ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Τομέας Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας Υποστηρικτικές σημειώσεις στα πλαίσια του μαθήματος ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ Β Εξάμηνο Σπουδών Ακαδημαϊκό Έτος Διδάσκουσα : Ιωάννα Βώβου

2 Στοιχεία για μία μετά-ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης. Το μέσο, η πολιτική και ο θεσμός * Ιωάννα Βώβου Σκοπός μας σ αυτό το κεφάλαιο δεν είναι να ξαναγράψουμε άλλη μία ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, λιγότερο ή περισσότερο πλήρης. Η ιστορική προσέγγιση του αντικειμένου τηλεόραση για την ελληνική περίπτωση επιχειρείται εδώ για να προκαλέσει τη συζήτηση σχετικά με μία κοινή αντίληψη για μία υποτιθέμενη φύση του μέσου, η οποία άλλοτε παρουσιάζεται σχετικά αμετάβλητη στο χρόνο και θεωρείται παντοδύναμη και άλλοτε γίνεται αποκλειστικά αντιληπτή ως διττή, εξαιτίας του χειρουργικού διαχωρισμού ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική τηλεόραση. Η δυσκολία κινητοποίησης της μνήμης σχετικά με την πορεία του μέσου στο χρόνο (και στο χώρο) παίρνει σημαντικές διαστάσεις όταν αυτός ο διαχωρισμός από ιστορική πραγματικότητα ανάγεται σε νοητικό πλαίσιο που καθορίζει κανονιστικές και φορμαλιστικές αντιλήψεις. Η σύγχυση προκαλείται όταν θεωρούμε την ιστορία του μέσου ή όταν αναλύουμε τα προγράμματά του με βάση ένα πλαίσιο αντίληψης για το πώς θα έπρεπε να λειτουργεί η τηλεόραση (αν υποτεθεί ότι υπάρχει ένας ιδεατός τρόπος λειτουργίας) αντί να εννοήσουμε το πώς έχει λειτουργήσει στο παρελθόν και πώς λειτουργεί διαχρονικά το μέσο στις διαφορετικές εκφάνσεις του. Οι απαντήσεις που δίνονται σχετικά με την εξέλιξη του μέσου είναι συνάρτηση των κριτηρίων που επιλέγουμε για να γράψουμε την ιστορία του. Επομένως, η ιδέα ότι η τηλεοπτική επικοινωνία και έκφραση καθορίζεται με βάση κανόνες που μοιάζουν αποκρυσταλλωμένοι σε νοητικά σχήματα καθολικά αποδεκτά, θέτει το αίτημα μιας ιστορικοκοινωνικής προσέγγισης έτσι ώστε να διερευνηθούν τα πραγματολογικά εκείνα στοιχεία με τα οποία η θεωρία θα εξεταστεί και αναμετρηθεί. Για να γίνει αυτό, το πρώτο νήμα που θα πρέπει να ακολουθήσουμε για να εννοήσουμε και να θέσουμε σε ένα πλαίσιο την εξέλιξη της ελληνικής τηλεόρασης είναι στενά συνδεδεμένο με τη γέννηση και - κυρίως-την εξέλιξη του μέσου υπό ένα δικτατορικό καθεστώς. Ποια η εξέλιξη ενός μέσου επικοινωνίας και ενημέρωσης του οποίου οι συνθήκες δημιουργίας εγγράφονται σε ένα ταραγμένο πολιτικό καθεστώς, δημοκρατικά ελλιπές; Ποιοι οι συσχετισμοί δυνάμεως μεταξύ του πολιτικού καθεστώτος και της τηλεόρασης στα πλαίσια ενός απορρυθμισμένου οπτικοακουστικού τοπίου από τη δεκαετία του 1990; Η προβληματική αυτή, ήτοι οι σχέσεις μεταξύ πολιτικής και τηλεόρασης, ξεπερνά τα εθνικά σύνορα των κρατών, έστω κι αν εξετάζεται με βάση τις ιδιαιτερότητες της κάθε κοινωνίας. 1. Τα πρώτα βήματα Τα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης γίνονται στην ταραγμένη περίοδο της πολιτικής ζωής της χώρας κατά τη δεκαετία του 1960, 1 λίγα χρόνια πριν την έλευση της χούντας των συνταγματαρχών. Από τη δεκαετία του 1950, διαφαίνεται στον ορίζοντα το * Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος του κεφαλαίου 4 του βιβλίου Βώβου Ιωάννα (επιμ.), Ο κόσμος της τηλεόρασης, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα, Ο Γρηγόρης Πασχαλίδης ονομάζει την περίοδο από το 1960 έως το 1966 πειραματική φάση της τηλεόρασης. Ξεχωρίζει έπειτα την κρατικομονοπωλιακή φάση ( ) και την φάση της απορρύθμισης (1989 έως σήμερα). Γρηγόρης Πασχαλίδης, «Η Ελληνική Τηλεόραση», στο Νικόλας Βερνίκος, Σοφία Δασκαλοπούλου, κ.α. (επιμ.), Πολιτιστικές Βιομηχανίες. Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά, Κριτική, 2005, σελ

3 ενδιαφέρον ανάπτυξης της τηλεοπτικής τεχνολογίας και κινούνται οι πρώτες διαδικασίες και διαγωνισμοί για τη δημιουργία ελληνικής τηλεόρασης. 2 Ο στρατός, από την πλευρά του αναπτύσσει παρόμοιες τεχνολογίες που κρατούνται μυστικές. Οι πρώτες πειραματικές εκπομπές διενεργούνται από τη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ) 3 το 1960, στην ταράτσα του κτιρίου της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. 4 Ο πειραματικός σταθμός που λειτούργησε με τρίωρο καθημερινό πρόγραμμα κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Έκθεσης αναμεταδιδόταν από συσκευές τηλεόρασης που είχαν τοποθετηθεί σε κεντρικά σημεία της πόλης προκαλώντας την έντονη περιέργεια και τον ενθουσιασμό των θεατών που συνωστίζονταν γύρω από τους δέκτες για παρακολουθήσουν το πρόγραμμα. 5 Η πρακτική της ομαδικής τηλεθέασης των πρώτων χρόνων λειτουργίας του μέσου, θυμίζει και την αντίστοιχη ομαδική ακρόαση της πρώτης φάσης του ραδιοφώνου, 6 γεγονός που μαρτυρά τη συνάφεια του τρόπου πρόσληψης, τουλάχιστον κατά την περίοδο που η τηλεόραση ξεκινά σαν ένα διαμέσο, δανειζόμενη στοιχεία από υπάρχουσες πρακτικές. Σε αυτό το πλαίσιο, η ποικιλία του προγράμματος των πρώτων πειραματικών εκπομπών 7 προσφέρει μία πρώτη ιδέα για τη διαμόρφωση των τηλεοπτικών ειδών που θα συγκροτηθούν στη συνέχεια, καθώς και τον εκτεταμένο δανεισμό στοιχείων από διάφορες μορφές θεάματος, από τον κινηματογράφο και το ραδιόφωνο, κάτι που δεν αποτελεί ίδιον του ελληνικού παραδείγματος. Ακόμη, δεν πρέπει να μας διαφεύγουν, ήδη από τα πρώτα -πειραματικά- βήματα της τηλεόρασης, οι προσφορές προγράμματος από εταιρείες (πχ. το παιχνίδι γνώσεων του Άλκη Στέα από την καπνοβιομηχανία Ματσάγγου και τη σοκολατοποιία Παυλίδη ή την εκπομπή ταλέντων από τη χλωρίνη Κλινέξ), 8 υποδεικνύοντας τη στενή σχέση διαφήμισης, χορηγίας και τηλεόρασης από την αρχή σύστασης του μέσου. Οι πρώτες απόπειρες δημιουργίας εθνικού δικτύου τηλεόρασης, παρά το ενδιαφέρον που υπήρχε για τη σύσταση και λειτουργία του νέου μέσου και από την πλευρά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας 9 σημαδεύονται, αφενός, από την αντίληψη διαφύλαξης του εθνικού συμφέροντος και, αφετέρου, από την αρνητική στάση του πολιτικού κόσμου, των εκδοτών Τύπου, αλλά και των ανθρώπων του κινηματογράφου, 10 οι οποίοι διέβλεπαν την εξέλιξη της 2 Βλ. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, Αιγόκερως, Αθήνα, 2008, σελ και Εγκυκλοπαίδεια της Ελληνικής Τηλεόρασης. 3 Η ΔΕΗ είχε στη διάθεσή της τηλεοπτικά δίκτυα αρκετά πριν το 1960, καθώς και ειδικευμένους τεχνικούς για να επιτηρούν τις υποθαλάσσιες εγκαταστάσεις. 4 Βλ. Γεώργιος Κάρτερ, Τηλεόραση, Θέσεις και Καταθέσεις, Δωδώνη, Βλ. Στάθης Βαλούκος, ό.π., σελ Βλ. Επ αυτού τη λειτουργία του «Ράδιο Τσιγγιρίδη» στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης το 1928, στο Το ραδιόφωνο στην Ελλάδα, Τετράδια Επικοινωνίας, ΙΟΜ, 2006, σελ Ο Στάθης Βαλούκος, στηριζόμενος στο έργο του Μάνου Ιατρίδη, προϊστάμενος την εποχή εκείνη του τμήματος Διαφωτίσεως της Υπηρεσίας Δημοσίων Σχέσεων της ΔΕΗ (βλ. Μάνος Ιατρίδης, Η πρώτη δοκιμή, Θεσσαλονίκη, 1990) αναφέρει ότι το πρόγραμμα αυτών των πειραματικών εκπομπών περιλάμβανε από κουκλοθέατρο, ταινίες μικρού μήκους, ειδήσεις, ελληνικό χορόδραμα, μουσικά ιντερμέδια, μία εκπομπή γυναικείας απεύθυνσης που παρουσίαζε η ηθοποιός Τασσώ Καββαδία με τον τίτλο «Μια Αθηναία σας ομιλεί», έως και το παιχνίδι γνώσεων «Τηλεφωνικό παιχνίδι» που παρουσίαζε ο Άλκης Στέας. Ακόμη, ζωντανές συνεντεύξεις από τον χώρο της έκθεσης, επιδείξεις μόδας και την εκπομπή ταλέντων του Γιώργου Οικονομίδη. Βλ. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, όπ., σελ Στο ίδιο. 9 Βλ. για παράδειγμα τη σύσταση του «Καναλιού 3» στη Θεσσαλονίκη από τέσσερις επιχειρηματίες το καλοκαίρι του 1965 που εξέπεμψε μέχρι τον Αύγουστο του 1970 πριν την απαγόρευσή του από τη Δικτατορία. Βλ. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, όπ., σελ Η υποτιμητική στάση των δημιουργών κινηματογραφικών ταινιών απέναντι στην τηλεόραση θα σημειωθεί και αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1980 (βλ. Στάθης Βαλούκος, Ελληνική Τηλεόραση. Οδηγός τηλεοπτικών σειρών , Αιγόκερως, 1998, σελ. 31). Η αντίληψη αυτή είναι κοινή στον ευρωπαϊκό τουλάχιστον χώρο και αντανακλά την πεποίθηση ότι η τηλεόραση δεν αποτελεί δημιουργία, με αποτέλεσμα να μεταφερθεί αρχικά μία κινηματογραφική αισθητική στην τηλεόραση, χωρίς να διερευνώνται οι εκφραστικές δυνατότητες του μέσου. Για το λόγο αυτό, ακόμη και σήμερα, τα κριτήρια ορισμού του «τηλεοπτικού έργου» ή της «τηλεοπτικής 3

4 τηλεόρασης ως απειλή. 11 Παράλληλα, μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα, τον Σεπτέμβριο του 1965 ξεκινά δοκιμαστικές εκπομπές η Τηλεόραση των Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ). 12 Η πρώτη επίσημη πειραματική εκπομπή διενεργήθηκε από το ΕΙΡ (Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας) στις 23 Φεβρουαρίου του Ένας πομπός που είχε τοποθετηθεί στο πιο ψηλό κτίριο της Αθήνας, ήτοι το κεντρικό κτίριο του ΟΤΕ, κάλυπτε μια περιμετρική απόσταση γύρω από την πόλη. Οι προετοιμασίες γι αυτή την επίσημη πρεμιέρα είχαν αρχίσει δέκα μήνες πριν. Εκείνη την εποχή υπολογίζεται ότι υπήρχαν περίπου 1500 τηλεοπτικοί δέκτες στην περιοχή της πρωτεύουσας. Το πρόγραμμα αυτής της πρώτης επίσημης τηλεοπτικής μετάδοσης περιείχε: 6.30μμ: Διεθνή Επίκαιρα, 6.45μμ: «Για σας κυρία μου», 13 7μμ: Αυστραλία (ταξιδιωτικό ντοκιμαντέρ), 7.25: Ο Άγγλος γλύπτης Henry Moore, 7.55μμ: Η ορχήστρα του Henri Leucat, 8.15: «Ο κλέφτης», βραζιλιάνικη ταινία μικρού μήκους, 8.30μμ: Τέλος προγράμματος. 14 Λίγες ημέρες αργότερα, στις 27 Φεβρουαρίου, η ΤΕΔ ξεκινά επίσης να εκπέμπει το πρόγραμμά της. Ωστόσο, πέραν μιας χρονολογικής επισκόπησης της εξέλιξης της λειτουργίας της τηλεόρασης είναι εξίσου σημαντικό να έχουμε μία αντίληψη του ίδιου του περιεχομένου του καινούργιου για την εποχή εκείνη μέσου. Τι έδειχνε η τηλεόραση εκείνη την εποχή; Ποια χαρακτηριστικά του τηλεοπτικού λόγου και της εικόνας μπορούμε να διακρίνουμε; Το αρχειακό και πραγματολογικό υλικό 15 της εποχής είναι σημαντικό όσο και σπάνιο- αφενός, για την κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας που διαμορφώνεται μέσα από την τηλεόραση και, αφετέρου, για τη σύγκριση και το συσχετισμό με σημερινές πραγματικότητες και τη σύγχρονη κατάσταση του μέσου. Χαρακτηριστικό ντοκουμέντο αποτελεί, για παράδειγμα, τηλεοπτικό επίκαιρο της 22ας Μαρτίου του με θέμα τις πρώτες δοκιμαστικές εκπομπές του Ελληνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, διάρκειας δύο ωρών κάθε απόγευμα. Η έμφαση στην ίδια την τεχνολογία του νέου μέσου είναι ενδεικτική της ανάγκης να πάρει σάρκα και οστά αυτή η καινούργια μορφή επικοινωνίας. Τα πλάνα στα ίδια τα εργαλεία (στούντιο, κάμερες, μηχανήματα, κεραίες, τεχνικοί και παρουσιαστές) δείχνουν την ανάγκη λεπτομερούς οπτικής καταγραφής των στοιχείων από τα οποία αποτελείται το μέσο. Αυτή η αυτοαναφορικότητα δημιουργίας» ποικίλλουν (βλ. επίσης επ αυτού, Réné Gardies, Marie-Claude Taranger (επιμ.), Notion d œuvre, notion d auteur, L Harmattan, 2003). 11 Αναλυτικά για τα θέματα αυτά το βιβλίο του Στάθη Βαλούκου (Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, όπ.) αποτελεί μία λεπτομερέστατη σύνθεση χρονολογικών γεγονότων και πηγών, πολύτιμη για μία σφαιρική ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης. 12 Βλ. Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π., σελ Ενδιαφέρον για την ιστορία της τηλεόρασης διεθνώς και για την πολιτισμική διάστασή της αποτελεί το γεγονός ότι πολλοί τίτλοι εκπομπών είναι σχεδόν ίδιοι σε διαφορετικές χώρες, παραπέμποντας σε είδη προγραμμάτων. Για παράδειγμα, ο τίτλος της ζωντανής εκπομπής «Για σας κυρία μου» είναι παρεμφερής με αυτόν της γαλλικής εκπομπής συζήτησης «Σήμερα κυρία μου» που μεταδιδόταν από το δεύτερο κρατικό κανάλι της γαλλικής τηλεόρασης (Antenne 2) από το 1970 έως το Πηγή: Ραδιοτηλεόραση. 15 Ουσιαστικό έλλειμμα αποτελεί η απουσία οργανωμένων και διαθέσιμων για την έρευνα τηλεοπτικών (και όχι μόνο) αρχείων. Το γεγονός αυτό δεν επιτρέπει τη δημιουργία και την επεξεργασία μιας οπτικοακουστικής μνήμης και μίας τεκμηριωμένης πραγματολογικά ανάλυσης των περιεχομένων, του ύφους, της αισθητικής των προγραμμάτων της τηλεόρασης σε διαφορετικές εποχές. Υπό αυτή την έννοια, πολλές φορές η ανάλυση των προγραμμάτων μίας εποχής, όταν επιχειρείται, περιορίζεται συχνά σε συλλογή αναμνήσεων, μαρτυριών ή στην καλύτερη περίπτωση γραπτού αρχειακού ή άλλου υλικού, ενώ αδυνατεί, εκ των πραγμάτων, να παρουσιάσει ασφαλή συμπεράσματα ως προς το περιεχόμενο. Η σύσταση του Εθνικού Οπτικοακουστικού Αρχείου αποτελεί μία θεσμική εξέλιξη προς την κατεύθυνση της δημιουργίας και διαχείρισης μίας οπτικοακουστικής μνήμης, ωστόσο απουσιάζει ως τώρα η υποχρέωση, από τους τηλεοπτικούς σταθμούς, να καταθέτουν, έστω τμηματικά, το πρόγραμμά τους, όπως αυτό γίνεται από το Γαλλικό Institut National de l Audiovisuel από το 1992 με βάση σχετικής νομικής ρύθμισης (dépôt légal de l audiovisuel). 16 Η βοήθεια του Εθνικού Οπτικοακουστικού Αρχείου σχετικά με το εν λόγω υλικό ήταν πολύτιμη για την εργασία μας, όπως και η βάση οπτικοακουστικών δεδομένων της τηλεόρασης στις χώρες της Ευρώπης 4

5 του μέσου, η οποία αποτελεί κοινό τόπο στη σημερινή τηλεοπτική έκφραση (η τηλεόραση που ασχολείται με τον εαυτό της αποτελεί πάγια τακτική στις μέρες μας και θεωρείται δεδομένη), δεν είναι, όπως θέλουμε να πιστεύουμε, πρόσφατη πρακτική. Οι τηλεοράσεις όλου του κόσμου από την έναρξή τους μιλάνε για τον εαυτό τους. Στην περίπτωση της έναρξης των προγραμμάτων της τηλεόρασης, αυτή η νέα, για την εποχή, τεχνολογία (εφόσον η τηλεόραση πειραματιζόταν ακόμη ως προς το περιεχόμενό της) συνδέεται άμεσα με τον αποδέκτη, με τον, εν δυνάμει ακόμη και υπό διαμόρφωση, τηλεθεατή. Συχνά ξεχνάμε ότι η τηλεόραση δεν περίμενε τα προγράμματα ριάλιτι για να δείξει τον τηλεθεατή, ακόμη και αν ο ρόλος του τελευταίου έχει αλλάξει υπόσταση. Στο ίδιο οπτικοακουστικό ντοκουμέντο της 22ας Μαρτίου του 1966, η οπτική παρουσίαση της τεχνολογίας της τηλεόρασης ακολουθείται από την οπτική παρουσίαση των κοινού και του τρόπου παρακολούθησης: τα πλάνα από την παρακολούθηση του μέσου στο σαλόνι ενός σπιτιού στο οποίο συγκεντρώνονται τα μέλη της οικογένειας και τα πλάνα από παιδιά και μεγάλους που συνωστίζονται μπροστά σε μία βιτρίνα που περιέχει μία τηλεόραση εν λειτουργία για να δουν το αξιοπερίεργο καινούργιο θέαμα είναι ενδεικτικά της σημασίας που θεωρείται ότι θα έχει το καινούργιο μέσο στην κοινωνία. Το σχόλιο άλλωστε του εκφωνητή που βρίσκεται εκτός πλάνου δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας όταν περιγράφει το έντονο ενδιαφέρον που έδειξε ο πληθυσμός σε σύντομο χρονικό διάστημα γι αυτό το «καινούργιο όσο και παντοδύναμο μέσο επικοινωνίας». 2. Η τηλεόραση και η έλευση της δικτατορίας Το γεγονός ότι η ελληνική τηλεόραση έκανε τα πρώτα βήματά της και διαμορφώθηκε ως θεσμός κατά τη διάρκεια της δικτατορίας είναι ενδεικτικό του ρόλου της ως εργαλείου του αντιδημοκρατικού καθεστώτος. Υπό αυτές τις συνθήκες η τηλεόραση ήταν ένα χρήσιμο μέσο άσκησης προπαγάνδας, κατά τον ίδιο τρόπο που το ραδιόφωνο 17 ήταν επί Μεταξά. 18 Κατά τη διάρκεια της επταετίας, συγκεκριμένα το 1970, το ΕΙΡ (Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας) μετονομάζεται σε ΕΙΡΤ (Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης). Το ΕΙΡΤ είχε το μονοπώλιο της χρήσης των ραδιοηλεκτρομαγνητικών κυμάτων και ήταν υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του κράτους. Η δε διεύθυνσή του οριζόταν επίσης από την κυβέρνηση. Ο δεύτερος τηλεοπτικός σταθμός υπό την αιγίδα της Γεωγραφικής Υπηρεσίας του Στρατού, που από Τηλεόραση Ενόπλων Δυνάμεων θα μετονομαστεί το 1970 σε Υπηρεσία Ενημέρωσης Ενόπλων Δυνάμεων (ΥΕΝΕΔ), 19 ήταν υπό τη χρήση και τον έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων, συγκεκριμένα εντασσόταν στην άμεση αρμοδιότητα του Υπουργού Άμυνας. Το γεγονός αυτό αποτελεί ιδιάζον φαινόμενο στην ιστορία της ευρωπαϊκής τηλεόρασης που αντανακλά την ανώμαλη πολιτική κατάσταση της εποχής. Υπό το καθεστώς των Συνταγματαρχών, ο χαρακτήρας της ΥΕΝΕΔ ταλαντευόταν ανάμεσα σε μία στρατιωτική υπηρεσία και σε μία υπηρεσία για τους πολίτες. Όπως προκύπτει από το νόμο 722 του 1970, το κανάλι της ΥΕΝΕΔ είχε ως σκοπό την εθνική, κοινωνική και ηθική διαπαιδαγώγηση, όπως επίσης και την ψυχαγωγία, κατά πρώτον του στρατιωτικού προσωπικού και, κατά δεύτερο λόγο, του κοινού. Επίσης, την πληροφόρηση του κοινού επί του έργου των Ενόπλων Δυνάμεων και επί των θεμάτων γενικού ενδιαφέροντος. Τέλος, την ενδυνάμωση του εθνικού ιδεώδους και την επιμόρφωση του προσωπικού του Στρατού στη χρήση των 17 Η κρατική ραδιοφωνία θεσμοθετείται τον Νοέμβριο του 1935 με το νόμο 19/ που εγκαθιδρύει την «Υπηρεσία Ραδιοφωνικών εκπομπών». Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής η ραδιοφωνία ελέγχεται πλήρως από τους Γερμανούς. 18 Βλ. Στυλιανός Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, Καστανιώτης, 1994, σ Ο Στάθης Βαλούκος (Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, ό.π., σελ. 63) σημειώνει ότι τα αρχικά της ΥΕΝΕΔ εμφανίστηκαν στα τέλη του 1969, ωστόσο επισήμως η ΥΕΝΕΔ συστήνεται με το νόμο 722 του

6 οπτικοακουστικών υποδομών. Έπειτα από αυτά, γίνεται κατανοητό ότι η ΥΕΝΕΔ είχε στοιχεία στρατιωτικής και πολιτικής/δημόσιας υπηρεσίας, κάτι το οποίο αποτελεί ειδική περίπτωση, συμπτωματική της κατάλυσης της δημοκρατίας από τη στρατιωτική δικτατορία. Η τηλεόραση ως εργαλείο της στρατιωτικής κυβέρνησης ήταν στα χέρια των συνταγματαρχών οι οποίοι, δια μέσου των ειδήσεων αλλά και των υπόλοιπων προγραμμάτων (ταινίες, εκπομπές, ντοκιμαντέρ, κλπ.) 20 ασκούσαν μία προπαγάνδα επί του πληθυσμού, το κυρίαρχο ιδεολογικό στοιχείο της οποίας συμπυκνώνεται στη γνωστή φράση «Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών». Μέσα στα πλαίσια αυτού του κλίματος έντονης ιδεολογικής και πολιτικής καταπίεσης «οι ελληνοχριστιανικές ιδέες, τα σύμβολα του τρίπτυχου πατρίςθρησκεία-οικογένεια, η εμμονή σε μία ηθική και σε συγκεκριμένα ήθη είχαν γίνει το καθημερινό μενού του ελληνικού πληθυσμού». 21 Οι συνεντεύξεις Τύπου και οι ομιλίες των εκπροσώπων του καθεστώτος, ιδιαίτερα αυτές του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπαδόπουλου, είναι ενδεικτικές. Η καταγγελία του κομμουνισμού και η σύμπλευση με τις Η.Π.Α. και το Ν.Α.Τ.Ο αποτελούν σταθερές του λόγου της δικτατορίας, 22 σε συνδυασμό με την τακτική υπενθύμιση της τουρκικής απειλής. Οι συνθήκες αυτές επηρέασαν την αντίληψη που δημιουργήθηκε όσον αφορά στο ρόλο της τηλεόρασης, εφόσον αυτή αναπτύχθηκε σε ένα πλαίσιο ασφυκτικό και αυταρχικό. Απετέλεσε καθρέπτη αλλά παράλληλα πιστό καθεστωτικό όργανο, παράγοντας και διαδίδοντας μία δημαγωγική πληροφόρηση. Μέσα στο ιδεολογικό πλαίσιο της δικτατορικής τηλεόρασης η έννοια της αυτοαναφορικότητας του μέσου, που αποδίδουμε σήμερα με ευκολία (εύλογα) σε οικονομικές στρατηγικές των πολιτιστικών βιομηχανιών στις οποίες εντάσσονται οι επιχειρηματικοί οργανισμοί των μέσων και του θεάματος, χρησιμοποιήθηκε διαφορετικά στις αρχές της ελληνικής τηλεόρασης. Κάτι τέτοιο δεν είναι ανεξάρτητο από το ελληνικό ιστορικοπολιτικό πλαίσιο. Η εργαλειοποίηση του νέου μέσου από το δικτατορικό καθεστώς είναι εμφανής ακόμη και όταν ενδύεται τη μορφή της κοινωνικής παροχής. Για παράδειγμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε σε ένα τηλεοπτικό ντοκουμέντο της 17 ης Δεκεμβρίου του 1970, 23 λίγο πριν τις γιορτές των Χριστουγέννων την πρωτοβουλία του Υπουργείου Προεδρίας της Κυβέρνησης επί χούντας να αποσταλούν 216 συσκευές τηλεόρασης σε ελληνικά χωριά της περιφέρειας. Όπως ενημερωνόμαστε από τον εκφωνητή ο οποίος μεταφέρει το λόγο του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, η δράση αυτή θα επιτρέψει «να μην μείνει κανένα μικρό χωριό χωρίς τηλεόραση», εφόσον ο στόχος είναι το μέσο «να φτάσει σε κάθε μικρό χωριό που καλύπτεται από την εμβέλεια των τηλεοπτικών δικτύων της χώρας». Τα πλάνα της τελετής και των λόγων των ιθυνόντων στο χώρο φόρτωσης των συσκευών, σημειώνουν την τελετουργική επισημότητα που αποδίδεται στο εγχείρημα. Το οπτικοακουστικό αυτό ντοκουμέντο αποτελεί κατεξοχήν παράδειγμα της μεθοδολογικής θέσης ότι δεν είναι δυνατό να αναλύουμε τις εικόνες ανεξαρτήτως ενός πλαισίου αναφοράς, το οποίο δεν ενέχεται πάντα μέσα στο οπτικοακουστικό κείμενο. Τα μηνύματα της τηλεόρασης δεν είναι αυτόνομα και αυτάρκη, αποτελούν ιδιαίτερη έκφραση που εξαρτάται από εξω-τηλεοπτικές (ιστορικές, πολιτικές, οικονομικές) παραμέτρους. Είναι, ωστόσο, πλούσια σε πληροφορίες και αυτό σε 20 Το γεγονός ότι το πρώτο τμήμα που δημιουργήθηκε ήταν το αθλητικό (η εκπομπή «Αθλητική Κυριακή» είναι η μακροβιότερη στην ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης), ενδεχομένως να μην είναι ανεξάρτητο της έμφασης που ήθελε να δώσει το καθεστώς στο αθλητικό ιδεώδες, ως μέρος της ιδεολογίας του, χωρίς να υποτιμάται ασφαλώς η δυναμική του αθλητικού θεάματος και η ώθηση που αυτό έδωσε στην αύξηση των πωλήσεων των τηλεοπτικών συσκευών (ακόμη και αν οι πρώτες αναμεταδόσεις ήσαν μαγνητοσκοπημένες αφού δεν υπήρχε δυνατότητα ζωντανής μετάδοσης, όπως μεταφέρει ο Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, όπ., σελ. 46.). 21 Βλ. Μαριάννα Ψύλλα, La Communication politique en Grèce : le cas de la télévision, Διδακτορική Διατριβή, Université Paris I, 1990, σ Στο ίδιο, σελ Πηγή: Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο (ΕΟΑ) και 6

7 πολλά επίπεδα. Αρχικά, σε ό,τι αφορά τη σχέση της τηλεόρασης με το καθεστώς, δηλαδή τη χρήση της τηλεόρασης ως εργαλείου στο λόγο του δικτατορικού καθεστώτος. Δεν εννοούμε εδώ την άσκηση προπαγάνδας μέσω της τηλεόρασης, αλλά την εργαλειοποίηση του ίδιου του μέσου, το οποίο αποτελεί το χριστουγεννιάτικο δώρο του καθεστώτος προς τους πολίτες της περιφέρειας. Έχουμε εδώ ένα πρώιμο παράδειγμα για το πώς η λογική του μέσου εγγράφεται στην χρονική «διαθεσιμότητα» του πληθυσμού, ακολουθώντας τον καθημερινό χρόνο του και τις συνήθειές του. Στην προκειμένη περίπτωση, πρόκειται για την περίοδο εορτών που σημαδεύεται από ανταλλαγή δώρων, καθώς επίσης από αργίες και περισσότερο ελεύθερο και οικογενειακό- χρόνο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σχέση της τηλεόρασης με τις πρακτικές της χορηγίας, της προώθησης και της διαφήμισης εφόσον οι 216 τηλεοπτικοί δέκτες είναι προσφορά του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς και διάφορων ελληνικών επιχειρήσεων (Χαλιβουργική, Παπαστράτος, Πίτσος, Σκαλιστήρης και ΕΤΜΑ), όπως αναφέρεται και στο εν λόγω οπτικοακουστικό τεκμήριο. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι πολλά τηλεοπτικά προγράμματα της εποχής ήταν προσφορά γνωστών εταιρειών της εποχής Η μετάβαση στο δημοκρατικό καθεστώς. Από τη μεταπολίτευση το 1974 και έως το 1981 Δεδομένου ότι κάθε κλειστό σύστημα αναπτύσσει τους δικούς του κατασταλτικούς μηχανισμούς που το προστατεύουν, το καταπιεστικό σύστημα που εδραιώθηκε κατά την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών ήταν ιδιαίτερα ανθεκτικό όσον αφορά στην τηλεόραση. 25 Υπό αυτή την έννοια, μπορούμε να διαγνώσουμε μία παράταση των αυταρχικών πρακτικών κατά τη διάρκεια της μετάβασης στη δημοκρατία. 26 Το στοιχείο αυτό υποδηλώνει ότι η δικτατορία δεν εξαφανίζεται αφήνοντας πίσω της ένα κενό, εφόσον η εδραίωση του δημοκρατικού καθεστώτος εξαρτάται επίσης από τη διαχείριση του παρελθόντος. 27 Μέσα σ αυτό το πλαίσιο, η κρατική παρέμβαση και η λογοκρισία στα προγράμματα της τηλεόρασης και, ιδιαίτερα, στην ενημέρωση, υπήρξε συνεχής. Ας σημειωθεί, ωστόσο, ότι η κρατική και δη η κυβερνητική παρέμβαση στη λειτουργία του μέσου (στα προγράμματα, στον τρόπο που διορίζονται οι υπεύθυνοι, η χρηματοδότηση της δημόσιας τηλεόρασης, κλπ.) είναι κάτι που συναντάμε σε ποικίλες διαβαθμίσεις και διαδοχικές περιόδους διεθνώς. 28 Η αλλαγή πλεύσης στη λειτουργία της ραδιοτηλεόρασης, σημαδεύεται (φαινομενικά τουλάχιστον) από την πρόσκληση από μέρους της ελληνικής κυβέρνησης της μεταπολίτευσης του πρώην Διευθυντή του BBC, Sir Hugh Green το 1974 να εκπονήσει μελέτη για την αναδιάρθρωση της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης και την εξυγίανσή της μετά το δικτατορικό καθεστώς. Σε όλη την υπάρχουσα βιβλιογραφία 29 για την ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης 24 Έως ότου η πρακτική αυτή καταργείται κατά την περίοδο Ιωαννίδη, όπου σημειώνεται ιδιαίτερα αυταρχικός - έως και τρομοκρατικός- έλεγχος (Βλ. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, όπ., σελ. 76). 25 Σταύρος Κάστορας, Οπτικοακουστικά Μέσα : Επιστήμες της Επικοινωνίας, Παπαζήσης, 1990, σελ Βλ. Nikiforos Diamandouros, Transition to and Consolidation of Democratic Politics in Greece : A Tentative Assesment, in G. Pridham (επιμ.), The New Mediterranean Democraties :Regime Transition in Spain, Greece and Portugal, Frank Cass, Londres, 1984, σελ Di Palma G., Governement Performance : An issue and Three Cases in Search Theory, in G. Pridham, σελ , στο Καφετζής Π., «Η δικτατορία στη μαζική πολιτική της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας. Μια εμπειρική προσέγγιση», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 12, Νοέμβριος 1998, σελ Βλ. επίσης μεταξύ άλλων Jean-Noël Jeanneney, H ιστορία των μέσων μαζικής ενημέρωσης, εκδόσεις Παπαδήμα, 1999, σελ Ενδεικτικά αναφέρουμε για παράδειγμα, Ροβήρος Μανθούλης, Το κράτος της τηλεόρασης, ό.π., Στέλιος Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την τηλεόραση, ό.π., Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, ό.π. 7

8 αναφέρεται το γεγονός ότι η μελέτη αυτή, τα πορίσματά της και οι προτάσεις της (κατάργηση του στρατιωτικού σταθμού και συγχώνευση της ΥΕΝΕΔ στο κρατικό κανάλι, αναδιαμόρφωση, του καθεστώτος προσλήψεων, ανεξαρτησία στη λειτουργία, κλπ.), όπως και μετέπειτα εκθέσεις δεν εφαρμόστηκαν ποτέ, κάτι που συνδέεται άμεσα με τις ιδιαίτερες συνθήκες οργάνωσης του μέσου στην Ελλάδα. Ωστόσο, συμπληρωματικά αυτής της παρατήρησης, δεν θα ήταν ασήμαντο να σημειώσουμε τη γενικότερη δυσκολία εφαρμογής μοντέλων από ένα κράτος σε ένα άλλο με τρόπο αυτούσιο, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά αυτό του BBC, που θεωρήθηκε πρότυπο και που, ωστόσο, δεν εφαρμόστηκε σχεδόν πουθενά αλλού στην Ευρώπη. Κάτι τέτοιο ακυρώνει την ντετερμινιστική αντίληψη της ύπαρξης μιας αποκλειστικής «φύσης» του μέσου, ανεξαρτήτως των ιδιαίτερων ιστορικοκοινωνικών παραγόντων κάθε χώρας. Η ηγεμονία του παιδαγωγικού μοντέλου Από την αρχή της δεκαετίας του 1960 οι κύριοι υπεύθυνοι της εδραίωσης της τηλεόρασης στην Ελλάδα έδιναν έμφαση στη εκπαίδευση και στην επιμόρφωση του ελληνικού λαού, όπως επίσης και στην προώθηση του πολιτισμού. Φιλοδοξία τους φαινόταν να είναι η χρήση του μέσου ώστε να εξυψωθεί το πνευματικό επίπεδο του πληθυσμού. Ο επιμορφωτικός χαρακτήρας της τηλεόρασης ήταν κυρίαρχος για τους ιθύνοντες της εποχής. Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Γεώργιος Κάρτερ, από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με το μέσο και υπεύθυνος του τηλεοπτικού προγράμματος υποστηρίζει ξεκάθαρα, για παράδειγμα, την κυριαρχία της επιμορφωτικής αποστολής που έχει το νέο αυτό μέσο (βλ. Ραδιοτηλεόραση, 24-30/11/74). Μέσα σ αυτό το κλίμα ξεκινά το 1977 και ο θεσμός της εκπαιδευτικής τηλεόρασης. 30 Αυτό που ήδη ονομαζόταν ο τριπλός ρόλος της τηλεόρασης (ενημέρωση, επιμόρφωση/εκπαίδευση, ψυχαγωγία) 31 ήταν ριζωμένος στις συνειδήσεις των υπευθύνων. Η μορφωτική αποστολή της τηλεόρασης δεν εκφράζεται μόνο μέσα από τα προγράμματα που δηλώνουν ανοιχτά το χαρακτήρα τους αλλά διαχέεται, εν πολλοίς, σε όλα τα προγράμματα, από τις συζητήσεις για τα κοινωνικά θέματα, τις τηλεοπτικές διασκευές λογοτεχνικών έργων 32 έως τα τηλεπαιχνίδια. 33 Εκείνο που διαφαινόταν έντονα ήταν ότι ο επιμορφωτικός ρόλος θα καταλάμβανε σημαντική θέση σε σχέση με τους άλλους δύο, εφόσον στον κραταιό λόγο της εποχής, η επικοινωνία ήταν πρωτίστως ενδεδυμένη με μία εκπαιδευτική αντίληψη. 34 Ενδεικτικός είναι, επίσης, ο ρόλος που αποδιδόταν στις εθνικές επετείους και στην τηλεοπτική μετάδοσή τους 35 : «Η συμμετοχή της τηλεόρασης σε 30 Περισσότερα στοιχεία για την εκπαιδευτική τηλεόραση βλ. Ευαγγελία Κούρτη, «Εκπαίδευση και Τηλεόραση», στο Διαμαντής Λεβεντάκος, (σύνταξη), Τηλεόραση και ελληνική κοινωνία, εκδόσεις Εικών, 2004, σελ Το γνωστό αυτό τρίπτυχο για την αποστολή της τηλεόρασης διατυπώθηκε για πρώτη φορά από το BBC και ακολουθήθηκε από όλες σχεδόν τις τηλεοράσεις στην Ευρώπη (βλέπε, για παράδειγμα, τις εκπομπές αλφαβητισμού της ιταλικής RAI). Όντας ένα λαϊκό μέσο, υπό την έννοια ότι αγγίζει μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, αποδόθηκε στην τηλεόραση ένας ρόλος «πολιτιστικού εκδημοκρατισμού». Πρβλ. Régine Chaniac, Jean-Pierre Jézéquel, La télévision, La Découverte, Paris, 2005, σελ Βλ. το κεφάλαιο της Αγγελικής Κουκουτσάκη στο παρόν βιβλίο. 33 Ο Γιώργος Πλειός επισημαίνει τον πολιτιστικό και μορφωτικό προσανατολισμό της δημόσιας τηλεόρασης στο κεφάλαιο «Η ιδιωτικοποίηση των ΜΜΕ και η διαμόρφωση του (τηλεοπτικού) πολιτικού λόγου», στο Νίκος Δεμερτζής (επιμ.), Η πολιτική επικοινωνία στην Ελλάδα, Παπαζήσης, 2002, σελ , εδώ Βλ. για παράδειγμα τα όσα σημειώνει ο Νεοκλής Σαρρής στο Ελληνική Κοινωνία και Τηλεόραση 1, Γόρδιος, Αθήνα, 1992 (συλλογή δημοσιευμάτων στο περιοδικό Ραδιοτηλεόραση): «... δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η επικοινωνία είναι διδασκαλία και εκμάθηση υπό την ευρύτατη έννοια των λέξεων» (σελ. 37). 35 Σχετικά με την τελετουργία σκηνοθεσίας και, γενικότερα, σύλληψης και τηλεοπτικής μετάδοσης τέτοιου είδους γεγονότων (εθνικοί εορτασμοί και επέτειοι, τελετές, βασιλικοί γάμοι και κηδείες, κλπ.) και τον ιδιαίτερο ρόλο τους στη δημιουργία συλλογικής τηλεοπτικής εμπειρίας βλέπε το έργο που αποτελεί σημείο αναφοράς στην κοινωνιολογία του κοινού των μέσων των Daniel Dayan και Elihu Katz, Media Events, Harvard University Press, Cambridge, Επίσης, το κεφάλαιο του Daniel Dayan στην παρούσα έκδοση. 8

9 επίσημους γιορτασμούς εθνικών επετείων κρίνεται σαν μία αποφασιστική συμβολή για την επιτυχία του σκοπού που επιδιώκουν. Οι γιορτές, άλλωστε και οι επέτειοι, διατηρούν πάντοτε, μία πρακτική ωφελιμότητα λειτουργώντας θετικά και σκόπιμα στην ανάπλαση της ιστορικής μνήμης και στην ενίσχυση της αυτοσυνείδησης τόσο του ατόμου όσο και της κοινωνίας». 36 Κατ αυτόν τον τρόπο, η επιμορφωτική αποστολή της τηλεόρασης εφαρμοζόταν συχνά με ιδιαίτερο τρόπο. Ο Ροβήρος Μανθούλης 37 δίνει ένα παράδειγμα του εκπαιδευτικού και, συνάμα, πατριωτικού ρόλου της τηλεόρασης με αφορμή τις εθνικές επετείους ή τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα και την επιμονή των υπευθύνων της τηλεόρασης για τον τηλεοπτικό εορτασμό τους σημειώνοντας την επιλεκτική στάση τους η οποία εξυπηρετεί την ιδεολογική θέση της εποχής, αφού όπως υποστηρίζει «αντί για τον πόλεμο, την κατοχή, την αντίσταση, τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, το επίσημο καθεστώς προτιμά να μιλά για πολύ πιο μακρινές εποχές : Την Ιλιάδα, την Οδύσσεια, τον Μέγα Αλέξανδρο και το Βυζάντιο. Το σλόγκαν Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών δεν είναι τυχαίο». 38 Μέσα σε αυτό το πνεύμα της εποχής σύμφωνα με το οποίο η αποστολή της τηλεόρασης συνδεόταν στενά με την επιμόρφωση των πολιτών υπήρχαν και απόψεις που διέφευγαν της λογικής αυτής. Για παράδειγμα, ο Μάνος Χατζιδάκης, τότε αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, 39 υποστήριζε ήδη το 1974 ότι αυτές οι αντιλήψεις σχετικά με την επιμόρφωση του κοινού είναι αντιδημοκρατικές, εξυπηρετώντας προπαγανδιστικές προθέσεις. 40 Επιπλέον, η ηγεμονία του παιδαγωγικού χαρακτήρα της τηλεόρασης δεν ήταν απολύτως κοινά αποδεκτή άποψη και για το κοινό. Ήδη από το 1975, μία σφυγμομέτρηση του περιοδικού Ραδιοτηλεόραση (τεύχος Ιανουαρίου 1975) δείχνει ότι οι τηλεθεατές ήσαν αρκετά μοιρασμένοι σε ό,τι αφορά τις επιμορφωτικές εκπομπές : 24% επιθυμούσε να παραμείνει ο αριθμός τους ως είχε, 26% επιθυμούσε να μειωθεί και 17% να αυξηθεί. Σε ό,τι αφορούσε, ωστόσο, τις ψυχαγωγικές εκπομπές, οι απόψεις συνέκλιναν περισσότερο : 65% του κοινού επιθυμούσε περισσότερες ψυχαγωγικές εκπομπές. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειωθεί ότι, συχνά, η «επίσημη» εκδοχή της ιστορίας των υπευθύνων της τηλεόρασης αποκλίνει από την ιστορία των τηλεθεατών. Οι ιθύνοντες μπορεί να δίνουν έμφαση στην επιμορφωτική αποστολή της τηλεόρασης, ωστόσο, η συμπεριφορά του κοινού υποδεικνύει ότι τα δύο κρατικά κανάλια κατά τη δεκαετία του 1970, μέσω του απογευματινού προγράμματός τους, «θα αποτελέσουν για την ελληνική οικογένεια το νέο μέσο της από κοινού ψυχαγωγίας και διασκέδασης». 41 Σε αυτή την κατεύθυνση, επισημαίνεται και ο εντονότερος «ψυχαγωγικός» χαρακτήρας της ΥΕΝΕΔ, 42 για την ίδια περίοδο και μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 80, πριν τη μετονομασία του καναλιού. 43 Σημειώνουμε εδώ ότι το τι ονομάζουμε ψυχαγωγία και ψυχαγωγικό πρόγραμμα 36 Νεοκλής Σαρρής, «Ελληνική Επανάσταση: Γιατί;», Ραδιοτηλεόραση, αριθμ. 580, Μαρτίου 1981 (περιλαμβάνεται στο Ελληνική Κοινωνία και Τηλεόραση 2, Γόρδιος, Αθήνα, 1992, σελ. 67). 37 Ο οποίος διετέλεσε Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής της ΕΡΤ από το Δεκέμβριο του 1975 μέχρι να εξαναγκαστεί σε παραίτηση τον Ιανουάριο του Βλ. Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π., σελ Ροβήρος Μανθούλης, Το κράτος της τηλεόρασης, ό.π., σ Υπεύθυνος από το 1975 των Ραδιοφωνικών Προγραμμάτων της ΕΡΤ πριν περιοριστεί από την ηγεσία στο Τρίτο Πρόγραμμα (Πηγή: Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π. και Στάθης Βαλούκος, ό.π.). 40 Παραδόξως, οι απόψεις αυτές βρίσκονται επίσης στο τεύχος 24-30/11/74 της Ραδιοτηλεόρασης, όπου ο Γ. Κάρτερ εξέθετε το εκπαιδευτικό του όραμα για το ρόλο της τηλεόρασης και παραπέμπουν σε δύο διαφορετικές αντιλήψεις. Γνωστή, άλλωστε, είναι και η έντονη διαμάχη Κάρτερ-Χατζιδάκη, η οποία οδήγησε στον περιορισμό των αρμοδιοτήτων του τελευταίου το 1976 στο Τρίτο Πρόγραμμα (βλ. αναλυτικές πληροφορίες για το κλίμα που επικρατούσε στο βιβλίο του Στάθη Βαλούκου, ό.π. σελ. 88). 41 Βλ. Χρύσα Παϊδούση, «Τηλεόραση και οικογένεια», στο Διαμαντής Λεβεντάκος, (σύνταξη), Τηλεόραση και ελληνική κοινωνία, εκδόσεις Εικών, 2004, σελ , εδώ σελ Βλ. τα στοιχεία που παρατίθενται στο Νεοκλής Σαρρής, Ελληνική Κοινωνία και Τηλεόραση 1, ό.π., σελ Επίσης, σε ό,τι αφορά την υπεροχή της ΥΕΝΕΔ στον ψυχαγωγικό τομέα της παραγωγής τηλεοπτικών σειρών, βλέπε το κεφάλαιο της Αγγελικής Κουκουτσάκη στην παρούσα έκδοση. 9

10 δεν έχει σταθερό χαρακτήρα μέσα στο χρόνο και για κάθε κοινωνία. Η μελέτη της εξέλιξης του είδους είναι ένα σημαντικό στοιχείο ανάλυσης που υπερβαίνει το στόχο του παρόντος κεφαλαίου. Η τάση στα ενημερωτικά προγράμματα Εκτός από τον εκπαιδευτικό της ρόλο, εκείνο που χαρακτήριζε τον τηλεοπτικό λόγο κατά την περίοδο ήταν η ενημέρωση επί της κυβερνητικής πολιτικής. Η κατεξοχήν θεματική της εποχής αφορούσε κυρίως την Ευρώπη και το φιλοευρωπαϊκό πνεύμα. Εκείνη την περίοδο η Ελλάδα ενδυναμώνει τις προσπάθειές της για να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Η τηλεόραση θα λειτουργήσει για την πολιτική τάξη και, ιδιαίτερα, για τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή, ως δίαυλος των κρατικών θέσεων. Η συνέντευξη και η πολιτική συζήτηση δεν ήσαν ακόμη εδραιωμένες και καθιερωμένες μορφές πολιτικής πληροφόρησης στη μικρή οθόνη. Η πολιτική παρέμβαση είχε, ως επί το πλείστον, τη μορφή της ομιλίας, της κοινοβουλευτικής μετάδοσης, της δήλωσης, της συνέντευξης Τύπου, κλπ., με πολύ περιορισμένο βήμα για την αντιπολίτευση. 45 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο σημειώνονται και οι πρώτες ζωντανές μεταδόσεις πολιτικών συγκεντρώσεων και μηνυμάτων των πολιτικών αρχηγών, με αφορμή το δημοψήφισμα για το Πολιτειακό ζήτημα, όπως και την δίκη των πρωταγωνιστών της χούντας. 46 Μέσα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της χώρας εντάσσονται ορισμένες τηλεοπτικές εκπομπές, όπως «Ο δρόμος για την Ευρώπη», που μετατράπηκε σε «Είσαι στην Κοινότητα, μάθε για την Κοινότητα» το 1981 και στη σειρά ντοκιμαντέρ «Εδώ γεννήθηκε η Ευρώπη» 47. Υπό ορισμένες συνθήκες, η επιστροφή στην κλασσική αρχαιότητα, γενικότερα σε όψεις του ελληνισμού, και η σύνδεσή τους με την ευρωπαϊκή εξέλιξη μπορεί να είναι ενδεικτική της τάσης ενδυνάμωσης της εθνικής φυσιογνωμίας και της επαναδιαπραγμάτευσης του ρόλου της, εν όψει της εισχώρησης σε ένα ευρύτερο σύνολο που εντείνει την αίσθηση απώλειας ταυτότητας ή εθνικής κυριαρχίας στη συλλογική συνείδηση. Παραφράζοντας ελαφρώς τον Tzvetan Todorov 48 (όταν μιλούσε για τις ταξιδιωτικές αφηγήσεις σαν μία έκφραση εθνοκεντρικής συμπεριφοράς), αντί του Άλλου, τις περισσότερες φορές βρίσκουμε μία [παραμορφωμένη] εικόνα του εαυτού μας. Μέσα σ αυτό το κλίμα δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι και οι δύο κρατικοί τηλεοπτικοί σταθμοί μετέδωσαν από κοινού την υπογραφή της συνθήκης για την ένταξη της Ελλάδας στην τότε- ΕΟΚ, στις 29 Μαΐου του Παράλληλα, ο υπεύθυνος προγράμματος, Γεώργιος Κάρτερ, υπογράμμιζε, εκ νέου, μέσα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής προοπτικής της Ελλάδας ότι το κύριο μέλημα για την ένταξη της χώρας στον ευρωπαϊκό χώρο είναι η εξαφάνιση της «ντροπής» του 23% του αναλφαβητισμού και εξέφραζε την πεποίθησή του ότι η τηλεόραση μπορεί να συμβάλλει αποτελεσματικά σε αυτή την κατεύθυνση. 49 Σε αυτά τα πλαίσια, η επιμορφωτική αποστολή της τηλεόρασης και η προώθηση της κυβερνητικής πολιτικής μοιάζουν να συνδυάζονται αποτελεσματικά, 44 Σημειώνεται ότι από τις αρχές του 1979 η ελληνική τηλεόραση γίνεται έγχρωμη. 45 Βλ. Μαριάννα Ψύλλα, ό.π. σελ Στάθης Βαλούκος, Ελληνική Τηλεόραση, όπ. και στο επικαιροποιημένο κείμενο του ίδιου στο Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, ό.π, σελ Το πρώτο επεισόδιο της εκπομπής μεταδόθηκε από την ΕΡΤ στις 3 Οκτωβρίου του 1980 και περιέγραφε την πνευματική πορεία των Ελλήνων σε σχέση με την Ευρώπη. 48 Πρβλ. Tzvetan Todorov Nous et les autres. La réflexion française sur la diversité humaine, Éditions du Seuil, Παρίσι, Συνέντευξη στη Ραδιοτηλεόραση, τεύχος Νοεμβρίου του

11 συμπληρώνονται, δε, από μία αντίληψη εθνικής αποστολής του μέσου, η οποία απηχεί τόσο την ιστορία του όσο και τις επικρατούσες (εν πολλοίς) αντιλήψεις της εποχής. 50 Ένα άλλο παράδειγμα των θεματικών τάσεων του τηλεοπτικού προγράμματος κατά τη δεκαετία του 70 είναι η αγροτική και επαρχιακή ζωή. Μεταξύ 1972 και 1978 κυρίως, εμφανίστηκαν ορισμένα προγράμματα αυτού του είδους, όπως η εκπομπή «Αγροτικοί Διάλογοι» και «Για τον Έλληνα αγρότη». Παράλληλα, παραγωγές που αφορούσαν διαφορετικές πτυχές της Ελλάδας, όπως το «Η ζωή στην Ελλάδα» που μεταδιδόταν μεταξύ 1976 και 1977 υπό τη μορφή ντοκιμαντέρ, διαγράφει μέρος των τάσεων του τηλεοπτικού προγράμματος της εποχής. 51 Οι εκπομπές λόγου μετά τη δικτατορία 52 Η πρώτη εκπομπή συζήτησης που εμφανίζεται στην ελληνική τηλεόραση φαίνεται να είναι το «Στρογγυλό Τραπέζι». 53 Ο προγραμματισμός της εκπομπής άρχισε το 1975, δηλαδή λίγο μετά τη μεταπολίτευση. Ακολούθησε μία δεύτερη εκπομπή, με τίτλο «Ελεύθερη Συζήτηση», της οποίας ο τίτλος εξελίχθηκε σε «Θέματα και Απόψεις». Οι δύο εκπομπές αυτές μεταδίδονταν από την ΕΡΤ. 54 Οι εκπομπές αυτές παρουσιάζονταν από δημοσιογράφους. Το όνομα των δημοσιογράφων δεν αναφέρεται ούτε στο περιοδικό Ραδιοτηλεόραση ούτε στα γραπτά αρχεία της κρατικής τηλεόρασης, κάτι που θα μπορούσε να μας οδηγήσει στην υπόθεση ότι η φιγούρα του παρουσιαστή δεν έχει ακόμη στρατηγικό ρόλο στη δομή του προγράμματος ενός καναλιού όπως στις μέρες μας. Επίσης, οι εκπομπές αυτές στις αρχές τους δεν είχαν σταθερή ημέρα μετάδοσης, κάτι που υποδηλώνει την χαλαρή δομή του προγράμματος και που παρατηρείται στις αρχές ενός μέσου και ενός τηλεοπτικού είδους το οποίο ακόμη δεν έχει αποσαφηνίσει τα μορφικά χαρακτηριστικά του. Το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς που επιτρέπει την αναγνώριση της φυσιογνωμίας των εκπομπών μέσα στη ροή προγράμματος είναι ο τίτλος, αρκετά εύγλωττος ώστε να υποδηλώνει σε ποιο είδος προγράμματος ανήκουν οι εκπομπές. Επιπλέον, οι τίτλοι αυτών των πρώτων τηλεοπτικών εκπομπών αφήνει να διαφανεί την θέληση εισαγωγής του διαλόγου ως πολιτικής διαδικασίας, σε αντιδιαστολή με προηγούμενες πρακτικές. Το στοιχείο αυτό της συμβολικής διάστασης του τίτλου των 50 Βλ. για παράδειγμα τις θέσεις του Νεοκλή Σαρρή, όπως διατυπώνονταν στο περιοδικό της ελληνικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης «Ραδιοτηλεόραση» : «Ξεκινώντας με την υπόθεση ότι η Ελληνική Τηλεόραση έχει πρωτίστως την υποχρέωση να πριν γίνει Τηλεόραση να γίνει Ελληνική, είναι λογική απαίτηση να ζητείται όπως η πλειοψηφία της μυθοπλασίας των προγραμμάτων της να έχει μία συνάφεια προς την ιστορική ιδιαιτερότητα της κοινωνίας που εκφράζει και προς την οποία εκφράζεται». Από αναδημοσίευση των άρθρων του Νεοκλή Σαρρή που δημοσιεύονταν συστηματικά στη Ραδιοτηλεόραση κατά τη δεκαετία του 1980 και έχουν συγκεντρωθεί στο Νεοκλής Σαρρής, Ελληνική Κοινωνία και Τηλεόραση 1 και 2, Σειρά δοκιμίων για το ευρύτερο κοινό, Γόρδιος, Αθήνα, Το απόσπασμα που παρατίθεται δημοσιεύτηκε στη Ραδιοτηλεόραση αρ. 547 (2-8 Αυγούστου 1980) και βρίσκεται στον δεύτερο τόμο του βιβλίου (σελ. 31). Σε άλλο σημείο (Ελληνική Κοινωνία και Τηλεόραση 1, σελ , αναδημοσίευση του «Λειτουργίες και χειρισμοί της τηλεόρασης», Ραδιοτηλεόραση αριθμ. 570, Φεβρουαρίου 1980), ο ίδιος συγγραφέας αναφέρεται στην πολιτισμική εισβολή που η τηλεόραση ευνοεί με την μετάδοση ξένων προγραμμάτων, απηχώντας επίσης τις αντίστοιχες θεωρήσεις της πολιτικής οικονομίας των μέσων που άνθησαν κατά τη δεκαετία του 80 και επέφεραν το πέρασμα από την έννοια της πολιτισμικής βιομηχανίας των Adorno και Horkheimer, ενταγμένη στην ιδεολογική πρόσληψη της Σχολής της Φρανκφούρτης, στις πολιτισμικές βιομηχανίες, σημαίνοντας την ανανεωμένη (και εν πολλοίς απενοχοποιημένη) θεώρηση της πολύπλοκης οικονομικής, θεσμικής, οργανωτικής διάστασης των μέσων. 51 Πηγή: γραπτά αρχεία της ΕΡΤ. 52 Το σύνολο των δεδομένων για τις εκπομπές που μεταδίδονταν πριν το 1990 προέρχεται κυρίως από γραπτές πηγές, όπως τα αρχεία της ΕΡΤ και των ειδικευμένων στην τηλεόραση περιοδικών (εκτός των βιβλιογραφικών αναφορών). 53 Πηγή: γραπτά αρχεία της ΕΡΤ. 54 Πηγή: Γραπτά αρχεία της ΕΡΤ (τετράδια προγράμματος). 11

12 εκπομπών είναι ενδιαφέρον, έχοντας δε υπ όψιν ότι οι ονομασίες των πολιτικών εκπομπών στην τηλεόραση στη συνέχεια δεν θα έχουν πάντα τόσο ξεκάθαρο νόημα. Ακόμη, σημειώνουμε ότι η κατασκευή του προγράμματος ενός καναλιού και η ονομασία των εκπομπών έχουν ενδιαφέρον γιατί μας επιτρέπει την κατανόηση της λογικής ενός τηλεοπτικού σταθμού. Ένα άλλο στοιχείο των προγραμμάτων είναι η μικρή διάρκειά τους που δεν ξεπερνούσε τη μισή ώρα και ο προγραμματισμός τους μετά τις εννέα το βράδυ. Η μορφή που είχαν οι εκπομπές ήταν αυτή της συζήτησης μεταξύ πολλών καλεσμένων, κάτι που θα μπορούσε να σημαίνει περισσότερο ανταλλαγή απόψεων παρά μια απευθείας αντιπαράθεση. Εκείνο που θα πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι οι τηλεοπτικές συναντήσεις μεταξύ δημοσιογράφων και πολιτικών δεν πρέπει να θεωρούνται φυσικές. Αντιθέτως, είναι απόρροια των ιστορικοκοινωνικών εξελίξεων. 55 Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από την παρατήρηση ότι οι καλεσμένοι των πρώτων τηλεοπτικών συζητήσεων είχαν ασφαλώς ένα ρόλο στο πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό, όμως, ως επί το πλείστον, δεν συγκαταλέγονται στο πρώτο πλάνο της πολιτικής. Κατά τη δεκαετία του 1970 η συζήτηση ή η συνέντευξη στα πλαίσια μιας εκπομπής με Υπουργούς, πόσο μάλλον με τον Πρωθυπουργό ή τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, δεν αποτελούσε συνήθη πρακτική. Επιπλέον, τα θέματα της συζήτησης αφορούσαν την πολιτική με την ευρεία έννοια του όρου, συμπεριλαμβάνοντας κοινωνικά, οικονομικά θέματα, κλπ. Ωστόσο, ο ευρύτερα πολιτικός χαρακτήρας των προγραμμάτων «Στρογγυλό Τραπέζι» και «Ελεύθερη Συζήτηση» εννοείται επίσης από το γεγονός ότι οι εκπομπές αυτές ήσαν παραγωγές της διεύθυνσης ειδήσεων και της υπηρεσίας πολιτικής ενημέρωσης, υποκείμενες, μαζί με το δελτίο ειδήσεων, στις κυβερνητικές παρεμβάσεις. Σ αυτό το σημείο, η ασταθής περιοδικότητά τους ίσως να μπορεί να εννοηθεί σαν ένα αποτέλεσμα αυτού του πλαισίου. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ακόμη και μέχρι ένα πολύ πρόσφατο παρελθόν η διάρκεια ζωής των πολιτικών εκπομπών (και όχι μόνο) στην κρατική ραδιοτηλεόραση συμπίπτει συχνά με τη διάρκεια της εκάστοτε κυβέρνησης. 4. Η τηλεόραση των σοσιαλιστών ( ) Στις εκλογές της 18 ης Νοεμβρίου του 1981, το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ) αναλαμβάνει την εξουσία. Το σλόγκαν των σοσιαλιστών σ εκείνες τις εκλογές ήταν η «αλλαγή». Σε ό,τι αφορά στην τηλεόραση, οι σοσιαλιστές όταν ήσαν στη θέση της αντιπολίτευσης κατέκριναν τον έλεγχο και την παρεμβατική στάση της κυβέρνησης ιδίως επί των ενημερωτικών προγραμμάτων. Σε γενικές γραμμές, θεωρείται ότι ως κυβέρνηση, συνέχισαν σε παρόμοιο τόνο με αυτόν των προκατόχων τους. Οι αλλαγές, κατά την πρώτη περίοδο διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ ( ) υπήρξαν πολύ περιορισμένες. Κατά τη δεύτερη περίοδο διακυβέρνησης ( ), υπό τις εσωτερικές πιέσεις, αλλά και υπό τις συγκυρίες που αφορούσαν το διεθνές και ευρωπαϊκό οπτικοακουστικό πεδίο, η χώρα οδηγήθηκε στην απορρύθμιση της ραδιοτηλεόρασης και στο τέλος του κρατικού μονοπωλίου. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, η κυβερνητική παρέμβαση στα ενημερωτικά προγράμματα και ο λαϊκισμός αποτελούσαν βασικά χαρακτηριστικά της τηλεοπτικής πολιτικής του ΠΑΣΟΚ. Κατά μία άποψη αυτό εξηγείται εν μέρει από το γεγονός ότι μέσα σε συνθήκες εδραιωμένου πατερναλισμού, δεν ευδοκιμούν αντικειμενικά κριτήρια που να διέπουν την λειτουργία των κρατικών υπηρεσιών. 56 Παράλληλα, με βάση το νόμο, η ΥΕΝΕΔ έπρεπε να ενωθεί με την ΕΡΤ από τις 13 Δεκεμβρίου του 1977, κάτι το οποίο τελικά δεν έγινε πριν το Με τον νόμο 1288 του 1982 η ΥΕΝΕΔ μετονομάστηκε σε ΕΡΤ 2 και τέθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου 55 Βλ. επίσης Eric Darras, «Les bienséances de l échange politique», στο «Télévision et Politique», Politix n 37, L Harmattan, 1997, σελ Πρβλ. Στυλιανός Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, ό.π., σελ

13 Προεδρίας της Κυβέρνησης. Οι υπάλληλοι του τηλεοπτικού σταθμού έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αποστρατιωτικοποίηση του καναλιού αντιδρώντας σε όποια τάση να διατηρηθεί το παλαιό καθεστώς του σταθμού. Ούτως ή άλλως, πρέπει να σημειωθεί ότι η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έπαιξε ρόλο στην εξέλιξη αυτή καθώς ένα στρατιωτικό κανάλι θα ήταν τουλάχιστον αξιοπερίεργο φαινόμενο. Ως εκ τούτου, η συνένωση των δύο καναλιών μετατέθηκε και η ΕΡΤ 2 αποστρατιωτικοποιήθηκε, παρά το γεγονός ότι συχνά συνδεόταν περισσότερο με μια πιο υπάκουη στάση στις θέσεις της κυβέρνησης από αυτή της ΕΡΤ Αργότερα, ο νόμος 1730 του 1987, συνένωσε τις ΕΡΤ 1 και ΕΡΤ 2 στα πλαίσια της ΕΡΤ ΑΕ. Η σταδιακή διεύρυνση της τηλεοπτικής πολιτικής Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον πολιτικό λόγο, θα λέγαμε ότι με την έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία η τηλεόραση άρχιζε να αποκτά σημαντικό ρόλο στην πολιτική διαμεσολάβηση. Η διεύρυνση των μορφών τηλεοπτικής έκφρασης του πολιτικού λόγου αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να περιλαμβάνουν σταδιακά τις πολιτικές συνεντεύξεις και συζητήσεις, οι οποίες κάνουν τα πρώτα τους σταθερά βήματα. Οι πολιτικές εκπομπές αρχίζουν να έχουν μια θέση ολοένα και πιο τακτική στο πρόγραμμα των κρατικών καναλιών (ιδιαίτερα της ΕΡΤ1) καθώς και μεγαλύτερη διάρκεια στο χρόνο. Ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο πρωταγωνιστής της τηλεοπτικής σκηνής, όπως στο παρελθόν ήταν ο προκάτοχός του Κωνσταντίνος Καραμανλής. Ο λόγος της κυβέρνησης επικεντρωνόταν, ως επί το πλείστον, σε θέματα οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, καθώς επίσης και στην εσωτερική πολιτική (σε αντιδιαστολή με την προηγούμενη κυβέρνηση). Η τηλεοπτική έκφραση για θέματα της εξωτερικής πολιτικής ήταν στην αρμοδιότητα του πρωθυπουργού ο οποίος είχε τον αποκλειστικό λόγο γι αυτά. Παράλληλα, τα ζητήματα του εκδημοκρατισμού, της αποκέντρωσης και της τοπικής αυτοδιοίκησης συνέθεταν τον λόγο της κυβέρνησης για εκείνη την περίοδο. 58 Κατά τα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης το ΠΑΣΟΚ κατηγορήθηκε για λαϊκισμό και δημαγωγία. Παρά το γεγονός ότι ορισμένες δηλώσεις της αντιπολίτευσης ή πολιτικές συγκεντρώσεις μεταδίδονταν από την κρατική τηλεόραση, η παρουσίαση των ειδήσεων, οι σχολιασμοί και οι συνεντεύξεις ευνοούσαν την εικόνα του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου. 59 Τα δελτία ειδήσεων συνέχιζαν να μοιάζουν με δελτία Τύπου της κυβέρνησης και οι διευθυντές της ΕΡΤ να αλλάζουν συχνά υπό το πρόσχημα ότι δεν παρουσιάζουν επαρκώς την κυβερνητική πολιτική. Μέσα αυτό το πνεύμα δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι εμφανίζεται από τον Δεκέμβριο του 1981 μια εκπομπή ρεπορτάζ με τίτλο «Εδώ και Τώρα», 60 εφόσον γνωρίζουμε ότι το βασικό προεκλογικό σλόγκαν του ΠΑΣΟΚ ήταν «αλλαγή εδώ και τώρα». Το παράδειγμα αυτό είναι ενδεικτικό του πνεύματος που διέπνεε την ελληνική τηλεόραση στις αρχές της δεκαετίας του 80. Επιπλέον, το εγχείρημα της κυβέρνησης να αφήσει περισσότερο χώρο στην αντικειμενικότητα και στην πλουραλιστική παρουσίαση της πληροφόρησης στα πλαίσια των ενημερωτικών προγραμμάτων το 1985 είχε την ελάχιστη διάρκεια των δυόμισι μηνών. Έπειτα από αυτή την εμπειρία, η οποία ονομάστηκε η «άνοιξη» της κρατικής τηλεόρασης, ο πρωθυπουργός έκρινε ότι η αμεροληψία και ο πλουραλισμός δεν είναι εφαρμόσιμοι στα κρατικά μέσα διότι δίνουν μία διαστρεβλωμένη εικόνα της 57 Στο ίδιο, σ Βλ. Μαριάννα Ψύλλα, ό.π. 59 Όπως σημειώνεται στον Τύπο της εποχής, οι τηλεοπτικές εμφανίσεις του Ανδρέα Παπανδρέου ήσαν περισσότερες από αυτές στη Βουλή. Βλ. επίσης επ αυτού, Στ. Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, όπ. 60 Πηγή: γραπτά αρχεία της ΕΡΤ. 13

14 κυβερνητικής πολιτικής προβάλλοντας υπέρμετρα «περιθωριακές» δραστηριότητες της αντιπολίτευσης. 61 Η επέμβαση της εκτελεστικής εξουσίας στα μέσα επικοινωνίας, σε συνάρτηση με την ιδέα της δύναμης που αυτά χαίρουν, ιδιαίτερα όσον αφορά στην τηλεόραση (πολλοί ερευνητές μιλούν ακόμη και για την ιδιαίτερη «φύση» του μέσου) είναι ζητήματα τα οποία γίνονται αισθητά στο δημόσιο διάλογο εκείνης της περιόδου. Αφενός, το αίτημα για πλουραλιστικό περιεχόμενο των μέσων, ευρέως συνδεδεμένο με αυτό της ισομερούς κατανομής του λόγου για όλες τις πολιτικές δυνάμεις της χώρας και, αφετέρου, η καταγγελία της χρήσης των μέσων ως εργαλείου άσκησης κυβερνητικής προπαγάνδας, μαζί με την ανάγκη ανάπτυξης ενός επιστημονικού διαλόγου επί των ζητημάτων αυτών, βρίσκονται στο κέντρο της συζήτησης σχετικά με την κρατική ραδιοτηλεόραση. Η πολιτική διάσταση ιδιαίτερα των οπτικοακουστικών μέσων δεν χωρά αμφισβήτηση στο δημόσιο διάλογο καθώς ο εκδημοκρατισμός τους θεωρείται ότι έχει απολήξεις στην ποιότητα του ελληνικού δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι πολιτικές συζητήσεις στην τηλεόραση κατά τη δεκαετία του 80 Οι εκπομπές που αναφέρθηκαν πρωτύτερα διακόπτουν τη μετάδοσή τους κατά τη δεκαετία του 80 και τη θέση τους παίρνει αρχικά η εκπομπή «Ανοιχτά χαρτιά» ( , παρουσιαστές : Μάκης Γιομπαζολιάς, Βίκτωρ Νέτας). Επίσης, το 1987 κάνει την εμφάνισή της μια άλλη εκπομπή που ονομάζεται «Απέναντι στον Τύπο». Οι εκπομπές αυτές έχουν δεκαπενθήμερη περιοδικότητα και μεταδίδονται εναλλάξ. 62 Παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα από τις προηγούμενες, καθώς το είδος της τηλεοπτικής συζήτησης εξελίσσεται. Ανάμεσα στα στοιχεία που θα μπορούσαμε να αναφέρουμε είναι ότι η φιγούρα του παρουσιαστή αρχίζει να αποκτά όλο και πιο σημαντικό ρόλο. Οι δύο εκπομπές παρουσιάζονταν εναλλάξ από δύο δημοσιογράφους και η διάρκειά τους συνεχώς μεγαλώνει. 63 Σημαντικό στοιχείο που πρέπει να σημειωθεί είναι η παρουσία κοινού στα «Ανοιχτά Χαρτιά» το οποίο είχε τη δυνατότητα να θέτει ερωτήσεις στους πολιτικούς καλεσμένους. Η συμμετοχή του κοινού σε πολιτικές συζητήσεις στην τηλεόραση είναι κάτι που συναντάμε σε εξαιρετικές περιπτώσεις ακόμη και σήμερα, στην εποχή της ιδιωτικής τηλεόρασης. 64 Αντιθέτως, ο λόγος των πολιτών/κοινού περιορίζεται και προσανατολίζεται σε διαφορετικού είδους προγράμματα, μένοντας δηλαδή εκτός της δημόσιας πολιτικής σφαίρας, τουλάχιστον όπως αυτή αναπαρίσταται στην τηλεόραση. 61 Από συνεντεύξεις του Ανδρέα Παπανδρέου στην εφημερίδα Τα Νέα ( ) και Το Βήμα ( ), στο Στ. Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, όπ. 62 Πηγή: Γραπτά αρχεία της ΕΡΤ. 63 Στην εξαιρετικά λεπτομερή ιστορική καταγραφή που περιλαμβάνεται στο βιβλίο Ιστορία της Ελληνικής Τηλεόρασης, ο Στάθης Βαλούκος θεωρεί την εκπομπή Μίλα Ελεύθερα του Στέφανου Ληναίου σαν το πρώτο πολιτικό talk show, το οποίο εμφανίστηκε τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ. Ωστόσο, από την έρευνά μας στα αρχεία της ΕΡΤ δεν κατορθώσαμε να επισημάνουμε κάτι τέτοιο. Αυτό υποδεικνύει την έλλειψη οργανωμένων αρχείων για τη διευκόλυνση της έρευνας και της διασταύρωσης στοιχείων. Επίσης, επισημαίνουμε ότι ο όρος talk show, θα χρησιμοποιηθεί στην Ελλάδα αρκετά αργότερα για να περιγράψει τις εκπομπές λόγου, κάτι που δείχνει και τη διάσταση μάρκετινγκ των κατηγοριών τηλεοπτικού προγράμματος. Ακόμη, οι παρουσιάσεις ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών από καλλιτέχνες είναι κάτι που ακολουθεί τη ραδιοτηλεόραση από τη γέννησή της και όχι καινούργιο, εμπορικό φαινόμενο. 64 Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις μεταγενέστερες εκπομπές «Προφίλ», «Το μήλο της Έριδος», «Ενώπιος Ενωπίω», οι οποίες συμπεριελάμβαναν ένα κοινό παρόν στο στούντιο, το οποίο έμενε ωστόσο βουβό. Κατά τη δεκαετία του 90, η εκπομπή «Η Ώρα της Aλήθειας» επέτρεπε ερωτήσεις του κοινού στο στούντιο, στο τέλος της εκπομπής, όμως αυτό το εγχείρημα δεν είχε μεγάλη διάρκεια (βλ. Ioanna Vovou, La Démocratie à l ère de la télévision. Les débats politiques à la télévision hellénique, Thèse de Doctorat, Université Paris III Sorbonne Nouvelle, 2000). 14

15 Σε ό,τι αφορά την επιλογή των καλεσμένων, η συμμετοχή τους στις τηλεοπτικές εκπομπές παρουσίασε εξέλιξη από την άποψη ότι σταδιακά ο διάλογος, η συνέντευξη και η συζήτηση ανάμεσα στους δημοσιογράφους και στους πολιτικούς οι οποίοι είναι άμεσα συνδεδεμένοι με την εκτελεστική εξουσία γίνονται ο κανόνας στην τηλεόραση. Η παρουσία στο στούντιο των υπουργών του ΠΑΣΟΚ αλλά και των άλλων κομμάτων που δέχονταν να τεθούν στις ερωτήσεις των δημοσιογράφων διαμόρφωσε σταδιακά ένα καινούργιο τρόπο πολιτικής επικοινωνίας και διαμεσολάβησης. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει βέβαια την απουσία κυβερνητικής παρέμβασης στην τηλεόραση, όπως είδαμε και νωρίτερα. Οι εκπομπές «Ανοιχτά Χαρτιά» και «Απέναντι στον Τύπο» θα σταματήσουν τη μετάδοσή τους με την πτώση του ΠΑΣΟΚ από την κυβέρνηση. Με την εκ νέου έλευση της Νέας Δημοκρατίας άλλες πολιτικές εκπομπές παίρνουν τη θέση τους και μετά σταματούν τη μετάδοσή τους όταν αλλάζει ξανά η κυβέρνηση, όπως οι εκπομπές «Δεύτερη Έκδοση» ( , παρουσιαστής: Σαράντης Μιχαλόπουλος) και «Τομές» ( , παρουσιαστής: Ανδρέας Ζούλας). Για άλλες εκπομπές όπως το «Προφίλ» (με τον Πάνο Παναγιωτόπουλο), η δημιουργία της ιδιωτικής τηλεόρασης διέγραψε μία διαφορετική εξέλιξη και διάρκεια στο χρόνο. Κατά τον ίδιο τρόπο, μετά τις εκλογές του 1993, όταν το ΠΑΣΟΚ ήρθε ξανά στην κυβέρνηση, υπήρξαν μεταβολές στις διευθύνσεις της ενημέρωσης της κρατικής ραδιοτηλεόρασης. Όσον αφορά στις πολιτικές εκπομπές, ορισμένες από αυτές όπως η «Τελική Ευθεία» (παρουσιαστής: Πέτρος Ευθυμίου) και «Εφ όλης της ύλης» (παρουσιαστής: Νίκος Χασαπόπουλος), συμπεριλήφθηκαν στο πρόγραμμα της κρατικής τηλεόρασης Η απορρύθμιση του οπτικοακουστικού τοπίου Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80, το οπτικοακουστικό τοπίο γνώρισε θεαματικές δομικές αλλαγές λόγω της εισόδου του ιδιωτικού τομέα και του περιορισμού του ρόλου του Κράτους. Σ αυτό το πλαίσιο, η ραδιοτηλεόραση θεωρήθηκε ως μια καινούργια πηγή επενδύσεων και κέρδους. Η μεταβολή των ευρωπαϊκών οπτικοακουστικών συστημάτων ονομάστηκε «απορρύθμιση». Στην Ελλάδα, ονομάστηκε επίσης ευρέως «απελευθέρωση», στοιχείο το οποίο είναι ενδεικτικό των πολιτικο-ιδεολογικών συνθηκών της εποχής. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η απορρύθμιση των ερτζιανών στην Ελλάδα έγινε με άναρχο τρόπο, χωρίς να προβλεφθούν οι θεσμικές, οικονομικές και τεχνικές παράμετροι και προϋποθέσεις για ένα τέτοιο εγχείρημα. 66 Αντιθέτως, ήταν το αποτέλεσμα πολιτικών διαμαχών της εποχής. Η ίδια άποψη σε γενικές γραμμές εκφράζεται και από την πολιτική τάξη, σημειώνοντας την απόκλιση μεταξύ της νομοθεσίας και της καταλυτικής δύναμης των πολιτικοοικονομικών πραγματικοτήτων που οδηγούν σε ρυθμίσεις ad hoc, εκφράζοντας την απουσία μιας εθνικής στρατηγικής για τα μέσα επικοινωνίας. 67 Για το λόγο αυτό γίνεται συχνά λόγος για το «χάος» των ερτζιανών που δημιουργήθηκε με τη λειτουργία πολλών σταθμών χωρίς τις απαιτούμενες άδειες και για την «άγρια απορρυθμιστική διαδικασία» 68 που χαρακτηρίζει την ελληνική περίπτωση. Η απορρύθμιση των ερτζιανών επηρεάστηκε από συγκυρίες εθνικές και διεθνείς. Αφενός, η Πράσινη Βίβλος για την Τηλεόραση χωρίς Σύνορα (1984) που προέβλεπε ένα 65 Οι παρατηρήσεις αυτές δεν αποσκοπούν μία κρίση στο περιεχόμενο ή την ποιότητα των εν λόγω εκπομπών, αλλά σημειώνουν μία πρακτική στην ελληνική τηλεόραση ως σύμπτωμα του πολιτικοκοινωνικού περιβάλλοντος. 66 Βλ. Στ. Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, όπ. 67 Βλ. Ευάγγελος Βενιζέλος, «Η μη κρατική ραδιοτηλεόραση στην εφήμερη όαση της νομικής απορρύθμισης», Τετράδια πολιτικού διαλόγου έρευνας και κριτικής, ν 25, εκδ. Στοχαστής, 1990, σελ Πρβλ. Γεώργιος Δαρεμάς, «Τηλεόραση και Αγορά», στο Διαμαντής Λεβεντάκος, (σύνταξη), Τηλεόραση και ελληνική κοινωνία, εκδόσεις Εικών,

16 ευνοϊκό πλαίσιο για μία φιλελεύθερη διαχείριση και για τον ιδιωτικό τομέα φαίνεται να επέδρασε στις εξελίξεις. Αφετέρου, η ραδιοτηλεοπτική απορρύθμιση η οποία είχε λάβει χώρα σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη με ιδιωτικοποιήσεις κρατικών καναλιών και την εμφάνιση νέων ιδιωτικών σταθμών, το ενδιαφέρον παραγόντων του ιδιωτικού τομέα, καθώς, επίσης, το γενικευμένο αίτημα για τον εκδημοκρατισμό της τηλεόρασης, υπήρξαν μοχλοί πίεσης για την κυβέρνηση. Παρ όλα αυτά, το Κράτος ακολούθησε αυτή την πορεία μόνο μετά την εκ των πραγμάτων δημιουργία ιδιωτικών σταθμών (πρώτα ραδιοφωνικών, έπειτα τηλεοπτικών) χωρίς τις νόμιμες άδειες λειτουργίας. 69 Από την πλευρά της, η αντιπολίτευση άδραξε την ευκαιρία που πήγαζε καταρχήν από τη δυσαρέσκεια του κοινού για τη συνεχή κρατική παρέμβαση στην τηλεόραση. Κατά δεύτερο λόγο, η αποδυνάμωση της κυβέρνησης η οποία διερχόταν πολιτική κρίση λόγω οικονομικών σκανδάλων και λόγω της κακής υγείας του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, ήσαν παράγοντες που ευνόησαν την αλλαγή στο πολιτικό και επικοινωνιακό σκηνικό. Η εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης ήταν το αποτέλεσμα αυτών των πολιτικών συγκυριών. Το 1988 αρχίζει να εκπέμπει ο τηλεοπτικός σταθμός TV-100 από το Δήμο Θεσσαλονίκης ο οποίος αναμεταδίδει το πρόγραμμα δορυφορικών καναλιών, ακολουθούμενος από τον σταθμό TV Plus του Δήμου Πειραιά. Σε μία προσπάθεια απάντησης σε αυτές τις ενέργειες των αντιπολιτευόμενων Δήμων, ξεκινά η λειτουργία του τρίτου κρατικού καναλιού, της ΕΤ-3 από τη Θεσσαλονίκη. 70 Εξετάζοντας τις συνθήκες γένεσης της εγχώριας τηλεοπτικής αγοράς, ο Γιώργος Δαρεμάς συνοψίζει τα αίτια της που εξηγούν την άναρχη απορρύθμιση του ελληνικού τηλεοπτικού τοπίου. Εν ολίγοις, η απουσία θέσπισης κανόνων φιλελεύθερου ανταγωνισμού και ρυθμιστικού πλαισίου σε συνδυασμό με την απροκάλυπτη θετική μεταχείριση των μεγαλοεκδοτών Τύπου ως προς την ιδιοκτησία των ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών, καθώς και την ανύπαρκτη προστασία της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης από πολιτικές παρεμβάσεις ή την υποστήριξή της ώστε να ανταπεξέλθει στο μεταβαλλόμενο σκηνικό, όλα αυτά συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο διετελέσθηκε η ελληνική ραδιοτηλεοπτική απορρύθμιση. 71 Τα πρώτα ιδιωτικά κανάλια Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δεν είχε επιτρέψει τη λειτουργία ιδιωτικών καναλιών. Ωστόσο, ορισμένα μέλη της κυβέρνησης επικοινωνούσαν την απόφαση του πρωθυπουργού να προβεί στην έκδοση αδειών για τη σύσταση ιδιωτικών καναλιών. 72 Συνεπώς, ορισμένοι εκδότες εφημερίδων εξέφραζαν το ενδιαφέρον τους και προετοιμάζονταν για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Η κυβέρνηση ξεκινούσε τη συζήτηση μαζί τους παρά την αντιπαράθεση που είχε με τους εκδότες για το οικονομικό με πολιτικές προεκτάσεις- σκάνδαλο «Κοσκωτά». Στην πράξη, η οικουμενική κυβέρνηση είναι εκείνη που ψήφισε το νόμο 1866/1989 που προέβλεπε τη σύσταση και λειτουργία της μη κρατικής τηλεόρασης. Ο νόμος αυτός προέβλεπε ότι οι άδειες για την ιδιωτική τηλεόραση θα δίνονταν κατά προτίμηση στους κατόχους των άλλων μέσων και στους Δήμους. Όμως, οι τελευταίοι δεν είχαν ως επί το πλείστον τα οικονομικά μέσα για κάτι τέτοιο. Συνεπώς, οι εκδότες του Τύπου ήσαν εκείνοι που ευνοούνταν από αυτό το νομικό πλαίσιο, παρά τις ρυθμίσεις για τη μη δημιουργία μονοπωλίων. Επιπλέον, παρά το γεγονός ότι ο νόμος αυτός προέβλεπε άδειες για τοπικής/περιφερειακής εμβέλειας, κάτι τέτοιο ποτέ δεν τηρήθηκε. Τα ιδιωτικά κανάλια άρχισαν να εμφανίζονται στα ερτζιανά με γρήγορο ρυθμό πριν την απόκτηση των εν λόγω αδειών. 69 Στ. Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, όπ. 70 Βλ. Στυλιανός Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, όπ., Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π., Στάθης Βαλούκος, Ελληνική Τηλεόραση, ό.π. 71 Γεώργιος Δαρεμάς, «Τηλεόραση και Αγορά», ό.π., σελ Γιάννης Πρετεντέρης, «Πώς φτάσαμε στην ελεύθερη τηλεόραση», Το Βήμα, , σ. 8, στο Στ. Παπαθανασόπουλος, Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση, σ

17 Η εμφάνιση των Mega Channel και του Antenna TV στα ερτζιανά συμβολίζει την απαρχή μιας καινούργιας εποχής για την τηλεόραση στην Ελλάδα. Το κανάλι Mega ξεκινά επισήμως να εκπέμπει στις 20 Νοεμβρίου του 1989 και ο Antenna στις 31 Δεκεμβρίου του 1989, παραμονή Πρωτοχρονιάς. Πλήθος άλλα τηλεοπτικά κανάλια εθνικής ή τοπικής εμβέλειας ακολούθησαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και με ιλιγγιώδεις ρυθμούς σαν για να αναπληρωθεί ο προηγούμενος χαμένος χρόνος. 73 Σε ό,τι αφορά την πορεία της κρατικής τηλεόρασης μετά την απορρύθμιση και στα νέα τηλεοπτικά δεδομένα είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι η τηλεθέασή της δεν σταματά να μειώνεται αισθητά. Το 1989, πριν την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης η ΕΡΤ στο σύνολό της έφτανε στο 62% από άποψη τηλεθέασης. Το 1990, τα δύο κρατικά κανάλια είχαν ποσοστά 19.7% και 8.7% αντιστοίχως έναντι 30.4% για το Mega και 18% για τον Antenna. Έξι χρόνια μετά, η τάση αυτή επιδεινώθηκε : το 1996 η ΕΤ1 παρουσιάζει 4.8% τηλεθέαση και η ΕΤ2 3.5%. 74 Ο κρατικός τομέας, ακόμη υπό την πίεση πολιτικών αποφάσεων, στάθηκε ανίκανος να αντιμετωπίσει τις νέες καταστάσεις και να χαράξει τη δική του στρατηγική. Η ποιότητα των προγραμμάτων Σε ό,τι αφορά την παραγωγή τηλεοπτικού περιεχομένου, τα ιδιωτικά κανάλια συνέβαλαν στην αύξηση των ελληνικής παραγωγής προγραμμάτων και ιδιαίτερα των τηλεοπτικών σειρών. Οι εγχώριες παραγωγές μοιάζουν να είναι πιο επικερδείς με όρους τηλεθέασης και διαφήμισης, σύμφωνα με τον εμπορικό χαρακτήρα της ιδιωτικής τηλεόρασης. 75 Το τηλεοπτικό προϊόν στο σύνολό του ακολουθεί μια εμπορική λογική, αναπτύσσοντας είδη προγραμμάτων (πχ. τηλεπαιχνίδια, ριάλιτι, κλπ ) που διαμορφώνουν την φυσιογνωμία του κάθε καναλιού. Το πέρασμα από ένα κρατικό μονοπωλιακό ραδιοτηλεοπτικό σύστημα σε ένα μικτό όπου συνυπάρχουν κρατικά και μη κρατικά κανάλια οδήγησε σε έντονες συζητήσεις σχετικές με την ποιότητα των προγραμμάτων. Η κανονιστική αντίληψη της ποιότητας η οποία αποτελούσε αποστολή της κρατικής τηλεόρασης ήρθε αντιμέτωπη με αυτό που ονομάστηκε η δικτατορία της τηλεθέασης. Ωστόσο, οι μετρήσεις τηλεθέασης αποτελούν μόνο έναν ποσοτικό δείκτη, χωρίς να αποφέρουν ποιοτικά στοιχεία για την πρόσληψη των προγραμμάτων από τους τηλεθεατές. Επιπλέον, η τηλεθέαση δεν εκφράζει τη ζήτηση του κοινού αλλά την αντίδρασή του στην προσφορά. 76 Τα ζητήματα αυτά εντάσσονται στο δημόσιο διάλογο σχετικά με τις επιδράσεις και τη δύναμη της τηλεόρασης. Πολλοί επικαλούνται επίσης την ιδέα ύπαρξης μιας «παλεοτηλεόρασης» και μιας «νέο-τηλεόρασης», ακολουθώντας τη θέση που εξέφρασε αρχικά σε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Republica- ο Umberto Eco και που μοιάζει να παγώνει την ιστορία της τηλεόρασης σε δύο διαφορετικές περιόδους πριν και μετά. 77 Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά, τα ίδια ζητήματα μοιάζουν να μην έχουν χάσει τίποτα από την επικαιρότητά τους. Ένα χαρακτηριστικό, μεταξύ πολλών άλλων, παράδειγμα των συζητήσεων που απασχολούν την κοινή γνώμη και επανέρχονται με τα ίδια ή παρόμοια 73 Για μία χαρτογράφηση του σημερινού τηλεοπτικού τοπίου βλ. στον παρόντα τόμο το κεφάλαιο «Οικονομική συγκέντρωση και θεσμικό πλαίσιο της ιδιωτικής τηλεόρασης» του Νίκου Σμυρναίου. 74 Πηγή: ΑGB Hellas. 75 Σύμφωνα με τον Γρηγόρη Πασχαλίδη (ό.π., σελ. 188 και 192) αυτή η τάση διαφαίνεται από το 1997 και έπειτα. Παρ όλα αυτά η δυναμική της εγχώριας παραγωγής αναπτύσσεται έντονα από τις αρχές της δεκαετίας. 76 Dominique Wolton, «Télévision : Sus à l Audimat!», στο «La qualité des programmes de télévision. Concepts et mesures», Dossiers de l Audiovisuel, ν 43, INA/La documentation française, Απρίλιος-Μάιος Umberto Eco, «TV: la trasparenza perduta», στο Sette anni di desiderio, Bompiani, Milano, Η ιδέα αυτή του Eco γνώρισε μεγάλη απήχηση στην ακαδημαϊκή αλλά όχι μόνο- κοινότητα, όμως δέχτηκε και πολλές κριτικές ως προς την εγκυρότητά της. 17

18 ερωτήματα σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους είναι και τα αποτελέσματα της έρευνας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) που ήδη το 1976 καταγράφει τη μεγάλη ανησυχία των Αθηναίων τηλεθεατών για τις σκηνές βίας και σεξ των τηλεοπτικών προγραμμάτων. 78 Σκοπός μας δεν είναι, ασφαλώς, να εκφέρουμε μία αξιολογική κρίση για την ποιότητα των τηλεοπτικών προγραμμάτων, ωστόσο, μπορούμε να σημειώσουμε δύο στοιχεία : πρώτον, οι μετρήσεις απηχούν ένα μόνο μέρος της συμπεριφοράς του κοινού, εφόσον μας πληροφορούν πόσοι παρακολουθούν ένα πρόγραμμα, όμως δεν εξηγούν τους λόγους για τους οποίους το παρακολουθούν. 79 Δεύτερον, η στάση που θεωρεί την ποιότητα ως μία καθολική και αμετάβλητη αξία με βάση μία κανονιστική αντίληψη, ερήμην του κοινού δεν προσφέρει τα εργαλεία κατανόησης της σχέσης τηλεόρασης-τηλεθεατή. 6. Πολιτική και τηλεόραση η συνέχεια Η έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης άνοιξε νέους ορίζοντες στην πληροφόρηση και στην ψυχαγωγία του ελληνικού κοινού, το οποίο απέκτησε ευρύτερες επιλογές συγκριτικά με την εποχή της κρατικής τηλεόρασης. Πολλοί συγγραφείς παρατηρούν ότι το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο έχει την ικανότητα γρήγορης προσαρμογής σε νέα δεδομένα. Ο πολλαπλασιασμός των ιδιωτικών καναλιών κατά τη δεκαετία του 90 και έπειτα και ο εν μέρει κατακερματισμός της τηλεοπτικής αγοράς εγείρουν καινούργια οικονομικά ζητήματα. Ωστόσο, εκείνοι που θα κατέληγαν στο συμπέρασμα της λήξης των πολιτικών διακυβευμάτων δεν λαμβάνουν υπόψη τους την πολυπλοκότητα των δεσμών μεταξύ των διαφορετικών παραγόντων στο ραδιοτηλεοπτικό πεδίο και τους μεταξύ τους συσχετισμούς. Αν η έλλειψη ενός νομικού πλαισίου στις αρχές της ιδιωτικής τηλεόρασης είναι κατανοητή αν αναλογιστούμε την πρωτόγνωρη και χωρίς προηγούμενο, για τα ελληνικά δεδομένα, κατάσταση, η αβεβαιότητα του θεσμικού πλαισίου πολλών ιδιωτικών καναλιών και η απουσία ενός σαφούς νομικού πλαισίου ακόμη και στις μέρες μας εγείρει ερωτήματα. Οι πρώτες προσωρινές άδειες που παραχωρήθηκαν με βάση το νόμο 1866/89 και με τη σύμφωνη γνώμη του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου (ΕΡΣ), τον Σεπτέμβριο του 1993, παραμονή εκλογών, αφορούσαν δώδεκα σταθμούς. Με υπουργική απόφαση, εννέα άδειες αφορούσαν σταθμούς εθνικής εμβέλειας και παραχωρήθηκαν στους : Mega, Antenna, New Channel, Κανάλι 29, Νέα Τηλεόραση, Seven X, Μακεδονία TV, ΣΚΑΪ και 902. Τρεις άδειες ήταν τοπικής εμβέλειας και παραχωρήθηκαν στους : TV100 (Δημοτική τηλεόραση της Θεσσαλονίκης), Τηλετώρα και Tele City, χωρίς να ορίζονται συγκεκριμένες συχνότητες. 80 Παράλληλα, ένας σημαντικός αριθμός καναλιών εξέπεμπαν χωρίς άδειες σε όλη τη χώρα, κάτι που οδήγησε το τηλεοπτικό τοπίο της χώρας να χαρακτηρίζεται ως άναρχο. Στα χρόνια που ακολούθησαν, πολλαπλασιάζονται οι προσπάθειες να τεθεί σε τάξη η κατάσταση. Ο νόμος 2328/1995 σχετικά με την ιδιωτική τηλεόραση και επίσης ο διαγωνισμός που κήρυξε το τότε- Υπουργείο Τύπου για την παραχώρηση αδειών εθνικής, περιφερειακής ή τοπικής εμβέλειας αποτελούν τέτοια παραδείγματα. Το 2000, το Υπουργείο μετέφερε όλες τις αρμοδιότητες αναφορικά με τις άδειες στο Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (ΕΣΡ) το οποίο κατέληξε ότι οι φάκελοι των αιτήσεων των σταθμών δεν ήσαν πλήρεις, εφόσον δεν πληρούσαν ορισμένα κριτήρια, κυρίως οικονομικής φύσεως. Έπειτα από μία κλήση στους ενδιαφερόμενους για να συμπληρώσουν τα στοιχεία των αιτήσεών τους και μία δεύτερη 78 Στο Χρύσα Παϊδούση, «Τηλεόραση και οικογένεια», ό.π., σελ Βλ. αναλυτικότερα για τη διαδικασία της πρόσληψης και τη διαμόρφωση κοινού τα κεφάλαια των Dayan και Ségur στο παρόν βιβλίο. 80 Βλ. Χρήστος Ιερείδης, Βασίλης Λουμπρίνης, «Οι τηλε-άδειες έγιναν σήριαλ», Τα Νέα, , σ. P23. 18

19 εξέταση, το ΕΡΣ κήρυξε άγονη τη διαδικασία στο σύνολό της. 81 Στη συνέχεια και μετά την τροποποίηση του άρθρου 14 του Συντάγματος 82 σχετικά με την ελευθερία του Τύπου, ο νόμος 3021 του 2002 έθεσε πιο συγκεκριμένες προϋποθέσεις και προαπαιτούμενα για την παραχώρηση των αδειών, δίνοντας έμφαση στην οικονομική διαφάνεια των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στα μαζικά μέσα επικοινωνίας, εισάγοντας την έννοια του βασικού μετόχου, προς αποφυγή φαινομένων συγκέντρωσης στην εγχώρια αγορά. 83 Τα στοιχεία αυτά είναι ενδεικτικά μόνο των σχέσεων μεταξύ των μέσων επικοινωνίας και της πολιτικής εξουσίας, χωρίς ωστόσο να υποτιμούνται και άλλοι παράγοντες που συνδιαμορφώνουν το επικοινωνιακό τοπίο. Οι πολιτικές συζητήσεις κατά τη δεκαετία του 90 : η καθιέρωση του είδους στην τηλεοπτική και πολιτική σφαίρα Από τη δημιουργία τους, τα δύο πρώτα ιδιωτικά κανάλια, το Mega και ο Antenna, δημιούργησαν δελτία ειδήσεων και ενημερωτικές πολιτικές εκπομπές. Το είδος της πολιτικής συνέντευξης στα οπτικοακουστικά μέσα έκανε αισθητή την εμφάνισή τους με την ιδιωτική ραδιοφωνία και αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό τα πρώτα χρόνια της ιδιωτικής τηλεόρασης. 84 Από την αρχή, τα δύο ιδιωτικά κανάλια μετέδιδαν δύο πολιτικές εκπομπές. Η πρώτη ονομαζόταν «Διαξιφισμοί» (παρουσιαστές : Παντελής Καψής και Νίκος Χατζηνικολάου), η οποία μετατράπηκε στη γνωστή εκπομπή «Ενώπιος Ενωπίω» (με παρουσιαστή τον Ν. Χατζηνικολάου) στο Mega. H δεύτερη ήταν η εκπομπή «Προφίλ» του Πάνου Παναγιωτόπουλου η οποία είχε ξεκινήσει στην κρατική τηλεόραση μέχρι το 1992 και συνέχισε στον Antenna. H συνέντευξη πρόσωπο με πρόσωπο, εμπλουτισμένη κατά περίπτωση με ζωντανές συνδέσεις, εξωτερικές παρεμβάσεις στα λεγόμενα παράθυρα ήταν το βασικό μοντέλο που ακολουθήθηκε από τις δύο εκπομπές που για τα πρώτα χρόνια της ιδιωτικής τηλεόρασης θεωρήθηκαν εμβληματικές για τη νέα τηλεοπτική εποχή. Ο πολλαπλασιασμός των τηλεοπτικών σταθμών επέφερε τη δημιουργία πολλών εκπομπών συνέντευξης και συζήτησης με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη εξέλιξη του είδους, αφού όλα σχεδόν τα ιδιωτικά κανάλια συμπεριλαμβανομένων των κρατικών μετέδιδαν μία, δύο ή και περισσότερες πολιτικές εκπομπές στο πρόγραμμά τους. Κατά τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν την απορρύθμιση και μέσα σε ένα κλίμα όπου η τηλεόραση συσχετιζόταν με την ελεύθερη έκφραση, δόθηκε έμφαση στην πολιτική συνέντευξη. Η πρόσωπο με πρόσωπο συνεύρεσή τους συμβόλιζε την υπόσχεση μιας άμεσης συζήτησης μέσα από την οποία η αλήθεια θα διαφαινόταν. Μετά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 90 και την κυριαρχία της πολιτικής συνέντευξης, ως πρακτική αυτών των εκπομπών, ακολουθεί αυτή της συζήτησης μεταξύ πολλών καλεσμένων, όπως και κατά τη δεκαετία του 70, ενταγμένη όμως σε μία διαφορετική λογική. Αν παλαιότερα η συζήτηση με πολλούς συμμετέχοντες εξυπηρετούσε την απουσία έντονων και μετωπικών αντιπαραθέσεων, στην καινούργια εκδοχή των προγραμμάτων οι προοπτικές δημιουργίας θεάματος και οι σκηνοθετικές πρακτικές της αντιπαράθεσης μεταξύ ενός πάνελ καλεσμένων δεν έμειναν ανεκμετάλλευτες. 81 Στο ίδιο. 82 Το οποίο αναθεωρήθηκε το Για μία εκτεταμένη ανάλυση του σχετικού νομικού πλαισίου του βασικού μέτοχου, τις δυσκολίες εφαρμογής του και τη συζήτηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βλ. το κεφάλαιο «Οικονομική συγκέντρωση και θεσμικό πλαίσιο της ιδιωτικής τηλεόρασης» του Νίκου Σμυρναίου στο παρόν βιβλίο. 84 Μία έρευνα σχετικά με αυτό το θέμα και για τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της ιδιωτικής τηλεόρασης έδειχνε ότι ο μηνιαίος αριθμός συνεντεύξεων για όλα τα μέσα, έντυπα και ηλεκτρονικά έφτανε τις τέσσερις χιλιάδες. Ωστόσο, σημειώνεται ότι ο αριθμός των ανθρώπων που έδιναν συνεντεύξεις ήταν περιορισμένος (Δημοσίευση στην εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, ). 19

20 Στην καινούργια αυτή διαμόρφωση του είδους, η φιγούρα του παρουσιαστή ως τηρητή των κανόνων του παιχνιδιού έχει εξέχουσα σημασία. 85 Παράλληλα, η ασυνέπεια στον προγραμματισμό των εκπομπών εκλείπει προς όφελος μιας αυστηρής δόμησης του τηλεοπτικού προγράμματος. Ο προγραμματισμός των εκπομπών γίνεται τακτικός και αποτελεί μέρος της ταυτότητας των καναλιών καθώς και της διαμόρφωσης της σχέσης του καναλιού με το κοινό του. Σε ό,τι αφορά τη διάρκεια των εκπομπών, αυτή επιμηκύνεται συνεχώς εγκαταλείποντας το μοντέλο των τριάντα λεπτών για να φτάσουν τη μία ώρα και, πολλές φορές, περισσότερο. 86 Οι ζωντανές συνδέσεις, καθώς επίσης και ο αριθμός των καλεσμένων εντός και εκτός του στούντιο που αυξάνει συνεχώς, εξηγούν αυτή την επιμήκυνση. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η μεγαλύτερη διάρκεια των εκπομπών δεν συνεπάγεται απαραίτητα και μεγαλύτερη διάρκεια λόγου των καλεσμένων. Επιπλέον, ενδεικτικό μιας μεταβολής της θέσης που κατέχουν στη στρατηγική προγραμματισμού των καναλιών, είναι το γεγονός ότι η ώρα μετάδοσής τους μετατίθεται όλο και σε πιο προχωρημένες ώρες, για να φτάσει τις μεταμεσονύχτιες. Η «εικόνα» των παρουσιαστών Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της εποχής τηλεοπτικών εκπομπών είναι η ταύτισή τους με τον παρουσιαστή. Αναφέραμε ήδη ότι η μορφή του παρουσιαστή που άρχιζε ήδη να αποκτά αυτόνομη υπόσταση από τη δεκαετία του 80 διαμορφώνεται πιο ξεκάθαρα με την έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης. Ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ιδιωτικής τηλεόρασης ένας δημοσιογράφος που θέλει να έχει αυξημένο κύρος πρέπει να έχει τη δική του τηλεοπτική εκπομπή. Επιπλέον, ο παρουσιαστής γίνεται η κεντρική φιγούρα του προγράμματος. Μερικά μόνο παραδείγματα τίτλων εκπομπών είναι ενδεικτικά για το ρόλο που κατέχει στην τηλεόραση : «Η Άννα στη χώρα των θαυμάτων» (Άννα Παναγιωταρέα, ΕΤ ), «Ελλήσποντος» (Έλλη Στάη, Mega, ), Εξτρεμησμοί (Όλγα Τρέμη, ΝΕΤ, ), «Με τα μάτια της Έλλης» (Έλλη Στάη, Αntenna, ), σε ένα μικρότερο βαθμό η εκπομπή «Τελική Ευθεία» (Πέτρος Ευθυμίου, ΕΤ1 και ΝΕΤ, ). 87 Επιπλέον, αρκετά σήματα εκπομπών αποτελούνται από τα πρόσωπα των παρουσιαστών σε πρώτο πλάνο και επίσης στα σήματα τέλους των προγραμμάτων οι τηλεθεατές ενημερώνονται για τις εταιρείες που επιμελήθηκαν την ένδυση και την εμφάνισή τους. Σε γενικές γραμμές οι δημοσιογράφοι/παρουσιαστές εξελίσσονται σε σταθερό σημείο αναφοράς των εκπομπών μέσα στα πλαίσια των οποίων παρεμβαίνει πλήθος προσώπων. 88 Ακόμη και σήμερα, οι παρουσιαστές είναι το σήμα κατατεθέν, η εικόνα-μάρκα του προγράμματος καθώς και του καναλιού. 85 Για μία περισσότερο λεπτομερή ανάλυση των πολιτικών εκπομπών λόγου στην ελληνική τηλεόραση της δεκαετίας του 90 βλ. επίσης Ioanna Vovou, La démocratie à l ère de la télévision, ό.π. 86 Σημαντική εδώ για να κατανοήσουμε το ευρύτερο πλαίσιο του τηλεοπτικού χρόνου είναι η υπενθύμιση του Γιώργου Πλειού (ό.π., σελ ) ότι η ιδιωτικοποίηση της τηλεόρασης ακολουθείται από σταδιακή χρονική επέκταση του προγράμματος και αύξηση των ειδήσεων και των ενημερωτικών εκπομπών στο σύνολο του προγράμματος. 87 Για την ύπαρξη ή μη ενός γυναικείου δημοσιογραφικού ήθους τηλεοπτικής παρουσίασης, προβληματική που υπερβαίνει τους σκοπούς της παρουσίασής αυτής βλ. Βώβου Ιωάννα, «Από την προσωποποίηση της πληροφορίας στη διαφοροποίηση λόγω φύλου. Υπάρχει ένα γυναικείο δημοσιογραφικό ήθος τηλεοπτικής παρουσίασης ;», στο Ψύλλα Μ. (επιμ.), Δημόσιος χώρος και φύλο, σειρά Πολιτική-Επικοινωνία 5, Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα, Για μία ανάλυση του ρόλου του παρουσιαστή των πολιτικών συζητήσεων βλ. Ioanna Vovou, «Discourse and emblematic figures of presenters in political debates on Greek television», Proceedings of the fifth Conference of the International Society for the Study of Argumentation (dir. Frans H. van Eemeren, J. Anthony Blair, Charles A. Willard, A. Francisca Snoeck Henkemans), éd. Sic Sat, 2002, σελ