A. Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ «ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑΣ»

Transcript

1 A. Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ «ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑΣ» Είναι γνωστές οι προσπάθειες της κοινωνικής ανθρωπολογίας να εισδύσει στον επιστημονικά ομιχλώδη χώρο της προϊστορίας και να φθάσει ως τα βάθη της, για να διαγνώσει αν υπήρξε ή όχι κάποιος κοινωνικός σχηματισμός που προηγήθηκε της αναγνωρίσιμης μέσα στο χρόνο κοινωνικής οργάνωσης με τα χαρακτηριστικά της ανδρικής κυριαρχίας. Πρόκειται για την αναζήτηση του κοινωνικού μορφώματος, που προσδιορίζεται γενικά με τον αδόκιμο όρο «μητριαρχία». 1 Σχετικά με την ύπαρξη ή μη της «μητριαρχίας» στην πρώιμη κοινωνική οργάνωση της ζωής του ανθρώπου έχουν διατυπωθεί δυό αντιτιθέμενες μεταξύ τους θεωρίες. Καθίσταται, επομένως, αναγκαία η παράθεση των στοιχείων που επικαλείται και των ερμηνευτικών εκδοχών που προβάλλει η κάθε μια από αυτές, προκειμένου να εκτιμηθεί, κατά το δυνατόν, η βασιμότητα της θετικής ή της αρνητικής άποψης. 1. Ο όρος αυτός έχει κριθεί αδόκιμος, διότι, αντί να εκφράζει την αρχέγονη οικογενειακή, άρα και κοινωνική, οργάνωση που βασιζόταν στη μόνη βέβαιη τότε συγγένεια ανάμεσα στη μάνα και στο παιδί, υποδηλώνει ετυμολογικά μια κυριαρχική επιβολή της γυναίκας (μητέρας) πάνω στο γένος, και όχι το προβάδισμα ή την αναγνωρισμένη υπεροχή της μέσα σ αυτό. Αδόκιμος έχει κριθεί επίσης και ο όρος «μητρικό δίκαιο», αφού το δίκαιο προϋποθέτει την πολιτική κοινωνία, που δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί. Ορθότερος πρέπει να θεωρηθεί ο όρος «μητρικό γένος». Πρβλ. Α. Λεντάκη, Ο έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1998, τόμ. 2, σελ. 14 επ. Π. Λεκατσά, Η μητριαρχία, Αθήνα 1970, σελ Βλ. και Ε. Cantarella, L ambiguo malanno. Condizione e immagine della donna nell antichita greca e romana, Roma 1985, ελλ. έκδ., όπου εφεξής οι παραπομπές, Οι γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας, μτφ. Π. Δημάκη, Αθήνα 1998, σελ , 35. 5

2 1. Θετική εκδοχή Γενική αναφορά Η συστηματική προβολή της θετικής άποψης σχετικά με την ύπαρξη της «μητριαρχίας», ως πρωταρχικής ομαδικής οργάνωσης στην κοινωνική ιστορία του ανθρώπου, οφείλεται σε μεγαλοδιάστατους επιστήμονες - ερευνητές, με πρώτο τον J.J. Bachofen 2 και, εν συνεχεία, τους J. MacLennan 3, L. Morgan 4, R. Briffault 5, G. Thomson 6 κ.α., ενώ δεν πρέπει να αγνοηθεί και η, από πλευράς ελληνικής επιστήμης, σχετική μονογραφία του Π. Λεκατσά 7. Οι επισημάνσεις των συγγραφέων αυτών και τα στοιχεία που οι ίδιοι επικαλούνται, συνθέτουν την ακόλουθη παράσταση της «μητριαρχίας»: Η κοινωνική οργάνωση της πρωτόγονης ζωής του ανθρώπου στηριζόταν στο μητρικό γένος, ο οργανικός πυρήνας του οποίου ήταν η γυναίκα. Κύρια στοιχεία αυτής της κοινωνικής δομής ήταν: η θηλυγραμμική διαδοχή, η μητρωνυμία και η προέχουσα θέση της μητέρας στον οίκο. Αυτά σημαίνουν: ότι τα παιδιά, ανεξαρτήτως φύλου, ανήκαν στο γένος της μητέρας τους και γενεαλογούνταν με το όνομά της ότι τα περιουσιακά στοιχεία της οικογένειας κληρονομούνταν από τις θυγατέρες και όχι από τους γιους και ότι η μητέρα, στην οποία ανήκε και το σπίτι, διατηρούσε στον οίκο προβεβλημένη θέση και πρωτεύοντα ρόλο. Το μητρικό γένος συγκροτείτο με βάση τη φυσική προέλευση των ατόμων που ανήκαν σ αυτό, στοιχείο δε ασφαλούς αναγνώρισης της μεταξύ τους συγγένειας ήταν ο προσδιορισμός 2. j.j. Bachofen, Das Mutterreht, J. MacLennan, Rrimitive Marriage, L. Morgan, The Ancient Society, R. Briffault, The Mothers, G. Thomson, The Prehistoric Aegean, Π. Λεκατσά, όπ.π. 6

3 της μητέρας 8, τουτέστιν η πραγματοποιηθείσα γέννηση, λαμβανομένων μάλιστα υπόψη: α. ότι σ ένα πρώιμο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου δεν ήταν εξαρχής γνωστός ο αναπαραγωγικός ρόλος του άνδρα, δηλαδή ο φυσικός όρος ότι η τεκνοποιΐα είναι αποτέλεσμα της συνεύρεσης των δύο ετεροφύλων, αλλά θεωρείτο ότι η γυναίκα γεννούσε αυτοδυνάμως 9, πράγμα που της προσέδιδε και τη βιολογική σπουδαιότητα, ότι μόνη αυτή αναπαράγει την ανθρώπινη ζωή, και β. ότι σ ένα πρωτόγονο καθεστώς ελευθερομειξίας δεν ήταν δυνατόν ή, τουλάχιστον, εύκολο να πιστοποιηθεί η ταυτότητα του πατέρα. Σ αυτό, λοιπόν, το εξελικτικό στάδιο και σ αυτό το κοινωνικό σχήμα ο άνδρας (πατέρας) ήταν, καταρχήν, πρόσωπο διερχόμενο. Στο πλαίσιο της πρωτόγονης πολυγαμίας (και των δύο φύλων) που έχει αποκληθεί «πολυπρόσωπος» γάμος, η θεσμική προδιαγραφή του μητρικού γένους δεν απαιτούσε την αποκλειστική συντροφική σχέση της γυναίκας με έναν άνδρα. Ως εκ τούτου, ο άνδρας δεν είχε εξουσία πάνω στη γυναίκα ούτε αναγνωρισμένη συγγένεια με τα παιδιά της, των οποίων ο πατέρας ήταν δύσκολο ή αδύνατο να προσδιοριστεί. Τα παιδιά ανήκαν πρώτα στη μητέρα τους και κατά δεύτερο λόγο στον πατέρα της ή στον αδελφό της, δηλαδή στο δικό της γένος 10, που είχε και τη μέριμνα για 8. Μετά από πολλούς αιώνες, ο Ρωμαίος νομοδιδάσκαλος Παύλος θα επισημάνει πάλι την αναγκαιότητα προσδιορισμού της μητέρας για την ασφαλή αναγνώριση της συγγένειας, με τη ρήση: «Mater semper certa est, pater vero is tantum, quem nuptiae demostrat» (: η μητέρα είναι πάντοτε βεβαία,. ενώ πατέρας είναι μόνον εκείνος τον οποίον ορίζει ο γάμος). Paulus, Digesta Πρβλ. Π. Λεκατσά, όπ.π., σελ. 17. Α. Λεντάκη, όπ.π., σελ Την αρχέγονη αντίληψη για τη ζωοποιό δύναμη της γυναίκας ίσως να ανακαλεί η ελληνική μυθολογία, με τις αναφορές της σε γεννήσεις χωρίς ανδρική συμμετοχή. Βλ. Ησιόδου, Θεογονία, στ , 132, , R. Briffault, The mothers W. Sumner and A. Keller, Science of Society, στου W. Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, μτφ. Α. Φραγκιά, (Αθήνα) 1957, τόμ. Α, σελ Επίσης βλ. Π. Λεκατσά, όπ.π., σελ

4 τη διατροφή της οικογένειας. Με το λεγόμενο «μητροτοπικό» ή «γυναικοτοπικό» γάμο, που εξατομίκευε κάθε φορά την έγγαμη σχέση, ο άνδρας εγκαθίστατο στην κατοικία της γυναίκας, οπότε αποσυνδεόταν από το γένος της μητέρας του και υπαγόταν πλέον στο γένος της γυναίκας του 11. Διαγνωστικά στοιχεία Σε σχέση με τα προαναφερθέντα, παρατίθενται ενδεικτικά τα ακόλουθα στοιχεία, προς υποβοήθηση της διαγνωστικής προσπάθειας: α. «Ομαδικός» ή «πολυπρόσωπος» γάμος Μια έμμεση μαρτυρία του Αριστοτέλη εντοπίζει σε φυλές της βόρειας Αφρικής, και μάλιστα στην εποχή της γενικά καθιερωμένης πατριαρχίας, την ύπαρξη ομαδικών γάμων 12. Ο Νικόλαος Δαμασκηνός δίνει την πληροφορία, σχετικά με το Σκυθικό φύλο των Γαλακτοτρόφων, ότι αυτοί είχαν κοινή περιουσία και κοινές γυναίκες, ονόμαζαν δε όλους τους μεγαλύτερους πατέρες, όλους τους συνομήλικους αδέλφια και όλους τους νεότερους γιους (ταξινομική συγγένεια) 13. Ο ιστορικός Θεόπομπος γράφει ότι στους Τυρρηνούς (Ετρούσκους) ήταν έθιμο να έχουν τις γυναίκες από κοινού και ότι αυτοί ανέτρεφαν όλα τα παιδιά που γεννιούνταν, χωρίς να γνωρίζουν ποιος ήταν ο πατέρας του καθενός από αυ- 11. Βλ. πιο πάνω σημ. 10 και όπου αυτή παραπέμπει. 12. Αριστοτέλους, Πολιτικά, ΒΙΒ. Β, 1262 α 24-25: «εἶναι γάρ τισι τῶν ἄνω Λιβύων κοινάς τάς γυναῖκας». 13. Νικολάου Δαμασκηνού, Εθνική Συναγωγή, FGrH 90F 104(123) 1 και 3: «Γαλακτοφάγοι, Σκυθικόν ἔθνος, εἰσί καί δικαιότατοι, κοινά δ ἔχουσι τά τε κτήματα καί τάς γυναῖκας, ὥστε τούς μέν πρεσβυτέρους πατέρας νομίζειν, τούς δέ νεωτέρους παῖδας, τούς δ ἥλικας ἀδελφούς». 8

5 τά 14. Ο Πολύβιος αναφέρει ότι στη Σπάρτη ήταν πατροπαράδοτο έθιμο και αρκετά συνηθισμένο το να έχουν μία γυναίκα τρεις ή και τέσσερις άνδρες, αν αυτοί ήταν αδέλφια (αδελφική πολυανδρία), τα δε παιδιά ανήκαν σε όλους 15. Επομένως, και η πρόταση που υπάρχει στον «Τίμαιο» του Πλάτωνα, το να είναι οι γάμοι και τα παιδιά όλα κοινά, ώστε κανένας να μη μπορεί να αναγνωρίσει το δικό του παιδί, και όλοι να θεωρούν όλους αυτούς ως συγγενείς, δηλαδή: ως αδελφούς και αδελφές εκείνους που είναι της ίδιας ηλικίας, ως γονείς και προγόνους εκείνους που ανήκουν στην προηγούμενη ηλικία, και ως τέκνα ή εγγόνια εκείνους που ανήκουν στη νεότερη ηλικία 16, δεν αποτελεί μια πρωτότυπη σύλληψη, αλλά έχει υπόψη της ένα υπαρκτό πρότυπο. Ο MacLennan, που είχε την πεποίθηση ότι σε όλο τον κόσμο οι κοινωνικοί θεσμοί είχαν εξελιχθεί ακολουθώντας παρόμοιο δρόμο, υπέθεσε ότι το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση του γάμου ήταν η πολυανδρία, όπου διάφοροι άνδρες μοιράζονταν μία γυναίκα. Ο Morgan, γνώστης στοιχείων και καταγραφών σχετικά με τη ζωή ή την ιστορία πολλών λαών της γης (Ιροκέζοι της Αμερικής, Ταμίλ της νότιας Ινδίας, Αυστραλοί, Ατζέκοι, Βρετανοί, λαοί της Μεσογείου, λαοί της περιοχής Καυκάσου Κασπίας: Αγάθυρσοι, Μασσαγέτες και Νασσαμώνες, κάποιες φυλές της Αφρικής κ.λπ.), θεώρησε ως μια πρωταρχική μορφή γάμου το «έθιμο της Χαβάης», όπως ο ίδιος ονόμασε τη σύνθετη μορφή πολυγυνίας πολυανδρίας που αφορούσε τον ομαδικό 14. Θεόπομπος, Ιστορίαι, Κεφ. 43, FGrH 115 F 204 = απ. 222 FHG = Αθή d 518 b: «καί νόμον εἶναι, φησίν παρά τοῖς Τυρρηνοίς κοινάς ὑπάρχειν τάς γυναῖκας τρέφειν δέ τούς Τυρρηνούς πάντα τά γινόμενα παιδία, οὐκ εἰδότας ὅτου πατρός ἐστίν ἕκαστον». 15. Πολύβιος, 12.6b.8: «παρά μέν τοῖς Λακεδαιμονίοις καί πάτριον ἦν καί σύνηθες τρεῖς ἄνδρες ἔχειν τήν γυναῖκα καί τέτταρας, τοτέ δε καί πλείους ἀδελφούς ὄντας καί τά τέκνα τούτων εἶναι κοινά». 9

6 γάμο αδελφών με τις ίδιες τις αδελφές τους, οι οποίες γίνονταν κοινές σύζυγοί τους. Μεταγενέστερα, οι γάμοι αυτού του είδους τέθηκαν υπό τον περιορισμό ότι τα μέλη της μιας ομάδας δεν έπρεπε να είναι αδέλφια των μελών της άλλης ομάδας, που θα γίνονταν κοινοί σύζυγοί τους (περίπτωση Αυστραλίας) 17. β. Μητρωνυμία και μητρογραμμική γενεαλόγηση Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Λυκίας έπαιρναν το επώνυμό τους από τις μητέρες τους και όχι από τους πατέρες τους αν δε κάποιος ρωτούσε τον άλλον ποιός είναι, αυτός θα γενεαλογούσε τον εαυτό του από τη μητέρα του και θα ανέτρεχε στη μητέρα της μητέρας του κ.ο.κ. 18 Το ίδιο σημειώνουν για τους Λυκίους, τόσο ο Πλούταρχος 19 όσο και ο Νικόλαος Δαμασκηνός 20. Ο Πολύβιος αναφέρει, σχετικά με τους Επιζεφυρίους Λοκρούς, ότι σ αυτούς κάθε αρχαία ευγένεια καταγωγής προερχόταν από τις γυναίκες και όχι από τους άνδρες, και ότι οι ίδιοι παρέστησαν τη συγγένειά τους με τους άλλους Λοκρούς μέσω της θηλυγονικής 16. Πλάτωνος, Τίμαιος, 18 c-d: «κοινά τά τῶν γάμων καί τά τῶν παίδων πᾶσιν ἁπάντων ἐτίθεμεν, μηχανώμενοι ὅπως μηδείς ποτέ τό γεγενημένον αὐτῷ ἰδίᾳ γνώσοιτο, νομιοῦσι δέ πάντες πάντας αὐτούς ὁμογενείς, ἀδελφάς μέν καί ἀδελφούς ὅσοιπερ ἄν τῆς πρεπούσης ἐντός ἡλικίας γίγνωνται, τούς δ ἔμπροσθεν καί ἄνωθεν γονέας τε καί γονέων προγόνους, τούς δ εἰς τό κάτωθεν ἐκγόνους παῖδας τ ἐκγόνων». 17. Βλ. Α. Kuper, Η επανάκαμψη της πρωτόγονης κοινωνίας, μτφ. Φ. Τερζάκη Β. Κάντσα, Αθήνα 2007, σελ , 126. Πρβλ. G. Thomson, Το προϊστορικό Αιγαίο, μτφ. Γ. Βιστάκη, Αθήνα 1989, σελ Ηροδότου, Βιβ : «οἱ δέ Λύκιοι καλέουσι ἀπό τῶν μητέρων ἑωυτούς καί οὐκί ἀπό τῶν πατέρων εἰρομένου δέ ἑτέρου τόν πλησίον, τίς εἴη, καταλέξει ἑωυτόν μητρόθεν καί τῆς μητρός ἀνανεμέεται τάς μητέρας». 19. Πλουτάρχου, Ηθικά, 248 D: «καί νόμος ἦν τοῖς Ξανθίοις (: Λύκιοι) μή πατρόθεν ἀλλ ἀπό μητέρων χρηματίζειν». 20. Νικολάου Δαμασκηνού, όπ.π., FGrH 90 F 103 K = απ. 129 FHG : «Λύκιοι καλοῦνται μητρόθεν». 10

7 γραμμής, ακόμη δε, ότι και τις προγονικές φιλίες και συμμαχίες ανανέωναν μέσω της γυναικείας γραμμής 21. γ. Καθορισμός της κοινωνικής κατάστασης του τέκνου Στον Κώδικα του Hammurabi, το άρθ. 175 όριζε ότι «αν ένας δούλος των ανακτόρων ή ένας ιδιωτικός δούλος παντρευτεί μια κόρη ελεύθερου ανθρώπου κι αυτή κάνει παιδιά, ο κύριος του δούλου δεν μπορεί να τα έχει ως δούλους, γιατί αυτά είναι παιδιά κόρης ελεύθερου ανθρώπου» 22. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι στη Λυκία η κοινωνική κατάσταση του τέκνου οριζόταν από την κοινωνική κατάσταση της μάνας, και συγκεκριμένα: αν μια γυναίκα ελεύθερη παντρευόταν δούλο, τα παιδιά της είχαν την ευγενή καταγωγή της (θεωρούνταν ελεύθερα) αν όμως ένας ελεύθερος άνδρας, ακόμη και ο πρώτος μεταξύ των πολιτών, παντρευόταν γυναίκα ξένη ή παλλακίδα, τα παιδιά τους στερούνταν των πολιτικών δικαιωμάτων 23. Στην Κρήτη, το δίκαιο της Γόρτυνας (εποχή εδραιωμένης πατριαρχίας) προέβλεπε ότι, αν μια ελεύθερη γυναίκα παντρευόταν δούλο, τα παιδιά της θα ήταν ελεύθερα μόνο αν ο δούλος ερχόταν και έμενε στην εγκατάσταση της γυναίκας του αν συνέβαινε το αντίθετο, τα παιδιά θα ήταν δούλοι Πολύβιος, και : «Πάντα τά διά προγόνων ἔνδοξα παρ αὐτοῖς ἀπό τῶν γυναικῶν, οὐκ ἀπό τῶν ἀνδρῶν ἐστίν καί τήν οἰκειότητα τήν κατά τάς γυναίκας προσεποιήθησαν, ἔτι δέ τάς φιλίας καί τάς συμμαχίας τάς προγονικάς ἀπό τῶν γυναικῶν ἀνενεοῦντο». 22. Βλ. Th. Meek, «Τhe Code of Hammurabi», Princeton 1969, σελ Ηροδότου, Βιβ : «ἤν μέν γε γυνή ἀστή δούλῳ συνοικήσῃ, γενναῖα τά τέκνα νενόμισται ἤν δέ ἀνήρ ἀστός, καί ὁ πρῶτος αὐτῶν, γυναῖκα ξείνην ἤ παλλακήν ἔχῃ, ἄτιμα τά τέκνα γίνεται». 24. Ε. Περάκη, Η μεγάλη Δωδεκάδελτος Επιγραφή της Γόρτυνος, Ηράκλειο Κρήτης 1973, VI 56- VII 4. 11

8 δ. Κληρονομική διαδοχή Ο Νικόλαος Δαμασκηνός αναφέρει, σχετικά με τους Λυκίους, ότι σ αυτούς κληρονομούσαν οι θυγατέρες και όχι οι γιοι 25. Εδώ πρέπει να σημειωθεί γενικά, ότι στην πρωταρχική λειτουργία του μητρικού γένους, η κληρονομική διαδοχή ήταν άμεσα θηλυγονική, προκειμένου η περιουσία του γένους να μένει μέσα σ αυτό, αφού τα θηλυκά μέλη του ήταν σταθερά, ενώ τα αρσενικά περιέρχονταν, με το γάμο τους, στο γένος της γυναίκας. 26 Βέβαια, οι διαθλάσεις αυτής της κληρονομικής γραμμής, ανάλογα με το φύλο των φυσικών διαδόχων της μητέρας σε συνδυασμό και με την προϊούσα ενδυνάμωση του ρόλου του άνδρα μέσα στο γένος, είναι αυτονόητες. Στην προπατριαρχική οργάνωση της κοινωνίας πρέπει να αναχθούν και οι ρυθμίσεις για την επίκληρο (:πατρούχο = πατρῳοῦχο = κάτοχο της περιουσίας του αποθανόντος πατέρα της) στην Κρήτη, όπου, σύμφωνα με το δίκαιο της Γόρτυνας, αν η πατρούχος δεν παντρευόταν τον κοντινότερο συγγενή του πατέρα της, τότε ένα μέρος της περιουσίας αποδιδόταν σ αυτόν, ενώ αν δεν υπήρχαν πρόσωπα που να έχουν δικαίωμα γάμου με την πατρούχο, τότε ολόκληρη η περιουσία έμενε σ αυτή 27. Γενική παρατήρηση Η μυθολογία και οι επιστημονικές διαπιστώσεις της αρχαιολογικής, ιστορικής, εθνολογικής και θρησκειολογικής έρευνας 25. Νικολάου Δαμασκηνού, όπ.π., FGrH 90F 103 K = απ. 129 FHG 3.461: «Λύκιοι τάς τε κληρονομίας ταῖς θυγατράσι λείπουσιν, οὐ τοῖς υἱοίς». 26. Α. Λεντάκη, όπ.π., σελ Νόμος της Γόρτυνος: , Βλ. επίσης G. Τhomson, όπ.π., σελ. 90, Α. Λεντάκη, όπ.π., σελ , και C. Mossé, Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, μτφ. Α. Στεφανή, Αθήνα 1991, σελ

9 Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ ιστορικά βάθη μη προσεγγίσιμα από την ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα, ώστε 1. να εμφανίζονται ως αβάσιμα ή ανασφαλή τα διατυπωθέντα θετικά συμπεράσματα, 2. να απαλλάσσεται η αρνητική άποψη από την υποχρέωση να περιγράψει το πράγματι συμβεβηκός, και 3. να αποθαρρύνεται ή να τρομοκρατείται κάθε προσπάθεια προσέγγισης, μπροστά στο απαγορευτικό: «δεν μπορούμε να γνωρίζουμε», ε. ότι δείχνουν να μην είναι απαλλαγμένοι από το σύνδρομο που εκτρέφει η δυναμική της άρνησης και που περιέγραψε εύστοχα ο Πλάτων: «Ἦ γενναία... ἡ δύναμις τῆς ἀντιλογικῆς τέχνης... εἰς αὐτήν πολλοί ἐμπίπτειν... διώκειν τοῦ λεχθέντος τήν ἐναντίωσιν...» 40 (= Είναι μεγάλη η δύναμη της αντιλογίας σ αυτή πέφτουν πολλοί επιδιώκοντας μονάχα να εναντιωθούν σ αυτό που υποστήριξαν οι άλλοι ). Οπωσδήποτε, η επιστημονική δεοντολογία επιβάλλει να μη γίνουν άκριτα δεκτά τα πορίσματα της θετικής άποψης ούτε να υιοθετηθούν αβασάνιστα οι ενστάσεις της αρνητικής άποψης. Το πεδίο της επιστήμης, με δεδομένη και τη διαλεκτική σχέση μεταξύ θέσεων και αντιθέσεων, θα μένει πάντοτε ανοιχτό. B. Η ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΔΕΙΝΑ Η αιτία που δημιούργησε την κοινωνική υπεροχή του άνδρα έναντι της γυναίκας και, κατ επέκταση, την πατριαρχική οργάνωση της κοινωνίας, είναι ασφαλώς σύνθετη. Πάντως, η στροφή της βιοποριστικής δραστηριότητας του άνδρα από το κυνήγι στην καλλιέργεια της γης και, επομένως, η μόνιμη εγκατάστασή του σε ορισμένο τόπο, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο ίδιος είναι σωματικά αδέσμευτος από τη βιολογική διαδικασία της αναπαραγωγής -αντίθετα με τη γυναίκα που υφίσταται την ομηρία της κύησης και της πρώτης ανατροφής του τέκνου- δημιούργησαν τις συνθήκες που επέτρεψαν στον άνδρα να αναλάβει πρωτοβουλίες και δράσεις, επομένως δε, να αποκτήσει εμπειρίες, γνώσεις και τεχνικές ικανότητες που του εξασφάλισαν μια κυριαρχική θέση στην οικογένεια, κατ αρχήν, και στην κοινωνική ζωή γενικότερα. 41 Η περιγραφή αυτή, που διατηρεί βέβαια έναν απλουστευτικό χαρακτήρα αλλά δεν επιδέχεται λογικές εναντιώσεις, σκιαγραφεί τη βάση προέλευσης και εδραίωσης της ανδρικής κυριαρχίας, που ορίζεται ως πατριαρχία. Μετά την επικράτηση της πατριαρχίας, η θέση της γυναίκας άρχισε να επιδεινώνεται ραγδαία, και γρήγορα αυτή περιήλθε στην κατάσταση της λεγόμενης «οικιακής δουλείας». Η γυναίκα έγινε ιδιοκτησία του άνδρα, ο οποίος μπορούσε να τη μεταχειρίζεται όπως ήθελε, και η θέση της κατέστη ανάλογη με εκείνη του δούλου. Εξάλλου, ενώ οι άνδρες επιφύλαξαν στους εαυτούς τους το δικαίωμα να αναπτύσσουν ερωτική δράση και έξω από την οικογενειακή τους επικράτεια, οι γυναίκες όφειλαν, σύμφωνα με τους καταστατικούς όρους της πατριαρχίας, να μένουν πριν από το γάμο αγνές και μετά το γάμο πιστές. Έτσι επικράτησε, ως προς αυτό, ένας διπλός κανόνας. Σχεδόν σε όλα και πάντως στα περισσότερα μέρη του κόσμου, η γυναίκα αξιολογείτο πλέον, σε σχέση με τον άνδρα, ως υποδεέστερη ανθρώπινη οντότητα, και σε μερικά από αυτά η μεταχείρισή της έφθασε σε ασύλληπτες μορφές απανθρωπίας. Η επιβολή της ανδρικής κυριαρχίας, ακόμη και σε φυλές που εξακολούθησαν να ζουν με πρωτόγονο τρόπο, είχε τα ίδια οδυνηρά για τη γυναίκα αποτελέσματα. Λ.χ.: Στα νησιά Φίτζι ο άνδρας μπορούσε να πουλήσει τη γυναίκα του στην τιμή ενός όπλου, κι ακό- 40. Πλάτωνος, Πολιτεία, 454 α. 41. Πρβλ. Ρ. Κακλαμανάκη, Η γυναίκα χθες και σήμερα, Αθήνα 2007, σελ Βλ. και W. Durant, όπ.π., τόμ. Α σελ. 43,

10 Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ (:Από αυτή, δηλαδή την Πανδώρα, κατάγεται το γένος των τρυφερών γυναικών, από αυτή δημιουργήθηκε το ολέθριο αυτό γένος και το γυναικείο φύλο, μεγάλο κακό αυτές για τους θνητούς, συγκατοικούν με τους άνδρες, συντρόφισσες όχι της καταραμένης φτώχειας, αλλά του πλούτου. Όμοια όπως οι μέλισσες στις σκεπαστές κυψέλες τρέφουν τους κηφήνες, συνεργάτες στα κακά έργα αυτές μεν όλη την ημέρα μέχρι τη δύση του ήλιου τρέχουν καθημερινά και φτιάχνουνε λευκές κερήθρες, εκείνοι δε μένουνε μέσα στις σκεπαστές κυψέλες και τον ξένο κόπο στη δική τους την κοιλιά μαζεύουν έτσι για τους θνητούς άνδρες ο Δίας, που βροντάει από ψηλά, όρισε κακό τις γυναίκες, που είναι συνεργάτιδες στα πικρά έργα). 2. Βουδισμός Σ ό,τι αφορά το Bουδισμό, που τελικά συγχωνεύθηκε με τον Ινδουισμό, η μικρή εκτίμηση του Βούδα για το γυναικείο φύλο έφερνε τη γυναίκα έστω και χωρίς εμφανή δυσμένεια σε χαμηλή θέση στο τάγμα του. Ο Βούδας δέχθηκε με μεγάλο δισταγμό γυναίκες στη μοναχική τάξη, λέγοντας: «Η διδασκαλία μου επρόκειτο να ζήσει χίλια χρόνια τώρα που δέχομαι γυναίκες, ως μοναχές, θα ζήσει μόνο πεντακόσια χρόνια». 3. Ιουδαϊσμός Ο Ιουδαϊσμός, εμφορούμενος από πατριαρχικό πνεύμα, συνέβαλε σημαντικά και για πολύ στη διατήρηση της κατάστασης κοινωνικής αφάνειας της γυναίκας, λαμβανομένου υπόψη ότι ενέγραψε σχετικές υποθήκες και στο Χριστιανισμό, κληροδοτώντας σ αυτόν την παλαιά Διαθήκη. 4. Χριστιανισμός Ο λόγος του αποστόλου Παύλου «οὐκ ἔνι ἄρσεν καί θῆλυ εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» 63 θα ήταν η τέλεια αναφορά, αν επρόκειτο να περιγράψει κανείς μ αυτόν τη στάση του Χριστού απέναντι στη γυναίκα. Ο Χριστός, εφαρμόζοντας ο ίδιος τις αρχές της διδασκαλίας του, συναναστρεφόταν γυναίκες και συνομίλησε με τη Σαμαρείτιδα, πράγμα που άφησε κατάπληκτους τους μαθητές του, όπως φαίνεται στην περικοπή δ 27 του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: «καί ἐθαύμασαν ὅτι μετά γυναικός ἐλάλει», που δείχνει ποια ήταν μέχρι τότε η αντίληψή τους για τη γυναίκα. Πάντως, ο Χριστιανισμός, παρά το γεγονός ότι ο θεάνθρωπος ιδρυτής του γεννήθηκε από μια γυναίκα και παρά το γεγονός ότι ο Χριστός δίδαξε με το παράδειγμά του την οφειλόμενη στάση απέναντι στη γυναίκα, επιφύλαξε γι αυτή, από την εποχή ακόμη των αποστόλων και αργότερα με τους πατέρες, μια αυστηρή μεταχείριση και κρίση. Κάποιες ρήσεις του αποστόλου Παύλου, ο οποίος στήριξε τη χριστιανική πίστη, δεν συνάδουν με το αίτημα της πνευματικής απελευθέρωσης της γυναίκας και της κοινωνικής εξίσωσης των δύο φύλων. Δεν θα αναφερθούμε εδώ στην επίμαχη φράση της προς Κορινθίους Α επιστολής του: «καλόν ἀνθρώπῳ γυναικός μή ἅπτεσθαι» 64, που έχει προκαλέσει πολλές ερμηνευτικές διχογνωμίες και που δείχνει ίσως, μαζί με άλλες ρήσεις του αποστόλου, μια προτίμησή του στην αγαμία, αλλά δεν αποκαλύπτει σίγουρα μια αντιφεμινιστική στάση, για την οποία αυτός έχει επικριθεί. Μένουν πάντως οι άλλες γνωστές ρήσεις του: 63. Προς Γαλάτας Επιστολή, Κεφ. Γ, Προς Κορινθίους Επιστολή Α, Κεφ. Ζ,

11 Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ του γάμου, κατά τη διάρκειά του και κατά τη διάλυσή του» 101, καθώς και ότι «η μητρότητα δικαιούται ειδικής μέριμνας και περίθαλψης» 102 ε. η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών Ελευθεριών, της , 103 με την οποία οι συμβαλλόμενες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συμφώνησαν ότι αναγνωρίζουν σε κάθε πρόσωπο υπαγόμενο στη δικαιοδοσία τους, τα ατομικά δικαιώματα και τις ελευθερίες που αναφέρονται στο πρώτο μέρος της (άρθρα 2-12). Στο άρθρο 14 της Σύμβασης αναφέρεται ότι η απόλαυση των αναγνωριζομένων από αυτή δικαιωμάτων και ελευθεριών «δέον να εξασφαλιστεί άνευ διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσας, θρησκείας ή άλλης κατάστασης». Εξάλλου, ατομικά δικαιώματα όλων των προσώπων προστατεύονται τόσο από τα άρθρα 1 και 2 του Πρώτου Προσθέτου στη Σύμβαση Πρωτοκόλλου 104 όσο και από τα άρθρα 1-4 του Τέταρτου Προσθέτου σ αυτή Πρωτοκόλλου 105 στ. ο Χάρτης θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της , που αφορά στην προστασία των δικαιωμάτων κάθε ανθρώπου που ζει στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο Χάρτη αυτό, που έχει διακηρυκτικό χαρακτήρα, 106 αναφέρεται, εκτός των άλλων, ότι «απαγορεύεται κάθε διάκριση των ανθρώπων, ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής 101. άρθρο 16, εδάφ άρθρο 25, εδάφ Η σύμβαση αυτή, που καταρτίσθηκε στη Ρώμη και τέθηκε σε ισχύ την , υπογράφηκε και από την Ελλάδα στις Το Πρωτόκολλο αυτό υπογράφηκε την στο Παρίσι και τέθηκε σε ισχύ την Το Πρωτόκολλο τούτο υπογράφηκε την στο Στρασβούργο, με την προοπτική να τίθεται σε ισχύ για κάθε συμβαλλόμενο που θα το επικυρώνει μεταγενέστερα, από την ημερομηνία κατάθεσης του οργάνου επικύρωσης Βλ. Γ. Παπαδημητρίου, Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Σταθμός στη θεσμική ωρίμανση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα 2001, σελ καταγωγής» 107 και ότι «η ισότητα ανδρών και γυναικών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τομείς» Πολιτικά δικαιώματα Ως πολιτικά νοούνται τα δικαιώματα που θεμελιώνουν αξίωση για ενεργό συμμετοχή και δράση στη δημόσια ζωή (status activus), τουτέστιν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, το δικαίωμα συμμετοχής σε πολιτικά σωματεία, το δικαίωμα διορισμού σε θέσεις δημόσιων λειτουργών και το δικαίωμα συμμετοχής σε ορκωτά δικαστήρια. 109 α. Δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι Από τα τέλη του 19 ου αιώνα μέχρι την τρίτη δεκαετία του 20 ου αιώνα, σε πολλά κράτη δόθηκε στη γυναίκα δικαίωμα ψήφου στις γενικές (βουλευτικές) εκλογές. Συγκεκριμένα, η αναγνώριση του δικαιώματος αυτού στη γυναίκα έγινε: στη Νέα Ζηλανδία το 1893, στη Φινλανδία το 1907, στην Αυστραλία (κατά περιοχές) από το 1894 ως το 1908, στη Νορβηγία το 1913, στην Ιρλανδία το 1914, στη Δανία το 1915, στη Ρωσία το 1917, στην Αγγλία, τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Λιθουανία, τη Λεττονία και την Εσθονία το 1918, στο Βέλγιο (εν μέρει), το Λουξεμβούργο, την Ολλανδία και τη Τζαμάικα το 1919, στις ΗΠΑ (διαδοχικά) από το 1894 ως το 1919, στον Καναδά (κατά περιοχές) από το 1916 ως το 1920, στη Σουηδία το 1921, και στις Ινδίες (σταδιακά) από το 1921 και μετά. Σε όλες σχεδόν τις χώρες αυτές, οι γυναίκες ήσαν και εκλόγιμες, ενώ εξ άλλου στις ίδιες χώρες είχε δοθεί στη γυναίκα νωρίτερα δημοτική ψήφος άρθρο 21, παρ άρθρο 23, εδάφ Βλ. Α. Μάνεση, όπ.π., σελ