία µπορεί να χωριστεί η ψυχή, το Πραγµατικό, η Φαντασιακή Τάξη και η Συµβολική Τάξη. Οι τρεις αυτές δοµές συµβάλουν στην ανάπτυξη του Υποκειµένου ελέγχοντας τις ζωές και τις επιθυµίες του. Επίσης γίνεται αναφορά σε όρους ψυχανάλυσης όπως η αναγνώριση, το βλέµµα, η όραση, η φαντασίωση, ο εαυτός, σύµφωνα µε τις ερµηνείες που έδωσαν διάφοροι µελετητές. Ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή του «objet petit a» τόσο από τον Λακάν όσο και από τον Žižek ο οποίος µάλιστα χρησιµοποιεί την 32

34 ταινία του Ταραντίνο Pulp Fiction για να δώσει τη δική του ερµηνεία. 33

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Στην λογοτεχνία, ο όρος φαντασία (fantasy) σχετίζεται µε µια µορφή πεζογραφηµάτων που περιλαµβάνουν µυθιστορήµατα, νουβέλες, παιχνίδια ρόλων και ταινίες, όλα εκ των οποίων είναι τοποθετηµένα κατά κανόνα σ έναν κόσµο αρκετά διαφορετικό από τη γη, γεµάτο από µυθικά όντα και µαγικές δυνάµεις. Σαν τεχνοτροπία η φαντασία και συνδέεται και συγκρίνεται µε την επιστηµονική φαντασία και τα έργα τρόµου. Μια σεξουαλική φαντασίωση είναι η φαντασία σεξουαλικής φύσης. Το άτοµο µπορεί να θέλει ή όχι να σκηνοθετήσει τις σεξουαλικές του φαντασιώσεις στην πραγµατική ζωή, µερικοί µπορεί να βρίσκουν τις φαντασιώσεις τους απολύτως ανεπίτρεπτες αν τις µετέφεραν στην πραγµατική ζωή τους. H φαντασία (imagination) είναι γενικά η δύναµη ή η διαδικασία της παραγωγής πνευµατικών ειδώλων και ιδεών. Ο όρος χρησιµοποιείται στην ψυχολογία για τη διαδικασία αναβίωσης στο µυαλό της αντίληψης αντικειµένων στα οποία είχε αρχικά δοθεί η αντίληψη αίσθησης. Επειδή η χρήση του όρου διαφέρει από την χρήση της λέξης στην καθηµερινότητα, πολλοί ψυχολόγοι προτιµούν να περιγράψουν αυτή τη διαδικασία ως αναπαραγωγική σε αντίθεση µε την παραγωγική ή δηµιουργική φαντασία. Σύµφωνα µε την ψυχανάλυση του Λακάν, αυτό που διαφοροποιεί το Συµβολικό και το Φαντασιακό, όπως είπαµε και παραπάνω (Κεφ. 2), είναι ότι ενώ το Συµβολικό είναι κατά βάση µε ανοιχτά όρια, το Φαντασιακό ζητά να καταλάβει αυτό τον «ανοιχτό» χώρο µε την επιβολή ενός κλειστού και συµπαγούς φανταστικού τοπίου που είναι διαφορετικό για κάθε άτοµο. Την λειτουργία της φαντασίωσης και την αναζήτηση / ερµηνεία του ποιοι είµαστε πραγµατικά προσεγγίζει ο Žižek, µέσα από 34

36 κινηµατογραφικές ταινίες και από τον λόγο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, στα βιβλία και τις διαλέξεις του. Πριν όµως προχωρήσουµε σε εκτενή παραδείγµατα αυτής της δουλειάς, θεωρούµε καλό να κάνουµε µια αναφορά στην γενικότερη επίδραση των ΜΜΕ στο άτοµο. 35

37 3.1 Η Προϊστορία της Έρευνας για την Σχέση ΜΜΕ-Ατόµων Η τηλεόραση υπήρξε το µέσο εκείνο της ενηµέρωσης που έφερε την µεγαλύτερη αναστάτωση σε πολιτικό, σε κοινωνικό και σε πολιτιστικό επίπεδο. Στο πολιτιστικό επίπεδο, που µας ενδιαφέρει περισσότερο εδώ, η τηλεόραση επέβαλε µια νέα κουλτούρα, την «µαζική λαϊκή κουλτούρα», που συχνά χαρακτηρίζεται από το εύπεπτο, το πρόχειρο, το εντυπωσιακό. Η έρευνα της τηλεόρασης στηρίχθηκε στην έρευνα των παλαιότερων µέσων ενηµέρωσης αρχής γενοµένης από τον κινηµατογράφο και τον Τύπο. Οι πρώτες ερευνητικές ανησυχίες προκύπτουν από την εµφάνιση του κινηµατογράφου ο οποίος συνδυάσθηκε µε το θέµα της βίας και της παραβατικής συµπεριφοράς των νέων. Τη δεκαετία του 30 κάνουν την εµφάνισή τους έρευνες (που χρηµατοδοτούνται από την εταιρεία Payne Fund) που µελετούν την επίδραση του σινεµά στους νέους. Η ιδέα ήταν να αποδείξουν ότι ο κινηµατογράφος είχε αρνητική επίδραση στους νέους ως προς την επιθετική τους συµπεριφορά τις σχολικές τους επιδόσεις, την υγεία κ.τ.λ. Οι Blumer και Husser στη µελέτη τους "Μovies Delinquency and Crime" το 1933, διαπιστώνουν ότι τα κινηµατογραφικά έργα ασκούν µια θετική επίδραση στους νέους µε παραβατική συµπεριφορά γιατί τους προτείνουν µοντέλα τιµωρίας για το έγκληµα αντίθετα µε όσα µέχρι τότε γνώριζαν. Ταυτόχρονα βέβαια οι έρευνες της κοινωνικής µάθησης του ψυχολόγου Bandura κατέληγαν σε αντίθετα συµπεράσµατα. Το ζήτηµα βέβαια σ όλες αυτές τις έρευνες καταλήγει να είναι µεθοδολογικό, γιατί ο κινηµατογράφος και τα ΜΜΕ δεν µπορούν να εξετασθούν µεθοδολογικά ως µια ανεξάρτητη µεταβλητή που 36

38 επηρεάζει καθοριστικά την συµπεριφορά ενός ατόµου. ε βρέθηκε ποτέ µια απάντηση πειστική που να συνδέει µε σχέση αιτίας και αποτελέσµατος, τα ΜΜΕ και τη βία στην κοινωνία. Οι έρευνες που ακολούθησαν στράφηκαν περισσότερο στον αποδέκτη των µηνυµάτων των ΜΜΕ. Από τους πρώτους ερευνητές που επεξεργάζονται την έρευνα του κοινού υπήρξε ο κοινωνιολόγος Λάζαρσφέλντ. Πίστευε ότι εµπειρικά µπορούσε ν αναλύσει τις διαθέσεις του κοινού. Μεθοδολογικό του εργαλείο υπήρξε η στατιστική ανάλυση των ερωτηµατολογίων. Αυτή η ανάλυση εξυπηρετούσε και έναν άλλο κλάδο που αναπτυσσόταν ταυτόχρονα µε τα ΜΜΕ, τους διαφηµιστές που αποτελούσαν τους χρηµατοδότες των ΜΜΕ. Οι φοιτητές του Λάζαρσφελντ γίνονται γρήγορα οι "γκουρού" της βιοµηχανίας της διαφήµισης. Οι αναλύσεις αυτές αναζητούν την ταυτότητα του κοινού το οποίο θεωρούν ανυπεράσπιστο απέναντι στους παραγωγούς των διαφηµίσεων (Mattelard, 1995). Αυτή η απαισιόδοξη άποψη επικρατούσε στην κοινωνιολογία των ΜΜΕ µέχρι την δεκαετία του Μέσα σε αυτό το κλίµα τοποθετείται η κινηµατογραφική ταινία του Όρσον Ουέλς, "Πολίτης Κέην" που γυρίστηκε το Τη δύναµη των ΜΜΕ και το ανυπεράσπιστο κοινό καταδεικνύει και η ραδιοφωνική εκποµπή του Ο. Ουέλς "Ο πόλεµος του Κόσµου" το 1938 στις ραδιοφωνικές συχνότητες του CBS, η οποία πανικόβαλε χιλιάδες εύπιστους Αµερικανούς όταν προανήγγειλε την άφιξη των Αρειανών. Σιγά σιγά οι αντιλήψεις αυτές αλλάζουν και στο έργο του που δηµοσιεύεται το 1944, "People's Choice" ο Λάζαρσφελντ διαπιστώνει ότι η κοινωνία πάνω στην οποία πέφτουν τα µαζικά µηνύµατα δεν είναι και τόσο µαλθακή. Υποστηρίζει ότι τα άτοµα συχνά επιλέγουν τα µηνύµατα που πιστοποιούν τις απόψεις τους. Οι επιδράσεις έτσι των ΜΜΕ διαφοροποιούνται ανάλογα µε το αν το περιεχόµενο των 37

39 µηνυµάτων είναι σε συµφωνία µε τις νόρµες των οµάδων στις οποίες απευθύνονται. Αρχίζουν έτσι οι πρώτες αµφισβητήσεις για τις σφυγµοµετρήσεις οι οποίες όσο πολύτιµες και αν είναι, µοιάζουν µε το κρεβάτι του Προκρούστη. Απλοποιούν την πολυπλοκότητα των συναισθηµάτων και των αναµονών για να τις κάνουν να χωρέσουν σε προκατασκευασµένα κουτάκια. Το 1955 σε µελέτη που έκανε ο Λάζαρσφελντ µε τον Κάτζ διαπιστώνει ότι οι κοινωνικές σχέσεις ενός ατόµου, οι προσωπικές του γνώµες και οι δραστηριότητες του επηρεάζουν την αντίδραση του στα µηνύµατα των ΜΜΕ. Οι δύο µελετητές αφού έδειξαν εµπειρικά ότι οι γνώµες των ανθρώπων ελάχιστα αλλάζουν µε την επίδραση των ΜΜΕ προσπάθησαν να εξηγήσουν το γιατί. Έψαξαν έτσι τους παράγοντες αντίστασης της κοινωνίας στην επίδραση των ΜΜΕ. Υπάρχει υποστηρίζουν ένα φιλτράρισµα των µηνυµάτων των ΜΜΕ που έχει σχέση µε την προσωπική ιστορία του ατόµου αλλά και µε κάποια άτοµα που παίζουν το ρόλο των διαµορφωτών της κοινής γνώµης. Μελετώντας την διαδικασία των προσωπικών αποφάσεων σε ένα γυναικείο πληθυσµό 800 ατόµων σε µια πόλη στο Ιλινόις ανακαλύπτει την σηµασία της "πρωταρχικής οµάδας" πράγµα που τον οδηγεί στη διαπίστωση ότι η επικοινωνία είναι µια διαδικασία δύο επιπέδων όπου ο ρόλος των διαµορφωτών της κοινής γνώµης που βρίσκονται σε πρώτο επίπεδο είναι καθοριστικός. Είναι η θεωρία του Λάζαρσφελντ των "δύο ορόφων". Την ίδια εποχή η ανάπτυξη της ψυχολογίας και κυρίως της ψυχοκοινωνιολογίας είναι και ταχύτατη αλλά και καθοριστική. Αντιτάσσεται στις µεθόδους έρευνας των τυποποιηµένων ερωτηµατολογίων του Λάζαρσφελντ και σε αντιστάθµισµα προτείνει τις συνεντεύξεις σε βάθος. Από τους σηµαντικότερους ψυχολόγους 38

40 που αντιτάχθηκε στις µεθόδους του Λάζαρσφελντ είναι ο συµπατριώτης του Kurt Lewin, ο οποίος ιδρύει στο ΜΙΤ το Κέντρο Ερευνών της υναµικής της Οµάδας, όπου µελετά τις αντιδράσεις των µελών µιας οµάδας, τις µεταξύ τους σχέσεις, τις συγκρούσεις τους καθώς και τις αντιδράσεις αυτού που παίζει τον ρόλο του αρχηγού. Ως οµάδα µπορεί να λειτουργεί µια σχολική τάξη, µια οµάδα εργασίας, µια οικογένεια. Στις σχέσεις που αναπτύσσονται σε τέτοιες οµάδες διασταυρώνονται οι φυσικές, οι νοητικές και οι ψυχολογικές διαστάσεις των ατόµων οι οποίες καθορίζουν την συµπεριφορά τους. Μέσα από τις µελέτες αυτές οι ψυχολόγοι ήθελαν να ερευνήσουν τα Μέσα για να βελτιώσουν την αποτελεσµατικότητα της πειθούς στη µάζα. Μ άλλα λόγια προσπαθούσαν να αλλοιώσουν την ψυχολογική λειτουργία των ατόµων και να τα οδηγήσουν να προβούν σε πράξεις που επιθυµούν αυτοί που εκπέµπουν τα µηνύµατα. Στις πρώτες συζητήσεις λοιπόν γύρω από την έρευνα στα ΜΜΕ εµπλέκονται και άλλες επιστήµες που προσπαθούν να ορίσουν µε το δικό τους τρόπο το θέµα της επίδρασης αλλά και το θέµα της µεθόδου. Σ όλες αυτές τις αναζητήσεις στηρίχθηκε αργότερα και η έρευνα στην τηλεόραση. Τα ερωτηµατολόγια και οι στατιστικές αναλύσεις απετέλεσαν, για µακρό χρονικό διάστηµα, τη βάση της έρευνας και στην τηλεόραση. Η δεκαετία του 60 σηµατοδοτήθηκε από τις έρευνες της Γαλλικής σχολής του κέντρου CECMAS (Κέντρο Έρευνας των Μέσων Επικοινωνίας) η οποία ασχολήθηκε µε την ανάλυση του τηλεοπτικού κειµένου. Το κείµενο των Μαζικών Μέσων αντιµετωπίστηκε ως µια κλειστή οντότητα που δεν είχε σχέση µε το κοινό στο οποίο απευθυνόταν. Μέθοδος ανάλυσης υπήρξε η σηµειολογία, η οποία 39