LANBIDE EKIMENA. Proiektuaren bultzatzaileak. Laguntzaileak. Hizkuntz koordinazioa

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "LANBIDE EKIMENA. Proiektuaren bultzatzaileak. Laguntzaileak. Hizkuntz koordinazioa"

Transcript

1 Ingurugiroa babesteko teknikak LANBIDE EKIMENA

2 LANBIDE EKIMENA LANBIDE EKIMENA Proiektuaren bultzatzaileak Laguntzaileak Hizkuntz koordinazioa

3 Egilea(k): AGOTE Igor eta OLAZARAN Iratxe, Lea Artibai ikastetxea. Itzultzailea(k): Di-da, S.koop. Zuzenketak: Elhuyar Hizkuntz zerbitzuak Maketa: Agurne Lizaso Azalaren diseinua: Naiara Beasain 2005an itzulia eta prestatua

4 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Aurkibidea 1. INGURUMEN-ARAZOAK Ingurumena babesteko teknikak. Sarrera Atmosferaren kutsadura Hondakin solidoek eragindako kutsadura Energiak Hondakin-urek eragindako kutsadura PRODUKZIO-PROZESUETAKO FLUXU-DIAGRAMEN AZTERKETA Elikagai-industrietako oinarrizko eragiketak eta prozesuak KUTSATZAILEENTZAKO KONPONBIDE TEKNIKOAK Hondakin-uren tratamendua Hondakin solidoak tratatzea, minimizatzea eta desegitea INGURUMEN-KUDEAKETA Ingurumenari buruzko legeria Produkzio garbia. ingurumenaren arloko jardunbide egokiak Ingurumen-kudeaketa LANBIDE EKIMENA I

5 Ingurugiroa Babesteko Teknikak 1 INGURUMEN-ARAZOAK 1.1. Ingurumen-arazoak. Sarrera: Definizioa Historia Ondorioak Konponbiderako proposamena 1.1 Ingurumena babesteko teknikak. Sarrera Ingurumenaren definizioa Ingurumenari buruzko egungo adiera Stockholm-eko 1972ko Konferentzian sortu zen: Epe laburrean edo epe luzean izakiengan eta giza jardueretan zuzeneko edo zeharkako efektuak eragiteko gai diren osagai fisikoen, kimikoen, biologikoen eta sozialen multzoa da ingurumena. Irakasgai honetan, elikagai-industriarekin lotutako ingurumenaren gaineko arazo nagusiak aztertuko ditugu, baita ingurumenaren arloan jardun egokiak eginda arazo horiek nola arindu daitezkeen ere. Gainera, elikagai-industrian ingurumenaren arloko prebentzioa eta kontrola egiteko erabiltzen diren metodo nagusiak identifikatuko ditugu, baita elikagai-industriako azpiproduktuen, hondakinen eta isurketen erabilera eta tratamendu posibleak ere. Azkenik, produkzioaren ondoriozko ingurumen-eraginen ebaluazioa eta jarraipena egingo ditugu. Historia Giza jardunaren eragina ez da izan beti berdina historian. Kulturari esker, arbasoek bereganatutako esperientzia erabili ahal izan du gizakiak; kultura hori handitu, eta geroko belaunaldien esku utzi du. Hala, bada, aurrerapenak egin eta garatu ahal izan dira jakintzaren eremu guztietan, eta, bereziki, teknologia berrien garapena bultzatu da. Horrek guztiak gure inguruneko egoerak aldatzeko modua eman digu. Gizakia, hasieran, naturak ematen zionarekin bizi zen, nekez bizi ere. Baina, apurka-apurka, aldaketa itzulezinak eragin dizkio naturari, eta aldaketa horiek eragin larriak dakartzate ingurumenean, baliabideak gehiegi ustiatzen direlako eta baliabideok erabiltzearen ondorioz sortu diren azpiproduktuengatik. Baliabideen kontsumoa gaur egun hain da, handia naturak eman diezagukeenaren muga-mugan baikaude. LANBIDE EKIMENA 1

6 Elikagaigintza Paleolitoan (orain dela urte), gizakiak bere ingurunera egokitu behar izaten zuen bizirik iraun ahal izateko. Baina, gizakia azkarra denez, klimarik latzenetan ere bizirik iraun ahal izan zuen, eta hainbat baliabide garatu ahal izan zuen (hala nola, sua menderatzea eta armak edo jantziak asmatzea). Bi baliabide-iturri baizik ez zituen: ehiza eta fruituak biltzea, betiere inguruneak mugatuta. Janariaz jabetzeko mugak zituen, beraz (batez ere, urteko sasoi jakinetan). Hori dela-eta, ugariak ziren desnutrizioak eragindako arazoak eta baliabiderik ezaren ondoriozko heriotzak ere. Gizakiak ingurumenean zuen eragina, oro har, oso txikia zen: gizakiak beste edozein harrapariren jokabidea zuen. Egoera hura errotik aldatu zen nekazaritza agertu zenean; izan ere, gizakiarentzat eraginik handiena izan duen aldaketa teknologikotzat har daiteke nekazaritza, janariak eskuratzeko naturarekiko zuen zuzeneko mendekotasunetik askatu baitzuen gizakia. Elikagai-produkzioaren eraginkortasun handiagoa zela-eta, soberakinak sortzen hasi ziren laster asko, eta horiei esker, elikagaiak eskuratzeaz bestelako eginkizunetan eman ahal izan zuten denbora zenbaitek. Gizartearen aldaketa ekarri zuen horrek, orduantxe sortu baitziren lanbideak edo leinuak, eta gizart ak ere agertu ziren (latifundistak, jopuak, kobrea eta brontzea lantzen zuten langileak ). Metalezko lehen tresnak agertu ziren, eta tresna haiei esker, eraginkortasun handiagoa lortu zuten nekazaritzako lanetan eta laborantzarako lur berriak eskuratu zituzten, betiere basoen kalterako. Horrek guztiak aldaketa nabarmenak eragin zituen naturako ekosistemetan. Mendeak joan, mendeak etorri, deforestazioaren, laborantzarako lur gehiegi izatearen eta artzaintzaren ondorioz, lurraren azaleko geruza agortu zen, eta, seguru asko, klima lehorrerako trantsizioa hasi zen. Erdi Aroan (X XV. mendeak) haize- eta ur-errotak nagusitu ziren energia-iturri gisa, eta benetako energia-iraultza gertatu zen (horrexegatik eraikitzen ziren hiriak ibaien ondoan). Nekazaritzako teknika berrien bidez, laborantzako ustiapenak hobetu ahal izan ziren; nabigazioko tekniken arloan ere berrikuntzak egin zirenez, merkataritzaren iraultza hasi zen. Horren guztiaren ondorioz, izugarri hazi zen biztanleria, baina gerra eta izurrite ugariek biztanle-kopuruari eusten zioten nolabait. Gainera, ordu arte ezezagunak ziren herrialdeak aurkitu zituztenez, emigrazioak gora egin zuen. Errotek eta egurra erretzeak ematen zuten energia ez zen nahikoa gero eta handiagoa bilakatzen ari zen energia-eskariari aurre egiteko. Gainera, lurrun-makina agertu zen, ikatzaren energia energia mekaniko bihurtzen zuena. XX. mendearen hasieran petrolioak eta horren deribatuek hartu zuten ikatzaren tokia. Izan ere, petrolioa errazagoa da lantzeko eta erabiltzeko. LANBIDE EKIMENA 2

7 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Energia-iturri eraginkor horri esker, ondasunen kopuru mugagabea fabrikatzeko ahaleginak egin ziren, eta horren ondorioz, neurririk gabeko produkzioa eta ondasun-kontsumoa agertu ziren. Osasun-sistemak eta bizi-kalitatea hobetzearen ondorioz, biztanleriak izugarri egin zuen gora (demografia-eztanda), eta ia Lur osoa hartzera bultzatu zuen gizakia. Horren emaitza izan zen naturako baliabideak gehiegi ustiatzea, eta, hala, herrialde industrializatuek ingurumen-eragin handia izan zuten. Munduko biztanleriaren bilakaera azken urteetan: Kristo ondorengo lehen urtean: 250 milioi biztanle Lurrean urtean: 500 milioi urtean: milioi urtean: milioi urtean: milioi urtean: milioi urtean: milioi urtean: milioi urtean:??????????? Biztanleriaren hazkundea Biztanle-kopurua (milioiak) Urtea LANBIDE EKIMENA 3

8 Elikagaigintza Ondorioak: Herrialde industrializatuetako biztanleek beren jarduerek naturan duten eraginari muzin egitea izan zen industrializazioaren ondoriorik larrienetakoa. Kontrolik gabeko ustiapena hasi zen: gizakiak mendean du natura eta nahi duena suntsitzen du naturan, hala eginez etekin ekonomikoren bat eskuratzen badu. Gizakiak, gaur egun, Lurraren bi herenak hartu ditu eta falta dena ustiatu nahi du. Bi talde handitan banatu ziren herrialdeak: Industrializatuak: Ipar Hemisferioko herrialdeak (munduko biztanleriaren % 23), beren beharrizanekin eta inposaketekin. Gero eta aberatsagoak dira eta gero eta energia gehiago eta natura- -baliabide berriztaezin gehiago kontsumitzen dituzte. Industrializatu gabekoak: Hego Hemisferioko herrialdeak (biztanleriaren % 77; ehuneko hori oso bizkor haziz doa); lehengaiak ematen dituzte, pobrezian bizi dira hartutako kanpo-zorra gero eta handiagoa delako. Zor horri aurre egiteko duten modu bakarra da natura-baliabideak gehiegi ustiatuz lehengaiak kontrolik gabe eskuratzea. Baliabideak gehiegi ustiatzeak, baliabideok agortzeaz gain, honako eragin hauek ditu: Kutsadura; kaltegarria da bizi-kalitatearentzat. Hondakinak sortzea. Gure Lurra sistema itxia da, eta hondakinak sortzen diren abiadura dela- -eta, ez du denborarik hondakin guztiak asimilatzeko. Klima-aldaketa; zalantzazko etorkizunera garamatza. Konponbiderako proposamena. Garapenak hazkunde ekonomiko handiagoa eta kontsumismoa areagotzea dakartza; garapen horrek biztanleen bizi-maila hobetzen du, baina gehienetan ingurumenaren kalterako izaten da. Gatazka sortu zen da garapena eta ingurumena kontzeptuen artean; herrialde askotan, garapena bultzatu eta ingurumena degradatzeko bidea eman zen. Bi kontzeptu horiek bateratzeko politikak oso arriskutsuak dira, eta gobernuek ez dituzte bere gain hartu nahi politika horiek. LANBIDE EKIMENA 4

9 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Ingurumenaren arloko arazoak konpontzeko neurri bat ingurumena azken muturreraino babestea izango litzateke, hots, kalterik ez eragiteko, edozein aurrerabide ekonomiko geldiaraztea eta natura interferentziarik gabe errespetatzea. Proposamen hori, gaur egun, ez du ia inork sinesten, batez ere Hego Hemisferioko herrialdeek; izan ere, oraindik ere bizirik irauteko borrokan dihardute. Stockholm-eko 1972ko Konferentzian lehenbiziko aldiz onartu zen ingurumena babesteak eta hobetzeak eragina duela munduaren garapen ekonomikoan eta munduko herrialdeen oparotasunean. Ekintza-plan bat bultzatu zen, eta plan hari esker, herritarrak ingurumenaren hauskortasunaz kontzientziatu dira eta herrialdeek hainbat lege eman dituzte ingurumena babesteko. Tbilisi-n Ingurumen-hezkuntzari buruz egindako Konferentzian (1977), ingurumen--hezkuntza ingurumena degradatzearen kontra egiteko bitarte eraginkorra izatea proposatu zen. NBEk, urtean, Ingurumenaren eta Garapenaren Munduko Batzordea sortzea erabaki zuen. Rio de Janerioko Konferentzian (1992) ondorio argia atera zen: ingurumenaren arloko problemak ikuspegi orokorretik baizik ezin konpon daitezkeela (Ingurumenaren Printzipioen Adierazpena jasotzen duen Lurraren Karta argitaratu zen). Lotesleak ez diren emaitza zehatzak lortu ziren eztabaida-gune hartan: Rioko Adierazpena, garapen jasangarrirako politikak, programak eta printzipioak biltzen dituena. Programa edo Agenda 21, ekintzarako programa da, estrategia orokorrerako oinarrizko agiria. Lehenbiziko aldiz, nazioarteko ingurumen-politika integratua ezarri zen. Garapenerako politika horretan, egungo belaunaldia ez ezik, geroko belaunaldiak ere hartzen dira aintzat. Agenda 21ean, konferentzia hartan egindako ituna nabarmentzen da: Ipar Hemisferioko herrialdeek energia-kontsumoa, kutsadura eta hondakinak murriztuko zituztela hitzartu zuten, eta haien barne- -produktu gordinaren % 0,7 Hego Hemisferioko herrialdeen garapenerako erabiltzea ere bai. Finantzabide horren bitartez, lortu nahi zen herrialde pobreen garapen ekonomikoa bultzatzea eta herrialde horiek energia-iturri berriztagarriak erabiltzea, garbiagoak eta jasangarriagoak baitira. Konferentzian emaitza lotesleak ere lortu ziren: klima-aldaketari, biodibertsitateari (dibertsitate biologikoa) eta desertizazioari buruzko hitzarmenak. Europako Batasunaren Kontseiluak, urtean, Ingurumenaren eta Garapen Jasangarriaren Arloko Politikako eta Jarduketako Erkidego Programa onetsi zuen, garapen jasangarrirantz izenekoa (V. PACMA). LANBIDE EKIMENA 5

10 Elikagaigintza Programa horrek Europako Batasuneko ingurumen-politika berriaren oinarria eman zuen, eta agerian utzi zuen erkidego-ekimenen epe luzerako arrakasta arlo hauetan politika iraunkorra izatearen araberakoa izango dela: industria, energia, nekazaritza, garraioak eta eskualdeen garapena. 1997an, kyotoko protokoloa onetsi zen klima-aldaketaren kontra egiteko. Horretarako, lurraren tenperatura igoarazten duen berotegi-efektuko zenbait gasen igorpena murrizteko nazioarteko ekintza abiaraztea erabaki zuten. Protokoloa onetsi zuten 127 herrialdeei 2004an errusia atxiki zitzaien. Kyotoko protokoloan ezarri zenez, gutxienez berotegi-efektuko gasen igorpenak eragiten dituzten herrialdeen % 55ek sinatu behar zuten protokoloa, hura onetsi ahal izateko. Errusia itunari atxiki zitzaionez, % 55eko ehunekoa gainditu zen. Hori dela-eta, kyotoko protokoloa 2005eko otsailaren 16an sartu zen indarrean. Protokoloa sinatu duten 128 herrialdeek, 2008 eta 2012 urteen bitartean, berotegi-efektuko gasen igorpenak % 5,2 gutxitzea hitzartu dute, betiere 1990eko igorpenekin alderatuta. Garapen Jasangarriari buruzko Lurraren Goi Bileran (Johannesburg, 2002, Rio + 10) balantze hau aurkeztu zuten: Ekonomia: nekazaritzako laguntzak murrizteak eta merkatuak irekitzeak ez dute aurrerapenik ekarri, herrialde industrializatuak neurrion kontra agertu baitira. Ura: urtea baino lehen, etxeetan iturriko urik ez duten pertsonen kopurua erdira murriztea erabaki zuten. Gaur egun, milioi lagunek ez dute iturriko urik etxean. Kyotoko Protokoloa: Errusiak eta Kanadak Protokoloa berretsita, indartu egin da Ituna; helburua da berotegi-efektuko gasen igorpenak murriztea. Biodibertsitatea: biodibertsitate-galera 2010erako jaistea erabaki zuten. Osasuna: urterako, gizakiaren osasunari ez ingurumenari kalterik ez egiteko moduan erabili eta produzitu beharko dira produktu kimikoak Energia: Goi Bilerak baztertu egin zuen EBk eta Latinoamerikak egindako proposamena, energia berriztagarriak % 15eraino igotzeari buruzkoa. Pobrezia: Pobreziari eta aukera-desberdintasunari aurre egiteko helburu argirik ez izatea salatzen dute gobernuz kanpoko erakundeek. Elektrizitatea: ez da zehaztu herrialde pobreak nola hornitu elektrizitatez 2015era arte. Garapen iraunkorra da egungo belaunaldiaren beharrizanak geroko belaunaldiak bere beharrizanak betetzeko gaitasuna errespetatuta betetzen dituen garapena. Brundtland txostena, LANBIDE EKIMENA 6

11 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Eredu horren bidez, garapena eta ingurumena kontzeptuak bateratu nahi dira. Hona hemen haren ezaugarri nagusiak: Etengabe natura-baliabideak erabiltzea ahalbidetzen du. Bizi-kalitate orokorrari eusten dio. Ingurumenari eragindako kalteek irautea galarazten du. Estrategia jasangarria deritzo ez ingurumenari ez natura-baliabideei kalterik egiten ez dien garapen ekonomiko eta sozialerako estrategiari; izan ere, ingurumenaren kalitatea gizakien jardueraren eta garapenaren araberakoa da. 1.2 Atmosferaren kutsadura 2.1. Airearen kutsadura: Kutsadura-iturriak. Jatorriaren araberako sailkapena Kutsatzaile motak Atmosferaren kutsaduraren efektuak Kutsadura akustikoa: Zarata-iturriak Kutsadura akustikoaren ondorioak. Airearen kutsadurak eta kutsadura akustikoak atmosferaren kutsadura osatzen dute. Airea ezinbestekoa da Lurrean bizirik iraun ahal izateko; ez da mugarik gabeko baliabidea, zaindu egin behar da airearen kalitatea, eta oreka biologikoa arriskuan jar dezaketen aldaketak saihestuta erabili behar dugu. Atmosferaren kutsaduraren arazoa larriagotu egin da azken urteotan industriaren garapenaren eta hiriko jardueren ondorioz. Hori dela-eta, neurriak hartu behar izan dira. Zarata ere aztertu beharra dago; zarata ez denez ikusten, oso zaila da zarataren arazoari aurre egiten. Izan ere, ondorio larriak eragiten ditu gizakien osasunean eta ongizate fisiko eta psikikoan. Airearen kutsadura Kutsadura-iturriak. Jatorriaren araberako sailkapena. Honelaxe definitzen da airearen kutsadura Atmosfera Babesteari buruzko 38/1972 Legean: gizakientzat eta edozein eratako ondasunentzat arriskua, kaltea edo eragozpena dakarten materiak edo energia-erak izatea airean. LANBIDE EKIMENA 7

12 Elikagaigintza Bi taldetan bana daitezke airearen kutsaduraren iturriak, jatorriaren arabera: Naturalak: Lurraren jarduera geologikoak eta naturako beste zenbait prozesuk eragindakoak dira. Sumendiak, basoko suteak, eta abar. Artifizialak: gizakiaren presentziak eta jarduerek eragindakoak dira. Kutsadurarik gehiena erregai fosilen erabileraren ondorioz sortzen da (ikatza, petrolioa eta gasa); izan ere, urtean 20 milioi tona partikula solido sortzen dira. Industriak airean eragiten duen kutsadura jardueraren araberakoa izaten da. Zentral termikoek, porlan-industriek, siderometalurgiakoek, paper-fabrikek eta industria kimikoek kutsatzen dute gehien. Ez dugu ahaztu behar ezen, industria horiek adina kutsatzen ez badute ere, nekazaritzako elikagaien industriak partikula solidoen kantitate handiak, konposatu organikoak eta usainak sortzen dituztela, eta azpiproduktuak errausteak gasak eta keak eragiten dituela. Jarduera SO2 NOx Partikulak Energia Porlana Siderurgia Kimika Elikagaiak KutsatzaileKutsatzaile motak eta ondorioak. Aire-kutsatzailetzat jotzen dira zenbait substantzia kimiko eta energia era, jakineko kontzentrazioetan egonik eragozpenak, kalteak edo arriskuak eragin ditzaketenak pertsonengan eta gainerako izaki bizidunengan, edo ekosistemen funtzionamenduan, ondasun materialetan eta kliman aldaketak eragiten dituztenak. Bi taldetan sailka ditzakegu kutsatzailekutsatzaileak: SUBSTANTZIA KIMIKOAK: Kutsatzaile-talde honen barruan kutsatzaile primarioak eta sekundarioak bereizi behar dira, jatorriaren arabera. LANBIDE EKIMENA 8

13 Ingurugiroa Babesteko Teknikak 1. Kutsatzaile primarioak: Hainbat izaera eta konposizio kimikotako substantziak dira, ondo identifika daitezkeen sorlekuetatik zuzenean atmosferara igortzen direnak. Honako hauek sartzen dira talde honetan: Partikulak: 0,1 eta 25 µm bitarteko tamaina duten substantzia solidoak edo likidoak dira. Hainbat formatakoak dira, eta haien konposizio kimikoa jatorriaren araberakoa da (metalak, karbonoa, polena, bakterioak, silikatoak, etab.). Tamainaren arabera ere sailka daitezke: alde batetik, ioiak, eta, bestetik, sedimentazio-partikulak (handiagoak). Gehienak industriako errekuntzaren ondoriozkoak dira. Hala ere, naturan ere sortzen dira, suteetan. Sufre-konposatuak: Sufre dioxidoa (SO 2) eta sufre trioxidoa (SO 3): erregai fosiletan dagoen sufrearen oxidazioak eragindakoak. SO 2 da atmosferara gehien igortzen den sufre-konposatua; hortaz, kutsatzailerik ohikoena da hiriko giroan. Gas egonkorra da, kolorerik gabekoa, eta airea baino astunagoa; usain mina eta narritagarria du, eta oso korrosiboa da. Bizkor mugitzen da atmosferan, eta haren kontzentrazioa aldatu egiten da atmosferaren egoeraren arabera. Fotooxidatu egin daiteke (sufre trioxido bihurtuta eta gero azido sulfuriko bihurtuta) edo landareen eta lurzoruen gainean jar daiteke. Azido sulfhidrikoa (SH 2): petrolio-findegietako eta gas-fabriketako ihesetatik edota modu naturalean (sumendien erupzioak edo metabolismo anaerobikoa) sortzen da. Azido sulfhidrikoa kolorerik gabeko gasa da, baina berehala atzematen da hatsagatik. Konposatu organikoak: Hidrokarburoak (HC): karbonoa eta hidrogenoa dute, eta oso ugariak dira hirietan eta industrialdeetankutsatzaile. Haien egoera fisikoa molekulak dituen karbono-atomoen kopuruaren araberakoa da. Bat eta lau bitarteko atomo-kopurua dutenak nabarmentzen dira, gasak baitira giroko tenperaturan eta eginkizun handia baitute oxidazio fotokimikoko prozesuetan. Konposatu organiko lurrunkorrak: substantzia organikoak lurruntzean sortzen da. PCBak, dioxinak eta furanoak sortzen dira produktu kimiko kloratuen tratamenduan eta substantzia kloratuak dituzten hondakinen errausketan. Nitrogeno-oxidoak (Nox): honako hauetan dute jatorria: zenbait prozesu naturaletan (oinaztargiak, sumendien erupzioak ) eta erregai fosilak erabiltzen diren giza jardueretan (berogailuak, zentral termikoak, automobilak). NO eta NO 2 gas toxikoak dira giroko tenperaturan, eta nitrogenoaren oxidazioz sortzen dira errekuntza-prozesuetan, tenperatura altuetan (> 1000 ºC). LANBIDE EKIMENA 9

14 Elikagaigintza Karbono oxidoak: Karbono monoxidoa (CO): hiri gehienetatik hurbil dagoen atmosferako kutsatzaile nagusia da karbono monoxidoa. Kolorerik, usainik eta zaporerik gabeko gasa da, sukoia eta toxikoa, karbonoa duten elementuen errekuntza osatugabeek, atmosferako erreakzioek, etab. eragindakoa. Karbono dioxidoa (CO2): CO 2 kolorerik eta usainik gabeko gasa da, ez toxikoa, landareen oinarrizko elikagaia eta Lurreko tenperaturaren eta klimaren erregulatzaile nagusia. Ez da kutsatzailetzat hartzen, atmosferako osagai naturala baita, baina CO 2- aren kontzentrazioa handitu egiten da erregai fosilen errekuntza behar duten giza jardueren ondorioz. Negutegi- -efektu naturalerako bidea ematen duenez, aldaketa handiak dakartza kliman. Konposatu halogenatuak eta deribatuak: molekulan kloroa eta fluorra dituzten substantziak dira. Honako kutsatzaile hauek nabarmentzen dira: kloroa (Cl 2 ), hidrogeno kloruroa (HCl) eta hidrogeno fluoruroa (HF); eta, deribatuen artean, klorofluorokarbonatuak (CFC). Metal astunak: masa atomiko eta dentsitate handiko elementu kimikoak dira, partikula modura eta kontzentrazio txikietan daude atmosferan. Oso arriskutsutzat hartzen dira, ez baitira degradatzen ez kimikoki ez biologikoki. Hortaz, elikagai-kateetan metatzen dira. Kaltegarrienen artean beruna, kadmioa eta merkurioa daude. Usainak: usaina kutsatzailekutsatzailetzat hartzen da herritarrengan ondoeza eragiten duenean. Usainaren efektuak intentsitatearen eta kalitatearen arabera neurtzen dira; izan ere, hainbat kategoriako eskalen bidez neurtzen dira. Ondoeza eragiten duten usainen mugak, ordea, oso subjektiboak dira. 2. Kutsatzaile sekundarioak: Kutsatzaile primarioetatik sortzen dira, atmosferan gertatzen diren erreakzio kimikoen bidezkutsatzaile, eta beste elementu batzuk sortzen dituzte. Hauexek dira garrantzitsuenak: SO 3 : SO 2 -tik sortzen da; smog erreduktorea eragiten du; bizkor kondentsatzen den kolorerik gabeko gasa da, urarekin erreakzionatzen du eta H 2 SO 4 bihurtzen da. H 2 SO 4 : euri azidoa eragiten du, HNO 3 -arekin batera. NO 3 : NO 2 -aren oxidaziotik sortzen da, O 3 -aren bidez; eginkizun nabarmena du smog fotokimikoaren sorreran. HNO 3 : euri azidoa eragiten du. O 3 : oxidatzaile fotokimikoa da. PAN (peroxiazetileno nitratoa): erreakzio fotokimikoetan sortzen diren oxidatzaileak dira. LANBIDE EKIMENA 10

15 Ingurugiroa Babesteko Teknikak ENERGIA ERAK: 1. Erradiazio ionizatzaileak: partikula edo uhin elektromagnetikoak dira, eta zuzenean eragiten dien materietako atomoak edo molekulak ioniza ditzakete; hala, materien egituraren oreka eta funtzioak aldarazten dituzte. Erradiazio ionizatzaileen lau mota bereizten dira: Alfa (α) eta beta (β) erradiazioak: karga elektrikoa duten partikulak dira; alfa erradiazioek barneratzeko ahalmen txikiago dute (paperezko orri mehe batek geldiarazten ditu). Beta erradiazioek, aldiz, barneratzeko ahalmen handiagoa dute (gutxienez aluminiozko xafla bat behar dute atxikitzeko). X izpiak eta gamma-erradiazioak (γ): barneratzeko oso ahalmen handiko uhin elektromagnetikoak dira; hori dela-eta, handiagoa da izaki biziengan duten efektua. Erradiazio ionizatzaileak izaki biziengana iristen direnean eta izaki bizidunek haiek absorbitzen dituztenean, prozesu biologikoei eragin diezaiekete eta malformazio genetikoak, minbizia, etab. sorraraz ditzakete. 2. Zarata: herrietan eta hirietan kalte handia eragiten duen atmosferako kutsadura mota berezitzat hartzen da; beraz, kutsadura akustiko gisa aztertuko dugu. Atmosferaren kutsaduraren efektuak. Aireko osagaien ohiko proportzioak aldatzeak epe laburrean balora daitezkeen (izaki bizidunengan, materialetan eta ekosistemetan) edo epe luzera balora daitezkeen (klima-aldaketa) efektu kaltegarriak dakartza. Eragin-eremua kontuan hartzen bada, honako sailkapen hau egin daiteke: a) Tokian bertako efektuak: Kutsatzaile bakoitzak eragindakoak. Behe-laino edo smog-ak sortzea: airearen kalitatea eta gizakien osasuna larriki kaltetzen dituzte. Betiko smog-a (Londres, 1952): ohikoa da airean SO 2 -aren kantitate handiak (ikatzaren errekuntza), partikulak eta nagusiki antizikloiak dituzten hirietan. Bronkioak kaltetu eta eztula eragiten du. Smog fotokimikoa (Los Angeles, 1944): kutsatzaile primarioek (NOx eta hidrokarburoak) kutsatzaile sekundarioekin (PANa, ozono-geruza) erreakzionatzen dute, eguzkiaren argiak eta airerik ezak lagunduta (kutsatzaileak ez dira sakabanatzen). LANBIDE EKIMENA 11

16 Elikagaigintza b) Eskualdeko efektuak: Euri azidoa: erregai fosiletan (ikatza, petrolioa...) dauden sufrea eta nitrogenoa atmosferara askatzen dira errekuntza-prozesuen bidez, sufre oxido eta nitrogeno oxido moduan (SO 2 eta NO X ); garraiatu egiten dira, erreakzionatu egiten dute, prezipitatu eta metatu egiten dira; azkenik, berriro itzultzen dira Lurrera. Euri-tantetan egoten dira, baina elurteetan, behe- -lainoetan eta ihintzetan ere bai. Euri azidoaren efektuak honako hauetan azaltzen dira: metalen korrosioan, eraikuntzako materialen deskonposizioan, lurra edo ura kaltetu ondoren ekosistema naturalak suntsitzean, basoak suntsitzean eta uretako ekosistemetako animalia- -espezieak desagertzean. Ozono-geruzako zuloa: (horren ondorioak orokorrak dira). Estratosferan (10 50 km) dago atmosferako ozono gehiena. Ozono-geruzak lodiera aldakorra du handiena ekuatorean eta txikiena poloetan, eta gasa batetik bestera eramaten da geruza hori mugimendu horizontalen bidez dabilelako hara eta hona. Ozono-geruzak eguzkiaren izpi ultramore kaltegarrietatik babesten gaitu. N 2 O, errekuntzetan beste NO X batzuekin askatzen dena, eta kloroaren konposatu naturalak (ClNa, HCl) edo artifizialak (CFC ) estratosferara iristen dira, ozonoarekin erreakzionatzen dute eta haren egitura hausten dute. Ozono-geruzako zuloari buruzko hainbat azterlan egiten ari dira, zuloa gero eta handiagoa ote den, Amerika australean hedatzen ari ote den eta azaleko minbizien gorakadarekin eta gero eta ardi itsu gehiago izatearekin zerikusirik ba ote duen jakiteko. Atmosferako hautsa: airean dabiltzan partikula txiki erako materia-kantitateak dira. Eguzkitik datorren argiaren zati bat haiengan islatzen bada, argi hori lurrera iristea galarazten dute eta Lurraren tenperaturak behera egingo du. Negutegi-efektua bezalakoa da, baina alderantziz. Mundu-gerra gertatzen bada eta arma nuklearrak erabiltzen badira, bonba atomikoek eragindako suaren ke hutsa nahikoa izango litzateke negu nuklearra deritzona gertatzeko, airean dauden partikulak direla eta. c) Efektu orokorrak: Lurraren sistema osoari eragiten diote. Negutegi-efektua: atmosferako gasen kontzentrazioen (ur-lurruna, karbono dioxidoa, metanoa eta N 2 O) aldaketak eragindakoa. Gas-kontzentrazio horiek gardenak dira ikus daitekeen eguzki-argiarekiko, baina ez lurreko azalak igorritako argi infragorriarekiko; izan ere, eguzki- -argiak gas-kontzentrazio horiek zeharkatzen ditu. Argi infragorria Lurrera igorrita, Lurraren tenperatura igoarazten dute: batez beste 15ºC-ko tenperaturari eusten diote. Hartutako beroaren kantitatea atmosferan dauden negutegi-efektuko gasen kontzentrazioaren araberakoa izango da. LANBIDE EKIMENA 12

17 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Azaldutako prozesua eragiten duten atmosferako gasak neurri gabe ugaritzeak negutegi-efektua handitzea ekarri du berekin. Ingurumen-arazo handia da, atmosfera berotu egiten baita eta Lurraren tenperatura bizpahiru gradu igoarazten baitu (Klima-aldaketa). Hauexek dira efektuaren mailan eta motan eragiten duten faktoreak: a) Kutsatzaile mota. b) Kutsatzailearen kontzentrazioa. c) Kutsatzailearen eraginpean izandako denbora. d) Hartzaileen sentikortasuna. e) Efektuak handiarazten dituzten kutsatzaileen arteko konbinaketek (sinergiak) izan ditzaketen erreakzioak. Kutsadura akustikoa Zarata-iturriak Zaila da zarata definitzen, edozein soinu izan baitaiteke gogaikarri hartzailearen egoera fisikoaren edo psikikoaren arabera. Zarata gehiegizko soinua edo ezorduko soinua da, pertsona batengan edo pertsona talde batengan nahi ez diren ondorio fisiologikoak eta psikologikoak eragin ditzakeena (MOPU). Azkeneko hogei urtean, herrialde industrializatuek eragindako zarata bikoiztu egin da, hiriko biztanleriaren dentsitatea handitu egin delako, jarduerarik gehienetan mekanizazioak gora egin duelako eta gero eta motordun ibilgailu gehiago erabiltzen delako pertsonak eta merkantziak garraiatzeko. Hauexek dira zarata-iturri nagusiak Osasunaren Mundu Erakundearen arabera (OME): Industria: erabiltzen den makineriak eragiten du zarata, eta handitu egiten da makinen potentziaren arabera. Industriek eragindako kaltea inguruan bestelako zarata-iturriak izatearen edo ez izatearen araberakoa izaten da (industrialdeetako zirkulazioa, esate baterako). Garraiobideak: kamioiak, eta abar. Eraikuntza eta herri-lanak: erabilitako makineria dela eta. Eraikinen barruko aldea: garbiketa, etxeko tresna elektrikoak, irrati-aparatuak, etab. Bestelako iturriak: aisialdiarekin eta denbora librearekin lotutakoak (kafetegiak, diskotekak, etab.). LANBIDE EKIMENA 13

18 Elikagaigintza Kutsadura akustikoaren ondorioak. Zaratak entzumenean eta alderdi psikikoan eragiten ditu kalteak, eta eragin hori gizakiaren osasunean, komunikazioan, arretan eta jokabidean islatzen da. Hauexek dira ondorioak: Kalte fisiologikoak: entzumena galtzea, esate baterako. Galera hori intentsitatearen eta zarataren ondorioak jasan diren denboraren araberakoa izango da, baina ez da berehala gertatzen, pixkanaka baizik. Hori dela-eta, norbera ez da ohartzen, kalteak ez baitu eguneroko bizimodua galarazten. Zarataren bestelako ondorioak: Arnasketan, 90 db-etik gorako mailek arnasketaren maiztasuna igoarazten baitute (diskoteketan db izaten dira batez beste). Odolaren zirkulazio-sisteman, bihotzaren taupadak igoarazten ditu eta arteria-presioa eta bihotzekoak emateko arriskua handitzen ditu. Digestio-aparatuan txistu-jarioa gutxitzen du, eta goragalea, okadak, gosea galtzea eta ultzera gastroduodenalak eragiten ditu. Orekaren organoa kaltetzen duenez, oreka galtzea egiten eta bertigoak eragiten ditu. Kalte psikikoak. Honako hauek dira faktore nagusiak: zarataren intentsitatea (zenbat eta irregularragoa izan eta zenbat eta gehiagotan gertatu, orduan eta eragozpen handiagoak dakartza eta zailagoa da zaratara egokitzea), iturria, zarata gertatzen den ordua eta hartzailearen aldartea edo sentikortasuna. Eragozpenik ohikoenak neurosia, suminkortasuna eta estresa izaten dira. Zailtasunak ahozko komunikazioan: istripuak eragin ditzake, eta ahalegin handiagoak eginarazten ditu, ozenago hitz egin behar delako. LANBIDE EKIMENA 14

19 Ingurugiroa Babesteko Teknikak 1.3 Hondakin solidoek eragindako kutsadura 3.1 Sarrera. 3.2 Hondakinaren kontzeptua. 3.3 Hondakin motak: Nekazaritzako, abeltzaintzako eta basoko hondakinak Industriako hondakinak Hondakin erradioaktiboak Hiriko hondakin solidoak Hondakin sanitarioak. Sarrera Hondakinak sortzea naturako sistemen funtzionamenduaren faseetako bat da, baina materia- -zikloetan eta energia-fluxuetan sartzen direnez, etengabe berrerabiltzen dira, eta ez dute hondakinik eragiten: Batzuen hondarrak beste batzuek baliatzen dituzte. Hondakin-kantitate ikaragarri handien ondorioz oreka hausten denean, halako moldez non kantitate hori naturako zikloan txertatzerik ez baitago, giza jardunak eragindako hondakinen arazo larria agertzen da, batez ere industria-jarduera handia eta produktuen kontsumo handia duten herrialde garatuetan. Hondakinaren kontzeptua Honelaxe definitzen da hondakinaren kontzeptua 42/1975 Legean: Fabrikazio, transformazio, kontsumo edo garbiketako prozesuaren ondoriozko material oro, jabeak edo ekoizleak material hori bertan behera uzten duenean. Beste definizio bat Produkzioko eta kontsumoko jardueretan sortzen diren solidoen, likidoen eta gas-produktuen hondarrak dira hondakinak. Hondakin horiek ez dute balio ekonomikorik, horiek aprobetxatzeko teknologia egokirik ez dagoelako edo eman ditzaketen produktuetarako merkaturik ez dagoelako (Ekonomiako Lankidetza eta Garapenerako Erakundea -ELGE-). Hondakin motak Askotarikoak dira hondakin motak eta haien jatorria, eta hondakinak sailkatzeko, hainbat irizpide erabil ditzakegu: ezaugarrietan oinarritutakoak edota hondakinak osatzen dituzten materialetan, hondakinekin egin daitezkeen tratamenduetan edo haien jatorrian (jarduera-arloa) oinarritutakoak ere. Azken hori da erabiliena, hain zuzen ere. LANBIDE EKIMENA 15

20 Elikagaigintza Hondakinen arloan gehien egin den eta egiten den jarduera hondakinak hondakindegi kontrolatuetan uztea da. Badira bestelako aukerak ere, kasurako, hondakinak erraustea edo balorizatzea; baina gaur egungo joera hiru urrats hauek egitea da: hondakin gutxiago sortzea; hondakinak berriz erabiltzea ahal den guztietan; eta birziklatzea. Hala eta guztiz ere, neurri horiek ezarri ahal izateko, funtsezkoa da hondakinak gaika biltzea. Nekazaritzako, abeltzaintzako eta basoko hondakinak: Nekazaritzako eta abeltzaintzako hondakinak: nekazaritzako eta abeltzaintzako jardueren ondorioz sortzen diren hondakinak dira. Gehienbat plagizidak, ongarriak, nekazaritzako hondarrak, mindak eta animalien gorozkiak nabarmentzen dira. Ugariak dira eta sakabanatuta daude. Hori dela-eta, oso zailak dira kontrolatzen eta lurra eta lur gaineko eta lur azpiko urak gehien kutsatzen dituzten hondakinak dira. Basoko hondakinak: basoetan egiten diren jardueretan (basogintza) sortutakoak dira, baita basoen entresakaren eta garbiketaren ondoriozkoak ere. Produktu nagusiak adarrak, azalak, sustraiak, zerrautsak eta abar dira. Hondakin horiek guztiek materia organiko eta elikagai garrantzitsu asko dituzte, hala nola nitrogenoa, fosforoa eta potasioa, oligoelementuak, eta horrexegatik erabiltzen dira ongarri gisa (simaurra) edo ongarriak egiteko (konposta). Energia sortzeko iturri alternatibo (biomasa) gisa ere erabiltzen dira. Beharrezkoa da hondakin horiek kontrolatzea, lurra eta ura kutsatzeak eragin ditzakeen arazoak saihesteko eta suterik gerta ez dadin. Industriako hondakinak Industriako hondakin solidoak edo lehengaiak sortzeko prozesuetan, fabrikazioko prozesuetan, industriako jardueraren berezko materialak erabiltzean eta higatzean eragin daitezke, baita industriako produktu zaharretako hondarren ondorioz ere. Bi eratakoak dira industriako hondakin solidoak: Materia geldoak edo hiriko hondakinen parekoak: etxeko hondakinen antzeko ezaugarriak eta tratamenduak dituzte. Fisikoki, kimikoki edo mikrobiologikoki aldatzen ez diren material geldoak dira; ez dira disolbagarriak ez erregaiak, eta ez dute lixibaturik sorrarazten. Substantzia toxikoak, arriskutsuak eta erradioaktiboak, industriako jardueran sortuak: Hondakin toxikoak eta arriskutsuak: legeriaren arabera, jakineko substantziak edo materiak (artsenikoa, kadmioa, biozidak eta bestelako konposatuak) dituzten hondakinak dira, betiere gizakiaren osasunerako zein naturako baliabideetarako eta ingurumenerako arriskutsu diren kantitateetan. LANBIDE EKIMENA 16

21 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Hondakin toxiko arriskutsuen sorlekua industriako prozesuetan edo azpiproduktuak sortzen diren prozesuetan bilatu behar dugu, hala nola erreaktibo agortuetan, kutsatutako ekipoetan edo bertan behera utzitako produktuetan. Ez dira produktu biodegradagarriak, eta biometaketaren bidez arazo larriak eragin ditzakete kate trofiko osoan. Hondakin horien efektuen artean, honako hauek nabarmentzen dira: osasun arazoak hondakinak irensteagatik edo arnasteagatik, kontaktuaren ondoriozko kalte fisikoak, lurra eta lur gaineko eta lur azpiko urak kutsatzea. Efektu horiek hondakinen kantitatearen, sortzen diren abiaduraren eta uzten diren tokietan irauten duten denboraren araberakoak izaten dira, eta epe luzera ikusi ohi dira. Hiru metodo erabiltzen dira hondakin toxikoen tratamenduan: Tratamendu fisiko-kimikoak: Substantzia disolbatuak edo esekiak dituzten hondakinak (olioak, metalezko bainuak, eta abar) oxidazio-murrizketaren edo azido-basearen erreakzioen bidez neutralizazioa. Prezipitazioko mekanismo horiei esker, material disolbatuak solido disolbaezin bihur daitezke, eta hala, errazagoa da solido horiek sedimentazioaren edo iragazpenaren bidez desegitea. Tratamendu termikoak: hondakinak deskonposatu egiten dira tenperatura altuetan. Segurtasun-andeletan isolatzea: osasun-kontrola duten lur seguruetan kokaturiko hondakindegiak. Nekazaritzako elikagaien industriak industria-jarduera ugari biltzen ditu, eta sortzen diren hondakinak ere askotarikoak dira; nabarmentzekoa da landare-hondakinen kopuru handia. Jarduerak Elikagai-industriak Haragi-industriak Kontserba-industriak Hondakin solidoak Barazkiak eta fruituak, zerealak, maskorrak, landare- edo animalia-hezurrak, larruak, koipeak, olioak, azalak, kartoiak. Gorozkiak, gorpuak Bilgarriak, landare- edo animalia-hondarrak, koipeak, metalezko ebakinak. Ardoa eta alkohola egiteko industriak Patsak, melazak, landare-mamiak. Azukre-industriak Ortuariak/fruituak Lohiak. Lurra, landare-hondarrak. LANBIDE EKIMENA 17

22 Elikagaigintza Hondakin erradioaktiboak Espainiako legeriak honela definitzen du hondakin erradioaktiboa: agintari eskudunek ezarritako kontzentrazioak edo mailak gainditzen dituzten nukleido erradioaktiboak dituen edota haiekin kutsatuta dagoen material orori deritzo hondakin erradioaktiboa, betiere horiek erabiltzeko aurreikuspenik ez badago. Hondakin erradioaktiboen sorlekuak zentral nuklearrak, industria, ospitaleak eta ikerketa arloa dira; izan ere, isotopo erradioaktiboak erabiltzen dituzte beren jardueretan. Hiriko hondakin solidoak Hiriguneetan edo haien eraginpeko aldeetan egiten diren jarduerek sortutako hondakinak dira hiriko hondakin solidoak: Etxeko hondakinak etxeko jardueren ondorioz sortzen diren hondakinak dira. Dendetako eta zerbitzuetako hondakinak bulegoetan eta ikastetxeetan sortzen dira, eta etxeko hondakinen antzekoak dira. Kaleak, berdeguneak eta merkatuak garbitzeak eragindako hondakinak. Eraikuntzetako hondakinak: etxebizitzak eraistea eta konponketa-lanak (zaborrak). Hondakin horiek guztiak udalek biltzen, garraiatzen, gordetzen eta desegiten dituzte. Gaur egun (2005eko martxoa), gutariko bakoitzak 588 kg hondakin sortzen ditu urtean. Horietatik % 68 hondakindegi kontrolatuetara eramaten da, eta % 32 balorizatu egiten da (birziklatzea, konpostatzea edo errausketa). Eusko Jaurlaritzaren helburua da azken urteetako gorako joera haustea, biztanle bakoitzak urtean sortzen dituen hondakinei dagokienez, eta balorizatzen diren hiriko hondakin solidoen kopurua % 50era igotzea ere ( Hiriko hondakin solidoen konposizioa oso heterogeneoa da, askotariko materialek osatzen baituzte. Material horien izaeraren arabera, hiru multzotan banatzen dira hondakinak: Geldoak: beira, zepa, etab. Hartzigarriak: elikagaien hondarretako materia organikoa. Erregaiak: papera, kartoia, plastikoak. LANBIDE EKIMENA 18

23 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Hondakin-kantitateak aldatu egiten dira herrialdeen arabera (herrialde garatuenek gainerako herrialdeek baino hondakin gehiago sortzen dute biztanle eta eguneko), eta herrialde baten barruan, honako hauen arabera aldatzen dira kantitateak: eremua (hirikoa edo landakoa), biztanleen bizi-maila, klima eta urtaroa eta biztanleen oporretako edo asteburuetako mugimenduak. Hauexek dira hiriko hondakin solidoen efektu ohikoenak: Hatsak, materia organikoaren deskonposizioak eragindakoak. Osasunarentzako arriskuak, higienea dela-eta; kontrolik gabe metatzen badira hondakinok, gaixotasunak kutsa ditzaketen arratoi, euli, eta abarren kopurua igoarazten dute. Lurra eta lur gaineko edo lur azpiko urak kutsatzea, euri-urak substantziak daramatzanean; lur azpiko uren kasuan, lixibatuek eragiten dute kutsadura. Airea errekuntza kontrolatuen edo kontrolatu gabeko errekuntzen bidez kutsatzea. Paisaia narriatzea. Hondakin sanitarioak Hondakin sanitarioak ospitaleetan, kliniketan eta laborategietan sortzen dira, eta honela sailka daitezke: Hiriko hondakin solidoekin pareka daitezkeen hondakinak, jardun sanitarioak egiten ez dituzten ospitaleetako zerbitzuetan eragindakoak (bulegoak, kafetegiak, lorategiak, etab.) Hiriko hondakinekin pareka daitezkeen hondakin sanitarioak, jarduera sanitarioetan eragindakoak baina hiriko edo etxeko hondakin solidoen antzeko ezaugarriak dituztenak. Ez dute kutsadura biologikorik eragiten. Hondakin biosanitario arriskutsuak: substantzia infekziosoak dituztenez gero, kutsatzeko eta toxikoak izateko gaitasuna dute. Udal-zerbitzuek hondakinok bildu baino lehen, desinfekzio-tratamendua ezarri behar zaie. Hondakin kimiko-sanitario arriskutsuak: ingurumena edo gizakiak kutsa ditzaketen substantzia kimikoak dituzte. Hondakin toxikoak eta arriskutsuak dira; hortaz, beharrezkoa da arriskugarritasuna gutxitzeko tratamenduak erabiltzea. Osasun-zentroari dagokio horiek kudeatzea. Jarduera apaleko edo ertaineko hondakin erradioaktiboak: medikuntza nuklearreko departamenduek eragindako likido edo solido kutsatuak (X izpiko aparatuak, erradioterapia). Horien kudeaketa, gainerako hondakin erradioaktiboekin egiten den moduan, ENRESAren bidez egiten da (Hondakin Erradioaktiboen Enpresa Nazionala). LANBIDE EKIMENA 19

24 Elikagaigintza 1.4 Energiak 4.1 Sarrera. 4.2 Energiaren erabilera. 4.3 Energia-iturriak Erregai fosilak Energia nuklearra: fisioa Energia hidroelektrikoa. 4.4 Energia alternatiboak Eguzki-energia Energia eolikoa Marea-energia Energia geotermikoa Biomasaren energia Hidrogenoa. 4.5 Energia aurreztea. Sarrera Lana produzitzeko gaitasunari energia deritzo. Lurrean erabilitako energiaren % 99, zuzenean edo zeharka, eguzkitik datorkigu. Hainbat modutan agertzen da energia: energia elektromagnetikoa, bero- -energia, energia mekanikoa, potentziala, kimikoa, nuklearra, etab. Energia-baliabide hauek erabil daitezke: Berriztaezinak: ikatza, petrolioa eta gas naturala (erregai fosilak) eta fisio nuklearreko erreakzioetakoak. Energia berriztagarriak: hala deritze, jotzen baita gizakiaren bizi-epealdiaren barrukoa dela energia berriztagarrien berriztapen-maila. Energiaren erabilera Hainbat lan egin ahal izateko, gizakiak eskuragarri duen energia erabili beharra du. Hartara, energia- -iturriak kontrolatzen ditu, eta, baliabideen arabera (jakineko toki batean dagoen energia-kantitatea), errazago eskura daitezkeenak erabiltzen ditu, betiere modurik errentagarrienean. Energia-mota zehatz bakoitzaren erabilgarritasuna masa- edo bolumen-unitate bakoitzeko lan baliagarria produzitzeko duen gaitasunaren arabera ebaluatzen da. LANBIDE EKIMENA 20

25 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Jakineko lan bat egin ahal izateko, energia-kalitate edo -kontzentrazio egokiak erabili beharko dira, ez baita berdina ura berotzea (kalitate txikiko energia erabil daiteke) eta hegazkin bat erreakzio bidez mugiaraztea. Hala, kalitate handieneko energia da kontzentratuena (petrolioa, ikatza, uranioa, esate baterako); kalitate txikiena duena, aldiz, bolumen handietan sakabanatuta egoten da. Hortaz, kantitate handiak izan arren, haien erabilgarritasun praktikoa oso txikia da (itsasoetan bildutako beroa, haize suabeak, etab.). Errentagarritasun ekonomikoa oso faktore garrantzitsua da energia-iturriak erabiltzeko, eta energia erabiltzeko erraza izateak, ustiatzeko eta garraiatzeko erraza izateak, etab. ematen dute energia-iturri baten errentagarritasuna. Kontuan izan behar da energia-iturrien errentagarritasuna prezioaren araberakoa dela, merkeena erabiltzen baita. Gaur egun errentagarritasun txikia duten energia-iturriak errentagarriak izan litezke etorkizunean. Energia-iturriak Gaur egun erabiltzen diren energia-iturriak Industria Iraultzaz geroztik gertatu den bilakaeraren ondoriozkoak dira. Erregai fosilek jarraitzen dute energia-iturri nagusi izaten, beste zenbait energia- -iturrirekin osatzen dira. Baina egoera horrek ezin iraun dezake luzaro, energia-iturri horiek ez baitira berriztagarriak, hau da, epe ertainera agortu egingo dira. Gainera, ingurumenaren aldetik duten eragina handia da. Hori guztia dela-eta, beste energia-iturri batzuk bilatu behar dira, merkeak, garbiak eta berriztagarriak. Erregai fosilak Gaur egun, munduan erabiltzen den energiaren % 90 inguru erregai fosiletatik ateratzen da. Arazo larriak eragiten dituzte, kutsadura eta negutegi-efektua areagotzen dituztelako, CO 2 eta bestelako gasen igorpenak direla-eta. Irtenbidea argia da: energia-iturri horien ordez ingurumenean eragin txikiagoa duten beste energia alternatibo batzuk ezarri behar dira pixkanaka. Kontuan izan behar da ez direla baliabide berriztagarriak, eta hurrengo hogeita hamar urtean agortzeko arrisku larririk ez badago ere, egunen batean agortu egingo dira, egungo erabilera-tasari eusten badiogu. Horrexegatik bilatu behar dira bestelako energia- -iturriak, berriztagarriak eta energiaren garapen jasangarria ahalbidetuko dutenak. Ikatza: paduren, aintziren eta delten hondoetan landare-hondarrak metatuz sortu zen. Oxigenorik gabe, hartzitu egin zirenzenbait bakteriok zelulosan edo ligninan izandako eraginagatik. Horren ondorioz, ikatza, metanoa eta CO 2 sortu ziren. Prozesua burutu ahal izateko, landare- -hondarrak bizkor lurperatu beharra dago, usteldu ez daitezen. LANBIDE EKIMENA 21

26 Elikagaigintza Beroa sortzeko ahalmen handiko erregaia da ikatza; ugarienetakoa da, baina gehien kutsatzen duena ere bai. Sufre asko duenez gero, erretzen denean SO 2 -aren kantitate handiak askatzen ditu, eta horrexegatik da euri azidoaren eragile nagusia. Zentral termikoetan errekuntzaren bidez elektrizitatea produzitzeko erabiltzen da gehienbat ikatza. Errekuntza horretan sortzen den beroa zenbait turbina biraraziko dituen ur-lurruna lortzeko erabiltzen da; turbina horiek zenbait alternadore mugiarazten dituzte, energia mekanikoa energia elektriko bihurtzeko. Gaur egun ahaleginak egiten ari dira zentral horien ondorio ugariak gutxitu ahal izateko. Erregaia aurretik prozesatu, birrindu eta garbitu egiten da, ahalik eta sufre gehien kendu ahal izateko. Petrolioa: itsasoko plankton-kantitate handiak hiltzearen ondorioz sortu zen. Bat-bateko tenperatura-aldaketen edo gazitasun-aldaketen ondorioz, planktona hil, eta, harearekin batera sedimentazioak sortu ziren, eta halaxe egin ziren lokatz sapropelikoak. Lokatz horietan, bi osagaiak transformatzen dira: materia organikoa hidrokarburo bihurtzen da hartzidurako prozesuaren bidez; harea, berriz, arroka ama izango den sedimentazioko harkaitz bihurtzen da, eta hidrokarburoek estaltzen dute. Oliobideak erabiltzen dira petrolioa garraiatzeko, baina, gehienbat, petrolio-ontzi handiak erabiltzen dira, eta istripuak izateko arrisku handia dute. Petrolioaren errekuntzak ere arriskuak sortzen ditu; izan ere, poluzioa handitzen da eta CO 2 -aren kantitate handiak igortzen dira atmosferara. Hauexek dira petrolioaren erabilera nagusiak: Gas likidotuak: etxean eta industrian erabiltzen dira, berogailuetan eta galdaretan. Gasolina: automobiletarako. Nafta eta kerosenoa: industria kimikorako eta hegazkinen erregai moduan. Gasolioak: diesel-ibilgailuetarako eta etxeko berogailuetarako. Fuela: zentral termikoetan elektrizitatea sortzeko, eta industriako bero-sorgailuetan. Sortzen diren bestelako produktuak: lehengai gisa erabil daitezke industria kimikoan, ongarrietan, pestizidetan, plastikoetan, zuntz sintetikoetan, pinturetan, medikuntzan, etab. Hala eta guztiz ere, erregaiaren erabilera nagusia garraioa da; izan ere, erregaia banatzeko, azpiegitura handiak behar da (gasolina-zerbitzuguneak). Erregai alternatibo berriak erabiltzeko, aurre egin behar zaio lehengo azpiegiturak eutsi nahi izateari edo aldaketak onartzeko nagikeriari, berrikuntzak ez baitira erraz onartzen. LANBIDE EKIMENA 22

27 Ingurugiroa Babesteko Teknikak Gas naturala: sedimentuen artean metaturiko materia organikoaren hartzidurak eragindakoa da. Hidrogenoaren, metanoaren, butanoaren eta proportzio aldakorretan dauden beste zenbait gasen nahasketak osatzen dute. Oso erraza da gas naturala ateratzea eta oso merkea da hura ustiatzea. Gehienbat gasbideetan garraiatzen da gasa, eta nahiz eta inbertsio handia behar den, gasbideak egitura errazekoak dira eta arrisku txikia dute. Garraioaren arazoaz gain, beste arrisku bat ere badago: metano-ihesak (CH 4 ). CO 2 -a baino askoz kaltegarriagoa da gas hori negutegi-efekturako. Gas naturala etxeetan (berogailuetan, sukaldeetan, etab.) edo industrian eta zentral termikoetan erabiltzen da; izan ere, ikatzaren ordez gas naturala erabiltzen hasiak dira zentral termikoak. Hala ere, ikatzak eta gas naturalak CO 2 -aren kantitate bera igortzen dute atmosferara. Aditu askoren ustez, gas naturala da erregairik egokiena harik eta bestelako energia-iturri berriztagarri batzuk hedatu arte. Energia nuklearra: fisioa Berrogeita hamarreko hamarkadan, energia nuklearrak iragarri zuen oso kostu txikian sortuko zuela elektrizitatea, halako moldez, non ez baitzuen merezi kostua neurtzea. Hala eta guztiz ere, arazo eta eztabaida ugari dakartzan energia-iturria da energia nuklearra, honako hauek direla-eta: zentralak egitearen eta mantentzearen kostu handiak, erreaktoreek sarritan akatsak eta geldialdiak izaten dituzte, elektrizitatearen eskaria gehiegi baloratzea, kudeaketa txarra, istripuak eta hondakin erradiaktiboak. Hala, energia sortzeko metodorik arriskutsuena eta desegokiena dela jotzen da. Zentral nuklearren eraikuntza eten egin da ia herrialde guztietan, eta gaur egun zabalik dago haren etorkizunari buruzko eztabaida. Energia hidroelektrikoa Mendietatik datorren urak sortzen duen energia potentziala jaso eta energia elektriko bihur daiteke urtegiei esker; energia hori urtegietan bildu daiteke. Konportak irekitzean, energia hori askatu egiten da eta turbinak mugiarazten ditu. Turbinak dinamo batera lotuta daude, eta energia mekanikoa energia elektriko bihurtzen dute. LANBIDE EKIMENA 23

28 Elikagaigintza Energia hidroelektrikoak kostu txikia du eta mantentze gutxi behar du. Gainera, ez du kutsadurarik sortzen funtzionamenduak dirauen bitartean, eta ibaien emaria erregulatzeko modua ematen du. Hala, beste eginkizun batzuetarako erabil daiteke ura. Hona hemen energia hidroelektrikoak dituen alde txarrak: Arrainen emigrazioa, nabigazioa eta elikagaiak ibaian behera garraiatzea zailagoa egiten da. Ibaien emaria txikitu egiten da. Maila freatikoa aldatu egiten da. Urtegiko uraren konposizio kimikoa aldatu egiten da. Mikroklima aldatu egiten da. Urtegiko uren eutrofizazioa gertatzen da. Arrisku geologiko mistoak sortzen ditu, urtegiak urez betetzeak dakartzan higadura eta sedimentazioa bizkortu egiten baitira. Presa hautsita izan daitezkeen hondamendiek ekar ditzakeen arriskuak. Presak egiteko kostuak handiak dira, laborantzarako lurrak desegiten baitira eta herritarrak bizitokia aldatzera behartzen baitira. Energia alternatiboak Egungo energia-iturriek dakartzaten arazoak ikusita, bestelako alternatibak bilatzen ari dira; horietako zenbait berriak dira eta beste zenbait, berriz, ez hain berriak, baina guztiak dira berriztagarriak eta ingurumen-eragin txikia dute. Energia alternatibo horiek etorkizunean erabiltzeko izango den aukera ebaluatzeko, hainbat faktore hartu behar dira aintzat, besteak beste, egungo erabilgarritasuna eta kostu ekonomikoa. Energia horiek erabiltzeko beharrezko azpiegiturarik eza arazo larria da energia berriak ezartzeko. Eguzki-energia Lurraren energia-iturri nagusia Eguzkia da, baina Lurrak kontzentrazio txikiko energia horren zati txiki bat baino ez du hartzen. Energia berriztagarri guztiak eguzki-energiaren menpekoak dira neurri txikiagoan edo handiagoan, eta hura jasotzeko mekanismo ugari dago. Energia termikoa sortzea: eguzkiaren beroa elektrizitatea sortzeko erabiltzen da, eta, horretarako, eguzkiaren argia hartu eta kontzentratu beharra dago (kolektoreetan). Eguzkiaren beroa bildu ostean, hura biltzeko fluido bat (olioa) erabiltzen da, eta, gero, elektrizitate bihurtuko da. LANBIDE EKIMENA 24

1. Gaia: Mekanika Kuantikoaren Aurrekoak

1. Gaia: Mekanika Kuantikoaren Aurrekoak 1) Kimika Teorikoko Laborategia 2012.eko irailaren 12 Laburpena 1 Uhin-Partikula Dualtasuna 2 Trantsizio Atomikoak eta Espektroskopia Hidrogeno Atomoaren Espektroa Bohr-en Eredua 3 Argia: Partikula (Newton)

Διαβάστε περισσότερα

Banaketa normala eta limitearen teorema zentrala

Banaketa normala eta limitearen teorema zentrala eta limitearen teorema zentrala Josemari Sarasola Estatistika enpresara aplikatua Josemari Sarasola Banaketa normala eta limitearen teorema zentrala 1 / 13 Estatistikan gehien erabiltzen den banakuntza

Διαβάστε περισσότερα

9. Gaia: Espektroskopiaren Oinarriak eta Espektro Atomiko

9. Gaia: Espektroskopiaren Oinarriak eta Espektro Atomiko 9. Gaia: Espektroskopiaren Oinarriak eta Espektro Atomikoak 1) Kimika Teorikoko Laborategia 2012.eko irailaren 21 Laburpena 1 Espektroskopiaren Oinarriak 2 Hidrogeno Atomoa Espektroskopia Esperimentua

Διαβάστε περισσότερα

DERIBAZIO-ERREGELAK 1.- ALDAGAI ERREALEKO FUNTZIO ERREALAREN DERIBATUA. ( ) ( )

DERIBAZIO-ERREGELAK 1.- ALDAGAI ERREALEKO FUNTZIO ERREALAREN DERIBATUA. ( ) ( ) DERIBAZIO-ERREGELAK.- ALDAGAI ERREALEKO FUNTZIO ERREALAREN DERIBATUA. Izan bitez D multzo irekian definituriko f funtzio erreala eta puntuan deribagarria dela esaten da baldin f ( f ( D puntua. f zatidurak

Διαβάστε περισσότερα

Poisson prozesuak eta loturiko banaketak

Poisson prozesuak eta loturiko banaketak Gizapedia Poisson banaketa Poisson banaketak epe batean (minutu batean, ordu batean, egun batean) gertaera puntualen kopuru bat (matxura kopurua, istripu kopurua, igarotzen den ibilgailu kopurua, webgune

Διαβάστε περισσότερα

7.GAIA. ESTATISTIKA DESKRIBATZAILEA. x i n i N i f i

7.GAIA. ESTATISTIKA DESKRIBATZAILEA. x i n i N i f i 7.GAIA. ESTATISTIKA DESKRIBATZAILEA 1. Osatu ondorengo maiztasun-taula: x i N i f i 1 4 0.08 2 4 3 16 0.16 4 7 0.14 5 5 28 6 38 7 7 45 0.14 8 2. Ondorengo banaketaren batezbesteko aritmetikoa 11.5 dela

Διαβάστε περισσότερα

ERREAKZIOAK. Adizio elektrozaleak Erredukzio erreakzioak Karbenoen adizioa Adizio oxidatzaileak Alkenoen hausketa oxidatzailea

ERREAKZIOAK. Adizio elektrozaleak Erredukzio erreakzioak Karbenoen adizioa Adizio oxidatzaileak Alkenoen hausketa oxidatzailea ERREAKZIAK Adizio elektrozaleak Erredukzio erreakzioak Karbenoen adizioa Adizio oxidatzaileak Alkenoen hausketa oxidatzailea ADIZI ELEKTRZALEK ERREAKZIAK idrogeno halurozko adizioak Alkenoen hidratazioa

Διαβάστε περισσότερα

3. Ikasgaia. MOLEKULA ORGANIKOEN GEOMETRIA: ORBITALEN HIBRIDAZIOA ISOMERIA ESPAZIALA:

3. Ikasgaia. MOLEKULA ORGANIKOEN GEOMETRIA: ORBITALEN HIBRIDAZIOA ISOMERIA ESPAZIALA: 3. Ikasgaia. MLEKULA RGAIKE GEMETRIA: RBITALE IBRIDAZIA KARB DERIBATUE ISMERIA ESPAZIALA Vant off eta LeBel-en proposamena RBITAL ATMIKE IBRIDAZIA ibridaio tetragonala ibridaio digonala Beste hibridaioak

Διαβάστε περισσότερα

ANGELUAK. 1. Bi zuzenen arteko angeluak. Paralelotasuna eta perpendikulartasuna

ANGELUAK. 1. Bi zuzenen arteko angeluak. Paralelotasuna eta perpendikulartasuna Metika espazioan ANGELUAK 1. Bi zuzenen ateko angeluak. Paalelotasuna eta pependikulatasuna eta s bi zuzenek eatzen duten angelua, beaiek mugatzen duten planoan osatzen duten angeluik txikiena da. A(x

Διαβάστε περισσότερα

FISIKA ETA KIMIKA 4 DBH Lana eta energia

FISIKA ETA KIMIKA 4 DBH Lana eta energia 5 HASTEKO ESKEMA INTERNET Edukien eskema Energia Energia motak Energiaren propietateak Energia iturriak Energia iturrien sailkapena Erregai fosilen ustiapena Energia nuklearraren ustiapena Lana Zer da

Διαβάστε περισσότερα

INDUSTRI TEKNOLOGIA I, ENERGIA ARIKETAK

INDUSTRI TEKNOLOGIA I, ENERGIA ARIKETAK INDUSTRI TEKNOLOGIA I, ENERGIA ARIKETAK 1.-100 m 3 aire 33 Km/ordu-ko abiaduran mugitzen ari dira. Zenbateko energia zinetikoa dute? Datua: ρ airea = 1.225 Kg/m 3 2.-Zentral hidroelektriko batean ur Hm

Διαβάστε περισσότερα

Mikel Lizeaga 1 XII/12/06

Mikel Lizeaga 1 XII/12/06 0. Sarrera 1. X izpiak eta erradiazioa 2. Nukleoaren osaketa. Isotopoak 3. Nukleoaren egonkortasuna. Naturako oinarrizko interakzioak 4. Masa-defektua eta lotura-energia 5. Erradioaktibitatea 6. Zergatik

Διαβάστε περισσότερα

Diamanteak osatzeko beharrezkoak diren baldintzak dira:

Diamanteak osatzeko beharrezkoak diren baldintzak dira: 1 Diamanteak osatzeko beharrezkoak diren baldintzak dira: T= 2,000 C eta P= 50,000 a 100,000 atmosfera baldintza hauek bakarrik ematen dira sakonera 160 Km-koa denean eta beharrezkoak dira miloika eta

Διαβάστε περισσότερα

= 32 eta β : z = 0 planoek osatzen duten angelua.

= 32 eta β : z = 0 planoek osatzen duten angelua. 1 ARIKETA Kalkulatu α : 4x+ 3y+ 10z = 32 eta β : z = 0 planoek osatzen duten angelua. Aurki ezazu α planoak eta PH-k osatzen duten angelua. A'' A' 27 A''1 Ariketa hau plano-aldaketa baten bidez ebatzi

Διαβάστε περισσότερα

OREKA KIMIKOA GAIEN ZERRENDA

OREKA KIMIKOA GAIEN ZERRENDA GAIEN ZERRENDA Nola lortzen da oreka kimikoa? Oreka konstantearen formulazioa Kc eta Kp-ren arteko erlazioa Disoziazio-gradua Frakzio molarrak eta presio partzialak Oreka kimikoaren noranzkoa Le Chatelier-en

Διαβάστε περισσότερα

LOTURA KIMIKOA :LOTURA KOBALENTEA

LOTURA KIMIKOA :LOTURA KOBALENTEA Lotura kobalenteetan ez-metalen atomoen arteko elektroiak konpartitu egiten dira. Atomo bat beste batengana hurbiltzen denean erakarpen-indar berriak sortzen dira elektroiak eta bere inguruko beste atomo

Διαβάστε περισσότερα

1. Oinarrizko kontzeptuak

1. Oinarrizko kontzeptuak 1. Oinarrizko kontzeptuak Sarrera Ingeniaritza Termikoa deritzen ikasketetan hasi berri den edozein ikaslerentzat, funtsezkoa suertatzen da lehenik eta behin, seguru aski sarritan entzun edota erabili

Διαβάστε περισσότερα

Solido zurruna 2: dinamika eta estatika

Solido zurruna 2: dinamika eta estatika Solido zurruna 2: dinamika eta estatika Gaien Aurkibidea 1 Solido zurrunaren dinamikaren ekuazioak 1 1.1 Masa-zentroarekiko ekuazioak.................... 3 2 Solido zurrunaren biraketaren dinamika 4 2.1

Διαβάστε περισσότερα

Gaiari lotutako EDUKIAK (127/2016 Dekretua, Batxilergoko curriculuma)

Gaiari lotutako EDUKIAK (127/2016 Dekretua, Batxilergoko curriculuma) Termodinamika Gaiari lotutako EDUKIAK (127/2016 Dekretua, Batxilergoko curriculuma) Erreakzio kimikoetako transformazio energetikoak. Espontaneotasuna 1. Energia eta erreakzio kimikoa. Prozesu exotermikoak

Διαβάστε περισσότερα

Emaitzak: a) 0,148 mol; 6,35 atm; b) 0,35; 0,32; 0,32; 2,2 atm; 2,03 atm; 2.03 atm c) 1,86; 0,043

Emaitzak: a) 0,148 mol; 6,35 atm; b) 0,35; 0,32; 0,32; 2,2 atm; 2,03 atm; 2.03 atm c) 1,86; 0,043 KIMIKA OREKA KIMIKOA UZTAILA 2017 AP1 Emaitzak: a) 0,618; b) 0,029; 1,2 EKAINA 2017 AP1 Emaitzak:a) 0,165; 0,165; 1,17 mol b) 50 c) 8,89 atm UZTAILA 2016 BP1 Emaitzak: a) 0,148 mol; 6,35 atm; b) 0,35;

Διαβάστε περισσότερα

KANTEN ETIKA. Etika unibertsal baten bila. Gizaki guztientzat balioko zuen etika bat.

KANTEN ETIKA. Etika unibertsal baten bila. Gizaki guztientzat balioko zuen etika bat. EN ETIKA Etika unibertsal baten bila. Gizaki guztientzat balioko zuen etika bat. Kantek esan zuen bera baino lehenagoko etikak etika materialak zirela 1 etika materialak Etika haiei material esaten zaie,

Διαβάστε περισσότερα

1. MATERIALEN EZAUGARRIAK

1. MATERIALEN EZAUGARRIAK 1. MATERIALEN EZAUGARRIAK Materialek dituzten ezaugarri kimiko, fisiko eta mekanikoek oso eragin handia dute edozein soldadura-lanetan. Hori guztia, hainbat prozesu erabiliz, metal desberdinen soldadura

Διαβάστε περισσότερα

2. ERDIEROALEEN EZAUGARRIAK

2. ERDIEROALEEN EZAUGARRIAK 2. ERDIEROALEEN EZAUGARRIAK Gaur egun, dispositibo elektroniko gehienak erdieroale izeneko materialez fabrikatzen dira eta horien ezaugarri elektrikoak dispositiboen funtzionamenduaren oinarriak dira.

Διαβάστε περισσότερα

(5,3-x)/1 (7,94-x)/1 2x/1. Orekan 9,52 mol HI dago; 2x, hain zuzen ere. Hortik x askatuko dugu, x = 9,52/2 = 4,76 mol

(5,3-x)/1 (7,94-x)/1 2x/1. Orekan 9,52 mol HI dago; 2x, hain zuzen ere. Hortik x askatuko dugu, x = 9,52/2 = 4,76 mol KIMIKA 007 Ekaina A-1.- Litro bateko gas-nahasketa bat, hasiera batean 7,94 mol hidrogenok eta 5,30 mol iodok osatzen dutena, 445 C-an berotzen da eta 9,5 mol Hl osatzen dira orekan, erreakzio honen arabera:

Διαβάστε περισσότερα

I. ebazkizuna (1.75 puntu)

I. ebazkizuna (1.75 puntu) ESTATISTIKA ENPRESARA APLIKATUA Irakaslea: Josemari Sarasola Data: 2017ko uztailaren 7a, 15:00 Iraupena: Ordu t erdi. 1.75: 1.5: 1.25: 1.5: 2: I. ebazkizuna (1.75 puntu) Bi finantza-inbertsio hauek dituzu

Διαβάστε περισσότερα

1.1 Sarrera: telekomunikazio-sistemak

1.1 Sarrera: telekomunikazio-sistemak 1 TELEKOMUNIKAZIOAK 1.1 Sarrera: telekomunikazio-sistemak Telekomunikazio komertzialetan bi sistema nagusi bereiz ditzakegu: irratia eta telebista. Telekomunikazio-sistema horiek, oraingoz, noranzko bakarrekoak

Διαβάστε περισσότερα

Agoitz DBHI Unitatea: JOKU ELEKTRIKOA Orria: 1 AGOITZ. Lan Proposamena

Agoitz DBHI Unitatea: JOKU ELEKTRIKOA Orria: 1 AGOITZ. Lan Proposamena Agoitz DBHI Unitatea: JOKU ELEKTRIKOA Orria: 1 1. AKTIBITATEA Lan Proposamena ARAZOA Zurezko oinarri baten gainean joko elektriko bat eraiki. Modu honetan jokoan asmatzen dugunean eta ukitzen dugunean

Διαβάστε περισσότερα

LANBIDE EKIMENA. Proiektuaren bultzatzaileak. Laguntzaileak. Hizkuntz koordinazioa

LANBIDE EKIMENA. Proiektuaren bultzatzaileak. Laguntzaileak. Hizkuntz koordinazioa Analisia eta Kontrola Materialak eta entsegu fisikoak LANBIDE EKIMENA LANBIDE EKIMENA LANBIDE EKIMENA Proiektuaren bultzatzaileak Laguntzaileak Hizkuntz koordinazioa Egilea(k): HOSTEINS UNZUETA, Ana Zuzenketak:

Διαβάστε περισσότερα

2. Zatia A KASU PRAKTIKOA Enpresaren produktuarekin lotutako ingurumenalderdiak identifikatzeko eta ebaluatzeko prozedura (Cafeteras Ensueño, S.L.

2. Zatia A KASU PRAKTIKOA Enpresaren produktuarekin lotutako ingurumenalderdiak identifikatzeko eta ebaluatzeko prozedura (Cafeteras Ensueño, S.L. AURKIBIDEA 3 5 41 101 Aurkezpena 1. Zatia UNE 150301:2003 EKODISEINU ARAUA GARATZEKO GIDA 2. Zatia A KASU PRAKTIKOA Enpresaren produktuarekin lotutako ingurumenalderdiak identifikatzeko eta ebaluatzeko

Διαβάστε περισσότερα

PRODUKTUAREN INGURUMEN-ALDERDIAK EBALUATZEKO GIDA

PRODUKTUAREN INGURUMEN-ALDERDIAK EBALUATZEKO GIDA EKODISEINUKO UNE-150301 ARAU ZIURTAGARRIAREN GARAPENA PRODUKTUAREN INGURUMEN-ALDERDIAK EBALUATZEKO GIDA INGURUMEN ETA LURRALDE ANTOLAMENDU SAILA DEPARTAMENTO DE MEDIO AMBIENTE Y ORDENACIÓN DEL TERRITORIO

Διαβάστε περισσότερα

2011 Kimikako Euskal Olinpiada

2011 Kimikako Euskal Olinpiada 2011 Kimikako Euskal Olinpiada ARAUAK (Arretaz irakurri): Zuzena den erantzunaren inguruan zirkunferentzia bat egin. Ordu bete eta erdiko denbora epean ahalik eta erantzun zuzen gehien eman behar dituzu

Διαβάστε περισσότερα

1 Aljebra trukakorraren oinarriak

1 Aljebra trukakorraren oinarriak 1 Aljebra trukakorraren oinarriak 1.1. Eraztunak eta gorputzak Geometria aljebraikoa ikasten hasi aurretik, hainbat egitura aljebraiko ezagutu behar ditu irakurleak: espazio bektorialak, taldeak, gorputzak,

Διαβάστε περισσότερα

4. GAIA MASAREN IRAUPENAREN LEGEA: MASA BALANTZEAK

4. GAIA MASAREN IRAUPENAREN LEGEA: MASA BALANTZEAK 4. GAIA MASAREN IRAUPENAREN LEGEA: MASA BALANTZEAK GAI HAU IKASTEAN GAITASUN HAUEK LORTU BEHARKO DITUZU:. Sistema ireki eta itxien artea bereiztea. 2. Masa balantze sinpleak egitea.. Taula estekiometrikoa

Διαβάστε περισσότερα

HASI ESKEMA INTERNET HASTEKO ESKEMA INTERNET

HASI ESKEMA INTERNET HASTEKO ESKEMA INTERNET 7 HASTEKO ESKEMA INTERNET Edukien eskema Uhin-higidura Soinua Higidura bibrakorra Soinu ekoizpena Uhin -higidura Uhin motak Uhin bat karakterizatzen duten magnitudeak Uhinen intentsitate eta energia Argia

Διαβάστε περισσότερα

DBH3 MATEMATIKA ikasturtea Errepaso. Soluzioak 1. Aixerrota BHI MATEMATIKA SAILA

DBH3 MATEMATIKA ikasturtea Errepaso. Soluzioak 1. Aixerrota BHI MATEMATIKA SAILA DBH MATEMATIKA 009-010 ikasturtea Errepaso. Soluzioak 1 ALJEBRA EKUAZIOAK ETA EKUAZIO SISTEMAK. EBAZPENAK 1. Ebazpena: ( ) ( x + 1) ( )( ) x x 1 x+ 1 x 1 + 6 x + x+ 1 x x x 1+ 6 6x 6x x x 1 x + 1 6x x

Διαβάστε περισσότερα

1. MATERIAREN PROPIETATE OROKORRAK

1. MATERIAREN PROPIETATE OROKORRAK http://thales.cica.es/rd/recursos/rd98/fisica/01/fisica-01.html 1. MATERIAREN PROPIETATE OROKORRAK 1.1. BOLUMENA Nazioarteko Sisteman bolumen unitatea metro kubikoa da (m 3 ). Hala ere, likido eta gasen

Διαβάστε περισσότερα

1. Ur-ponpa batek 200 W-eko potentzia badu, kalkulatu zenbat ZP dira [0,27 ZP]

1. Ur-ponpa batek 200 W-eko potentzia badu, kalkulatu zenbat ZP dira [0,27 ZP] Ariketak Liburukoak (78-79 or): 1,2,3,4,7,8,9,10,11 Osagarriak 1. Ur-ponpa batek 200 W-eko potentzia badu, kalkulatu zenbat ZP dira [0,27 ZP] 2. Gorputz bat altxatzeko behar izan den energia 1,3 kwh-koa

Διαβάστε περισσότερα

1.- KIMIKA ORGANIKOA SARRERA. 1.- Kimika organikoa Bilakaera historikoa eta definizioa Kimika organikoaren garrantzia

1.- KIMIKA ORGANIKOA SARRERA. 1.- Kimika organikoa Bilakaera historikoa eta definizioa Kimika organikoaren garrantzia SAEA 1.- Kimika organikoa. 1.1.- Bilakaera historikoa eta definizioa 1.2.- Kimika organikoaren garrantzia 1.- KIMIKA GANIKA 1.1.- Bilakaera historikoa eta definizioa. Konposatu organikoak antzinatik ezagutzen

Διαβάστε περισσότερα

ALKENOAK (I) EGITURA ETA SINTESIA

ALKENOAK (I) EGITURA ETA SINTESIA ALKENOAK (I) EGITURA ETA SINTESIA SARRERA Karbono-karbono lotura bikoitza agertzen duten konposatuak dira alkenoak. Olefina ere deitzen zaiete, izen hori olefiant-ik dator eta olioa ekoizten duen gasa

Διαβάστε περισσότερα

EREDU ATOMIKOAK.- ZENBAKI KUANTIKOAK.- KONFIGURAZIO ELEKTRONIKOA EREDU ATOMIKOAK

EREDU ATOMIKOAK.- ZENBAKI KUANTIKOAK.- KONFIGURAZIO ELEKTRONIKOA EREDU ATOMIKOAK EREDU ATOMIKOAK Historian zehar, atomoari buruzko eredu desberdinak sortu dira. Teknologia hobetzen duen neurrian datu gehiago lortzen ziren atomoaren izaera ezagutzeko, Beraz, beharrezkoa da aztertzea,

Διαβάστε περισσότερα

ESTATISTIKA ENPRESARA APLIKATUA (Bigarren zatia: praktika). Irakaslea: Josemari Sarasola Data: 2016ko maiatzaren 12a - Iraupena: Ordu t erdi

ESTATISTIKA ENPRESARA APLIKATUA (Bigarren zatia: praktika). Irakaslea: Josemari Sarasola Data: 2016ko maiatzaren 12a - Iraupena: Ordu t erdi ESTATISTIKA ENPRESARA APLIKATUA (Bigarren zatia: praktika). Irakaslea: Josemari Sarasola Data: 2016ko maiatzaren 12a - Iraupena: Ordu t erdi I. ebazkizuna (2.25 puntu) Poisson, esponentziala, LTZ Zentral

Διαβάστε περισσότερα

EIB sistemaren oinarriak 1

EIB sistemaren oinarriak 1 EIB sistemaren oinarriak 1 1.1. Sarrera 1.2. Ezaugarri orokorrak 1.3. Transmisio teknologia 1.4. Elikatze-sistema 1.5. Datuen eta elikatzearen arteko isolamendua 5 Instalazio automatizatuak: EIB bus-sistema

Διαβάστε περισσότερα

UNIBERTSITATERA SARTZEKO HAUTAPROBAK ATOMOAREN EGITURA ETA SISTEMA PERIODIKOA. LOTURA KIMIKOA

UNIBERTSITATERA SARTZEKO HAUTAPROBAK ATOMOAREN EGITURA ETA SISTEMA PERIODIKOA. LOTURA KIMIKOA UNIBERTSITATERA SARTZEKO HAUTAPROBAK ATOMOAREN EGITURA ETA SISTEMA PERIODIKOA. LOTURA KIMIKOA 1. (98 Ekaina) Demagun Cl - eta K + ioiak. a) Beraien konfigurazio elektronikoak idatz itzazu, eta elektroi

Διαβάστε περισσότερα

1.1. Aire konprimituzko teknikaren aurrerapenak

1.1. Aire konprimituzko teknikaren aurrerapenak 1.- SARRERA 1.1. Aire konprimituzko teknikaren aurrerapenak Aire konprimitua pertsonak ezagutzen duen energia-era zaharrenetarikoa da. Seguru dakigunez, KTESIBIOS grekoak duela 2.000 urte edo gehiago katapulta

Διαβάστε περισσότερα

Hirukiak,1. Inskribatutako zirkunferentzia. Zirkunskribatutako zirkunferentzia. Aldekidea. Isoszelea. Marraztu 53mm-ko aldedun hiruki aldekidea

Hirukiak,1. Inskribatutako zirkunferentzia. Zirkunskribatutako zirkunferentzia. Aldekidea. Isoszelea. Marraztu 53mm-ko aldedun hiruki aldekidea Hirukiak, Poligonoa: elkar ebakitzen diren zuzenen bidez mugatutako planoaren zatia da. Hirukia: hiru aldeko poligonoa da. Hiruki baten zuzen bakoitza beste biren batuketa baino txiakiago da eta beste

Διαβάστε περισσότερα

GIPUZKOAKO INGENIARITZA ESKOLA ESCUELA DE INGENIERIA DE GIPUZKOA

GIPUZKOAKO INGENIARITZA ESKOLA ESCUELA DE INGENIERIA DE GIPUZKOA GIPUZKOAKO INGENIARITZA ESKOLA ESCUELA DE INGENIERIA DE GIPUZKOA EIBAR GRAL : ENERGIA HIDRAULIKOA ATXONDOKO BAILARAN 1.ZB. DOKUMENTUA: Gradua: Energia Berriztagarrien Ingeniaritza Ikasturtea: 2016-2017

Διαβάστε περισσότερα

Lurzoruen osagaiak. Sarrera

Lurzoruen osagaiak. Sarrera 2. GAIA LURZORUEN OSAGAIAK CC0 lizentziapean http://pixabay.com webgunean argitaratutako argazkia Lurzoruen osagaiak. Sarrera Lurzorua sistema irekia (materia eta energia sarrera eta irteerak ditu), dinamikoa

Διαβάστε περισσότερα

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA 1. (2015/2016) 20 cm-ko tarteak bereizten ditu bi karga puntual q 1 eta q 2. Bi kargek sortzen duten eremu elektrikoa q 1 kargatik 5 cm-ra dagoen A puntuan deuseztatu

Διαβάστε περισσότερα

LANBIDE HEZIKETARAKO Materialak ANALISI KIMIKO ETA TRESNA BIDEZKOA

LANBIDE HEZIKETARAKO Materialak ANALISI KIMIKO ETA TRESNA BIDEZKOA 5 LANBIDE HEZIKETARAKO Materialak ANALISI KIMIKO ETA TRESNA BIDEZKOA Euskara Zerbitzua Ikasmaterialak Toribio Etxebarria Lanbide Heziketarako Materialak 5 Analisi Kimiko eta Tresna Bidezkoa Edurne Iturraspe

Διαβάστε περισσότερα

Energia-metaketa: erredox orekatik baterietara

Energia-metaketa: erredox orekatik baterietara Energia-metaketa: erredox orekatik baterietara Paula Serras Verónica Palomares ISBN: 978-84-9082-038-4 EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN SARE ARGITALPENA Liburu honek UPV/EHUko Euskararen Arloko Errektoreordetzaren

Διαβάστε περισσότερα

BIZIDUNEN OSAERA ETA EGITURA

BIZIDUNEN OSAERA ETA EGITURA BIZIDUNEN OSAERA ETA EGITURA 1 1.1. EREDU ATOMIKO KLASIKOAK 1.2. SISTEMA PERIODIKOA 1.3. LOTURA KIMIKOA 1.3.1. LOTURA IONIKOA 1.3.2. LOTURA KOBALENTEA 1.4. LOTUREN POLARITATEA 1.5. MOLEKULEN ARTEKO INDARRAK

Διαβάστε περισσότερα

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: OPTIKA

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: OPTIKA SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: OPTIKA TEORIA 1. (2012/2013) Argiaren errefrakzioa. Guztizko islapena. Zuntz optikoak. Azaldu errefrakzioaren fenomenoa, eta bere legeak eman. Guztizko islapen a azaldu eta definitu

Διαβάστε περισσότερα

Elementu baten ezaugarriak mantentzen dituen partikularik txikiena da atomoa.

Elementu baten ezaugarriak mantentzen dituen partikularik txikiena da atomoa. Atomoa 1 1.1. MATERIAREN EGITURA Elektrizitatea eta elektronika ulertzeko gorputzen egitura ezagutu behar da; hau da, gorputz bakun guztiak hainbat partikula txikik osatzen dituztela kontuan hartu behar

Διαβάστε περισσότερα

ANTIMATERIA FIKZIOA OTE?

ANTIMATERIA FIKZIOA OTE? ANTIMATERIA FIKZIOA OTE? Jose Antonio Legarreta Jakina denez XX. mendearen hasiera aldean AL- BERT EINSTEINek Erlatibitate Teoria-ren bere "Teoria Berezia" (1905) eta "Teoria Orokorra" (1916) izeneko ikerlanak

Διαβάστε περισσότερα

Material plastikoak eta ingurugiroa: polimero biodegradakorrak*

Material plastikoak eta ingurugiroa: polimero biodegradakorrak* Material plastikoak eta ingurugiroa: polimero biodegradakorrak* Jose Ramón Sarasua Euskal Herriko Unibertsitatea Meatz eta Metalurgi Ingeniaritza eta Materialen Zientziaren Saila Bilboko Ingeniaritza Goi

Διαβάστε περισσότερα

Irrati-teleskopioak. NASAk Robledoko Astrobiologia Zentroan (INTA-CSIC) duen irrati-teleskopioa erabiliz egindako proiektu akademikoa.

Irrati-teleskopioak. NASAk Robledoko Astrobiologia Zentroan (INTA-CSIC) duen irrati-teleskopioa erabiliz egindako proiektu akademikoa. Irrati-teleskopioak Laburpena Unitate honetan, irrati-teleskopioen berri emango diegu ikasleei; irrati-teleskopioak teleskopio optikoekin alderatuko ditugu, nola ibiltzen diren azalduko dugu eta haien

Διαβάστε περισσότερα

Makina elektrikoetan sortzen diren energi aldaketak eremu magnetikoaren barnean egiten dira: M A K I N A. Sorgailua. Motorea.

Makina elektrikoetan sortzen diren energi aldaketak eremu magnetikoaren barnean egiten dira: M A K I N A. Sorgailua. Motorea. Magnetismoa M1. MGNETISMO M1.1. Unitate magnetikoak Makina elektrikoetan sortzen diren energi aldaketak eremu magnetikoaren barnean egiten dira: M K I N Energia Mekanikoa Sorgailua Energia Elektrikoa Energia

Διαβάστε περισσότερα

BIOLOGIA ORAIN ARTE, IKERTZAILEEK ARTXIBOKOA. Algak ontzien poliestirenoa ordezkatzeko

BIOLOGIA ORAIN ARTE, IKERTZAILEEK ARTXIBOKOA. Algak ontzien poliestirenoa ordezkatzeko berriak HISTORIA Erasmus Darwin-en bizitzari buruzko liburua, osorik CHARLES DARWINEN PENTSAERAN ETA LANETAN eragin handia izan zuen bere aitona zenak, Erasmus Darwinek. Erasmus Darwin fisikari, olerkari,

Διαβάστε περισσότερα

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA

SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA SELEKTIBITATEKO ARIKETAK: EREMU ELEKTRIKOA 95i 10 cm-ko aldea duen karratu baten lau erpinetako hirutan, 5 μc-eko karga bat dago. Kalkula itzazu: a) Eremuaren intentsitatea laugarren erpinean. 8,63.10

Διαβάστε περισσότερα

DEFINIZIOAK JASANGARRITASUNAREN INGURUMEN-ADIERAZLEAK (090207)

DEFINIZIOAK JASANGARRITASUNAREN INGURUMEN-ADIERAZLEAK (090207) DEFINIZIOAK JASANGARRITASUNAREN INGURUMEN-ADIERAZLEAK (090207) 1. Kapital naturala Biodibertsitatea Ekosistemak eta zerbitzuak Atal honetako definizioak arau hauetan datoz jasota: 92/43/EB Zuzentaraua,

Διαβάστε περισσότερα

Aurkibidea 1 NUTRIZIO-ZIENTZIARAKO OINARRI FISIOLOGIKO ETA BIOKIMIKOAK KARBOHIDRATOAK LIPIDOAK PROTEINAK...

Aurkibidea 1 NUTRIZIO-ZIENTZIARAKO OINARRI FISIOLOGIKO ETA BIOKIMIKOAK KARBOHIDRATOAK LIPIDOAK PROTEINAK... Aurkibidea 1 NUTRIZIO-ZIENTZIARAKO OINARRI FISIOLOGIKO ETA BIOKIMIKOAK... 1 2 KARBOHIDRATOAK... 13 3 LIPIDOAK... 41 4 PROTEINAK... 73 5 MINERALAK... 107 6 BITAMINAK (I)... 141 7 BITAMINAK (II)... 165 8

Διαβάστε περισσότερα

Basamortua eta basamortutzea

Basamortua eta basamortutzea ATARIKOA.. aurkibidea.. Basamortutzea Duela urte batzuez geroztik, ingurumena ardatz duen zenbaki berezia izaten da Elhuyar Zientzia eta Teknika aldizkariaren hil honetakoa. Ekainaren 5ean ospatzen da

Διαβάστε περισσότερα

Hidrogeno atomoaren energi mailen banatzea eremu kubiko batean

Hidrogeno atomoaren energi mailen banatzea eremu kubiko batean Hidrogeno atomoaren energi mailen banatzea eremu kubiko batean Pablo Mínguez Elektrika eta Elektronika Saila Euskal Herriko Unibertsitatea/Zientzi Fakultatea 644 P.K., 48080 BILBAO Laburpena: Atomo baten

Διαβάστε περισσότερα

1 GEOMETRIA DESKRIBATZAILEA...

1 GEOMETRIA DESKRIBATZAILEA... Aurkibidea 1 GEOMETRIA DESKRIBATZAILEA... 1 1.1 Proiekzioa. Proiekzio motak... 3 1.2 Sistema diedrikoaren oinarriak... 5 1.3 Marrazketarako hitzarmenak. Notazioak... 10 1.4 Puntuaren, zuzenaren eta planoaren

Διαβάστε περισσότερα

Elementu honek elektrizitatea sortzen du, hau da, bi punturen artean potentzial-diferentzia mantentzen du.

Elementu honek elektrizitatea sortzen du, hau da, bi punturen artean potentzial-diferentzia mantentzen du. Korronte zuzena 1 1.1. ZIRKUITU ELEKTRIKOA Instalazio elektrikoetan, elektroiak sorgailuaren borne batetik irten eta beste bornera joaten dira. Beraz, elektroiek desplazatzeko egiten duten bidea da zirkuitu

Διαβάστε περισσότερα

Kojineteak. Eskuarki, forma zilindrikoa izaten dute; jasan ditzaketen kargen arabera, bi motatan bereiz daitezke:

Kojineteak. Eskuarki, forma zilindrikoa izaten dute; jasan ditzaketen kargen arabera, bi motatan bereiz daitezke: KOJINETEAK Kojineteak Marruskadura-kojineteak Eskuarki, "kojinete" bakarrik esaten zaie. Haien helburua da ardatzei eta transmisio-ardatzei eustea eta biratzen uztea. Horretarako, ardatzetan ahokatzen

Διαβάστε περισσότερα

Trigonometria ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOEN ARTEKO ERLAZIOAK

Trigonometria ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOEN ARTEKO ERLAZIOAK Trigonometria ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK SINUA KOSINUA TANGENTEA ANGELU BATEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOEN ARTEKO ERLAZIOAK sin α + cos α = sin α cos α = tg α 0º, º ETA 60º-KO ANGELUEN ARRAZOI TRIGONOMETRIKOAK

Διαβάστε περισσότερα

C, H, O, N, (S, P, Cl, Br...)

C, H, O, N, (S, P, Cl, Br...) 1. Ikasgaia. KIMIKA RGAIKA SARRERA KIMIKA RGAIKA ZER DA ETA ZERTARAK BALI DU? Kimika rganikoaren definizioa Zer du karbonoak Taula Periodikoko beste elementu kimikoek ez dutena? Zertarako balio du Kimika

Διαβάστε περισσότερα

6 INBERTSIOA ENPRESAN

6 INBERTSIOA ENPRESAN 6 INBERTSIOA ENPRESAN 6.1.- INBERTSIO KONTZEPTUA 6.2.- INBERTSIO MOTAK 6.3.- DIRUAREN BALIOA DENBORAN ZEHAR 6.2.1.- Oinarrizko hainbat kontzeptu 6.2.2.- Etorkizuneko kapitalen gutxietsien printzipioa 6.2.3.-

Διαβάστε περισσότερα

Deixia. Anafora edota katafora deritze halako deixi-elementuei,

Deixia. Anafora edota katafora deritze halako deixi-elementuei, Deixia Jardunera edo gogora ekarritako erreferente bat (izaki, leku zein denbora) seinalatzen duen elementu linguistiko bat da deixia. Perpausaren ia osagai guztiek dute nolabaiteko deixia: Orduan etxe

Διαβάστε περισσότερα

Zenbait fenolen eutsitako mintz likidoen zeharreko garraioaren azterketa

Zenbait fenolen eutsitako mintz likidoen zeharreko garraioaren azterketa Jakintza-arloa: Kimika Zenbait fenolen eutsitako mintz likidoen zeharreko garraioaren azterketa Egilea: GORKA ARANA MOMOITIO Urtea: 1996 Zuzendaria: Unibertsitatea: NESTOR ETXEBARRIA LOIZATE UPV-EHU ISBN:

Διαβάστε περισσότερα

Ordenadore bidezko irudigintza

Ordenadore bidezko irudigintza Ordenadore bidezko irudigintza Joseba Makazaga 1 Donostiako Informatika Fakultateko irakaslea Konputazio Zientziak eta Adimen Artifiziala Saileko kidea Asier Lasa 2 Donostiako Informatika Fakultateko ikaslea

Διαβάστε περισσότερα

MATEMATIKAKO ARIKETAK 2. DBH 3. KOADERNOA IZENA:

MATEMATIKAKO ARIKETAK 2. DBH 3. KOADERNOA IZENA: MATEMATIKAKO ARIKETAK 2. DBH 3. KOADERNOA IZENA: Koaderno hau erabiltzeko oharrak: Koaderno hau egin bazaizu ere, liburuan ezer ere idatz ez dezazun izan da, Gogora ezazu, orain zure liburua den hori,

Διαβάστε περισσότερα

GIZA GIZARTE ZIENTZIEI APLIKATUTAKO MATEMATIKA I BINOMIALA ETA NORMALA 1

GIZA GIZARTE ZIENTZIEI APLIKATUTAKO MATEMATIKA I BINOMIALA ETA NORMALA 1 BINOMIALA ETA NORMALA 1 PROBABILITATEA Maiztasu erlatiboa: fr i = f i haditze bada, maiztasuak egokortzera joko dira, p zebaki batera hurbilduz. Probabilitatea p zebakia da. Probabilitateak maiztasue idealizazioak

Διαβάστε περισσότερα

FK1 irakaslearen gida-liburua (dok1afk1gidalehenzatia)

FK1 irakaslearen gida-liburua (dok1afk1gidalehenzatia) FK1 irakaslearen gida-liburua (dok1afk1gidalehenzatia) 1.- Proiektuaren zergatia eta ezaugarri orokorrak Indarrean dagoen curriculumean zehazturiko Batxilergoko zientzietako jakintzagaiei dagozkien lanmaterialak

Διαβάστε περισσότερα

Freskagarriak: hobe light badira

Freskagarriak: hobe light badira Freskagarriak: hobe light badira Ez dute kaloriarik, eta zaporea, antzekoa OHIKO FRESKAGARRIEK AZUKREA DUTE, ETA LIGHT DEITZEN DIRENEK, EZTITZAILE EDO EDULKORATZAILEAK DITUZTE, KALORIARIK GABEAK. HORI

Διαβάστε περισσότερα

15. EREMU EFEKTUKO TRANSISTOREAK I: SAILKAPENA ETA MOSFETA

15. EREMU EFEKTUKO TRANSISTOREAK I: SAILKAPENA ETA MOSFETA 15. EREMU EFEKTUKO TRANSISTOREAK I: SAILKAPENA ETA MOSFETA KONTZEPTUA Eremu-efektuko transistorea (Field Effect Transistor, FET) zirkuitu analogiko eta digitaletan maiz erabiltzen den transistore mota

Διαβάστε περισσότερα

4. Hipotesiak eta kontraste probak.

4. Hipotesiak eta kontraste probak. 1 4. Hipotesiak eta kontraste probak. GAITASUNAK Gai hau bukatzerako ikaslea gai izango da ikerketa baten: - Helburua adierazteko. - Hipotesia adierazteko - Hipotesi nulua adierazteko - Hipotesi nulu estatistikoa

Διαβάστε περισσότερα

2. PROGRAMEN ESPEZIFIKAZIOA

2. PROGRAMEN ESPEZIFIKAZIOA 2. PROGRAMEN ESPEZIFIKAZIOA 2.1. Asertzioak: egoera-multzoak adierazteko formulak. 2.2. Aurre-ondoetako espezifikazio formala. - 1 - 2.1. Asertzioak: egoera-multzoak adierazteko formulak. Programa baten

Διαβάστε περισσότερα

BAKARRIK OTE GAUDE? MJ

BAKARRIK OTE GAUDE? MJ BAKARRIK OTE GAUDE? MJ Barandiaran & Inaki Irazabalbeitia Atea jo zuten. Instant batez harriturik begiratu zuen, edaria utzi eta aulkitik altxatu baino lehen. Gaua oso lasaia zen eta ezinezkoa zirudien

Διαβάστε περισσότερα

9.28 IRUDIA Espektro ikusgaiaren koloreak bilduz argi zuria berreskuratzen da.

9.28 IRUDIA Espektro ikusgaiaren koloreak bilduz argi zuria berreskuratzen da. 9.12 Uhin elektromagnetiko lauak 359 Izpi ultramoreak Gasen deskargek, oso objektu beroek eta Eguzkiak sortzen dituzte. Erreakzio kimikoak sor ditzakete eta filmen bidez detektatzen dira. Erabilgarriak

Διαβάστε περισσότερα

Proba parametrikoak. Josemari Sarasola. Gizapedia. Josemari Sarasola Proba parametrikoak 1 / 20

Proba parametrikoak. Josemari Sarasola. Gizapedia. Josemari Sarasola Proba parametrikoak 1 / 20 Josemari Sarasola Gizapedia Josemari Sarasola Proba parametrikoak 1 / 20 Zer den proba parametrikoa Proba parametrikoak hipotesi parametrikoak (hau da parametro batek hartzen duen balioari buruzkoak) frogatzen

Διαβάστε περισσότερα

(1)σ (2)σ (3)σ (a)σ n

(1)σ (2)σ (3)σ (a)σ n 5 Gaia 5 Determinanteak 1 51 Talde Simetrikoa Gogoratu, X = {1,, n} bada, X-tik X-rako aplikazio bijektiboen multzoa taldea dela konposizioarekiko Talde hau, n mailako talde simetrikoa deitzen da eta S

Διαβάστε περισσότερα

2011ko UZTAILA KIMIKA

2011ko UZTAILA KIMIKA A AUKERA 2ko UZTAILA KIMIKA P.. 8 g hidrogeno eta 522.8 g iodo (biak gasegoeran eta molekula gisa) berotzen ditugunean, orekan 279 g hidrogeno ioduro (gasegoeran) sortzen dira 55 ºCan (arinki exotermikoa

Διαβάστε περισσότερα

UNITATE DIDAKTIKOA ELEKTRIZITATEA D.B.H JARDUERA. KORRONTE ELEKTRIKOA. Helio atomoa ASKATASUNA BHI 1.- ATOMOAK ETA KORRONTE ELEKTRIKOA

UNITATE DIDAKTIKOA ELEKTRIZITATEA D.B.H JARDUERA. KORRONTE ELEKTRIKOA. Helio atomoa ASKATASUNA BHI 1.- ATOMOAK ETA KORRONTE ELEKTRIKOA 1. JARDUERA. KORRONTE ELEKTRIKOA. 1 1.- ATOMOAK ETA KORRONTE ELEKTRIKOA Material guztiak atomo deitzen diegun partikula oso ttipiez osatzen dira. Atomoen erdigunea positiboki kargatua egon ohi da eta tinkoa

Διαβάστε περισσότερα

Fisika. Jenaro Guisasola Ane Leniz Oier Azula. Irakaslearen gidaliburua BATXILERGOA 2

Fisika. Jenaro Guisasola Ane Leniz Oier Azula. Irakaslearen gidaliburua BATXILERGOA 2 Fisika BATXILEGOA Irakaslearen gidaliburua Jenaro Guisasola Ane Leniz Oier Azula Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena,

Διαβάστε περισσότερα

Kimika Organikoa EUSKARA ETA ELEANIZTASUNEKO ERREKTOREORDETZAREN SARE ARGITALPENA

Kimika Organikoa EUSKARA ETA ELEANIZTASUNEKO ERREKTOREORDETZAREN SARE ARGITALPENA ISBN: 978-84-9860-672-0 Kimika rganikoa Eneritz Anakabe eta Sonia Arrasate EUSKAA ETA ELEANIZTASUNEK EEKTEDETZAEN SAE AGITALPENA Liburu honek UPV/EUko Euskara eta Eleaniztasuneko Errektoreordetzaren dirulaguntza

Διαβάστε περισσότερα

Solido zurruna 1: biraketa, inertzia-momentua eta momentu angeluarra

Solido zurruna 1: biraketa, inertzia-momentua eta momentu angeluarra Solido zurruna 1: biraketa, inertzia-momentua eta momentu angeluarra Gaien Aurkibidea 1 Definizioa 1 2 Solido zurrunaren zinematika: translazioa eta biraketa 3 2.1 Translazio hutsa...........................

Διαβάστε περισσότερα

Magnetismoa. Ferromagnetikoak... 7 Paramagnetikoak... 7 Diamagnetikoak Elektroimana... 8 Unitate magnetikoak... 9

Magnetismoa. Ferromagnetikoak... 7 Paramagnetikoak... 7 Diamagnetikoak Elektroimana... 8 Unitate magnetikoak... 9 Magnetismoa manak eta imanen teoriak... 2 manaren definizioa:... 2 manen arteko interakzioak (elkarrekintzak)... 4 manen teoria molekularra... 4 man artifizialak... 6 Material ferromagnetikoak, paramagnetikoak

Διαβάστε περισσότερα

du = 0 dela. Ibilbide-funtzioekin, ordea, dq 0 eta dw 0 direla dugu. 2. TERMODINAMIKAREN LEHENENGO PRINTZIPIOA ETA BIGARREN PRINTZIPIOA

du = 0 dela. Ibilbide-funtzioekin, ordea, dq 0 eta dw 0 direla dugu. 2. TERMODINAMIKAREN LEHENENGO PRINTZIPIOA ETA BIGARREN PRINTZIPIOA . TERMODINAMIKAREN LEHENENGO PRINTZIPIOA ETA BIGARREN PRINTZIPIOA.. TERMODINAMIKAREN LAN-ARLOA Energi eraldaketak aztertzen dituen jakintza-adarra termodinamika da. Materia tarteko den prozesuetan, natural

Διαβάστε περισσότερα

I. ikasgaia: Probabilitateen kalkulua

I. ikasgaia: Probabilitateen kalkulua I. ikasgaia: Probabilitateen kalkulua 1 Eranskina: Konbinatoria 2 Probabilitate kontzeptua 2.1 Laplaceren erregela 2.2 Maiztasun-ikuspuntua 2.3 Ikuspuntu subjektiboa 3 Gertakizunen aljebra 3.1 Aurkako

Διαβάστε περισσότερα

Biologia BATXILERGOA 2. Teoriek eta eskolek, mikrobioek eta globuluek, elkar jaten dute, eta borroka horri esker egiten du aurrera biziak.

Biologia BATXILERGOA 2. Teoriek eta eskolek, mikrobioek eta globuluek, elkar jaten dute, eta borroka horri esker egiten du aurrera biziak. Biologia BATXILERGA 2 Teoriek eta eskolek, mikrobioek eta globuluek, elkar jaten dute, eta borroka horri esker egiten du aurrera biziak. M. PRUST (1871-1922) 6. argitalpena Eusko Jaurlaritzako ezkuntza,

Διαβάστε περισσότερα

6. Aldagai kualitatibo baten eta kuantitatibo baten arteko harremana

6. Aldagai kualitatibo baten eta kuantitatibo baten arteko harremana 6. Aldagai kualitatibo baten eta kuantitatibo baten arteko harremana GAITASUNAK Gai hau bukatzerako ikaslea gai izango da: - Batezbestekoaren estimazioa biztanlerian kalkulatzeko. - Proba parametrikoak

Διαβάστε περισσότερα

Aldehido eta Zetonak(II). Enolatoak eta Karbonilodun α,β-asegabeak

Aldehido eta Zetonak(II). Enolatoak eta Karbonilodun α,β-asegabeak Aldehido eta Zetonak(II). Enolatoak eta Karbonilodun α,β-asegabeak Konposatu Karbonilikoen α Hidrogenoen Azidotasuna: Enolatoak Karboniloarekiko α hidrogenoak ohi baino azidoagoak dira Sortzen den anioia

Διαβάστε περισσότερα

MATEMATIKARAKO SARRERA OCW 2015

MATEMATIKARAKO SARRERA OCW 2015 MATEMATIKARAKO SARRERA OCW 2015 Mathieu Jarry iturria: Flickr CC-BY-NC-ND-2.0 https://www.flickr.com/photos/impactmatt/4581758027 Leire Legarreta Solaguren EHU-ko Zientzia eta Teknologia Fakultatea Matematika

Διαβάστε περισσότερα

EUSKADIko INGURUMEN PROFILA 2013

EUSKADIko INGURUMEN PROFILA 2013 EUSKADIko INGURUMEN PROFILA 2013 Ihobe S.A., 2014ko otsaila Argitaratzailea Ihobe, Ingurumen Jarduketarako Sozietate Publikoa Ingurumen eta Lurralde Politika Saila -Eusko Jaurlaritza Urkixo zumarkalea

Διαβάστε περισσότερα

Aldagai Anitzeko Funtzioak

Aldagai Anitzeko Funtzioak Aldagai Anitzeko Funtzioak Bi aldagaiko funtzioak Funtzio hauen balioak bi aldagai independenteen menpekoak dira: 1. Adibidea: x eta y aldeetako laukizuzenaren azalera, S, honela kalkulatzen da: S = x

Διαβάστε περισσότερα

PelletsUnit ETA PU 7-15 kw. Etxebizitza eroso eta epelarentzat Pellet Galdara. Perfekzioarekiko grina.

PelletsUnit ETA PU 7-15 kw. Etxebizitza eroso eta epelarentzat Pellet Galdara. Perfekzioarekiko grina. PelletsUnit ETA PU 7-15 kw Etxebizitza eroso eta epelarentzat Pellet Galdara Perfekzioarekiko grina. www.eta.co.at ERABILERA EREMUAK Etxebizitza blokeak 15 kw 7 eta 11 kw Familia bakarreko etxeak ETA PelletsUnit

Διαβάστε περισσότερα

Inekuazioak. Helburuak. 1. Ezezagun bateko lehen orria 74 mailako inekuazioak Definizioak Inekuazio baliokideak Ebazpena Inekuazio-sistemak

Inekuazioak. Helburuak. 1. Ezezagun bateko lehen orria 74 mailako inekuazioak Definizioak Inekuazio baliokideak Ebazpena Inekuazio-sistemak 5 Inekuazioak Helburuak Hamabostaldi honetan hauxe ikasiko duzu: Ezezagun bateko lehen eta bigarren mailako inekuazioak ebazten. Ezezagun bateko ekuaziosistemak ebazten. Modu grafikoan bi ezezaguneko lehen

Διαβάστε περισσότερα

1. jarduera. Zer eragin du erresistentzia batek zirkuitu batean?

1. jarduera. Zer eragin du erresistentzia batek zirkuitu batean? 1. jarduera Zer eragin du erresistentzia batek zirkuitu batean? 1. Hastapeneko intentsitatearen neurketa Egin dezagun muntaia bat, generadore bat, anperemetro bat eta lanpa bat seriean lotuz. 2. Erresistentzia

Διαβάστε περισσότερα