ΕΚΘΕΣΗ Για τη µεταχείριση των ζώων στην έρευνα

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΕΚΘΕΣΗ Για τη µεταχείριση των ζώων στην έρευνα"

Transcript

1 ΕΚΘΕΣΗ Για τη µεταχείριση των ζώων στην έρευνα Εισηγητές: Τ. Βιδάλης, Κ. Μανωλάκου Η παρούσα έκθεση επιχειρεί να οριοθετήσει τον προβληµατισµό για ένα από τα πιο κρίσιµα, αλλά και πιο «κλασικά» από τη σκοπιά της βιοηθικής ζητήµατα, που συνδέεται άµεσα µε την ανάπτυξη της έρευνας στις βιολογικές επιστήµες. Ο πειραµατισµός σε ζώα θεωρείται ανέκαθεν αναγκαίος για την επιστηµονική έρευνα, βασική και εφαρµοσµένη. Στη σηµερινή εποχή, ωστόσο, η πρακτική αυτή δεν αρκεί να ικανοποιεί επιστηµονικά κριτήρια καταλληλότητας, χρειάζεται επί πλέον να δικαιολογείται και από ηθικοκοινωνική άποψη. Αφετηρία αυτού του προβληµατισµού συνιστά το γενικότερο αίτηµα του πολιτισµού µας για την αναγνώριση µιας ορισµένης ηθικής αξίας στα ζώα. Ο προσδιορισµός κάποιου ηθικού status των ζώων και η συνακόλουθη συναγωγή καθηκόντων του ανθρώπου ως προς τη µεταχείρισή τους απασχολεί τη φιλοσοφική σκέψη ήδη από τις απαρχές της νεωτερικότητας. Αυτό συνέβη στην αρχή µε µάλλον περιθωριακό και αποσπασµατικό τρόπο, στη συνέχεια όµως απέκτησε αυξανόµενη σηµασία. Είναι χαρακτηριστικό, πάντως, ότι τα ερωτηµατικά για τον τρόπο µεταχείρισης των ζώων στην έρευνα προβάλλουν µε έµφαση τις τελευταίες δεκαετίες, σε µια περίοδο ιδιαίτερα ευνοϊκή για την ελευθερία της έρευνας και της επιστήµης, που ευνοεί την επιστηµονική και τεχνολογική πρόοδο. εδοµένου ότι η έκθεση µας συνοδεύει ερωτηµατολόγιο που έχει απευθύνει στην Επιτροπή το Nuffield Council of Bioethics, θεωρήσαµε σκόπιµο να αναπτύξουµε εκείνες τις πτυχές της χρήσης ζώων για ερευνητικούς σκοπούς που δεν καλύπτονται από τις πληροφορίες του ερωτηµατολογίου. Προκειµένου λοιπόν να διευκολυνθεί η συζήτηση της Επιτροπής και να καταστεί δυνατή η διατύπωση συγκεκριµένων προτάσεων, στο πρώτο µέρος της έκθεσης γίνεται µια σύντοµη περιγραφή της ανάπτυξης του νευρικού συστήµατος στους ζωικούς οργανισµούς και παρουσιάζεται µια σύντοµη ιστορική ανασκόπηση της χρήσης των ζώων στην έρευνα ενταγµένης στο εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο. Στο δεύτερο µέρος παρουσιάζεται ο προβληµατισµός για το ηθικό status των ζώων και η

2 δεοντολογία της επιστηµονικής έρευνας. Στο τρίτο µέρος αναπτύσσεται το δίκαιο για τη µεταχείριση των ζώων στην έρευνα και τέλος στο τέταρτο µέρος επιχειρείται η διατύπωση ορισµένων προτάσεων. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ 1. Γενικά Η ανάπτυξη του νευρικού συστήµατος και του εγκεφάλου βρίσκεται στον πυρήνα της διακριτικής µεταχείρισης που επιφυλάσσουµε στους ζωικούς οργανισµούς και επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό την αντίληψή µας περί της ύπαρξης ή µη «συµφερόντων» ή «δικαιωµάτων» τους. Οι µονοκύτταροι οργανισµοί, αποτελούν τις πιο αρχέγονες µορφές ζωής και η ηλικία εµφάνισής τους εκτιµάται στα τρία δισεκατοµµύρια πεντακόσια εκατοµµύρια χρόνια. Οι µονοκύτταροι οργανισµοί, όπως τα πρωτόζωα, είναι εφοδιασµένα µε το πρώτο αισθητικό και ταυτόχρονα κινητικό στοιχείο, τη βλεφαρίδα ή το µαστίγιο και είναι ικανά να αναγνωρίζουν την τροφή τους, να αντιδρούν σε ερεθίσµατα και να αποφεύγουν εµπόδια. Η αµοιβάδα, για παράδειγµα, αντιδρά στο φως, τη θερµότητα, τις χηµικές ουσίες και τον µηχανικό κραδασµό, ενώ άλλα πρωτόζωα δείχνουν µια συµπεριφορά πιο πολύπλοκη καθώς µπορούν να µετατοπίζονται σε πλούσιες θρεπτικά περιοχές. Οι πρώτοι πολυκύτταροι οργανισµοί έχουν ηλικία µόλις ενός δισεκατοµµυρίου χρόνων, µε κύριο χαρακτηριστικό τους την εξειδίκευση των κυττάρων. Έτσι, κάποια κύτταρα προορίζονται για την πέψη, κάποια για την κατασκευή του προστατευτικού καλύµµατος του οργανισµού ή του σκελετού, άλλα γίνονται µύες και τέλος άλλα αποτελούν το νευρικό σύστηµα. Στους πρώτους πολυκύτταρους οργανισµούς, το νευρικό σύστηµα αποτελείται από δύο τύπους κυττάρων, τους αισθητικούς νευρώνες που βρίσκονται στην επιφάνεια του σώµατος και τους κινητικούς νευρώνες που έρχονται σε επαφή µε το µυϊκό σύστηµα, που αποτελεί το εκτελεστικό όργανο του οργανισµού. Ο πιο απλός τύπος οργάνωσης του νευρικού συστήµατος είναι αυτός όπου ένα αισθητικό ερέθισµα διαβιβάζεται σε ένα µυ, µέσω της σύζευξης των αισθητικών και κινητικών νευρώνων. Έτσι, από το 2

3 νευρικό κύτταρο θα προκύψει ένα όλο και πιο πολύπλοκο σύστηµα πληροφόρησης του οργανισµού. Στην οµάδα αυτή ανήκουν τα θαλάσσια σφουγγάρια και τα κοιλεντερωτά (π.χ. µέδουσες). Η ανατοµική διαµόρφωση του κεφαλιού (µεταµέρεια) άρχισε να εµφανίζεται πριν από 600 εκατοµµύρια χρόνια και χαρακτηρίζει τόσο την οµάδα των υπονευρίων όσο και την οµάδα των επινευρίων. Στην οµάδα των υπονευρίων ανήκουν οι σκώληκες, τα µαλάκια και οστρακόδερµα και τα έντοµα. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι το νευρικό σύστηµα σχηµατίζεται µεταξύ του πεπτικού σωλήνα και του κοιλιακού τοιχώµατος. Η µπροστινή άκρη του νευρικού σωλήνα προσκρούει στην στοµατική κοιλότητα, µε αποτέλεσµα να καθιστά αδύνατη την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Αντίθετα στην οµάδα των επινευρίων, που εµφανίζεται αργότερα, το χαρακτηριστικό είναι η ανάπτυξη του νευρικού συστήµατος µεταξύ του πεπτικού συστήµατος και του ραχιαίου τοιχώµατος. Στην οµάδα των επινευρίων ανήκουν τα χορδωτά και τα σπονδυλωτά. Τα χορδωτά χαρακτηρίζονται από εµφάνιση µιας χόνδρινης ταινίας, που ονοµάζεται νωτιαία χορδή ή νοτοχορδή, και στην οποία έρχονται να στερεωθούν οι µύες. Το νευρικό σύστηµα συγκεντρώνεται σε ένα σωλήνα που εκτείνεται κατά µήκος του σώµατος. Είναι ο πρόδροµος της σπονδυλικής στήλης από την οποία θα αναπτυχθεί στη συνέχεια το κρανίο. Στην οµάδα των ζώων µε κρανίο (craniata) ανήκουν τα σπονδυλωτά. Η εµφάνιση της σπονδυλικής στήλης χρονολογείται πριν από 500 εκατοµµύρια χρόνια στους προγόνους των ψαριών. Η προστατευµένη, από το κρανίο, άκρη του νευρικού σωλήνα θα αυξηθεί σε όγκο στις διάφορες τάξεις των σπονδυλωτών. Οι πνεύµονες, απαραίτητοι για την ζωή στον αέρα, εµφανίζονται πριν από 400 εκατοµµύρια χρόνια στους προγόνους των βατραχοειδών. Τα ψυχρόαιµα, δηλαδή τα βατραχοειδή, τα σαυροειδή και τα ερπετά προηγούνται των θερµόαιµων ζώων που εµφανίζονται πριν από 200 εκατοµµύρια χρόνια µε κύριους εκπροσώπους τα πουλιά και τα θηλαστικά. Η εξελικτική πορεία διαµόρφωσης του εγκεφάλου στα σπονδυλωτά θεωρείται πως ακολούθησε τρία στάδια. Στο πρώτο παρατηρείται η ανάπτυξη των δοµών του εγκεφαλικού στελέχους πάνω από το νωτιαίο µυελό, δοµές που εξυπηρετούν τις βασικές ανάγκες του οργανισµού, κυρίως τις ενστικτώδεις. Παρατηρείται στα ερπετά, και γι αυτό οι ανατοµικές αυτές δοµές αναφέρονται και ως «εγκέφαλος των ερπετών». Στο επόµενο στάδιο έχουµε την ανάπτυξη ενός στοιχειώδους φλοιού που εµπλέκεται στις λειτουργίες της µνήµης και της µάθησης σύµφωνα κυρίως µε το 3

4 πρότυπο «ανταµοιβή-ποινή». Με βάση το πρότυπο αυτό η συµπεριφορά των οργανισµών µπορεί να είναι προβλέψιµη και υπάρχει µια σχέση που συνδέει τον κόσµο των αντικειµένων µε τον κόσµο του σώµατος. Για το λόγο αυτό θεωρείται ότι συµµετέχει στην συναισθηµατική ζωή των οργανισµών. Τέλος, στο τρίτο στάδιο αναπτύσσεται ο νεοεγκέφαλος, που αποτελείται κυρίως από το νεοφλοιό. Ο νεοεγκέφαλος εµφανίστηκε στα ανώτερα θηλαστικά (πρωτεύοντα) και αποτελεί το όργανο ανάλυσης που επιτρέπει την επεξεργασία µιας εικόνας του σώµατος, τη γνώση του κόσµου των αντικειµένων και την απόκτηση µιας ιδέας αιτιότητας. Ο νεοεγκέφαλος παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατασκευαστική και συµβολική σκέψη. Τα πρωτεύοντα απέκτησαν δύο βασικά χαρακτηριστικά που θεωρείται ότι σχετίζονται µε την τελειοποίηση του εγκεφάλου αλλά και του ψυχισµού τους. Το πρώτο είναι η αντιθετικότητα του αντίχειρα µε τα υπόλοιπα δάκτυλα, που επέτρεψε το πιάσιµο των αντικειµένων και το δεύτερο είναι η µετατόπιση των µατιών προς τα µπρος µε την συνακόλουθη επικάλυψη των οπτικών πεδίων, που δηµιούργησε στερεοσκοπική όραση και συνέβαλε στην καλύτερη κατανόηση του όγκου και της απόστασης των αντικειµένων. Η τελευταία εξελικτική µεταβολή είναι η ανάπτυξη στο ένα από τα εγκεφαλικά ηµισφαίρια των ανατοµικών δοµών του λόγου και θεωρείται ότι είναι αυτή που επιτρέπει στον άνθρωπο να υπερβαίνει τη συνείδηση της στιγµής και να αποκτά συνείδηση του εαυτού του. Όπως προκύπτει και από τα παραπάνω το ενδιαφέρον εστιάζεται στα σπονδυλωτά, αφού εκείνα µόνον έχουν ανεπτυγµένο νευρικό σύστηµα και εγκέφαλο. Παρότι τα ζώα της κατηγορίας αυτής παρουσιάζουν σηµαντικές εξελικτικές διαφορές µεταξύ τους, αξίζει να σηµειωθεί ότι οι νευροεπιστήµονες αναγνωρίζουν σε όλα τις παρακάτω ιδιότητες: α) ικανότητα ανίχνευσης και αντίληψης της ενέργειας (π.χ. θερµότητα, ηλεκτρισµός), β) οργανωµένη και ενσωµατωµένη κινητική δραστηριότητα και ικανότητα στάσης, γ) ένστικτα (πείνα, αγάπη, σεξουαλική επιθυµία, θυµός, µίσος και φόβος, εδαφικότητα, κτητικότητα), αντανακλαστικά και συµπεριφορές που σχετίζονται µε την αναπαραγωγή, τη λήψη τροφής, την απόδραση και την άµυνα, δ) ικανότητα επιλεκτικής προσοχής και προσανατολισµού προς συγκεκριµένα περιβαλλοντικά ερεθίσµατα, ε) ικανότητα µάθησης και λήθης, 4

5 στ) ικανότητα διεκπεραίωσης πολλαπλών έργων και παράλληλη επεξεργασία ερεθισµάτων, ζ) περίπλοκα κοινωνικά ρεπερτόρια και η) συντονισµένη οντογενετική ανάπτυξη των ρεπερτορίων συµπεριφοράς. Ιδιαίτερα µάλιστα στα θηλαστικά - που η ανάπτυξη του εµβρύου λαµβάνει χώρα σε προστατευόµενο περιβάλλον, επιτρέποντας την ανάπτυξη πιο περίπλοκων ογκοµετρικών και δοµικών αλλαγών στον εγκέφαλο σε σχέση µε τα υπόλοιπα σπονδυλωτά - οι νευροεπιστήµονες αναγνωρίζουν την ύπαρξη νοητικών ικανοτήτων, όπως για παράδειγµα ικανότητα διέγερσης ή αφύπνισης, προσοχής, σκέψης, αποτίµησης, ενορατικότητας, αφαιρετικότητας, δηµιουργικότητας, επιλογής, σκοπού, αναζήτησης, διάκρισης, µάθησης, εθισµού, µνήµης, αναγνώρισης, προγραµµατισµού, γενίκευσης, κρίσης, ενδοσκόπησης, ενδιαφέροντος, προτίµησης, αποµνηµόνευσης και γνώσης Άνθρωποι και πίθηκοι Το γεγονός ότι οι προαναφερθείσες νοητικές λειτουργίες συνοδεύονται από µια δυνητική- ικανότητα έκφρασής τους στον άνθρωπο µόνο από όλα τα θηλαστικά, φαίνεται πως αποτελεί τη βασική διαχωριστική γραµµή στον τρόπο µεταχείρισης που επιφυλάσσουµε στα άτοµα του δικού µας είδους σε σχέση µε αυτά άλλων ειδών. Ωστόσο, ορισµένα πρωτεύοντα και ειδικά οι χιµπατζήδες (γένος Pan) δείχνουν ότι όχι µόνο µπορούν να αισθανθούν φόβο και θυµό (όπως όλα τα θηλαστικά) αλλά έχουν και συναισθήµατα που αποδίδουµε κατά κύριο λόγο µόνο στο δικό µας είδος, δηλαδή νιώθουν θλίψη, χαρά, απόγνωση, ζήλια και συµπάθεια. Εκφράζονται µε τρόπους ανάλογους µε εµάς, επιστρατεύοντας ένα ολόκληρο ρεπερτόριο εκφράσεων του προσώπου και γελούν σε ανάλογες περιστάσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 70, όταν για πρώτη φορά αναφέρθηκε η εκµάθηση ενός συστήµατος γλώσσας από τους χιµπατζήδες, έγινε σταδιακά παραδεκτό ότι έχουν κάποια δυνατότητα συµβολικής σκέψης. Ένας χιµπατζής µπορεί να µάθει γύρω στις 1000 λέξεις και µπορεί να χρησιµοποιεί πολλές από αυτές επικοινωνώντας ενεργά µε ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Επίσης µπορούν να µετρούν και, σε αντίθεση µε τις µαϊµούδες, αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη ή σε 1 5

6 µαγνητοσκοπηµένα video, µιµούνται και µπορούν να διδάξουν ο ένας τον άλλο. Μπορούν όχι µόνο να χρησιµοποιούν εργαλεία αλλά και να τα κατασκευάζουν. Αυτό µάλιστα αναφέρεται για όλους τους µεγάλους πιθήκους ή ανθρωποειδείς πιθήκους (ανήκουν στην οικογένεια Hominidae - όπως κι εµείς - και συγκεκριµένα περιλαµβάνει τους χιµπατζήδες, τους ουραγκοτάγκους, τους γορίλες). Οι χρήσεις δε των εργαλείων αυτών είναι ποικίλες αφού χρησιµεύουν για το «ψάρεµα» τροφής (π.χ. σε αποικίες µυρµηγκιών) ως όπλα κι ακόµα σαν µέσο εκφοβισµού. Επίσης, έχουν αναφερθεί συµπεριφορές αυτοϊασης, µέσω της κατανάλωσης ορισµένων φυτών µε αντιµικροβιακές ιδιότητες, που φαίνεται πως έχουν διδαχθεί την χρήση τους από άλλα άτοµα του είδους τους. Τέτοιου τύπου πολιτισµικές συνήθειες άρχισαν να αναφέρονται όλο και πιο συστηµατικά, την τελευταία κυρίως δεκαετία. Η ύπαρξη ενός «στοιχειώδους» πολιτισµού στους χιµπατζήδες τεκµηριώνεται κυρίως από µελέτες που δείχνουν ότι υπάρχει µια ποικιλία τύπων συµπεριφοράς (π.χ. διατροφικές συνήθειες) σε διαφορετικούς τόπους, η οποία όµως δεν συσχετίζεται µε περιβαλλοντικούς παράγοντες (οι ίδιες τροφές είναι διαθέσιµες). Επίσης, οι χιµπατζήδες τουλάχιστον, δείχνουν µεγάλη τοπική ποικιλία σε ό,τι αφορά κοινωνικού τύπου συµπεριφορές όπως για παράδειγµα στο ζευγάρωµα, την περιποίηση κ.α 2. Τέλος πρόσφατες µελέτες συµπεριφοράς δείχνουν ότι οι χιµπατζήδες είναι σε θέση να καταλάβουν την ψυχολογική κατάσταση άλλων ατόµων του είδους τους και χρησιµοποιούν την πληροφορία αυτή προς ίδιον όφελος (Tomasello et al. 2003). 3. Ιστορική ανασκόπηση της χρήσης ζώων για ερευνητικούς σκοπούς Η χρήση ζώων για πειραµατικούς σκοπούς αναφέρεται από την εποχή του Γαληνού. Στα πλαίσια της σύγχρονης επιστήµης χρονολογείται από τον 17 ο αιώνα. Το 1628 ο γιατρός και ανατόµος William Harvey ( ) στην µελέτη του Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus, περιγράφει για πρώτη φορά το σύστηµα της κυκλοφορίας του αίµατος στα ζώα. Η µελέτη αυτή σηµατοδοτεί την έναρξη της διάδοσης της πειραµατικής χειρουργικής και ανατοµίας σε ζωντανά ζώα, πρακτική γνωστή µε τον όρο vivisection (ζωοτοµία). Από τον 18 ο 2 Report of the Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare of the EC, The welfare of non-human primates used in research, December Επίσης Vogel, G. (1999) Chimps in the wild show strings of culture Science 284: και van Schaik, C. P. et al. (2003) Orangutan Cultures and the evolution of material culture, Science 299:

7 αιώνα, η πρακτική της ζωοτοµίας είναι πλέον συστηµατική και η χρήση ζώων για πειραµατικούς σκοπούς καθιερώνεται. Μέχρι τα µέσα του 19 ου αιώνα, οπότε και αναγνωρίζεται η δράση του αιθέρα ως αναισθητικού από τον χειρούργο Crawford Long, όλες οι χειρουργικές επεµβάσεις τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους αποτελούν εξόχως βάναυσες πρακτικές. Το γεγονός ότι η πλειονότητα των επεµβάσεων στα ζώα εξυπηρετεί αποκλειστικά πειραµατικούς σκοπούς και δεν συνοδεύεται από κάποιο άµεσο όφελος για τα ίδια, ήδη από το 17 ο αιώνα, πυροδοτεί την αντίσταση από µερίδα της κοινωνίας. Το κίνηµα των αντι-ζωοτόµων εναντιώνεται σε κάθε µορφής χειρουργικό πειραµατισµό σε ζωντανά ζώα. Παρόλο που το αίτηµα του κινήµατος των αντιζωοτόµων παραµένει περιθωριακό στα πλαίσια της αγγλοσαξωνικής κοινωνίας, όπου και εµφανίζεται, ο προβληµατισµός για τον τρόπο µεταχείρισης των ζώων κερδίζει σταδιακά έδαφος στο περιβάλλον των διανοούµενων της πολιτικά κυρίαρχης τάξης. Έτσι, το 1824 ιδρύεται η Βασιλική Ακαδηµία για την Αποτροπή της Βαναυσότητας στα Ζώα (Royal Society for Prevention of Cruelty to Animals). Λίγα χρόνια αργότερα στα πλαίσια των εργασιών της Ακαδηµίας ο γιατρός και φυσιολόγος Marshall Hall προτείνει πέντε αρχές που θεωρεί πως θα πρέπει να διέπουν κάθε πειραµατισµό µε ζώα (Zurlo et al., 1994). Σύµφωνα µε τον Hall (α) κανένα πείραµα δεν πρέπει να γίνεται αν η πληροφορία µπορεί να συλλεχθεί µε απλή παρατήρηση, (β) όλα τα πειράµατα θα πρέπει να έχουν συγκεκριµένους και εφικτούς στόχους, (γ) οι επιστήµονες πρέπει να είναι καλά ενηµερωµένοι για τις εργασίες των συναδέλφων τους έτσι ώστε να µην επαναλαµβάνονται άσκοπα τα ίδια ή πολύ παρόµοια πειράµατα, (δ) ο πειραµατικός σχεδιασµός πρέπει να είναι αποτελεσµατικός και (ε) ο πειραµατιστής θα πρέπει να προκαλεί τον λιγότερο δυνατό πόνο στα ζώα. Παράλληλα ο Hall προτείνει τη δηµιουργία µιας επιστηµονικής επιτροπής που θα εποπτεύει την δηµοσίευση των αποτελεσµάτων τέτοιου είδους πειραµάτων και η οποία θα εξασφαλίζει ότι είναι γραµµένα κατά τρόπο κατανοητό από το ευρύ κοινό. Οι προτάσεις του Hall αν και υπέστησαν εντονότατη κριτική από το κίνηµα των αντιζωοτόµων, αποτελούν το πρόπλασµα για την νοµοθετική ρύθµιση του 1876 στη Βρετανία (Cruelty to Animals Act), µε την οποία θεσπίζεται ο πρώτος εποπτικός µηχανισµός έγκρισης και παρακολούθησης των πειραµάτων µε ζώα. Tο 1866 ιδρύεται η Αµερικανική Ακαδηµία για την Αποτροπή της Βαναυσότητας στα Ζώα 7

8 (American Society for Prevention of Cruelty to Animals) και το 1892 η Αµερικανική Ανθρωπιστική Ένωση (American Humane Society) απευθύνει έκκληση προς την κυβέρνηση να θεσπίσει νόµο που θα απαγορεύει την διεξαγωγή επώδυνων πειραµάτων σε ζώα στα πλαίσια της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η έντονη αντίδραση του ιατρικού και επιστηµονικού κόσµου σε ένα σχέδιο νόµου που εγκρίνεται από το Κοινοβούλιο προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, έχει ως αποτέλεσµα την απόρριψή του από την Γερουσία. Ο 20 ος αιώνας και η ανάπτυξη της χηµικής βιοµηχανίας µετασχηµατίζει το πεδίο της έρευνας, αφού από παράλληλη µε την εκπαιδευτική δραστηριότητα την µετατρέπει σε δραστηριότητα πλήρους απασχόλησης. Η διάδοση της χρήσης πειραµατόζωων κορυφώνεται καθώς εκτός από τις ανάγκες της βασικής έρευνας πρέπει να καλυφθούν κι αυτές της εκπαίδευσης των αυριανών ερευνητών αλλά και οι έλεγχοι ασφαλείας των προϊόντων της χηµικής βιοµηχανίας (αγροχηµικά, φάρµακα, καλλυντικά). Ήδη από τα πρώτα βήµατα της χηµικής βιοµηχανίας, ιδρύεται το 1926 στη Βρετανία η Πανεπιστηµιακή Οµοσπονδία για την Πρόνοια των Ζώων (University Federation of Animal Welfare, UFAW) µε στόχο την προώθηση της ανθρωπιστικής µεταχείρισης των ζώων, µέσω της µείωσης του συνολικού πόνου και φόβου που επιβάλει ο πειραµατιστής στα ζώα στη διάρκεια ενός πειράµατος. Τα µέλη της Οµοσπονδίας υποστηρίζουν ότι ο πόνος και ο φόβος είναι µετρήσιµα µεγέθη που πρέπει να γίνουν αντικείµενο επιστηµονικής παρατήρησης κι επεξεργασίας. Για το σκοπό αυτό προτάσσουν την ανάγκη εύρεσης κατάλληλης κλίµακας µέτρησης του πόνου 3 και του φόβου έτσι ώστε να γίνει εφικτή η εκτίµηση του µεγέθους της καταπόνησης 4 (distress) στην οποία υποβάλει ο ερευνητής κάθε πειραµατόζωο κι 3 Η έννοια του πόνου παραµένει ακόµα και σήµερα δύσκολο να ορισθεί επιστηµονικά. Σύµφωνα µε τη ιεθνή Ένωση για την Μελέτη του Πόνου (International Association for the Study of Pain, IASP) πόνος είναι «µια δυσάρεστη αισθητηριακά και συναισθηµατικά εµπειρία που σχετίζεται µε πραγµατική ή δυνητική ζηµία των ιστών ή περιγράφεται ως τέτοια». Ο ορισµός αυτός του 1979, χαρακτηρίζοντας τον πόνο ως εµπειρία αναγνωρίζει ότι πρόκειται για µια καθαρά ιδιωτική και ατοµική εµπειρία, ότι χαρακτηρίζει µόνο τα ενσυνείδητα όντα και ότι η έννοια του πόνου δεν ανταποκρίνεται απαραίτητα στην εστία του τραύµατος, αλλά αποτελεί ένα σύνθετο φαινόµενο στο επίπεδο του εγκεφάλου. Ο ορισµός ωστόσο δεν καλύπτει τα νεογέννητα ή γενικώς τα πρόσωπα µε νοητικά προβλήµατα και θεωρείται ότι θα χρειασθεί διεύρυνση, αφού στα πρόσωπα αυτά αναγνωρίζουµε συµπεριφορές που σχετίζονται µε τον πόνο, όπως π.χ. διάθεση αποφυγής και έντονες γκριµάτσες του προσώπου (Chapman, 2003). Αν και οι παρατηρήσεις αυτές αναφέρονται σε ανθρώπους, είναι φανερό ότι υπάρχουν αναλογίες µε τα ζώα. 4 Στα ζώα, ποικίλες κλινικές παρατηρήσεις καταγράφονται προκειµένου να εκτιµηθεί το µέγεθος της καταπόνησης. Κάποιες θεωρούνται αντικειµενικές, καθώς µετρούν το βάρος, την κατανάλωση τροφής και νερού και τη θερµοκρασία του ζώου. Κάποιες κατατάσσονται ως συµπεριφορές και συµπεριλαµβάνουν το βαθµό αλληλεπίδρασης µε άλλα άτοµα του είδους, την φωνητική άρθρωση, το 8

9 εποµένως να προσδιοριστεί το µέγεθος της καταπόνησης που υφίσταται το σύνολο των ζώων που συµµετέχουν σε ένα πείραµα. Στα πλαίσια των εργασιών της Οµοσπονδίας, το 1959 εκδίδεται το βιβλίο των Russell & Burch «Ανθρωπιστικές Αρχές Πειραµατικών Τεχνικών» όπου διατυπώνονται τρεις αρχές (τα 3R) που θα πρέπει να διέπουν κάθε πειραµατισµό µε ζώα. Πρόκειται για τις αρχές (α) της Αντικατάστασης (Replacement) που προτείνει την χρήση κατώτερων οργανισµών ή ακόµα τεχνικών in vitro όπως η καλλιέργεια κυττάρων στη θέση των σπονδυλωτών πειραµατόζωων, (β) της Μείωσης (Reduction) που προτρέπει τους πειραµατιστές να χρησιµοποιούν τον ελάχιστο δυνατό, για την στατιστική αξιοπιστία των αποτελεσµάτων τους, αριθµό πειραµατόζωων και (γ) της Βελτίωσης (Refinement) που αναφέρεται στην ανάγκη συνεχούς εκλέπτυνσης των πειραµατικών µεθόδων και πρακτικών εισάγοντας τη χρήση αναλγητικών και την προσαρµογή των συνθηκών διαβίωσης των πειραµατόζωων στις ανάγκες του εκάστοτε είδους. Οι Russell & Burch αναφέρουν πληθώρα στοιχείων που δείχνουν ότι η επεξεργασία από τον εγκέφαλο εξωτερικών, φυσικών ή κοινωνικών, ερεθισµάτων επηρεάζει την φυσιολογία των ζώων κι εποµένως συνδέεται µε την οµαλή ή παθολογική λειτουργία των οργανισµών. Επίσης παραθέτουν πορίσµατα µελετών που δείχνουν ότι τα ζώα ανταποκρίνονται σε µικρότερο εύρος εξωτερικών ερεθισµάτων σε σχέση µε τον άνθρωπο και υποστηρίζουν ότι η επίδραση του ερεθίσµατος είναι πιο δεσµευτική για τα ζώα, τα οποία, ως εκ τούτου, είναι πιο ευπαθή στα εξωτερικά ερεθίσµατα, από ότι ο άνθρωπος. Οι επιστήµονες που µελετούν τα ζώα, είτε προέρχονται από τον κλάδο της φυσιολογίας είτε της νευρολογίας είτε της ηθολογίας, παραδέχονται ότι τα σπονδυλωτά, κι ενδεχοµένως και πολλά ασπόνδυλα, ζώα είναι σε θέση να αισθάνονται πόνο και ευχαρίστηση. Άρα ο πειραµατιστής οφείλει να σέβεται τα βιολογικά, προκαθορισµένα για κάθε είδος, όρια του πόνου, καθώς αυτό εξασφαλίζει και την αξιοπιστία των πειραµατικών του αποτελεσµάτων. Η επίδραση των 3R, και ιδιαίτερα η αρχή της Αντικατάστασης, γίνεται αισθητή στην βρετανική ερευνητική κοινότητα ήδη από δεκαετία του 60, όπου µέρος της ιατρικής έρευνας στρέφεται τρίξιµο των δοντιών, τη ληθαργία και την ασυνήθιστα επιθετική συµπεριφορά. Άλλες παρατηρήσεις αφορούν τις εκκρίσεις των ζώων και κυρίως από τη µύτη, την κίνηση, τη θέση του σώµατος, την όψη του τριχώµατος, κ.ο.κ. (Hawkins, 2002). 9

10 προς την ανεύρεση κι ανάπτυξη εναλλακτικών µεθόδων πειραµατισµού που δεν θα απαιτούν τη χρήση ζώων. Το ίδιο διάστηµα στην Αµερική, το Εθνικό Ίδρυµα Υγείας (NIH) δηµοσιεύει τον «Οδηγό Φροντίδας και Μεταχείρισης των Πειραµατόζωων», που δίνει ιδιαίτερη έµφαση στις συνθήκες διαβίωσης των πειραµατόζωων. Οι συστάσεις, αν και είναι δεσµευτικές µόνο για την κρατικά χρηµατοδοτούµενη έρευνα, ανοίγουν το δρόµο για µια σειρά ρυθµιστικών αλλαγών. Το 1966 ψηφίζεται, τελικά, ο πρώτος νόµος που αφορά την ευηµερία των ζώων (Animal Welfare Act) και ο οποίος, µεταξύ άλλων, απαιτεί την δήλωση όλων των εγκαταστάσεων που εκτρέφονται ζώα, αναθέτει την επίβλεψή τους στο Υπουργείο Γεωργίας και προωθεί την ανθρωπιστική τους µεταχείριση. Έτσι, όχι µόνο οι ζωολογικοί κήποι και τα ερευνητικά κέντρα οφείλουν να συµµορφωθούν µε τις διατάξεις του νόµου αλλά και όσοι εµπορεύονται ή διακινούν κατοικίδια ζώα. Ο λόγος που συµπεριλαµβάνεται η κατηγορία των εµπόρων και διακινητών κατοικίδιων, είναι η παρατηρούµενη αύξηση των κλοπών, σκυλιών και γατιών, µε στόχο την µεταπώλησή τους σε ερευνητικά κέντρα προς κάλυψη των αναγκών τους σε πειραµατόζωα. Ο νόµος, εκτός από σκυλιά και γατιά, αναφέρεται ρητά σε κουνέλια, χάµστερ, ινδικά χοιρίδια και πρωτεύοντα (µαϊµούδες και πιθηκοειδή), αλλά παραλείπει τα ποντίκια και τους αρουραίους. Η παράλειψη αυτή συνιστά επιστηµονικό παράδοξο καθώς, τόσο τα ποντίκια όσο και οι αρουραίοι, έχουν ανάλογη ανατοµία, φυσιολογία και αντίληψη του πόνου µε τα χάµστερ και τα ινδικά χοιρίδια. Επιπλέον, συνιστά νοµοθετική αυθαιρεσία διότι τόσο τα χάµστερ και τα ινδικά χοιρίδια όσο και τα ποντίκια και οι αρουραίοι εκτρέφονται για πειραµατικούς σκοπούς. Πάντως µέχρι τον Φεβρουάριο του 2000 τα ποντίκια και οι αρουραίοι δεν συµπεριλαµβάνονται στα προστατευόµενα είδη παρόλο που ήδη από το 1970 η διατύπωση έχει αλλάξει, κατά τρόπο που να επιτρέπει την υπαγωγή τους στο νόµο µε απόφαση του Υπουργείου Γεωργίας 5. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 60 αρχίζουν να εµφανίζονται οι πρώτες οργανωµένες εκστρατείες ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού γύρω από τους πειραµατισµούς στα ζώα, προαναγγέλλοντας την εµφάνιση του κινήµατος για 5 Το επιχείρηµα του Υπουργείου Γεωργίας για την συνεχιζόµενη εξαίρεση των ζώων αυτών είναι η έλλειψη πόρων για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών που θα απαιτούσε η εποπτεία των εγκαταστάσεων. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον η παρατήρηση ότι ενσωµάτωσή των ποντικών και των αρουραίων στο βασικό νόµο, σήµερα τουλάχιστον, θα επηρέαζε κυρίως δύο τύπους χρηστών: τα κολέγια ελευθέρων σπουδών που χρησιµοποιούν ποντίκια και αρουραίους για διδακτικούς σκοπούς και τις ιδιωτικές εταιρείες γενετικής µηχανικής (Orlans, 2000). 10

11 την απελευθέρωση των ζώων στην δεκαετία του 70, που αµφισβητεί ενεργά την έρευνα και τις δοκιµές στα ζώα. Ο Peter Singer το 1975, στο βιβλίο του «Απελευθέρωση των Ζώων», υποστηρίζει ότι, µιας και τα ζώα µπορούν να αισθάνονται πόνο και ευχαρίστηση, έχουν συµφέροντα, τα οποία δεν µπορούµε να αγνοούµε εν ονόµατι των αναµενόµενων ή πιθανών ωφελειών που προκύπτουν για την κοινωνία από την χρήση τους. Το βιβλίο του Singer έχει σηµαντική απήχηση όχι µόνο στην ακαδηµαϊκή φιλοσοφική κοινότητα αλλά και στους κύκλους των ακτιβιστών. Το κίνηµα για την απελευθέρωση των ζώων βρίσκει στο πρόσωπο του Singer έναν από τους βασικούς θεωρητικούς υποστηρικτές του, ενώ ήδη πλαισιώνεται από φιλόζωους αλλά και επιστήµονες του ευρύτερου χώρου των βιολογικών επιστηµών. Η δεκαετία που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από σηµαντικές εκστρατείες κατά των δοκιµών που πραγµατοποιούνται στα εργαστήρια των πολυεθνικών εταιρειών καλλυντικών αλλά και µεγάλων ερευνητικών κέντρων που χρησιµοποιούν ως πειραµατόζωα ζώα συντροφιάς (κυρίως γάτες). Εξέχουσα µορφή του κινήµατος είναι ο νεοϋορκέζος εργάτης Henry Spira, υπεύθυνος οργάνωσης και συντονισµού µεγάλου µέρους των εκστρατειών αυτών. Η εµβέλεια των κινητοποιήσεων ξεπερνά τα σύνορα των Η.Π.Α. και µια από τις κυριότερες κατακτήσεις του κινήµατος είναι η εξασφάλιση χρηµατοδότησης της πανεπιστηµιακής έρευνας από τις πολυεθνικές, προκειµένου να βρεθούν εναλλακτικές µέθοδοι για τις δοκιµές τοξικότητας των προϊόντων της χηµικής βιοµηχανίας (Singer, 2000). Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η ίδρυση του πρώτου Κέντρου Εναλλακτικών Μεθόδων για τις οκιµές στα Ζώα (Center for Alternatives to Animal Testing, CAAT) τη δεκαετία του 80 στο Πανεπιστήµιο John Hopkins µε χρηµατοδότηση των µεγάλων εταιρειών καλλυντικών. Παράλληλα, τη δεκαετία 75-85, σε µια σειρά από συναντήσεις της επιστηµονικής κοινότητας, το ζήτηµα της αντικατάστασης των πειραµατόζωων από τεχνικές in vitro κατέχει σηµαντική θέση. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αρχίζει κρατική χρηµατοδότηση για την ανάπτυξη εναλλακτικών µεθόδων, ενώ στην Ολλανδία το 1977 ψηφίζεται ένας νόµος για την προστασία των ζώων, όπου για πρώτη φορά γίνεται ρητή αναφορά στις εναλλακτικές µεθόδους. Το 1986, η Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των σπονδυλωτών ζώων που χρησιµοποιούνται για πειραµατικούς ή άλλους επιστηµονικούς σκοπούς ενσωµατώνει την αρχή των 3R, περίπου 30 χρόνια µετά την έκδοση του βιβλίου των Russell & 11

12 Burch. Την ίδια χρονιά αντικαθίσταται ο νόµος του 1876 στη Βρετανία, από νέα νοµοθεσία που επικεντρώνεται στις µεθόδους πειραµατισµού στα ζώα (Animals Scientific Procedures Act). Στο εξής, η αρχή των 3R αποτελεί τον πυρήνα των νοµοθετικών ρυθµίσεων για τους πειραµατισµούς στα ζώα παγκοσµίως. Η επιστηµονική κοινότητα εκδίδει πληθώρα εξειδικευµένων συστάσεων που αφορούν την έρευνα στον αγρό, το βιοϊατρικό πειραµατισµό και την εκπαίδευση. Αναπτύσσονται ερευνητικά πρωτόκολλα, ανάλογα µε το είδος του ζώου που συµµετέχει στο πείραµα, το επίπεδο συνείδησής του και την κοινωνική οικολογία του. Τα κατά τόπους, κρατικά κυρίως, ερευνητικά ιδρύµατα εγκαινιάζουν το θεσµό των επιτροπών βιοηθικής. Οι επιτροπές αυτές είναι κατά κανόνα πενταµελείς, µε ένα τουλάχιστον µέλος εκτός της ερευνητικής κοινότητας, και κύρια αρµοδιότητά τους είναι η έγκριση (ή µη) των ερευνητικών προγραµµάτων και πρωτοκόλλων πειραµατισµού στα ζώα. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας του ανασυνδυασµένου DNA στη δεκαετία του 80 σηµατοδοτεί την έναρξη µιας νέας εποχής στην έρευνα. Η δυνατότητα γενετικής τροποποίησης των οργανισµών αποτελεί ένα νέο εργαλείο στα χέρια των ερευνητών για την µελέτη της λειτουργίας των γονιδίων και το ρόλο τους στην ανάπτυξη των οργανισµών, ενώ παράλληλα ανοίγει το δρόµο για ένα ευρύ φάσµα βιοϊατρικών και κτηνοτροφικών εφαρµογών. Ο προβληµατισµός επικεντρώνεται στις αρνητικές επιπτώσεις της γενετικής τροποποίησης στην υγεία των πειραµατόζωων, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι συνήθως δεν είναι δυνατόν να προβλεφθούν εκ των προτέρων ή να περιοριστούν εκ των υστέρων (Melvin, 2002). Ο ακριβής προσδιορισµός του σηµείου που επιβάλλεται η θανάτωση των ζώων για ανθρωπιστικούς λόγους αποκτά καίρια σηµασία στα πλαίσια της αρχής της Βελτίωσης των µεθόδων πειραµατισµού, αφού στόχο έχει την αποτροπή ακραίων καταστάσεων πόνου, αγωνίας και καταπόνησης των ζώων (Morton, 1999). Τέλος, η πιο πρόσφατη εξέλιξη όσον αφορά τη χρήση ζώων στην έρευνα σχετίζεται µε τον προβληµατισµό γύρω από τις νοητικές ικανότητες των ανθρωποειδών πιθήκων. Πάλι η Βρετανία αποτελεί το εφαλτήριο των εξελίξεων, καθώς από το 1997 έχει απαγορεύσει τη χρήση των πιθήκων για ερευνητικούς σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό, έχει ενδιαφέρον µια πρόσφατη δήλωση του 12

13 Επιστηµονικού Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (SSC, April 2002) 6, όπου χαρακτηριστικά αναφέρεται η ανάγκη χρήσης χιµπατζήδων ως ιατρικό µοντέλο για την ηπατίτιδα C, µε το σκεπτικό ότι είναι το µόνο άλλο είδος, πέραν του δικού µας, που προσβάλλεται από τον συγκεκριµένο ιό, κι ως εκ τούτου είναι απαραίτητη η χρήση τους για την παραγωγή εµβολίων. ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΗΘΙΚΟ STATUS ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΚΑΙ Η ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται µια παρουσίαση των βασικών ηθικοκοινωνικών στάσεων απέναντι στα ζώα και διατυπώνονται τα γενικά ερωτήµατα που προκύπτουν σχετικά. Η παρουσίαση αυτή θα συνδεθεί, στη συνέχεια, µε τα ειδικότερα ζητήµατα που θέτει η χρήση των ζώων στην επιστηµονική έρευνα. Η αντιµετώπιση αυτών των ζητηµάτων αποτελεί τελικά ένα µέρος της δεοντολογίας της τελευταίας. 1. Η θεµελίωση της προστασίας των ζώων Ως συγκεκριµένη ηθική επιταγή, η προστασία των ζώων συνδέθηκε αρχικά µε δοξασίες αρχαίων θρησκειών, που απέδιδαν σε ορισµένα από αυτά θεϊκή προέλευση ή υπερφυσικές ιδιότητες. Ο χριστιανισµός, καθώς και άλλες µεγάλες µονοθεϊστικές θρησκείες, θεµελιώνουν αυτή την προστασία στη µέριµνα που πρέπει να επιδεικνύει ο άνθρωπος για τα άλλα δηµιουργήµατα, αφού και αυτά έχουν την ίδια µε εκείνον αιτία ύπαρξης. Ωστόσο, ιδίως από την εποχή του ιαφωτισµού, παρατηρεί κανείς µια προσπάθεια αναλυτικής προσέγγισης αυτής της ηθικής στάσης, και µάλιστα κατανόησής της υπό τους όρους των «προγραµµατικών» αξιών της ελευθερίας και της ισότητας. Στο πλαίσιο αυτό, µπορούµε να διακρίνουµε δύο ιδίως γραµµές επιχειρηµατολογίας για τη θεµελίωση της προστασίας των ζώων. 6 Statement of the Scientific Steering Committee The need of non-human primates in biomedical research, April

14 Η µία συνδέεται, κατά βάση, µε την καντιανή φιλοσοφία, και υποστηρίζει ότι το καθήκον µας να προστατεύουµε τα ζώα δεν µπορεί να θεωρηθεί άµεσο ως προς αυτά, αλλά είναι µάλλον έµµεσο καθήκον απέναντι στην ανθρωπότητα. Κατά την εν λόγω προσέγγιση, αφού το ζώο διαπιστώνεται ότι δεν έχει αυτοσυνειδησία εποµένως και αυτονοµία πρέπει να θεωρείται ως µέσο-για-τηνεπίτευξη-σκοπών και όχι το ίδιο ως «αυτοσκοπός», όπως ο άνθρωπος. Ηθικές υποχρεώσεις, όµως, δεν είναι δυνατόν, κατά κυριολεξία, να πηγάσουν, παρά µόνον από τη σχέση µας µε τους άλλους ανθρώπους, ακριβώς λόγω του ότι αυτοί διαθέτουν αυτοσυνειδησία και αυτονοµία. Κάτι τέτοιο, θα µπορούσε από πρώτη άποψη να σηµαίνει ότι δεν αποκλείεται οποιαδήποτε µεταχείριση οποιουδήποτε ζώου από τον άνθρωπο «κατά το δοκούν». Ωστόσο, αυτό το συµπέρασµα θα αγνοούσε τελικά ουσιώδη ηθικά µας καθήκοντα απέναντι στους άλλους ανθρώπους, διότι θα παρέβλεπε χαρακτηριστικές αναλογίες της συµπεριφοράς πολλών ζώων µε την ανθρώπινη συµπεριφορά (π.χ. την εµπιστοσύνη, την οικειότητα ή τη φιλοπονία). Η ανταµοιβή αυτής της «ανάλογης-µε-την-ανθρώπινη» συµπεριφοράς των ζώων µε ποικίλες εκδηλώσεις προστασίας και φροντίδας τους -, βρίσκει αντανάκλαση τελικά στους άλλους ανθρώπους, αφού αναδεικνύει και προωθεί θετικές αξίες, που πρέπει να διέπουν την κοινωνική συµβίωση. Η άλλη γραµµή επιχειρηµατολογίας συνδέεται, κατά βάση, µε τον κλασικό ωφελιµισµό του J. Bentham και τοποθετείται στον αντίποδα της προηγούµενης στάσης. Εδώ, εκείνο που αµφισβητείται είναι η τάση των σύγχρονων κοινωνιών να υιοθετούν διαφόρων ειδών διακρίσεις, που στην πορεία της ιστορίας αποδεικνύονται σαθρές. Τα γνωστότερα παραδείγµατα αφορούν βέβαια διακρίσεις µεταξύ των ανθρώπων (φυλετικές ή φύλου), τις οποίες προοδευτικά παρέσυρε η συνειδητοποίηση της ισότητας και των δικαιωµάτων. Όµως, όσο αδικαιολόγητες αποδείχθηκαν οι διακρίσεις µε κριτήριο το χρώµα του δέρµατος ή το φύλο, τόσο αδικαιολόγητες παραµένουν εκείνες που χωρίζουν τον άνθρωπο από τα ζώα µε αναφορά σε παρόµοια εξωτερικά χαρακτηριστικά, π.χ. «τον αριθµό των ποδιών ή την απόληξη του ιερού οστού». Κατά τη στάση αυτή, µάλιστα, ούτε οι διανοητικές ικανότητες ή η ικανότητα του λόγου αρκούν ως κριτήρια, αφού, αφ ενός, ώριµα ζώα (π.χ. σκυλιά ή άλογα) αποδεικνύονται πολύ «εξυπνότερα» από βρέφη µικρής ηλικίας και, αφ ετέρου, η διανοητική υπεροχή ορισµένων ανθρώπων δεν έχει δικαιολογήσει την υποταγή των άλλων στους σκοπούς τους. 14

15 Το συµπέρασµα που προκύπτει είναι ότι, αν η διαφορά ζώου/ανθρώπου δεν µπορεί έγκυρα να θεµελιωθεί, τότε και η διαφορά στη µεταχείριση του ενός και του άλλου παραµένει έωλη. Έτσι, το ηθικό status των ζώων δεν διαφέρει από εκείνο των ανθρώπων: θεωρείται, τελικά, ότι και τα ζώα επίσης έχουν δικαιώµατα, από τα οποία στην πραγµατικότητα πηγάζουν και τα καθήκοντά µας για την προστασία τους Η χρήση των ζώων στην έρευνα Οι δύο αυτές αντιλήψεις για το ηθικό status των ζώων µας οδηγούν, προφανώς, σε διαφορετικά συµπεράσµατα, αν θελήσουµε να αξιολογήσουµε συγκεκριµένες περιπτώσεις µεταχείρισής τους από τον άνθρωπο, από την απλή αναψυχή που προσφέρουν τα «ζώα συντροφιάς» ή τα ζώα µε ειδικές ικανότητες (άλογα ιπποδρόµου, σκυλιά κούρσας κ.λπ.), µέχρι τη χρήση των ζώων, π.χ. σε αγροτικές εργασίες, την εκµετάλλευση προϊόντων τους (µαλλί, γάλα κ.λπ.) ή ακόµη και τη θανάτωσή τους για τη διατροφή του ανθρώπου. Ενώ, δηλαδή, η υιοθέτηση της πρώτης αντίληψης µας οδηγεί σε σταθµίσεις ανθρώπινων µόνον συµφερόντων (αφού τα ζώα δεν θεωρούνται φορείς συµφερόντων ή δικαιωµάτων, αλλά προστατεύονται «µέσω» ενός ανθρώπινου συµφέροντος ή δικαιώµατος), η αντίληψη για τα «δικαιώµατα των ζώων» οδηγεί σε σταθµίσεις µεταξύ συµφερόντων ανθρώπων και των ίδιων των ζώων. Μπορεί να υποθέσει κανείς, έτσι, ότι, από πρώτη άποψη, στη δεύτερη αυτή περίπτωση η χρήση των ζώων θα αποκλείεται και πάντως θα δυσκολεύεται πολύ συχνότερα. Υπό αυτούς τους γενικούς όρους, ανακύπτουν ορισµένα βασικά ερωτήµατα για τη χρήση των ζώων στο πλαίσιο της επιστηµονικής έρευνας: α) Μπορεί να δικαιολογηθεί ηθικά ο πειραµατισµός σε ζώα; Το πρώτο γενικό ερώτηµα «επί της αρχής» θα χρειασθεί να λάβει υπ όψη ότι ο πειραµατισµός στον άνθρωπο για σκοπούς που δεν αφορούν τον ίδιο, θεωρείται ηθικά απαράδεκτος. Είναι παραδεκτός, κατ εξαίρεση, µόνον ο πειραµατισµός που 7 Ο Bentham πίστευε ότι το πραγµατικό θεµέλιο του ηθικού status των ζώων είναι η ικανότητά τους να υποφέρουν [An Introduction to the Principles of Morals and Legislation (1820), sec. XVIII, IV]. Οι σύγχρονοι υποστηρικτές των «δικαιωµάτων της Φύσης», που ακολουθούν την ίδια, βασικά, γραµµή επιχειρηµατολογίας, δεν δέχονται ούτε αυτόν τον χαρακτηριστικά ωφελιµιστικό - διαχωρισµό, επεκτείνοντας τα «υποκείµενα των δικαιωµάτων» και στα φυτά ή στην ανόργανη Φύση. 15

16 γίνεται για το συµφέρον του, αλλά και αυτός υπό αυστηρές προϋποθέσεις (προστασία της ακεραιότητας του ενδιαφεροµένου, διαπίστωση της αναγκαιότητας και της «καταλληλότητας» του πειραµατισµού κ.λπ.). Αυτά αποτελούν τη λογική συνέπεια της γνωστής ηθικής παραδοχής για την αξία του ανθρώπου, η ουσία της οποίας είναι ότι ο άνθρωπος δεν µπορεί να αποτελέσει σε καµία περίπτωση «µέσον» για την επιδίωξη οποιουδήποτε σκοπού. Αν εξοµοιώσουµε το ηθικό status των ζώων µε αυτό του ανθρώπου, ο πειραµατισµός σε αυτά θα πρέπει ίσως να υπόκειται σε ανάλογες αρχές. β) Μπορεί να δικαιολογηθεί ηθικά ο πειραµατισµός σε όλα τα ζώα; Το ερώτηµα αυτό προϋποθέτει µια καταφατική απάντηση στο προηγούµενο, εποµένως, κατ αρχήν, µια διαφοροποίηση του ηθικού status των ζώων (ή ορισµένων ζώων) από εκείνο του ανθρώπου. Θα µπορούσαµε έτσι να διακρίνουµε µεταξύ των ζώων, εκείνα στα οποία κάθε πειραµατισµός πρέπει να θεωρηθεί απαράδεκτος (είτε λόγω του ότι είναι υποκείµενα κάποιων «συµφερόντων» και απολαµβάνουν κάποιου είδους «δικαιώµατα» είτε επειδή έχουν ιδιαίτερη αξία για τον άνθρωπο), από τα υπόλοιπα, για τα οποία κάθε πειραµατισµός είναι αποδεκτός. Μια παραλλαγή αυτής της προσέγγισης θα ήταν να ιεραρχήσουµε µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια τα ζώα ως προς τις δυνατότητες αποδοχής πειραµατισµών (π.χ. καµία ή ελάχιστες δυνατότητες στα πρωτεύοντα, περισσότερες στα άλλα σπονδυλωτά, ακόµη περισσότερες ή απεριόριστες στα υπόλοιπα ζώα). γ) Ισχύει η «αναλογικότητα» για τη χρήση ζώων στην έρευνα; Εφ όσον καταλήξει κανείς ότι σε όλα ή σε ορισµένα ζώα είναι αποδεκτοί πειραµατισµοί, χρειάζεται στη συνέχεια να εξετασθούν δύο ζητήµατα «αναλογικότητας»: α) αν το (οποιοδήποτε) ηθικό status των ζώων επιβάλλει να αναζητούνται εναλλακτικοί τρόποι έρευνας πριν από τη χρήση πειραµατόζωων και β) αν διαφορετικοί τύποι έρευνας δικαιολογούν, ανάλογα µε τη σηµασία τους, τη χρήση διαφορετικών ειδών πειραµατόζωων. Στο δεύτερο ζήτηµα, εκείνο που υπονοείται και πάλι είναι µια ενδεχόµενη ιεράρχηση των πειραµατόζωων ως προς την αποδοχή πειραµατισµών. 16

17 δ) Υπάρχουν προϋποθέσεις «ηθικής καταλληλότητας» για να θεωρούνται αποδεκτοί πειραµατισµοί σε ζώα που κατ αρχήν θεωρούµε ότι µπορούν να υποβληθούν σε τέτοιους; Το ερώτηµα αναφέρεται στην «προστασία» των ζώων που προορίζονται για την έρευνα, πριν και κατά τη διάρκεια ενός πειραµατισµού (π.χ. συνθήκες διαβίωσης του ζώου, προβλέψεις για την πρόκληση πόνου και ταλαιπωριών σε αυτό, µέθοδοι ευθανασίας κ.λπ.). Αυτές οι προϋποθέσεις φαίνεται να περιορίζουν την ελευθερία της έρευνας, υπό την έννοια ότι επιβαρύνουν τα εργαστήρια µε την πρόβλεψη κατάλληλης υποδοµής για την τήρησή τους (εδώ, διακρίνουµε σύγκρουση της ελευθερίας της έρευνας µε το ηθικό status των ζώων). Μπορεί επίσης να διαφοροποιούνται ανάλογα µε τον σκοπό της έρευνας, ιδίως τις πιθανότητες άµεσου θεραπευτικού οφέλους για τον άνθρωπο (εδώ, πρέπει να αναζητήσουµε όρια σχετικοποίησης στο ηθικό status των ζώων, εν όψει της προστασίας της υγείας). ε) Υπάρχουν όρια στην «ανάλωση» πειραµατόζωων; Ακόµη και αν απαντηθεί καταφατικά το προηγούµενο ερώτηµα ή ακόµη και αν ο πειραµατισµός αφορά ζώα για τα οποία ίσως δεν κρίνεται απαραίτητο να ακολουθούνται παρόµοιοι κανόνες «προστασίας», δικαιολογεί άραγε µια έρευνα πειράµατα σε απεριόριστο αριθµό ζώων; Το πρόβληµα τίθεται, ανεξάρτητα από το αν για µια συγκεκριµένη έρευνα η χρήση ζώων είναι ασύµφορη από πλευράς κόστους ή τεχνικά απρόσφορη. Χρειάζεται, δηλαδή, να εξετασθεί αν ο σεβασµός στα φυσικά είδη, ή στη ζωή εν γένει, θέτει εδώ κάποιο όριο «οικονοµίας» της έρευνας, ή, αντίθετα, προέχει το ότι η τελευταία ενδέχεται να διευκολύνεται από την απεριόριστη χρήση πειραµατόζωων. στ) Υπάρχουν όρια στην «ανάµιξη» των ειδών; Η εφαρµογή της γενετικής µηχανικής οδηγεί σήµερα σε µια ορισµένη δυνατότητα ανάµιξης γονιδιωµάτων διαφορετικών ζωικών ειδών και της εµφάνισης διαγονιδιακών ζώων. Στην προκειµένη περίπτωση γεννιέται ένας προβληµατισµός για το αν αυτή η πρακτική µπορεί να θεωρηθεί ηθικά αποδεκτή, εν όψει του οφέλους για 17

18 τον άνθρωπο, ιδίως όταν τα διαγονιδιακά ζώα παρουσιάζουν οργανικές δυσλειτουργίες. Ο προβληµατισµός αυτός µπορεί να γενικευθεί: ανεξάρτητα από την κατάσταση του οργανισµού των διαγονιδιακών ζώων, µήπως η ανάµιξη των ειδών απειλεί την οµαλή πορεία της εξέλιξης και τη σηµερινή βιοποικιλότητα (µε εξαφάνιση π.χ. στο µέλλον αδύναµων - σε σύγκριση µε τα διαγονιδιακά - ειδών); ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ Στο επίπεδο του δικαίου, πολλά από τα παραπάνω ζητήµατα αντιµετωπίζονται σήµερα είτε µε ειδική νοµοθεσία για τα πειραµατόζωα είτε µε την ένταξή τους στο πλαίσιο γενικών νοµοθετηµάτων για την προστασία των ζώων. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουµε να παρουσιάσουµε τα κυριότερα σηµεία των σχετικών κειµένων του διεθνούς, του κοινοτικού και του αλλοδαπού (1), καθώς και του ισχύοντος ελληνικού δικαίου (2). 1. ιεθνές, κοινοτικό και αλλοδαπό δίκαιο Στο επίπεδο του διεθνούς δικαίου, το βασικό κείµενο για το θέµα είναι η Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης «για την προστασία των σπονδυλωτών ζώων που χρησιµοποιούνται για πειραµατικούς ή άλλους επιστηµονικούς σκοπούς» (1986), την οποία έχει υπογράψει και κυρώσει (ν. 2015/1992) και η Ελλάδα. Η Σύµβαση δέχεται στο προοίµιό της ότι «ο άνθρωπος έχει την ηθική υποχρέωση να σέβεται όλα τα ζώα και να λαµβάνει σοβαρά υπόψη το ότι υποφέρουν και θυµούνται». Με αφετηρία αυτή τη θέση, δέχεται στη συνέχεια περιορισµούς στη χρήση σπονδυλωτών (µόνον) ζώων στην έρευνα. Στην έννοια του «ζώου» περιλαµβάνει «κάθε ζων σπονδυλωτό µη ανθρώπινο, συµπεριλαµβανοµένων των αυτόνοµων προνυµφικών µορφών και/ή ικανών για αναπαραγωγή, αλλά εκτός άλλων κυτταρικών ή εµβρυακών µορφών». Το κείµενο προσδιορίζει συγκεκριµένους ερευνητικούς σκοπούς για να είναι επιτρεπτός ο πειραµατισµός σε ζώα (άρθ. 2), µεριµνά για κατάλληλο περιβάλλον διαβίωσης των πειραµατόζωων (άρθ. 5), προβλέπει προσφυγή σε τέτοιου είδους 18

19 έρευνα, µόνον όταν δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί άλλη µέθοδος (άρθ. 6), προβλέπει επιλογή ειδών, χρήση του µικρότερου αριθµού ατόµων και της µεθόδου που συνεπάγεται τον µικρότερο βαθµό µόνιµων βλαβών, πόνων, ταλαιπωριών και αγωνίας για το ζώο (άρθ. 7). Υιοθετείται επίσης η πρακτική της αναισθησίας ή αναλγητικών µεθόδων για τον µεγαλύτερο δυνατό περιορισµό των ταλαιπωριών, κατά τη διάρκεια του πειραµατισµού (άρθ. 8). Η Σύµβαση προβλέπει, εξ άλλου, πλήρη αποκατάσταση της υγείας του ζώου µετά το πείραµα. Αν αυτό δεν είναι δυνατόν, αποκλείεται νέος πειραµατισµός στο ίδιο ζώο. Προϋπόθεση για την εκ νέου υποβολή σε πειραµατισµό, πάντως, είναι είτε ότι οι επεµβάσεις στο ζώο θα είναι «ελάχιστες» είτε ότι το ζώο θα υποβληθεί σε ολική αναισθησία που θα διατηρηθεί µέχρι τη θανάτωσή του. Στην περίπτωση που το ζώο συνεχίσει να υποφέρει από µόνιµους πόνους ή αγωνία, µετά από κάποιο πείραµα, η Σύµβαση προβλέπει ευθανασία (άρθ. 11). Επί πλέον, ορίζεται ότι στην έρευνα χρησιµοποιούνται, κατά κανόνα, ζώα εκτροφής (άρθ. 21), και πάντως όχι αδέσποτα (ιδίως όχι αδέσποτοι σκύλοι ή γάτες), ότι υπάρχει δυνατότητα απελευθέρωσης του ζώου µετά το πείραµα, εφ όσον έχουν παρασχεθεί οι µέγιστες δυνατές φροντίδες για την προστασία της διαβίωσής του (άρθ. 12), καθώς και ότι ειδικά οι σκύλοι και οι γάτες σηµαίνονται ατοµικά, ώστε να διακρίνονται τα στοιχεία της ταυτότητας και της καταγωγής 8. Πέρα από αυτές τις ουσιαστικές προβλέψεις, η Σύµβαση ρυθµίζει τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθείται για την έρευνα σε σπονδυλωτά. Τα κύρια σηµεία είναι: α) η εποπτεία από αρµόδια αρχή, στην οποία δηλώνονται προς έγκριση οι εγκαταστάσεις πειραµατισµού καθώς και εκείνα τα πειράµατα που προβλέπεται να προκαλέσουν µεγάλη ταλαιπωρία σε ζώα (άρθ. 9), β) η αναγνώριση - είτε για την πραγµατοποίηση έρευνας είτε για τη φύλαξη των ζώων - µόνον «εξουσιοδοτηµένων» προσώπων, κατάλληλα εκπαιδευµένων (άρθ. 13) και γ) η πρόβλεψη αποφυγής επανάληψης πειραµάτων, µε την κατάλληλη επικοινωνία των Μερών της Σύµβασης (άρθ. 29) 9. Στο πεδίο του δικαίου της Ε.Ε. ισχύει η Οδηγία 86/609/ΕΟΚ, την οποία έχει ενσωµατώσει το ελληνικό δίκαιο µε το π.δ. 160/1991. Η Οδηγία περιλαµβάνει, κατά 8 Ο λόγος είναι η αποφυγή µετάδοσης ασθενειών στον άνθρωπο από τα ζώα αυτά. 9 Το 1998 υιοθετήθηκε Πρωτόκολλο της Σύµβασης, που αφορά κυρίως την επικαιροποίηση των τεχνικών της παραρτηµάτων, εν όψει των εξελίξεων στη βιοτεχνολογία. 19

20 βάση, ταυτόσηµες ρυθµίσεις µε τη Σύµβαση. Προβλέπει επίσης απαγόρευση πειραµάτων σε άγρια ζώα που απειλούνται µε εξαφάνιση, εκτός αν πρόκειται για έρευνα που αποσκοπεί στη διατήρηση αυτών των ειδών ή σε βιοϊατρικούς σκοπούς για τους οποίους τα συγκεκριµένα είδη είναι τα µόνα κατάλληλα (άρθ. 4). Στο κείµενο διαφαίνεται κάποιου είδους ιεράρχηση των πειραµατώζωων, αφού ορίζεται ότι για τη διεξαγωγή πειραµάτων, µεταξύ άλλων προϋποθέσεων, προτιµώνται «ζώα µε τον κατώτατο βαθµό νευροφυσιολογικής ευαισθησίας» (άρθ. 7). Ισχύει και εδώ ως γενική αρχή ο πειραµατισµός µόνον σε ζώα εκτροφής, προβλέπεται πάντως κατ εξαίρεση η δυνατότητα πειραµάτων και «µε ζώα που ήταν προηγουµένως ελεύθερα στη φύση», αν τα άλλα ζώα «δεν επαρκούν για τους σκοπούς του πειράµατος» (άρθ. 7). Στο διαδικαστικό σκέλος, προβλέπεται ειδικό συµβουλευτικό όργανο, επικουρικό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, για τη διευκόλυνση της ανταλλαγής πληροφοριών, σχετικών µε τα πειράµατα στα ζώα (µε σκοπό την αποφυγή περιττών επαναλήψεων πειραµάτων) µεταξύ των κρατών µελών (άρθ. 22). Αξίζει να σηµειωθεί ότι τόσο η Σύµβαση (άρθ. 3) όσο και η Οδηγία (άρθ. 24) ορίζουν ρητά ότι κάθε κράτος διατηρεί τη δυνατότητα επιβολής αυστηρότερων κανόνων υπέρ της µεγαλύτερης προστασίας των ζώων στην έρευνα. Τα δύο κείµενα καθιερώνουν, άρα, ένα «ελάχιστο» προστασίας, που δεν αποκλείει την ενίσχυση σε εθνικό επίπεδο. Στο δίκαιο της Ε.Ε. προβλέπεται επίσης ένας ουσιαστικός φραγµός στην παραγωγή διαγονιδιακών ζώων που ενδέχεται να υφίστανται ταλαιπωρίες, λόγω της γενετικής τους ιδιοσυστασίας. Η Οδηγία 98/44/ΕΚ για την αναγνώριση δικαιωµάτων ευρεσιτεχνίας στις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις (ενσωµατώθηκε µε το π.δ. 321/2001 βλ. σχετική Εισήγηση της Επιτροπής) αποκλείει, συγκεκριµένα, την κατοχύρωση σχετικών µεθόδων της βιοτεχνολογίας (άρθ. 5), εξαιρώντας πάντως µεθόδους παραγωγής τέτοιων ζώων, που έχουν «ουσιαστική ιατρική χρησιµότητα για τον άνθρωπο ή για τα ζώα, καθώς και τα ζώα που παράγονται µε τέτοιες µεθόδους». Στην εξαίρεση αυτή εµπίπτουν, ιδίως, τα διαγονιδιακά ζώα που παράγονται για την έρευνα στις ξενοµεταµοσχεύσεις (την προοπτική δηλαδή της χρήσης συµβατών µε τον 20

21 ανθρώπινο οργανισµό ζωικών ιστών ή οργάνων για τις ανάγκες των µεταµοσχεύσεων) 10. Στο πεδίο του συγκριτικού δικαίου, παρατηρούµε ότι: α) Στην Ευρώπη, οι εθνικές νοµοθεσίες κινούνται, κατά βάση, στο πλαίσιο των δύο προηγούµενων κειµένων. Οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε. (όπως και η Ε.Ε. ως υπερεθνική οντότητα) έχουν υπογράψει και κυρώσει τη Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης 11 και έχουν προχωρήσει σε ενσωµάτωση της Οδηγίας. Στο πλαίσιο αυτό, κάθε εθνική νοµοθεσία προσδιορίζει ιδίως τις αρµόδιες αρχές για τον έλεγχο της εφαρµογής του συστήµατος προστασίας. β) Στις ΗΠΑ, η νοµοθεσία 12 προβλέπει εγγυήσεις προστασίας για τη µεταφορά και διαβίωση πειραµατόζωων (εκτός αρουραίων, ποντικών και πουλιών). Αυτή η νοµοθεσία (όπως και η νοµοθεσία για τη χρηµατοδοτούµενη από το κράτος ιατρική έρευνα 13 ) προβλέπει την υποβολή πρωτοκόλλων για την έρευνα σε ζώα και την εξέταση αυτών των πρωτοκόλλων από αρµόδιες επιτροπές «για την προστασία και χρήση των ζώων» (IACUC), οι οποίες λειτουργούν στο πλαίσιο των διαφόρων ερευνητικών φορέων. Στις επιτροπές αυτές συµµετέχουν ειδικοί επιστήµονες, αλλά και νοµικοί, φιλόσοφοι ή και πολίτες, στις δε πανεπιστηµιακές συµµετέχουν και φοιτητές. Ο ρόλος τους θεωρείται σηµαντικός για την κοινωνική αποδοχή της έρευνας. 2. Ελληνικό δίκαιο Στην χώρα µας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ισχύουν επίσης τόσο η Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης όσο και η Οδηγία της Ε.Ε. 14. Πάντως, επί της ουσίας, οι ρυθµίσεις του π.δ. 160/1991 (το οποίο ενσωµατώνει την Οδηγία) είναι 10 Για το θέµα των ξενοµεταµοσχεύσεων συζητείται ήδη ιδιαίτερο σχέδιο πρωτοκόλλου της Σύµβασης του Οβιέδο. 11 Με εξαιρέσεις την Αυστρία, την Ιταλία και το Λουξεµβούργο (δεν έχουν υπογράψει), την Ιρλανδία και την Πορτογαλία (δεν έχουν κυρώσει). 12 Animal Welfare Act 1966 (µε επανειληµµένες τροποποιήσεις). 13 Health Research Extension Act Η ενσωµάτωση της Οδηγίας µε το π.δ. 160/1991 (Μάιος 1991, µε αναδροµική ισχύ από το 1989) προηγήθηκε κατά λίγους µήνες της κύρωσης της Σύµβασης (ν. 2015/ Φεβρουάριος 1992). Σοβαρά ερµηνευτικά προβλήµατα δεν δηµιουργούνται, λόγω του ότι τα δύο κείµενα περιλαµβάνουν, κατά βάση, ταυτόσηµες διατάξεις. Ωστόσο, οι κυρώσεις για τους παραβάτες διαφέρουν σηµαντικά. Εδώ επικρατούν οι ηπιότερες κυρώσεις του ν. 2015/1992, ο οποίος είναι υπέρτερος από άποψη τυπικής ισχύος. 21

22 εκείνες που προσδιορίζουν ειδικότερα τα «εξουσιοδοτηµένα πρόσωπα» και την «αρµόδια αρχή» για τον έλεγχο του συστήµατος στην Ελλάδα. «Εξουσιοδοτηµένα πρόσωπα» που µπορούν να υποβάλλουν αιτήσεις για πειράµατα τα οποία περιλαµβάνουν χειρουργικές επεµβάσεις είναι, έτσι, οι πτυχιούχοι Ιατρικής, Οδοντιατρικής, Φαρµακευτικής, Κτηνιατρικής και Βιολογίας (Ζωολογίας), καθώς και οι πτυχιούχοι άλλων σχολών Φυσικών Επιστηµών, για πειράµατα σε ζώα, τα οποία δεν περιλαµβάνουν χειρουργικές επεµβάσεις. «Αρµόδιες αρχές», είναι οι περιφερειακές κτηνιατρικές υπηρεσίες και η Κεντρική ιεύθυνση Προστασίας Ζωικής Παραγωγής του Υπουργείου Γεωργίας. Στις πρώτες υποβάλλονται οι αιτήσεις για την έγκριση των πειραµάτων, ύστερα από έλεγχο της τήρησης των ορισµών της Οδηγίας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, στο σηµείο αυτό, το π.δ. επέλεξε µια αυστηρότερη, σε σχέση µε την Οδηγία (αλλά και τη Σύµβαση), εκδοχή, επιβάλλοντας έγκριση για όλα ανεξαιρέτως τα πειράµατα και όχι µόνον για αυτά που προβλέπεται να προκαλέσουν µεγάλη ταλαιπωρία σε ζώα (άρθ. 6, 7). Η Κεντρική ιεύθυνση Προστασίας Ζωικής Παραγωγής συγκεντρώνει σχετικά στατιστικά στοιχεία για τη χρήση των πειραµατόζωων στην Ελλάδα, τα οποία θέτει στη διάθεση του κοινού, τηρώντας πάντως το απόρρητο των πληροφοριών εµπορικής σηµασίας (άρθ. 13). Στην Ελλάδα ισχύει, εξ άλλου, και η Οδηγία 98/44/ΕΚ για τις ευρεσιτεχνίες στη βιοτεχνολογία, η οποία όπως είδαµε αποδοκιµάζει έµµεσα την παραγωγή διαγονιδιακών ζώων που µπορεί να υφίστανται ταλαιπωρίες λόγω της γενετικής τους ιδιοσυστασίας. Από την εικόνα αυτή µπορεί κανείς να συναγάγει τα εξής συµπεράσµατα, ως προς τη στάση του ισχύοντος δικαίου σε σχέση µε τα ερωτήµατα που τέθηκαν στο προηγούµενο κεφάλαιο. - Το δίκαιο δεν απονέµει στα ζώα ηθικό status «υποκειµένου» που να τους αναγνωρίζει «συµφέροντα» ή «δικαιώµατα». Τα ζώα, χωρίς διακρίσεις, φαίνεται να θεωρούνται «µέσα» για την εξυπηρέτηση των σκοπών του ανθρώπου. Για τον λόγο αυτόν, κατ αρχήν, η χρήση τους στην έρευνα είναι 22

23 επιτρεπτή, αντίθετα µε την κατ αρχήν απαγόρευση των πειραµατισµών στον άνθρωπο Με αφετηρία αυτή τη στάση, το δίκαιο επιτρέπει σήµερα πειράµατα σε όλα τα ζώα, ακόµη και σε εκείνα που από βιολογική άποψη βρίσκονται πιο κοντά στον άνθρωπο (πρωτεύοντα). Προβαίνει, πάντως, σε µια βασική ιεράρχηση µεταξύ των σπονδυλωτών και των άλλων ζώων, αφού µόνον για τα πρώτα προβλέπει εγγυήσεις προστασίας. - Το δίκαιο υιοθετεί κριτήρια αναλογικότητας, οικονοµίας στη χρήση και κατάλληλης µεταχείρισης, στη βάση της αρχής των «τριών R» (replacement, reduction, refinement). Προβλέπει, συγκεκριµένα: την ειδική αιτιολόγηση της επιλογής ειδών για τα πειράµατα, µε προτίµηση σε ζώα του κατώτατου βαθµού νευροφυσιολογικής ευαισθησίας, τη χρήση πειραµατόζωων µόνον όταν δεν υπάρχουν άλλοι εναλλακτικοί τρόποι για µια δεδοµένη έρευνα, τη χρήση των λιγότερων δυνατών πειραµατόζωων και την αποφυγή περιττών πειραµατισµών µε την πρόβλεψη συστήµατος ανταλλαγής πληροφοριών -, την «ανθρώπινη» µεταχείριση των πειραµατόζωων πριν, κατά και µετά το πείραµα (µε έσχατο µέσο την ευθανασία). Με τον τρόπο αυτόν, το δίκαιο δέχεται αντίστοιχους περιορισµούς στην ελευθερία της έρευνας και κατ επέκταση στην οικονοµική ελευθερία. Πάντως, εκεί όπου η έρευνα αποσκοπεί στην προστασία της υγείας, οι περιορισµοί αυτοί δεν ισχύουν στην ίδια έκταση. - Το δίκαιο αποδοκιµάζει, τέλος, την παραγωγή διαγονιδιακών ζώων που, λόγω των γενετικών τους χαρακτηριστικών, υφίστανται ταλαιπωρίες, αποκλείοντας την κατοχύρωση µε ευρεσιτεχνία σχετικών µεθόδων της βιοτεχνολογίας. Και εδώ, πάντως, όριο αυτού του περιορισµού είναι ο σκοπός της προστασίας της υγείας, και µάλιστα όχι µόνον του ανθρώπου. 15 Στην περίπτωση του ανθρώπου, η ελεύθερη και ύστερα από ενηµέρωση συναίνεση (informed consent) του προσώπου αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση ενδεχόµενου πειραµατισµού (βλ. άρθ. 16 της Σύµβασης του Οβιέδο). Ακόµη και στην περίπτωση του παιδιού (όπου, κατ αρχήν, δεν υπάρχει τεκµήριο ώριµης βούλησης), η σχετική εξουσιοδότηση για πειραµατισµό, π.χ. από τους γονείς, δεν παρέχεται «κατά το δοκούν», αλλά µόνον µε βάση το «συµφέρον του τέκνου» και εφ όσον το ίδιο το παιδί δεν αντιτίθεται. Ανάλογα ισχύουν και για τις περιπτώσεις ενήλικων προσώπων που αδυνατούν να παράσχουν συναίνεση (άρθ. 17 της Σύµβασης του Οβιέδο). Οι προβλέψεις αυτές του δικαίου είναι χαρακτηριστικές για την αναγνώριση της ιδιότητας του αυτοκαθοριζόµενου «υποκειµένου» στον άνθρωπο. 23

Βιοηθική & Γενετική. Τι είναι η Βιοηθική; 12/19/2017

Βιοηθική & Γενετική. Τι είναι η Βιοηθική; 12/19/2017 Βιοηθική & Γενετική Ληµναίος Στέφανος Πραγµατογνώµων Εγκληµατολόγος DNA Βιοχηµικός & Βιοτεχνολόγος, B.Sc. Βιοχηµικός, M.Sc. Βιοστατιστικός & Επιδηµιολόγος, M.Sc. Υποψήφιος ιδάκτωρ Βιοστατιστικής & Επιδηµιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΖΩΪΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ Ζωικά πρότυπα, ονομάζουμε τα πειραματόζωα τα οποία χρησιμοποιούμε για να αναπαραγάγουμε μια νόσο η μια κατάσταση που ομοιάζει κατά το

ΖΩΪΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ Ζωικά πρότυπα, ονομάζουμε τα πειραματόζωα τα οποία χρησιμοποιούμε για να αναπαραγάγουμε μια νόσο η μια κατάσταση που ομοιάζει κατά το ΖΩΪΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ Ζωικά πρότυπα, ονομάζουμε τα πειραματόζωα τα οποία χρησιμοποιούμε για να αναπαραγάγουμε μια νόσο η μια κατάσταση που ομοιάζει κατά το δυνατόν με την αντίστοιχη στον άνθρωπο, με σκοπό την

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Β Ι Ο Η Θ Ι Κ Η Σ. Υπόδειγµα Κώδικα εοντολογίας Για την έρευνα στις βιολογικές επιστήµες

ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Β Ι Ο Η Θ Ι Κ Η Σ. Υπόδειγµα Κώδικα εοντολογίας Για την έρευνα στις βιολογικές επιστήµες ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Β Ι Ο Η Θ Ι Κ Η Σ Υπόδειγµα Κώδικα εοντολογίας Για την έρευνα στις βιολογικές επιστήµες Οκτώβριος 2008 Ε Θ Ν Ι Κ Η Ε Π Ι Τ Ρ Ο Π Η Β Ι Ο Η Θ Ι Κ Η Σ Ευελπίδων 47, 113 62 Αθήνα, τηλ. 210-88.47.700,

Διαβάστε περισσότερα

Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση. Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017

Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση. Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017 Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ: Η κλωνοποίηση µπορεί να συµβάλει: Στη δηµιουργία ζώων και φυτών που θα είναι ανθεκτικά στις ασθένειες.

Διαβάστε περισσότερα

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ AΡΘΡΟ 1. Πεδίο Εφαρμογής AΡΘΡΟ 2. Ευθύνη του Δ.Π.

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ AΡΘΡΟ 1. Πεδίο Εφαρμογής AΡΘΡΟ 2. Ευθύνη του Δ.Π. ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ AΡΘΡΟ 1 Πεδίο Εφαρμογής Ο κώδικας αυτός ισχύει για όλες τις ερευνητικές δραστηριότητες οι οποίες διεξάγονται στο Δ.Π.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Νοµικών Θεµάτων 26.4.2012 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ (0046/2012) Αφορά: Αιτιολογηµένη γνώµη του γερµανικού Οµοσπονδιακού Συµβουλίου (Bundesrat) σχετικά µε την πρόταση

Διαβάστε περισσότερα

2. ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΖΩΩΝ ΣΕ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΥΣ 9

2. ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΖΩΩΝ ΣΕ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΥΣ 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 3 1.1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 3 1.2. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 4 1.3. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΖΩΩΝ 4 1.3.1. Τρωκτικά 4 1.3.2. Λαγόμορφα 6 1.3.3.

Διαβάστε περισσότερα

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Νομοθεσία απασχόλησης για θέματα αναπηρίας Η εργασία είναι δικαίωμα όλων των ανθρώπων συμπεριλαμβανομένου των ανθρώπων με αναπηρία όπως αυτό ορίζεται και προστατεύεται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΕ ΡΙΚΟ ΙΑΤΑΓΜΑ ΥΠ ΑΡΙΘ. 160

ΠΡΟΕ ΡΙΚΟ ΙΑΤΑΓΜΑ ΥΠ ΑΡΙΘ. 160 ΠΡΟΕ ΡΙΚΟ ΙΑΤΑΓΜΑ ΥΠ ΑΡΙΘ. 160 Προστασία των ζώων που χρησιµοποιούνται για πειραµατικούς και άλλους επιστηµονικούς σκοπούς, σε συµµόρφωση προς την Οδηγία 86/609/ΕΟΚ του Συµβουλίου. Ο ΠΡΟΕ ΡΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Η διαφορετικότητα είναι μια σύνθετη έννοια, η οποία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την έννοια της ποικιλομορφίας.

Η διαφορετικότητα είναι μια σύνθετη έννοια, η οποία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την έννοια της ποικιλομορφίας. Diversity Διαφορετικότητα Ο σεβασμός στην διαφορετικότητα του άλλου καθώς και η έμπρακτή αποδοχή της, συμβάλει στην δημιουργία κοινωνιών οι οποίες χαρακτηρίζονται από ιδέες ισότητας, αλληλοσεβασμού και

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2012/0011(COD) 8.11.2012. της Επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων

ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2012/0011(COD) 8.11.2012. της Επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων 8.11.2012 2012/0011(COD) ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ της Επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων προς την Επιτροπή Πολιτικών

Διαβάστε περισσότερα

Πληροφορίες για το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων

Πληροφορίες για το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων Πληροφορίες για το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων 1. Το Πλαίσιο Προσόντων του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ) Το Πλαίσιο Προσόντων του ΕΧΑΕ, γνωστό και ως Πλαίσιο της Μπολόνια, έχει ως στόχους:

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗ Ένας επιστημονικός κλάδος που με τα επιτεύγματά του προκάλεσε έντονες συζήσεις στο τέλος του 20 ου αιώνα και αναμένεται να απασχολήσει εξίσου έντονα, αν όχι να μονοπωλήσει το

Διαβάστε περισσότερα

Έγγραφο συνόδου ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΟ. στην έκθεση

Έγγραφο συνόδου ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΟ. στην έκθεση Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 2014-2019 Έγγραφο συνόδου 12.1.2018 A8-0395/2017/err01 ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΟ στην έκθεση σχετικά με την πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον έλεγχο αναλογικότητας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Νοµικών Θεµάτων 8.2.2012 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ (20/2012) Θέµα : Αιτιολογηµένη γνώµη του Εθνικού Συµβουλίου της ηµοκρατίας της Σλοβακίας για την πρόταση κανονισµού

Διαβάστε περισσότερα

η µάλλον ευρύτερη αναγνώριση του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει η θέσπιση διατάξεων για την ενισχυµένη συνεργασία στον τοµέα της ΚΕΠΠΑ.

η µάλλον ευρύτερη αναγνώριση του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει η θέσπιση διατάξεων για την ενισχυµένη συνεργασία στον τοµέα της ΚΕΠΠΑ. ΙΑΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΩΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ Bρυξέλλες, 30 Αυγούστου 2000 (01.09) (OR. fr) CONFER 4766/00 LIMITE ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΕ ΡΙΑΣ Θέµα : ιακυβερνητική ιάσκεψη 2000 Ενισχυµένη συνεργασία

Διαβάστε περισσότερα

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας Κεφάλαιο Εξέλιξη 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ανάλυση θεωρίας Πολλές από τις επιστημονικές απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί δεν γίνονται εύκολα αποδεκτές, διότι αντιβαίνουν την αντίληψη που οι άνθρωποι διαμορφώνουν

Διαβάστε περισσότερα

«ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ»

«ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ» «ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ» Ερευνητική εργασία 2012-13 Από τις μαθήτριες του Β 1: Αλεξοπούλου Ειρήνη Αντωνάτου Ελευθερία Γκορέγια Στέλλα Γλάρου Αθανασία Ζαφειρίου Λία ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ιδέα της Δωρεάς

Διαβάστε περισσότερα

Χρήση εναλλακτικών μεθόδων αντί για τη διενέργεια δοκιμών σε ζώα στο πλαίσιο του κανονισμού REACH

Χρήση εναλλακτικών μεθόδων αντί για τη διενέργεια δοκιμών σε ζώα στο πλαίσιο του κανονισμού REACH Αριθ. Αναφ.: ECHA-11-FS-02-EL ISBN-13: 978-92-9217-598-6 Χρήση εναλλακτικών μεθόδων αντί για τη διενέργεια δοκιμών σε ζώα στο πλαίσιο του Ένας από τους κύριους λόγους για την ανάπτυξη και έγκριση του ήταν

Διαβάστε περισσότερα

Ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά µε τα νοµικά επαγγέλµατα και το γενικό συµφέρον στην οµαλή λειτουργία των νοµικών συστηµάτων

Ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά µε τα νοµικά επαγγέλµατα και το γενικό συµφέρον στην οµαλή λειτουργία των νοµικών συστηµάτων P6_TA(2006)0108 Νοµικά επαγγέλµατα Ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά µε τα νοµικά επαγγέλµατα και το γενικό συµφέρον στην οµαλή λειτουργία των νοµικών συστηµάτων Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έχοντας

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Πειραματικής. Έρευνας

Αρχές Πειραματικής. Έρευνας ΕΛΑΧΙΣΤΑ ΕΠΕΜΒΑΤΙΚΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ, ΡΟΜΠΟΤΙΚΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΛΕΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ Αρχές Πειραματικής Χειρουργικής και Χειρουργικής Έρευνας ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 3.4. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Σε μια κοινωνία που η ζωή της οργανώνεται μέσω θεσμών, η Ψυχολογία έρχεται να δώσει λύσεις σε προβλήματα που δεν λύνονται από τους θεσμούς, και ν αναλύσει τις

Διαβάστε περισσότερα

Με βάση τον Κανονισµό για το συντονισµό των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης (ΕΚ 883/ ) που ενσωµατώνεται στην Οδηγία: Οι πολίτες (και κάτοικοι

Με βάση τον Κανονισµό για το συντονισµό των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης (ΕΚ 883/ ) που ενσωµατώνεται στην Οδηγία: Οι πολίτες (και κάτοικοι ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Φεβρουάριος 2011 1 Με βάση τον Κανονισµό για το συντονισµό των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης (ΕΚ 883/2004 2004) που ενσωµατώνεται στην Οδηγία: Οι πολίτες (και κάτοικοι από

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2003-2004 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Εναλλακτικές Μέθοδοι

Εναλλακτικές Μέθοδοι Εναλλακτικές Μέθοδοι Δέσποινα Ν. Περρέα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Διευθύντρια Εργαστηρίου Πειραματικής Χειρουργικής και Χειρουργικής Ερεύνης «Ν.Σ. Χρηστέας» Ιστορικά

Διαβάστε περισσότερα

Ε.Ε. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ

Ε.Ε. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ Προσωπικά Δεδομένα στο νέο ρυθμιστικό πλαίσιο της Ε.Ε. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ, LLM www.tassis.com info@tassis.com Προσωπικά Δεδομένα Η αντιμετώπιση των ζητημάτων της ιδιωτικότητας θα πρέπει να γίνεται με

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΕΣ/ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ

ΑΡΧΕΣ/ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΡΧΕΣ/ΚΑΝΟΝΕΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ Η εκπαιδευτική έρευνα οφείλει να εφαρμόζει τη δεοντολογία που προβλέπει τον σεβασμό της προσωπικότητας, της

Διαβάστε περισσότερα

Το Σύνταγμα της Ελλάδας του 1975/86/01 στο δεύτερο μέρος του περιλαμβάνει τις διατάξεις τις σχετικές με τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα.

Το Σύνταγμα της Ελλάδας του 1975/86/01 στο δεύτερο μέρος του περιλαμβάνει τις διατάξεις τις σχετικές με τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Το Σύνταγμα της Ελλάδας του 1975/86/01 στο δεύτερο μέρος του περιλαμβάνει τις διατάξεις τις σχετικές με τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Ο κατάλογος των δικαιωμάτων αυτών αποτελεί τη βασική κατοχύρωση

Διαβάστε περισσότερα

Δομικά Υλικά και Δημόσια Εργαστήρια

Δομικά Υλικά και Δημόσια Εργαστήρια Δομικά Υλικά και Δημόσια Εργαστήρια Αθανάσιος Μπόγδης, Μηχ.- Ηλ/γος Μηχανικός 1. Εισαγωγή Η εισήγηση επικεντρώνεται σε μία μόνο παράμετρο από τις πολλές που συνδέονται με τα Δημόσια Εργαστήρια Δημοσίων

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Αναφορών 27.05.2014 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ Θέμα: Αναφορά 0436/2012 του Mark Walker, βρετανικής ιθαγένειας, σχετικά με την παροχή διασυνοριακού νομικού παραστάτη

Διαβάστε περισσότερα

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Θεσσαλονίκη, 8 Φεβρουαρίου 2018 ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Πέτρος Κ. Τσαντίλας Διδάκτωρ

Διαβάστε περισσότερα

Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας

Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας Τι είναι το FoundationOne ; Το FoundationOne είναι μια εξέταση που ανιχνεύει γενωμικές μεταβολές (π.χ. μεταλλάξεις) που είναι γνωστό ότι σχετίζονται με

Διαβάστε περισσότερα

Συγκριτική Ανάλυση των Στοιχείων Η θέση των συµβουλίων στη διάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήµατος

Συγκριτική Ανάλυση των Στοιχείων Η θέση των συµβουλίων στη διάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήµατος 4. Συγκριτική Ανάλυση των Στοιχείων Από τη σύντοµη επισκόπηση που προηγήθηκε προκύπτει ότι στον ορισµό και στα χαρακτηριστικά ενός συµβουλίου παιδείας που θέσαµε στην αρχή της µελέτης ανταποκρίνονται αρκετά

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1 2 3 ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών έρευνα ανακάλυψη εφεύρεσηκαινοτομία-επινόηση εξέλιξη 4 5 Ανακάλυψη: εύρεση αντικειμένου που προϋπήρχε, αλλά ήταν άγνωστο. Ανακάλυψη (επιστήμη):

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Σχολή ΣΟΕΔ Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης Πρόγραμμα Σπουδών PYS Πολιτική Υγείας και Σχεδιασμός Υπηρεσιών Υγείας Θεματική

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Μεθοδολογία της Έρευνας ΕΙΚΟΝΑ 1-1 Μεθοδολογία της έρευνας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εισαγωγή Μεθοδολογία της Έρευνας ΕΙΚΟΝΑ 1-1 Μεθοδολογία της έρευνας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή Η Μεθοδολογία της Έρευνας (research methodology) είναι η επιστήμη που αφορά τη μεθοδολογία πραγματοποίησης μελετών με συστηματικό, επιστημονικό και λογικό τρόπο, με σκοπό την παραγωγή

Διαβάστε περισσότερα

Άρθρο 1. Άρθρο 2. Άρθρο 3. Άρθρο 4. Επίσημα κείμενα και διδακτικό υλικό. Ορισμός του παιδιού. Παιδί θεωρείται ένα άτομο κάτω των 18 ετών.

Άρθρο 1. Άρθρο 2. Άρθρο 3. Άρθρο 4. Επίσημα κείμενα και διδακτικό υλικό. Ορισμός του παιδιού. Παιδί θεωρείται ένα άτομο κάτω των 18 ετών. Ορισμός του παιδιού Παιδί θεωρείται ένα άτομο κάτω των 18 ετών. Άρθρο 1 Απαγόρευση διακρίσεων Κάθε παιδί πρέπει να αντιμετωπίζεται χωρίς διακρίσεις λόγω χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, άποψης, χώρας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.)

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.) ΜΕΤΑ-ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ 1. Προοίμιο Οι ψυχολόγοι αναπτύσσουν ένα έγκυρο και αξιόπιστο σύνολο γνώσεων βασισμένων στην έρευνα και εφαρμόζουν

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ:

ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: Απαραίτητο εργαλείο της βιο-ιατρικής έρευνας & πηγή διλημμάτων βιοηθικής (; ) Ελένη Πατσέα Παθολογοανατόμος Διευθύντρια, Metropolitan General Βιοτράπεζες Κέντρα οργανωμένης

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Νοµικών Θεµάτων 26.4.2012 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ (0047/2012) Θέµα: Αιτιολογηµένη γνώµη του Γερµανικού Οµοσπονδιακού Συµβουλίου (Bundesrat) σχετικά µε την πρόταση

Διαβάστε περισσότερα

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Θεσσαλονίκη, 18 Φεβρουαρίου 2017 ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Πέτρος Κ. Τσαντίλας Διδάκτωρ Νομικής Δικηγόρος

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ Περιγραφή Συμβουλευτικής ανήκει στην ευρύτερη κατηγορία των Συμβουλευτικών Κέντρων. Τα Συμβουλευτικά Κέντρα

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνική Περιβαλλοντική ευθύνη και απασχόληση. ρ Χριστίνα Θεοχάρη

Κοινωνική Περιβαλλοντική ευθύνη και απασχόληση. ρ Χριστίνα Θεοχάρη Κοινωνική Περιβαλλοντική ευθύνη και απασχόληση Συνάντηση Εργασίας ρ Χριστίνα Θεοχάρη Περιβαλλοντολόγος Μηχανικός Γραµµατέας Οικολογίας και Περιβάλλοντος ΓΣΕΕ 7 Ιουνίου 2006 1 1. Η Κοινωνική εταιρική ευθύνη

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Ενότητα 13: Ηθική θεώρηση της θεραπευτικής κλωνοποίησης Μιλτιάδης Βάντσος Άδειες Χρήσης Το

Διαβάστε περισσότερα

Κώδικας εοντολογίας για Επαγγελματίες στην Υποστηριζόμενη Απασχόληση

Κώδικας εοντολογίας για Επαγγελματίες στην Υποστηριζόμενη Απασχόληση Κώδικας εοντολογίας για Επαγγελματίες στην Υποστηριζόμενη Απασχόληση Η Ευρωπαϊκή Ένωση για την Υποστηριζόμενη Απασχόληση (εφεξής ΥπΑπ) έχει αναπτύξει έναν Κώδικα Δεοντολογίας, που περιλαμβάνει την αρχές

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Η ανάπτυξη του

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ. Συνοδευτικό έγγραφο της πρότασης

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ. Συνοδευτικό έγγραφο της πρότασης ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ Βρυξέλλες, 23.7.2008 SEC(2008) 2291 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Συνοδευτικό έγγραφο της πρότασης ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics

M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics Recording and Processing Brain Signals Μαρία Σαγιαδινού Ο ανθρώπινος εγκέφαλος Πιο πολύπλοκο δημιούργημα της φύσης Προιόν βιολογικής εξέλιξης εκατομμυρίων ετών

Διαβάστε περισσότερα

Κατευθυντήριες Γραμμές του 2001 των Ηνωμένων Εθνών που αποσκοπούν στην δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη των συνεταιρισμών

Κατευθυντήριες Γραμμές του 2001 των Ηνωμένων Εθνών που αποσκοπούν στην δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη των συνεταιρισμών Κατευθυντήριες Γραμμές του 2001 των Ηνωμένων Εθνών που αποσκοπούν στην δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη των συνεταιρισμών 1 2 Παράρτημα Σχέδιο κατευθυντήριων γραμμών που αποσκοπούν

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2013/0433(COD) της Επιτροπής Διεθνούς Εμπορίου

ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2013/0433(COD) της Επιτροπής Διεθνούς Εμπορίου ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2014-2019 Επιτροπή Διεθνούς Εμπορίου 20.3.2015 2013/0433(COD) ΣΧΕΔΙΟ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗΣ της Επιτροπής Διεθνούς Εμπορίου προς την Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας και Ασφάλειας των

Διαβάστε περισσότερα

Στυλιανός Βγαγκές - Βάλια Καλογρίδη. «Καθολικός Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Προσβάσιμου Ψηφιακού Εκπαιδευτικού Υλικού» -Οριζόντια Πράξη με MIS

Στυλιανός Βγαγκές - Βάλια Καλογρίδη. «Καθολικός Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Προσβάσιμου Ψηφιακού Εκπαιδευτικού Υλικού» -Οριζόντια Πράξη με MIS Εκπαιδευτικό υλικό βιωματικών δραστηριοτήτων και Θεατρικού Παιχνιδιού για την ευαισθητοποίηση μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων καθώς και για την καλλιέργεια ενταξιακής κουλτούρας στα σχολικά πλαίσια Στυλιανός

Διαβάστε περισσότερα

Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά

Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 1 - Το μυστικό της ιατρικής Σε κάθε θέμα ή επιστήμη υπάρχει πάντα ένα δεδομένο που είναι σημαντικότερο σε σύγκριση με

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΝ Προοίµιο Στρασβούργο 24.01.2002 Τα Κράτη Μέλη του Συµβουλίου

Διαβάστε περισσότερα

Προσωπικά Δεδομένα. 2. Χρήσιμοι ορισμοί και επεξηγήσεις

Προσωπικά Δεδομένα. 2. Χρήσιμοι ορισμοί και επεξηγήσεις Προσωπικά Δεδομένα 1. Αντικείμενο Η συνεργασία, με τη Διοίκηση του Ιδρύματος, για την ανάπτυξη διαδικασιών συμμόρφωσης της ΑΣΚΤ με τον Κανονισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2016/679 ο οποίος θεσπίζει κανόνες

Διαβάστε περισσότερα

Γνώμη 3/2019 σχετικά με τις ερωτήσεις και απαντήσεις για την αλληλεπίδραση μεταξύ του Κανονισμού για τις Κλινικές Δοκιμές και του Γενικού Κανονισμού

Γνώμη 3/2019 σχετικά με τις ερωτήσεις και απαντήσεις για την αλληλεπίδραση μεταξύ του Κανονισμού για τις Κλινικές Δοκιμές και του Γενικού Κανονισμού Γνώμη 3/2019 σχετικά με τις ερωτήσεις και απαντήσεις για την αλληλεπίδραση μεταξύ του Κανονισμού για τις Κλινικές Δοκιμές και του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ) [άρθρο 70.1.β)] η

Διαβάστε περισσότερα

ενηµέρωση των κατευθυντήριων γραµµών σχετικά µε τις κρατικές ενισχύσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Ερωτηµατολόγιο

ενηµέρωση των κατευθυντήριων γραµµών σχετικά µε τις κρατικές ενισχύσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Ερωτηµατολόγιο Αναθεώρηση των κατευθυντήριων γραµµών σχετικά µε τις κρατικές ενισχύσεις για την προστασία του περιβάλλοντος Ερωτηµατολόγιο Οι ισχύουσες κατευθυντήριες γραµµές λήγουν στο τέλος του 2007. Για να προετοιµάσει

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΜΗ της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νομικών της Βουλής των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας

ΓΝΩΜΗ της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νομικών της Βουλής των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας ΓΝΩΜΗ της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νομικών της Βουλής των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας Πρόταση Οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και

Διαβάστε περισσότερα

ΚΩΔΙΚΑΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ

ΚΩΔΙΚΑΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΚΩΔΙΚΑΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Πίνακας Περιεχομένων 1. Εισαγωγή... 3 2. Ανθρώπινα Δικαιώματα... 3 3. Υγεία και Ασφάλεια... 3 4. Ικανότητες, δεξιότητες και υποχρεώσεις εργαζομένων... 4 5. Αρχές Επαγγελματικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ Βρυξέλλες, 28.5.2003 SEC(2003) 627 τελικό 2002/0123 (COD) ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ σύµφωνα µε το άρθρο 251, παράγραφος 2, δεύτερο εδάφιο

Διαβάστε περισσότερα

Η αναγνώριση δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στη σύγχρονη βιοτεχνολογία. Τ. Κ. Βιδάλης, Δρ.Ν. - Ειδικός επιστήμονας στην Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής

Η αναγνώριση δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στη σύγχρονη βιοτεχνολογία. Τ. Κ. Βιδάλης, Δρ.Ν. - Ειδικός επιστήμονας στην Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ Η αναγνώριση δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στη σύγχρονη βιοτεχνολογία Τ. Κ. Βιδάλης, Δρ.Ν. - Ειδικός επιστήμονας στην Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Με τις τεχνικές της γενετικής μηχανικής, η σύγχρονη

Διαβάστε περισσότερα

Γενικές πληροφορίες σχετικά με τον συμμετέχοντα στη διαβούλευση

Γενικές πληροφορίες σχετικά με τον συμμετέχοντα στη διαβούλευση Δημόσια διαβούλευση για την αξιολόγηση της νομοθεσίας της ΕΕ σχετικά με τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα και τα κατάλοιπα φυτοφαρμάκων στο πλαίσιο του προγράμματος βελτίωσης της καταλληλότητας και της αποδοτικότητας

Διαβάστε περισσότερα

Φύλο και διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών

Φύλο και διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών Πηγή: Δημάκη, Α. Χαϊτοπούλου, Ι. Παπαπάνου, Ι. Ραβάνης, Κ. Φύλο και διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών: μια ποιοτική προσέγγιση αντιλήψεων μελλοντικών νηπιαγωγών. Στο Π. Κουμαράς & Φ. Σέρογλου (επιμ.). (2008).

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ 2012

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ 2012 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ 2012 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ...4 ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΞΩ ΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ:...5 ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΚΑΙ ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΒΑΤΩΝ...5 ΦΟΡΕΙΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1 ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ: Συνοδεύτηκε από προβληματισμούς για τις συνέπειές της και στις αρχές της δεκαετίας

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας

Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας Επιλογή και Προγραμματισμός Ερευνητικών Έργων - Δεοντολογία Αν. Καθηγητής Δελιάς Παύλος Πού βρίσκω ένα ερευνητικό θέμα; Παραγωγή Ιδεών Έρευνας Ορθολογική Σκέψη Δημιουργική

Διαβάστε περισσότερα

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ. Έγγραφο καθοδήγησης 1

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ. Έγγραφο καθοδήγησης 1 EL EL EL ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Έγγραφο καθοδήγησης 1 Βρυξέλλες 1.2.2010 Εφαρµογή του κανονισµού αµοιβαίας αναγνώρισης στις διαδικασίες προηγούµενης έγκρισης 1.

Διαβάστε περισσότερα

Το ελληνικό νομικό πλαίσιο δωρεάς οργάνων σώματος

Το ελληνικό νομικό πλαίσιο δωρεάς οργάνων σώματος Το ελληνικό νομικό πλαίσιο δωρεάς οργάνων σώματος Δημήτριος Γ. Γούλας Διδάκτωρ Νομικής, δικηγόρος Ειδικός επιστήμων Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ. dgoulas@gmail.com 2 Δωρεά οργάνων Αναγκαία τόσο για την θεραπεία

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ «Περιβαλλοντικά Προβλήματα & Δίκαιο» ΜΑΘΗΜΑ 3

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ «Περιβαλλοντικά Προβλήματα & Δίκαιο» ΜΑΘΗΜΑ 3 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ «Περιβαλλοντικά Προβλήματα & Δίκαιο» ΜΑΘΗΜΑ 3 Το Κοινοτικό Δίκαιο Το σύνολο των κανόνων δικαίου που παράγονται από την Ε.Ε. αποτελούν το κοινοτικό δίκαιο. Με τους κανόνες

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ EΠEAEK Αναμόρφωση του Προγράμματος Προπτυχιακών Σπουδών του ΤΕΦΑΑ - Αυτεπιστασία Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ειρήνη Δερμιτζάκη -Μάριος Γούδας Διάλεξη 9: To παιχνίδι ως αναπτυξιακή διαδικασία ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παιδική ηλικία είναι ένα ζήτημα για το οποίο η κοινωνιολογία έχει δείξει μεγάλο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 έως σήμερα βρίσκεται υπό εξέλιξη ένα πρόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής 1 Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής Υπάρχει ένα δεδομένο στη σύγχρονη ιατρική που λειτουργεί όπως λειτουργούσε στην

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Ενότητα 3: Είναι ο αγέννητος άνθρωπος πρόσωπο; Φιλοσοφικές απόψεις Μιλτιάδης Βάντσος Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. «Μεικτά» Συστήματα Καπιταλισμού και η Θέση της Ελλάδας

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. «Μεικτά» Συστήματα Καπιταλισμού και η Θέση της Ελλάδας ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ «Μεικτά» Συστήματα Καπιταλισμού και η Θέση της Ελλάδας Η θεωρία VoC, βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην ανάλυση των δύο βασικών μοντέλων καπιταλισμού των φιλελεύθερων

Διαβάστε περισσότερα

Τεχνολογία, καινοτομία και επιχειρηματικότητα

Τεχνολογία, καινοτομία και επιχειρηματικότητα Τεχνολογία, καινοτομία και επιχειρηματικότητα Κώστας Βασιλάκης Τμήμα πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών Επιτροπή καινοτομίας και επιχειρηματικότητας Γενικά για την επιχειρηματικότητα Οι επιχειρηματίες μετατρέπουν

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ 2000»

ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ 2000» ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΤΟΠΙΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ 2000» Συμμετοχή στη στρογγυλή τράπεζα με θέμα «Πολιτιστικά τοπία σε περιοχές Natura 2000 Προκλήσεις και προοπτικές» 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις. Κωνσταντίνος

Διαβάστε περισσότερα

Ένας «γυάλινος τοίχος» για τις Ευρωπαίες

Ένας «γυάλινος τοίχος» για τις Ευρωπαίες Το Βήµα 12/10/1997 Ένας «γυάλινος τοίχος» για τις Ευρωπαίες ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΙΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΣΥΝΑΝΤΑ ΥΣΚΟΛΙΕΣ Η δεκαετία του 1990 έχει ελάχιστες

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εσωτερικοποίηση του πολιτιστικού υποσυστήματος και εκπαίδευση: Talcott Parsons

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εσωτερικοποίηση του πολιτιστικού υποσυστήματος και εκπαίδευση: Talcott Parsons Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εσωτερικοποίηση του πολιτιστικού υποσυστήματος και εκπαίδευση: Talcott Parsons Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 3ο (σελ. 67-79) 2 Talcott

Διαβάστε περισσότερα

Κώδικας Δεοντολογίας Προμηθευτών ΚΡΕΤΑ ΦΑΡΜ ΑΒΕΕ

Κώδικας Δεοντολογίας Προμηθευτών ΚΡΕΤΑ ΦΑΡΜ ΑΒΕΕ Κώδικας Δεοντολογίας Προμηθευτών ΚΡΕΤΑ ΦΑΡΜ ΑΒΕΕ Πίνακας περιεχομένων Άρθρο 1 Εισαγωγή... 3 Άρθρο 2 Πυλώνες υπεύθυνου εφοδιασμού... 3 2.1 Ανθρώπινα δικαιώματα στην εργασία... 3 2.2 Υγεία και ασφάλεια...

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικε ς πληροφορι ες

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικε ς πληροφορι ες ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικες πληροφοριες Πέτρος Γαλάνης Δρ. ΕΚΠΑ, Δάσκαλος Ε.Α. (ΚΕ.Δ.Δ.Υ. Δ Αθήνας) Τι είναι η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ); Ο όρος «Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος» (ΔΑΦ)

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Π. ΜΠΡΟΥΣΑ Υ.Δ.Ν., ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ Υπεύθυνη Διεκδίκησης Δικαιωμάτων Ασθενών ΑΚΕΣΩ

Η ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Π. ΜΠΡΟΥΣΑ Υ.Δ.Ν., ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ Υπεύθυνη Διεκδίκησης Δικαιωμάτων Ασθενών ΑΚΕΣΩ Η ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Π. ΜΠΡΟΥΣΑ Υ.Δ.Ν., ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ Υπεύθυνη Διεκδίκησης Δικαιωμάτων Ασθενών ΑΚΕΣΩ Η υγεία αποτελεί θεμελιώδες κοινωνικό και ατομικό δικαίωμα και τα

Διαβάστε περισσότερα

H ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Γεωργία είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε την καλλιέργεια του εδάφους της γης µε σκοπό την παραγωγή φυτ

H ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Γεωργία είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε την καλλιέργεια του εδάφους της γης µε σκοπό την παραγωγή φυτ ΗΓΕΩΡΓΙΚΗΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΚΑΡΑΣΑΒΒΑ Α 2 H ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Γεωργία είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε την καλλιέργεια του εδάφους της γης µε σκοπό την παραγωγή

Διαβάστε περισσότερα

Β Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α Βιολογία Α Τάξης Ημερησίου Γυμνασίου

Β Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α Βιολογία Α Τάξης Ημερησίου Γυμνασίου Β Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α Βιολογία Α Τάξης Ημερησίου Γυμνασίου Διδακτέα ύλη Διαχείριση Διδακτέας ύλης Με βάση το ισχύον Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών για τη Βιολογία της Α τάξης του Γυμνασίου, η οποία διδάσκεται δύο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Το πρόγραμμα σπουδών του τμήματος Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας πρέπει να ανταποκρίνεται στην εξαγωγή επιστημόνων Γεωπόνων Βιοτεχνολόγων ικανών να μελετούν, να αντιμετωπίζουν και να προτείνουν

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 1: Πώς να διδάξεις ηλικιωμένους για να χρησιμοποιήσουν τη ψηφιακή τεχνολογία. Ημερομηνία: 15/09/2017. Intellectual Output:

Ενότητα 1: Πώς να διδάξεις ηλικιωμένους για να χρησιμοποιήσουν τη ψηφιακή τεχνολογία. Ημερομηνία: 15/09/2017. Intellectual Output: Τίτλος: Εταίρος: Ενότητα 1: Πώς να διδάξεις ηλικιωμένους για να χρησιμοποιήσουν τη ψηφιακή τεχνολογία SOSU Oestjylland Ημερομηνία: 15/09/2017 Intellectual Output: IO3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ψυχολογικές Πτυχές...2

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΑΣ

ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Διαστάσεις της διαφορετικότητας Τα παιδιά προέρχονται

Διαβάστε περισσότερα

Οι εξουσίες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για επιβολή κυρώσεων. Σχέδιο κανονισμού (10896/2014 C8-0090/ /0807(CNS))

Οι εξουσίες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για επιβολή κυρώσεων. Σχέδιο κανονισμού (10896/2014 C8-0090/ /0807(CNS)) 21.11.2014 A8-0028/ 001-014 ΤΡΟΠΟΛΟΓΙΕΣ 001-014 κατάθεση: Επιτροπή Οικονομικής και Νομισματικής Πολιτικής Έκθεση Kay Swinburne Οι εξουσίες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής για επιβολή κυρώσεων A8-0028/2014 (10896/2014

Διαβάστε περισσότερα

Το Επενδυτικό σχέδιο 3. Βασικές έννοιες και ορισµοί

Το Επενδυτικό σχέδιο 3. Βασικές έννοιες και ορισµοί ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ I Διδάσκων: Δρ. Κ. Αραβώσης Το Επενδυτικό σχέδιο 3. Βασικές έννοιες

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ 1. Έρευνα που περιλαμβάνει ανθρώπους 2. Έρευνα που περιλαμβάνει πειραματόζωα ΕΡΕΥΝΑ - ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΡΕΥΝΑ είναι η πρωτότυπη εργασία

Διαβάστε περισσότερα

Με το παρόν σας υποβάλουµε τις παρατηρήσεις της ΑΠ ΠΧ επί του σχεδίου κανονισµού της Α ΑΕ σχετικά µε τη διασφάλιση του απορρήτου των επικοινωνιών.

Με το παρόν σας υποβάλουµε τις παρατηρήσεις της ΑΠ ΠΧ επί του σχεδίου κανονισµού της Α ΑΕ σχετικά µε τη διασφάλιση του απορρήτου των επικοινωνιών. ιεύθυνση Γραµµατείας Αθήνα, 17.05.2011 Αριθ. Πρωτ.: Γ/ΕΞ/3409 Προς Αρχή ιασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών (Α ΑΕ) Ιερού Λόχου 3, Μαρούσι 151 24, Αθήνα Email: kanonismos@adae.gr. ΘΕΜΑ: Παρατηρήσεις της

Διαβάστε περισσότερα

Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού

Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού Εναλλακτικές θεωρήσεις για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του εκπαιδευτικού Η εκπαίδευση ως θεσμός κοινωνικοπολιτισμικής μεταβίβασης δομολειτουργισμός και ως θεσμός κοινωνικού μετασχηματισμού κριτική

Διαβάστε περισσότερα

Ερωτήµατα. Πώς θα µπορούσε η προσέγγιση των εθνικών επετείων να αποτελέσει δηµιουργική διαδικασία µάθησης και να ενεργοποιήσει διαδικασίες σκέψης;

Ερωτήµατα. Πώς θα µπορούσε η προσέγγιση των εθνικών επετείων να αποτελέσει δηµιουργική διαδικασία µάθησης και να ενεργοποιήσει διαδικασίες σκέψης; ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ Παραδοχές Εκπαίδευση ως μηχανισμός εθνικής διαπαιδαγώγησης. Καλλιέργεια εθνικής συνείδησης. Αίσθηση ομοιότητας στο εσωτερικό και διαφοράς στο εξωτερικό Αξιολόγηση ιεράρχηση εθνικών ομάδων.

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III. Δικαιώματά του υποκειμένου των δεδομένων. Τμήμα 1. Διαφάνεια και ρυθμίσεις. Άρθρο 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III. Δικαιώματά του υποκειμένου των δεδομένων. Τμήμα 1. Διαφάνεια και ρυθμίσεις. Άρθρο 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Δικαιώματά του υποκειμένου των δεδομένων Τμήμα 1 Διαφάνεια και ρυθμίσεις Άρθρο 12 Διαφανής ενημέρωση, ανακοίνωση και ρυθμίσεις για την άσκηση των δικαιωμάτων του υποκειμένου των δεδομένων

Διαβάστε περισσότερα

Πολλαπλοί τύποι νοημοσύνης και η σημασία τους για την ανάπτυξη και την εκπαίδευση των παιδιών, τη. Συναισθηματική Νοημοσύνη. και τη Δημιουργικότητα.

Πολλαπλοί τύποι νοημοσύνης και η σημασία τους για την ανάπτυξη και την εκπαίδευση των παιδιών, τη. Συναισθηματική Νοημοσύνη. και τη Δημιουργικότητα. Πολλαπλοί τύποι νοημοσύνης και η σημασία τους για την ανάπτυξη και την εκπαίδευση των παιδιών, τη Συναισθηματική Νοημοσύνη και τη Δημιουργικότητα. ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΓΟΝΕΩΝ ΝΕΑΣ ΣΜΥΡΝΗΣ Μονάδα Εφηβικής Υγείας Ανδρέας

Διαβάστε περισσότερα

Νομοθεσία REACH προοπτικές για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον

Νομοθεσία REACH προοπτικές για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον Νομοθεσία REACH προοπτικές για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον Δημήτρης Τσίχλης Δ/νση Περιβάλλοντος Γ.Χ.Κ. ΑΘΗΝΑ Γ.Χ.Κ. 05-06 - 2007 1 Νομοθεσία Καταργείται-ενσωματώνεται ενσωματώνεται σταδιακά στον

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Επιτροπή Σπουδών ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2010-2011 ΟΙ ΕΜΒΑΘΥΝΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΜ ΕΜΠ Η Σχολή Χημικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π.

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΑ Τ.Ε. Β Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η στεφανιαία µονάδα είναι ένας χώρος

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση

Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση Παιδιά με ειδικές ανάγκες Κατηγορίες διαφορετικών δυνατοτήτων Διανοητικές αναπηρίες (νοητική καθυστέρηση) Μαθησιακές δυσκολίες Συναισθηματικές ή συμπεριφορικές διαταραχές

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα ενημέρωσης και εσαισθητοποίησης «ΤΜΒΙΩΝΩ ΜΕ ΣΑ ΖΩΑ ΓΤΡΩ ΜΟΤ» στα στολεία των νησιών τοσ Αιγαίοσ και της Κρήτης

Πρόγραμμα ενημέρωσης και εσαισθητοποίησης «ΤΜΒΙΩΝΩ ΜΕ ΣΑ ΖΩΑ ΓΤΡΩ ΜΟΤ» στα στολεία των νησιών τοσ Αιγαίοσ και της Κρήτης Πρόγραμμα ενημέρωσης και εσαισθητοποίησης «ΤΜΒΙΩΝΩ ΜΕ ΣΑ ΖΩΑ ΓΤΡΩ ΜΟΤ» στα στολεία των νησιών τοσ Αιγαίοσ και της Κρήτης Απολογισμός 2012 Πρόγραμμα υμβιώνω με τα Ζώα γύρω μου Υιλοζωικός ύλλογος Φανίων

Διαβάστε περισσότερα

Συγκρότηση Ενδοπανεπιστηµιακών ικτύων Έρευνας

Συγκρότηση Ενδοπανεπιστηµιακών ικτύων Έρευνας ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΟΥΜΕΝΗ ΥΠΟ ΑΥΤΗΣ ΡΑΣΗ «ΕΝ ΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΙΚΤΥΑ ΕΡΕΥΝΑΣ» Στην αριθμ.: 98/11.7.2011 Συνεδρίαση της Επιτροπής Ερευνών (Ολομέλεια) επανακαθορίστηκε η

Διαβάστε περισσότερα