ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΕΝΗ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑ

Transcript

1 Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Ειδίκευση Νεοελληνικής Φιλολογίας ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΟΥΤΣΙΟΥΚΗ ΑΜΜΦ: 45 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΚΟΤΣΗ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΕΝΗ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑ

2 1 Περιεχόμενα Εισαγωγικά 2-4 Κεφάλαιο1 Ετερότητα και Μετανάστευση α Το ζήτημα της εθνικής καταγωγής, η εθνική συλλογική ταυτότητα και η έννοια της ιθαγένειας β Η συνάντηση των πολιτισμών γ Πολίτης ή άνθρωπος δ Ο ρόλος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ε Η μετανάστευση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης στ Μετανάστευση και κοινωνία ζ Το ζήτημα της ετερότητας και ο ρατσισμός Κεφάλαιο 2 Ο μετανάστης α Η μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας και όψεις της ζωής των μεταναστών β Η κατασκευή της εικόνας του μετανάστη γ Η θέση των μεταναστών δ Η αστική γεωγραφία της μετανάστευσης Κεφάλαιο 3. Ο μετανάστης στη νεοελληνική λογοτεχνία. Η περίπτωση του Μένη Κουμανταρέα α Ο Μένης Κουμανταρέας β Οι ήρωες του περιθωρίου και η ξενότητα γ «Μασάνμπα» δ Οι μετανάστες και η μετανάστευση ε Η συμμορία της άρπας στ Νώε ζ «Το Ρουμανόπουλο» η «Αγία Κυριακή στο βράχο» θ «Τα κουδούνια» ι «Παντός Ελεήμονος» ια Η εικόνα της πόλης ιβ Συμπεράσματα Επιλογικά Βιβλιογραφία

3 2 Εισαγωγικά Στην παρούσα μελέτη επιχειρώ να εξετάσω τη μετανάστευση στην Ελλάδα σε σχέση με τα θέματα της ταυτότητας και της ετερότητας. Με βάση την αντίληψη ότι η ταυτότητα δεν είναι μια στατική και αναλλοίωτη κατασκευή ούτε ένα σταθερό σύστημα ιδιοτήτων, αλλά ένα πολύπλοκο και διαρκώς μεταβαλλόμενο, ανταποκρινόμενο στα διάφορα ερεθίσματα σύστημα μεταβλητών, εξετάζω την πρόσληψη του μετανάστη στη χώρα υποδοχής ως μια από τις πολλαπλές μορφές που μπορεί να πάρει η πρόσληψη της ετερότητας. Ξεκινώ λοιπόν από την αρχή ότι ο ξένος είναι «έτερος» και ως τέτοιος θα μελετηθεί εδώ. Λαμβάνω, ωστόσο, υπόψη και άλλες προσεγγίσεις του φαινομένου της μετανάστευσης και του ίδιου του μετανάστη με τις οποίες έχουν ήδη ασχοληθεί η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία, οι πολιτικές και οι οικονομικές επιστήμες. Στο πρώτο μέρος της εργασίας αυτής επιχειρείται η παρουσίαση των κυριότερων θεωρητικών προσεγγίσεων του θέματος, ώστε να δημιουργηθεί ένα όσο το δυνατόν πληρέστερο πλαίσιο μελέτης του φαινομένου. Η παρουσίαση αυτή σε καμία περίπτωση δεν είναι εξαντλητική, αφού δεν είναι αυτός ο στόχος της εργασίας αποτελεί, όμως, μια εισαγωγική μελέτη του θέματος εξετάζοντας ορισμένες πλευρές του που αξιοποιούνται από την τέχνη. Την έκθεση των κεντρικότερων θεωρητικών προσεγγίσεων ακολουθεί στο δεύτερο μέρος η παρουσίαση των στοιχείων που συνθέτουν την ειδική εικόνα του μετανάστη στην Ελλάδα: των συνθηκών ζωής και εργασίας του, της κατάστασης ύπαρξής του, της αντιμετώπισής του από το κράτος και τους θεσμούς, της πολιτικής και κοινωνικής υπόστασής του, των μηχανισμών που διαμορφώνουν ή και κατασκευάζουν την εικόνα του. Τέλος, παρουσιάζω την εικόνα που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του στην κοινωνία υποδοχής, του αυτοπροσδιορισμού του μέσω της επίγνωσης της ξενότητάς του. Στο τρίτο μέρος της εργασίας ασχολούμαι με την εγγραφή του μετανάστη στην νεοελληνική λογοτεχνία μεσα από το παράδειγμα της διαχείρισης της εικόνας του από τον Μένη Κουμανταρέα. Η βιβλιογραφία την οποία χρησιμοποιώ καλύπτει ένα ευρύ φάσμα μελετών που προέρχονται από διαφορετικές θεωρητικές και ιδεολογικές αφετηρίες και υιοθετούν ποικίλους προσανατολισμούς και φιλοξενεί προσεγγίσεις διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Όσον αφορά στο τρίτο μέρος, μελέτησα το σύνολο του εκδιδομένου σε έντυπη μορφή έργου του Μένη Κουμανταρέα, για την αξιολόγηση του οποίου χρησιμοποιήθηκαν, μεταξύ άλλων, συνεντεύξεις του συγγραφέα σε περιοδικά και στον ηλεκτρονικό τύπο. Στις παραπομπές ακολουθώ το σύστημα της

4 3 παράθεσης του επωνύμου του συγγραφέα και του σύντομου τίτλου του έργου. Οι πλήρεις βιβλιογραφικές πληροφορίες παρατίθενται στη βιβλιογραφία, στο τέλος της εργασίας. Τέλος, αναγκαίο είναι ένα σχόλιο για τη μεθοδολογία που επέλεξα: κατά τη διάρκεια της μελέτης μου συνάντησα διάφορους όρους, έννοιες και φαινόμενα τα οποία ο κάθε μελετητής, ανάλογα με την αφετηρία και τους στόχους του, συνδέει με τη μετανάστευση. Άλλωστε, οι εννοιολογήσεις του όρου «μετανάστευση» και οι περιγραφές του φαινομένου και των αιτιών του ποικίλλουν ανάλογα με τη θεωρητική προσέγγιση κάθε μελετητή. Επιπλέον, η μετανάστευση με την έννοια της κινητικότητας ατόμων ή ομάδων ατόμων είναι ένα φαινόμενο που χαρακτήριζε ήδη τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες. Είτε ως αναζήτηση νέων εδαφών, νέων αγορών, είτε ως αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής, οργανωμένης ή μη, η μετανάστευση πήρε ανά διαστήματα πολλές μορφές με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη μια συνολική μελέτη του φαινομένου. Όπως σωστά παρατηρεί η Λίνα Βεντούρα, που ασχολείται ιδιαίτερα με την ιστορία της μετανάστευσης: «o εθνικισμός, ο ρατσισμός και η μετανάστευση είναι εξαιρετικά πολύπλοκα φαινόμενα με πολλαπλές διασυνδέσεις μεταξύ τους, τα οποία, αφενός, έχουν ταυτόχρονα και παγκόσμια και ιδιότυπα τοπικά χαρακτηριστικά και, αφετέρου, παρουσιάζουν συνέχειες, αλλά και μεταβολές στο χρόνο.» 1 Η δική μου θέση, η οποία θα φανεί στη συνέχεια πληρέστερα, είναι πως η μετανάστευση αποτελεί έναν μόνο κρίκο μιας αλυσίδας παραγόντων διαφορετικού χαρακτήρα όπως ο ρατσισμός, η εθνική ταυτότητα, η πολιτεία, η εξουσία, η οικονομία κ.ά., που διαπλέκονται και αλληλεπιδρούν και που απασχολούν διάφορους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και δράσης. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα πλέγμα στοιχείων, το καθένα εκ των οποίων συνδέεται με τα υπόλοιπα με πολλαπλούς τρόπους (περιέχοντάς τα, μετατρέποντάς τα κ.λπ.) και τα οποία δεν μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα. Η μετανάστευση θα πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο αυτού του πλέγματος. Η πολυπλοκότητα, αλλά και η ίδια η ρευστότητα των εννοιών αυτών, είναι οι βασικότεροι κατά τη γνώμη μου λόγοι για τους οποίους καμία μελέτη και καμία προσέγγιση του φαινομένου αυτού δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης και εξαντλητική. Παράλληλα, η μελέτη μιας πλευράς της μετανάστευσης αναγκαστικά Βεντούρα, «Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στη σύγχρονη Ελλάδα», σελ.

5 4 επικαλύπτεται με τη μελέτη των άλλων πλευρών της, με τρόπο που να μην είναι δυνατή μια ευθύγραμμη συλλογιστική πορεία στην εξέταση του θέματος. Αντίθετα, δυνατή είναι η περιγραφή του φαινομένου και των εκδηλώσεών του σε συγκεκριμένες κοινωνίες. Την πολυσημία του όρου επισημαίνει και η Ηλέκτρα Πετράκου: Η μετανάστευση είναι μια μορφή κοινωνικής σχέσης που διαμεσολαβείται από την αγορά, το κράτος, το έθνος, το φύλο που καθορίζουν τη συγκρότηση των κοινωνικών κατηγοριών και ομάδων και τον τρόπο επαφής και επικοινωνίας μαζί τους. 2 Αυτό που θα μας απασχολήσει εδώ είναι η περιγραφή των διαστάσεων που παίρνει το φαινόμενο στο πλαίσιο της θέασης του μετανάστη ως «ξένου» και της μετανάστευσης ως διαδικασίας που φέρνει σε επαφή την κοινωνία υποδοχής με το αλλότριο. Κεφάλαιο 1 Ετερότητα και Μετανάστευση Ένα πρώτο θέμα το οποίο πρέπει να σχολιαστεί στο πλαίσιο της γενικής περιγραφής του φαινομένου είναι η μορφή της μετανάστευσης που μελετώ: στην εργασία αυτή ασχολούμαι με το σύγχρονο μεταναστευτικό φαινόμενο, όπως διαμορφώθηκε την τελευταία τριακονταετία υπό την επιρροή δύο φαινομένων: της κατάρρευσης του λεγόμενου ανατολικού μπλοκ από τη μια και της μετάβασης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης από την άλλη. Επιπλέον, οι πολεμικές συρράξεις των τελευταίων δεκαετιών δημιούργησαν κύματα προσφύγων που μετατράπηκαν σε ρεύματα μεταναστών, αλλά η περίπτωση αυτή δεν θεωρείται εδώ ως καινούργια τάση του φαινομένου. Οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην Ευρώπη οδήγησαν στη μαζική μετακίνηση πληθυσμών προς τις γειτονικές τους χώρες με απώτερο σκοπό τη μετεγκατάστασή τους σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Με τον τρόπο αυτό, χώρες που παραδοσιακά εξήγαγαν μετανάστες, όπως η Ελλάδα, μετατράπηκαν σε χώρες υποδοχής μεταναστών από τις γείτονες χώρες, βιώνοντας μια μεταβολή που όπως 2 Πετράκου, «Η κατασκευή της μετανάστευσης στην ελληνική κοινωνία», σελ. 31.

6 5 θα φανεί παρακάτω έχει σοβαρές συνέπειες τόσο στις κοινωνίες υποδοχής, όσο και στους ίδιους τους μετανάστες. Παράλληλα, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η διεθνοποίηση της οικονομίας, της αγοράς και της γνώσης και η ομοιογενοποίηση εκφάνσεων του πολιτισμού, σε συνδυασμό με την αύξηση της διαπερατότητας των γεωγραφικών συνόρων έφεραν στο προσκήνιο με επιτακτικό τρόπο την ανάγκη της κινητικότητας προϊόντων αλλά και ανθρώπινου εργατικού δυναμικού. Η απελευθέρωση της αγοράς και η δημιουργία πολυεθνικών εταιριών οδήγησαν ένα σημαντικό κομμάτι εργατικού δυναμικού στον εκπατρισμό. Εξάλλου, εμφανίστηκαν και φαινόμενα κινητικότητας επιστημονικού δυναμικού που φαίνεται να αποτελεί στόχο για τα αναπτυγμένα κράτη, όπως τουλάχιστο υποδεικνύουν οι προσπάθειες καθιέρωσης διεθνώς αναγνωρισμένων τίτλων σπουδών 3 και τα πολλαπλά προγράμματα προσέλκυσης φοιτητών από άλλες χώρες. Ποιες είναι ειδικότερα οι συνθήκες που διαμορφώνονται σήμερα και οδηγούν στη μορφή αυτή της μετανάστευσης; Σύμφωνα με τους Blau και Moncada, που μελετούν τη μετανάστευση ως μια μορφή της κινητικότητας που αναπόδραστα αναπτύσσεται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, τα αίτια δημιουργίας και έντασης του φαινομένου εντοπίζονται στη νεοφιλελεύθερη πολιτική, που ακολουθείται από την πλειονότητα των σύγχρονων πολιτειών: Οι οικονομικές ανισότητες, η αυξανόμενη ανεργία, η φτώχεια, η μείωση των κοινωνικών παροχών και των δαπανών για την εκπαίδευση, που έχουν ως στόχο την αύξηση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων 4 και ο υπερκαταναλωτισμός που συνοδεύεται από το ιδεολόγημα της ατομικής ευημερίας, οδηγούν ολόκληρες κοινωνικές ομάδες στον οικονομικό μαρασμό. Ακολούθως τις ωθούν στην μετοικεσία, με σκοπό την αναζήτηση ευνοϊκότερων όρων ζωής και εργασίας. Ένα δεύτερο θέμα που πρέπει να διασαφηνιστεί αφορά στη μέθοδο που ακολουθώ στην παρουσίαση του φαινομένου: Χρησιμοποιώ με μια μικρή προσθήκη το σχήμα των Jordan και Duvell, οι οποίοι μελετούν τη μετανάστευση από τρείς διαφορετικές σκοπιές: Πρώτα, από τη σκοπιά των επικλήσεων στο έθνος, η οποία προκρίνει τα στενά συμφέροντα του κράτους υποδοχής και συνδέεται με το ζήτημα της καταγωγής και τη συλλογική εθνική ταυτότητα. Δεύτερον, από τη σκοπιά των οπαδών της παγκοσμιοποίησης, που θεωρούν τη μετανάστευση αναγκαίον όρο για 3 Βεντούρα, «Εθνικό κράτος και σύγχρονες μεταναστεύσεις», σελ Blau, Moncada, Human rights,σελ

7 6 την ισχυροποίηση του διεθνούς καπιταλισμού και, τρίτον, από την ανθρωπιστική σκοπιά των διεθνών οργανισμών που τη συνδέουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα. 5 Το σχήμα είναι αρκετά ασαφές, καθώς πολλά σημεία των θεωρήσεων αυτών αλληλοεπικαλύπτονται. Παρόλα αυτά, το υιοθετώ καθώς βοηθά στη δομική οργάνωση της εργασίας. Ωστόσο, προσθέτω μια ακόμη οπτική: μελετώ το άτομο, και κατ επέκταση τον μετανάστη, στο πλαίσιο της πολιτειακής οργάνωσης του εθνικού κράτους, η οποία μετά τη μετάβαση από την κοινωνία των ανθρώπων στην κοινωνία των πολιτών επαναπροσδιορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις. Οπότε το δομικό μοντέλο που ακολουθώ στη συνέχεια διαμορφώνεται ως εξής: αρχικά παρουσιάζω τη μετανάστευση από τη σκοπιά του ρήγματος στην εθνική συλλογική ταυτότητα, όπως αυτή διαμορφώνεται στηριζόμενη στην κοινή καταγωγή και τα στοιχεία του πολιτισμού. Στη συνέχεια πραγματεύομαι το θέμα με βάση τον μετανάστη ως υποκείμενο δικαιωμάτων, κάνοντας το διαχωρισμό ανάμεσα στις απόψεις που, αφενός θεωρούν τον άνθρωπο ως υποκείμενο των φυσικών δικαιωμάτων και αφετέρου εκείνες που συζητούν για την ανθρώπινη υπόσταση στο πλαίσιο της πολιτειακής οργάνωσης του κράτους. Τέλος, παρουσιάζω τις απόψεις που αντιμετωπίζουν τη μετανάστευση ως ένα παρεπόμενο της παγκοσμιοποίησης. Το κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στο ρατσισμό ως άμεσο απότοκο της μετανάστευσης. 1. α. Το ζήτημα της εθνικής καταγωγής, η εθνική συλλογική ταυτότητα και η έννοια της ιθαγένειας Η μετανάστευση συνδέεται άρρηκτα με το ζήτημα της καταγωγής, που αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες διαμόρφωσης μιας συλλογικής εθνικής ταυτότητας. Για το λόγο αυτό ο καθορισμός ή η απόκτηση της ιθαγένειας απασχολεί πολύ στις μέρες μας. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ακόμη και στον πολιτικό λόγο, οι εισερχόμενοι στην επικράτεια μιας χώρας θεωρούνται «ξένοι» και μετανάστες αν αντλούν την καταγωγή τους από «αλλού», ενώ αν θεωρείται ότι έχουν τις «ίδιες ρίζες» με τους γηγενείς, τότε εκλαμβάνονται ως επαναπατρισθέντες. Η καταγωγή αποτελεί, αφενός, στοιχείο της συγκρότησης της συλλογικής ταυτότητας και, αφετέρου, σημείο στο οποίο διαχωριζόμαστε από τους «άλλους», ενώ συνδέεται έντονα με τις αντιλήψεις περί έθνους και τη συνακόλουθη πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση των εθνικών κρατών. Στην πρώτη περίπτωση της 5 Jordan, Duvell, Migration, σελ

8 7 διαμόρφωσης μιας ενιαίας ταυτότητας χρησιμοποιείται υπό την έννοια του «αυτοχθονισμού» που αποτελεί «ένα ακόμη τρόπο φαντασιακής συγκρότησης της πολιτικής κοινότητας». 6 Από την άλλη, η ίδια η μετανάστευση «προκαλεί δομικά την έννοια της αυτοχθονίας», 7 σε μια διαδικασία ανατροφοδότησης. Επεκτείνοντας τον ίδιο συλλογισμό παρατηρούμε ότι στα σύγχρονα εθνικά κράτη η έννοια της καταγωγής συνδέεται με εκείνη της εθνικότητας: για παράδειγμα, στην Ελλάδα, για να θεωρηθεί κάποιος «ομογενής», πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξει τόσο τη βιολογική όσο και την «εθνική καταγωγή» του, τη συγγένειά του, δηλαδή, με τα στοιχεία που συγκροτούν την εθνική ταυτότητα, όπως η ιστορία, η γλώσσα, οι παραδόσεις και η κοινή συνείδηση. 8 Η εμμονή των σύγχρονων κοινωνιών στο ζήτημα της εθνικής καταγωγής και η καταφυγή σε θεωρητικές κατασκευές ή σχήματα που συμβάλλουν στην διαμόρφωση της εικόνας μιας συλλογικής ταυτότητας, έχουν απασχολήσει τη φιλοσοφική σκέψη. Η Julia Kristeva, υπεύθυνη στη Γαλλία για τα δικαιώματα πολιτών «σε ευαίσθητη κατάσταση», στο έργο της Έθνη χωρίς εθνικισμό ανιχνεύει τις αιτίες αυτής της οπισθοδρόμησης στον «κατακερματισμό» και στην «κρίση των αξιών», που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος, στην ανάγκη του να επιστρέψει στις ρίζες και τις καταβολές του, ώστε να ενταχθεί σε μια κοινότητα με κοινά χαρακτηριστικά. Και σε αυτή την περίπτωση τα φαινόμενα αποτελούν ένα σύστημα ανατροφοδότησης: η «λατρεία των καταβολών» καθορίζει το «ξένο», οδηγεί στο μίσος προς αυτό και συνακόλουθα στο ρατσισμό. Πάντως, η Kristeva δηλώνει ρητά πως η άρνηση των καταβολών είναι η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος και προτείνει μια κοινωνία κοσμοπολιτισμού με την έννοια της συνύπαρξης των ανθρώπων και των πολιτισμών με κριτήριο το σεβασμό στη διαφορετικότητα, η οποία εκκινεί από την πίστη της στην αξία των ιδεών του Γαλλικού Διαφωτισμού. 9 Η μελέτη των σχέσεων της μετανάστευσης με την ιδέα του έθνους έχει και άλλες ενδιαφέρουσες αποχρώσεις. Οι μελετητές ξεκινούν από την κοινή αρχή ότι η 6 Χριστόπουλος, «Πρώτη φορά μας ξανασυμβαίνει», σελ Χριστόπουλος, «Πρώτη φορά μας ξανασυμβαίνει», σελ Τσιούκας, «Αλλοδαποί πληθυσμοί στην Ελλάδα: κατηγορίες και αριθμητικά δεδομένα», σελ Kristeva, Έθνη χωρίς εθνικισμό, σελ

9 8 «εθνότητα είναι μια κοινωνική κατασκευή» 10 και επομένως η συγκρότησή της, όπως και η έννοια της ομοιογένειας του έθνους, αποτελούν κατασκευασμένες ομογενοποιήσεις. Ανάλογα θεωρούν ότι οι έννοιες «έθνος» και «μετανάστες» δημιουργήθηκαν από την επαφή του κράτους με το ξένο 11 και αντίστροφα ότι «ο στιγματισμός ή η εχθρότητα έναντι του ξένου» αποτελούν θεμέλιο λίθο της συγκρότησης του εθνικού χώρου. Η επαφή με την «ξενότητα» συσπειρώνει τους «όμοιους» και ενισχύει τη συλλογική ταυτότητα, η οποία φτάνει στο σημείο να «προσδιορίζεται» σε αντιπαράθεση με άλλες. 12 Ουσιαστικά, ορίζεται διά του αποκλεισμού. Επιπλέον, η συγκρότηση του κράτους ως θεσμού και του έθνους ως συνειδησιακής κατασκευής, απαιτεί την εξαίρεση ατόμων «των οποίων η ταυτότητα δεν διαμορφώνεται σε σχέση με το συνειδησιακό ανήκειν στο κυρίαρχο έθνος». 13 Όμως το σύστημα αυτό είναι διπλής κατεύθυνσης: η συλλογικότητα, το έθνος και το κράτος συγκροτούνται στη βάση της εχθρότητας προς το ξένο ή της μη αποδοχής του, ενώ ταυτόχρονα το ίδιο το ξένο, η απόκλιση, υπάρχει μόνο μέσω του αποκλεισμού του. Το παραπάνω σχήμα αποτελεί ένα φαύλο κύκλο, αφού το «ξένο» προβάλλεται ως απειλή εκ νέου και συνεχώς, ώστε να εξασφαλίζεται η επιβίωση του εθνικού κράτους ως δομής. Άλλωστε, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, στη συζήτηση για το ρατσισμό, ένας από τους βασικούς όρους της επιχειρηματολογίας της ξενοφοβίας είναι η «κινδυνολογία περί αλλοίωσης του έθνους». 14 Ο μετανάστης απειλεί, γιατί «διαταράσσει την εικόνα του αυτόνομου και αυτό αναπαραγόμενου έθνους». 15 Η άποψη αυτή αγνοεί την κοινωνική, οικονομική και πολιτική διαστρωμάτωση των κοινωνιών στο πλαίσιο του κράτους έθνους και ταυτόχρονα προϋποθέτει την ομοιογένεια. Αυτό επιτυγχάνεται εμμένοντας σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που συγκροτούν τη συλλογική εθνική ταυτότητα, αγνοώντας το δικαίωμα της 10 Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης. σελ Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης, σελ Βεντούρα, «Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στη σύγχρονη Ελλάδα», σελ Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, σελ Παύλου, «Ας ξαναφανταστούμε την πολιτική μας κοινότητα», σελ Βεντούρα, «Εθνικό κράτος και σύγχρονες μεταναστεύσεις», σελ. 33.

10 9 ατομικότητας στη διαφορά, αλλά και το γεγονός πως οι ταυτότητες δεν είναι στατικές και παγιωμένες, αλλά δυναμικές διαδικασίες συνεχώς διαμορφούμενες. Λόγω των παραπάνω, ιδιαίτερη αξία αποκτά η έννοια της ιθαγένειας, η οποία είναι επίσης αρκετά ασαφής, αφού συνδέεται τόσο με το έθνος και τη συλλογική εθνική ταυτότητα, όσο και με την έννοια της συμμετοχής στην πολιτική ζωή, δηλαδή με την έννοια του πολίτη. 16 Ο Νίκος Σιταρόπουλος επισημαίνει ότι η ιθαγένεια ως όρος συνδέθηκε αρχικά με την καταγωγή, αλλά σήμερα, ως αίτημα των αλλοδαπών που διαμένουν σε μια χώρα, παίρνει δύο μορφές: αυτή της «εθνοτικής ιθαγένειας» που σχετίζεται με όλη την κατασκευή της συλλογικής ταυτότητας και εκείνη της πολιτικής ιθαγένειας που αφορά στη συμμετοχή στην πολιτική ζωή, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις. 17 Στις παραπάνω συζητήσεις, όπως και σε αυτές που περιλαμβάνονται στην τρίτη ενότητα, το κεντρικό ερώτημα το οποίο τίθεται είναι αν και υπό ποιους όρους ένα άτομο εντάσσεται σε μια νέα κοινότητα. Με άλλα λόγια «ξένος» δεν είναι γενικά ο διαφορετικός, ο προερχόμενος από αλλού, αλλά αυτός που δεν ανήκει στην κοινωνία στην οποία επιθυμεί ή επιδιώκει να ενταχθεί και ως εκ τούτου ορίζεται αρνητικά. Με βάση αυτή τη μετατόπιση της έννοιας της ξενότητας, προκύπτουν δύο επιπλέον ερωτήματα: αφενός, ποιος καθορίζει το «ανήκειν» για ένα άτομο ή ομάδα; Αφετέρου, μπορεί μια κοινωνία να αρνηθεί τα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την έννοια του «ανήκειν» σε κάποιους; Τα ερωτήματα έχουν γίνει αντικείμενο πολλών μελετών και ποικίλλων προσεγγίσεων (ηθικής τάξης, νομικής, πολιτικής, οικονομικής, κ.λπ.) και αποτελούν γόρδιο δεσμό, αφού «τα φαντασιακά και νομικά σύνορα του ανήκειν είναι ευμετάβλητα» β. Η συνάντηση των πολιτισμών Ένα δεύτερο στοιχείο που συμβάλλει στη δημιουργία της εθνικής συλλογικής ταυτότητας και επομένως αποτελεί και αυτό αιτία διαχωρισμού των ανθρώπων είναι ο πολιτισμός. Τη σημασία του μελετά η Φωτεινή Τσιμπιρίδου προσδίδοντας μια άλλη οπτική στη σύνδεση του έθνους με τη μετανάστευση. Θεωρεί, μάλιστα, ότι πολλά 16 Βεντούρα, «Εθνικό κράτος και σύγχρονες μεταναστεύσεις», σελ Σιταρόπουλος, «Η αβεβαιότητα της αρχής της «δίκαιης μεταχείρισης» των αλλοδαπών μεταναστών εργαζομένων στο υπό εξέλιξη ευρωπαϊκό δίκαιο», σελ Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης, σελ. 56.

11 10 προβλήματα που συνδέονται με τη μετανάστευση εδράζονται στη διάσταση των πολιτισμών που έρχονται σε επαφή, αλλά και στην προσπάθεια διατήρησης των τοπικών πολιτισμών ως αντίδραση σε ένα οικουμενικό πολιτισμικό σύστημα που προκύπτει από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Σύμφωνα με τη μελετήτρια, αυτή η διαφορά των πολιτισμών και οι αμφίπλευρες προσπάθειες διατήρησής τους οδηγούν τους μετανάστες στον απομονωτισμό. 19 Η διαφορά των πολιτισμών που έρχονται σε επαφή οξύνει την αντιπαράθεση προς το «αλλότριο», αυτό που δεν καταλαβαίνουμε, που δεν συμβαδίζει με τις δικές μας πολιτισμικές προσλαμβάνουσες. Ο πολιτισμός του ξένου, αν διαφέρει σημαντικά από το δικό μας, αντιμετωπίζεται ως κάτι το μη φυσικό και η «πολιτισμική διαφορά ανάγεται σε υπέρτατη αξία» προκειμένου να «δικαιολογήσει τις διακρίσεις». 20 Με άλλα λόγια κάποια πολιτισμικά στοιχεία του «άλλου» διαφορετικά από τα δικά μας δεν αναγνωρίζονται ως συστατικά ενός πολιτισμού, αλλά προσλαμβάνονται ως αποκλίσεις από τη νόρμα (όπου νόρμα θεωρείται ο οικείος πολιτισμός). 21 Ταυτόχρονα, η διαφορά των πολιτισμών και η αμηχανία μπροστά στην ξένη κουλτούρα καταλήγουν στην ακραία πρόσληψη κάποιων πτυχών ή χαρακτηριστικών της, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ή ενίσχυση αρνητικών στερεοτύπων. Επιπροσθέτως, οι μελετητές εντοπίζουν και άλλα στοιχεία, τα οποία συγκροτούν την έννοια του πολιτισμού, και τα οποία θεωρούν σημεία «ταυτότητας και διαχωρισμού». Η Gloria Anzaldua, συγγραφέας και ποιήτρια με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα θέματα των κάθε λογής μειονοτήτων, με κυριότερο παράδειγμα τη γλώσσα και την αδυναμία επίτευξης της στοιχειώδους επικοινωνίας, εξηγεί πως κάθε στοιχείο του πολιτισμού από τη μια εμπεδώνει, δημιουργεί ή ενισχύει τη συλλογική ταυτότητα, ενώ από την άλλη γίνεται σημείο διαχωρισμού από το «ξένο» και μέσο αποκλεισμού του. 22 Δεδομένου όμως ότι οι πολιτισμοί είναι στην ουσία «φαντασιακές θεσμίσεις της κοινωνίας» 23 αλλά και της διεθνοποίησης των μέσων που ενθάρρυναν την επαφή και αλληλεπίδρασή τους, η ανθρώπινη προσωπικότητα 19 Τσιμπιρίδου, «Μετανάστες και πολιτισμός», σελ Στενού, Εικόνες του άλλου, σελ Γκότοβος, Ρατσισμός. Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής, σελ Anzadua, Borderlands, σελ Καστοριάδης, Θρυμματισμένος Κόσμος, σελ. 27.

12 11 καταλήγει να είναι συνάντηση (και συνάρτηση) πολλών πολιτισμών. Άλλωστε, υπάρχει και η άποψη ότι ο πολιτισμός δεν είναι στατικός, αλλά διαμορφώνεται κάθε φορά από τους κατέχοντες την εξουσία. 24 Πάντως, οι μελετητές προτείνουν τον σεβασμό στην κουλτούρα του «άλλου» και τη μελέτη του φαινομένου της μετανάστευσης στο πλαίσιο της πολυπολιτισμικότητας. Μάλιστα, ο σεβασμός στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα θεωρείται προωθητική δύναμη για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, αφού προστατεύει την ατομικότητα, ευνοεί την αλληλεπίδραση των ανθρώπων και γενικά συμβάλλει στην ηθική και πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου και στην ηθικότερη αντιμετώπιση του «άλλου» γ. Πολίτης ή άνθρωπος Πριν προχωρήσω στις επόμενες δύο διαστάσεις της μετανάστευσης, που αναφέρουν οι Jordan και Duvell, αφενός σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα και αφετέρου ως ανάγκης της καπιταλιστικής οικονομίας, θα ασχοληθώ εδώ με την οπτική που πρόσθεσα στο σχήμα: το ζήτημα του «ανήκειν», αφού αυτό αποτελεί κατά κύριο λόγο το διαχωριστικό φραγμό ανάμεσα στον αυτόχθονα και το μετανάστη σήμερα. Το έθνος κράτος δημιουργεί και στηρίζεται στην ιδεολογικά κατασκευασμένη αντίληψη μιας κοινωνίας της οποίας τα μέλη μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, ενισχύει την αντίληψη της κοινωνίας ως δημοκρατικής συλλογικότητας. Οι θέσεις αυτές που εξασφαλίζουν την επιβίωση της πολιτειακής δομής έχουν υποστεί δριμεία κριτική. 26 Ειδικότερα έχει επισημανθεί ότι η δεύτερη αντίληψη της κοινωνίας ως δημοκρατικής συλλογικότητας οδηγεί στην συμμετοχή μιας ορισμένης μερίδας ατόμων πολιτών στα κοινά, δηλαδή στην πολιτική ζωή του τόπου. Το ζήτημα που ανακύπτει εδώ είναι τα χαρακτηριστικά που έχει αυτή η μερίδα, το εύρος της και η ποιότητά της, με άλλα λόγια τα όρια της έννοιας του «πολίτη». Στην Ευρώπη της ισότητας και της απαγόρευσης της δουλείας, οι κατηγορίες ανθρώπων που εξαιρούνται από την πολιτική ζωή και που δεν έχουν κατοχυρωμένα πολιτικά δικαιώματα είναι αυτές των μεταναστών, ορισμένες μειονοτικές ομάδες και εκείνοι που τα στερήθηκαν ως απόβλητοι από την κοινωνία (π.χ. κατάδικοι που τους έχουν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα). Από τη συνεξέταση των κατηγοριών 24 Anzadua, Borderlands, σελ Blau, Moncada, Human rights, σελ Fitzerald, The face of the nation, σελ

13 12 αυτών είναι εμφανές ότι η απόδοση ή μη πολιτικών δικαιωμάτων και της ιδιότητας του πολίτη αποτελεί έναν τρόπο αποκλεισμού, ένα μέσο διατήρησης της «καθαρότητας» του έθνους κράτους και της κοινωνίας των πολιτών του. Επομένως, ο μετανάστης που μας ενδιαφέρει εδώ ιδιαίτερα, δεν διαφέρει μόνο εξαιτίας της καταγωγής ή της διαφορετικής εθνικής του ταυτότητας, ως προς το φυσικό «ανήκειν» δηλαδή αλλά και ως προς το κατά πόσον του επιτρέπεται να «ανήκει» στην κοινωνία υποδοχής. Η Yasemin Soysal διαχωρίζει ποιοτικά τις δύο έννοιες του εθνικού υποκειμένου από εκείνη του πολίτη, ενώ θεωρεί τη δεύτερη ευρύτερη. Θεωρεί ότι ο συνδυασμός τους περιγράφει καλύτερα τις σημερινές κοινωνίες, καθώς στο πλαίσιο του εθνικού κράτους οι έννοιες συνδυάζονται έτσι ώστε ο άνθρωπος να είναι ταυτόχρονα κάτοχος δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, που αφορούν την ατομικότητα, αλλά και μιας συγκεκριμένης ταυτότητας, που αφορά τη συλλογικότητα. Το πρόβλημα για τη μελετήτρια εδράζεται στο παράδοξο γεγονός ότι τα δικαιώματα θεωρούνται μεταβλητά, ενώ η ταυτότητα αναλλοίωτη και στατική. 27 Ο προβληματισμός αυτός απασχολεί ιδιαίτερα και όσους εξετάζουν το φαινόμενο της μετανάστευσης στη βάση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αφού αυτά δεν θεωρούνται καν ως αυθύπαρκτες και οικουμενικές αξίες αλλά υποχωρούν μπροστά στα δικαιώματα του πολίτη. Τελικά, η διάκριση απέναντι στο ξένο έχει τις ρίζες της στη διάκριση απόδοσης δικαιωμάτων απέναντι στον «άνθρωπο» και τον «πολίτη». 28 Δεν μπορεί στο σημείο αυτό να αγνοηθεί και ένα άλλο χαρακτηριστικό της έννοιας του πολίτη, που δημιουργεί πρόβλημα: το γεγονός ότι η ιδιότητα αυτή είναι εύκολα μεταβλητή και ορίζεται σε κάθε εποχή και σε κάθε σύστημα με διαφορετικούς όρους και διαφορετικά κριτήρια σε ομάδες πληθυσμού με σκοπό την καλύτερη κάθε φορά εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κοινωνικής ομάδας που διατηρεί την εξουσία. Σε μια ιστορική αναδρομή του φαινομένου της ετερότητας και του αποκλεισμού σε σχέση με τις οργανωμένες πολιτειακές δομές, η Kristeva δείχνει αυτές τις μεταβολές: στην αρχαία Αθήνα τα κριτήρια αφορούσαν την καταγωγή, την κοινωνική θέση (ελεύθεροι) αλλά και τη συμμόρφωση προς την ίδια την πολιτεία. Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα αφορούν την κατοχή γης και τη διαδοχή του αίματος. Ταυτόχρονα, τα κριτήρια αυτά είναι και σημεία ορισμού της ξενότητας και 27 Soysal, Changίng citizenship in Europe», σελ Kristeva, Ξένοι μέσα στον εαυτό μας, σελ

14 13 αποκλεισμού του ξένου. 29 Οφείλω εδώ να επισημάνω ότι η Kristeva εστιάζει περισσότερο στο ζήτημα της ξενότητας θεωρώντας ότι η στέρηση ή μη απόδοση των δικαιωμάτων στον ξένο οφείλεται στην εκτίμηση ότι αυτός απειλεί την εξουσία της κυρίαρχης ομάδας ενώ, όπως έχει διαπιστωθεί και παραπάνω, οι διαδικασίες αποκλεισμού του ξένου και επιβεβαίωσης του αυτοπροσδιορισμού είναι αλληλοσυμπληρούμενες και αμφίδρομες. Στενότερα συνδεδεμένη με την πραγματικότητα είναι η θέση του Δημήτρη Χριστόπουλου στο βιβλίο του Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας. Ο μελετητής ξεκινά από την παραδοχή ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν έχουν νόημα παρά μόνο στο βαθμό που κάποιος τα αναγνωρίζει. Επομένως, δεν μπορούν να υπάρξουν έξω από το πλαίσιο μιας εξουσίας που ταυτόχρονα τα παραχωρεί και τα εγγυάται. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ακόμη και οι «προϋποθέσεις της ανθρώπινης ελευθερίας» συγκροτούνται από την κυριαρχία. 30 Εξάλλου, το γεγονός αυτό επαληθεύεται από τα γεγονότα της καθημερινής ζωής: για να απολαμβάνει κανείς το δικαίωμα της σωματικής ακεραιότητας σε μια ευνομούμενη πολιτεία, απαιτούνται τόσο η νομική κατοχύρωσή του, όσο και οι θεσμικοί όροι για τη διασφάλισή του (π.χ. σώματα ασφαλείας). Άλλωστε, τι άλλο είναι η δικαιοσύνη, που έχει ως αρμοδιότητα να αναγνωρίζει, εγγυάται και διασφαλίζει τα δικαιώματα των ανθρώπων; Στο επόμενο κεφάλαιο θα συζητηθούν οι συνθήκες ζωής των μεταναστών και η αντιμετώπισή τους από το κράτος υποδοχής και έτσι θα διαπιστωθεί ότι η θεώρηση του Χριστόπουλου αναδεικνύει και εξηγεί τις αντιφάσεις: ο μετανάστης δεν είναι πολίτης μιας χώρας μάλλον ζει υπό ένα ιδιότυπο καθεστώς καθώς υπόκειται στην κυριαρχία της εξουσίας στη χώρα υποδοχής αλλά μόνο με αρνητικό τρόπο. Δεν μετέχει των δικαιωμάτων αφού δεν είναι πολίτης δεν μπορεί να αιτηθεί καν την διασφάλισή τους αφού δεν έχει αλλά υφίσταται την κυριαρχία του κράτους. Η υπαγωγή των δικαιωμάτων και της ελευθερίας στην εξουσία, δημιουργεί ποικίλες αντιφάσεις και αντινομίες στη μεταναστευτική πολιτική του συνόλου των αναπτυγμένων κρατών. Πάντως, πάγιο αίτημα του αντιρατσιστικού κινήματος και των ίδιων των μεταναστών είναι αυτό του δικαιώματος στην ψήφο, υπό την έννοια ότι ο μετανάστης, αν και «ξένος», υπάγεται στους νόμους της χώρας υποδοχής, 29 Kristeva, Ξένοι μέσα στον εαυτό μας, σελ Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, σελ

15 14 αναγνωρίζει την εξουσία της και θα έπρεπε να απολαμβάνει και τα αντίστοιχα δικαιώματα. Ουσιαστικά οι μετανάστες επιδιώκουν να γίνουν «πολίτες». Στο σημείο αυτό συμφωνούν οι περισσότεροι μελετητές οι οποίοι μάλιστα θεωρούν την απόδοση του δικαιώματος ψήφου κομβικής και κεφαλαιώδους σημασίας, 31 αφού προφανώς κάτι τέτοιο θα μεταβάλλει εκ νέου τα κριτήρια της απόδοσης της ιδιότητας του πολίτη. 1. δ. Ο ρόλος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Στις αντιλήψεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω ορθώνεται ο αντίλογος των ανθρωπιστών. Το βασικό αίτημά τους αφορά στη μελέτη του φαινομένου της μετανάστευσης με δεδομένη τη «φυσική» και όχι τη «θεσμική» υπόσταση του ανθρώπου και ξεκινά από τη θέση ότι το άτομο είναι αυτοδικαίως και εξ ορισμού «υποκείμενο των φυσικών δικαιωμάτων». 32 Άλλωστε, η «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» επικαλείται την οικουμενική ανθρώπινη φύση και «τα ιερά δικαιώματα του ανθρώπου». 33 Φυσικά, ακόμη και από τον τίτλο του κειμένου είναι πρόδηλο ότι τα δικαιώματα προϋποθέτουν την πολιτειακή συγκρότηση και το γεγονός αυτό, όπως είδαμε, αποτελεί τη σημαντικότερη τροχοπέδη στην ανάπτυξη του ανθρωπιστικού λόγου, αφού ο τελευταίος λειτουργεί μόνο ως λόγος ηθικής τάξης στο πλαίσιο τόσο των εθνικών κρατών, όσο και της σύγχρονης διεθνοποιημένης κοινωνίας. Οι θεωρητικοί που συνδέουν τη μετανάστευση με τη μελέτη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως οι Blau και Moncada θεωρούν ότι τα άτομα είναι ισότιμοι φορείς ηθικών αξιών. 34 Με βάση τη θέση αυτή τονίζονται δύο ποιότητες της ανθρώπινης υπόστασης. Καταρχάς το γεγονός της ουσίας της: ο άνθρωπος είναι «φύσει» φορέας αξιών, είναι θα λέγαμε αυταξία ήδη και μόνο με το γεγονός της ύπαρξής του. Δεν αποτελεί δηλαδή, ούτε και προσλαμβάνει αξία λόγω μιας επίκτητης ιδιότητάς του (π.χ. λόγω της ιδιότητάς του ως πολίτη). Αντίστροφα, οι ηθικές αξίες είναι εγγενείς στον άνθρωπο και δεν του «αναγνωρίζονται» ή του «αποδίδονται» στο πλαίσιο ενός 31 Σε αυτό καταλήγουν οι Soyal, Χριστόπουλος, Fitzerald. 32 Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, σελ «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη (1789)», 34 Blau, Moncada, Human rights, σελ

16 15 οργανωμένου κοινωνικού συστήματος. Επιπλέον, αυτός ο ορισμός του ανθρώπου έχει οικουμενική εφαρμογή: οι άνθρωποι είναι ισότιμοι ως προς την αξία τους, επομένως δεν είναι δυνατό να διακρίνονται μεταξύ τους. Στην ίδια κατεύθυνση είχε κινηθεί και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, φιλόσοφος, οικονομολόγος και ψυχαναλυτής, ο οποίος τόνισε την αυταξία του ανθρώπου, ισχυριζόμενος ότι η αξία των ανθρώπινων όντων είναι ακριβώς αυτή η ανθρώπινη οντότητά τους, στην οποία προφανώς μετέχουν όλα. Ο ίδιος δεν παραγνώριζε την ένταξή τους σε μια κοινωνική δομή, αντιθέτως θεωρούσε ότι αυτή δεν οδηγεί σε δυνητικό περιορισμό των δικαιωμάτων, αλλά μπορεί να αποτελέσει τον υπεύθυνο εγγυητή τους: Αναγνωρίζουμε ότι όλα τα ανθρώπινα όντα έχουν ίση αξία ως ανθρώπινα όντα και διακηρύσσουμε το καθήκον του συνόλου να τους παρέχει τις ίδιες πραγματικές ευκαιρίες για την ανάπτυξη των δυνατοτήτων τους. 35 Και σε αυτή τη θεώρηση διαπιστώνεται η επιμονή στην ισότητα ως κάτι δεδομένο, που πηγάζει από την ίδια τη φύση του ανθρώπου και όχι ως ένα αίτημα προς ικανοποίηση, όπως συμβαίνει στις σύγχρονες κοινωνίες. Επιπλέον, ο Καστοριάδης εισήγαγε την αντίληψη της υποχρέωσης του συνόλου να διασφαλίζει όχι μόνο τους όρους της επιβίωσης του ατόμου, αλλά και της εξέλιξής του. Κέντρο της συλλογικής δομής και οργάνωσης, δηλαδή, οφείλει να είναι ο άνθρωπος ως αξία. Παρόλα αυτά, θα ήταν άτοπο να θεωρηθεί ότι οι οπαδοί της ανθρωπιστικής προσέγγισης διατυπώνουν θεωρητικά σχήματα, αγνοώντας τη σύγχρονή τους πραγματικότητα. Οι ίδιοι προχωρούν στη διαπίστωση της διάκρισης των δικαιωμάτων σε «φυσικά» ή «ανθρώπινα», που είναι ηθικής τάξης, και σε «ατομικά» στο πλαίσιο του συστήματος, τα οποία είναι οικονομικής και πολιτικής τάξης. 36 Στο διαχωρισμό αυτό εδράζεται, όπως είδαμε, και μια σημαντική πτυχή του μεταναστευτικού προβλήματος. Άλλωστε, ο διαχωρισμός αυτός και τα κριτήρια της απόδοσης ή αναγνώρισης δικαιωμάτων εντείνουν φαινόμενα περιχαράκωσης της κοινωνίας υποδοχής και την προσπάθειά της να διατηρήσει αναλλοίωτη τη συλλογική 35 Καστοριάδης, Ο Θρυμματισμένος κόσμος, σελ Blau, Moncada, Human rights, σελ

17 16 εθνική ταυτότητα, 37 αφού αυτή σημαίνει την παραχώρηση δικαιωμάτων με προνομιακούς όρους, ενισχύοντας έτσι αναπόφευκτα ξενοφοβικά και ρατσιστικά φαινόμενα. Οι συνθήκες ζωής, που αντιμετωπίζει στην καθημερινότητά του ένας μετανάστης, δεν είναι αυτές που αρμόζουν σε ένα υποκείμενο δικαιωμάτων. Όπως θα φανεί και στο επόμενο κεφάλαιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα για το μετανάστη είναι ένα συνεχές διακύβευμα, ενώ ταυτόχρονα δεν απολαμβάνει των ατομικών πολιτικών δικαιωμάτων, αφού δεν θεωρείται ότι ανήκει στην κοινωνία της χώρας υποδοχής. Φυσικά, η κατάσταση είναι ακόμη δυσμενέστερη για τους «παράνομους» μετανάστες στους οποίους δεν αναγνωρίζεται καν η ύπαρξη και άρα ούτε καν τα φυσικά δικαιώματα που απορρέουν από αυτή. Άλλωστε, ακόμη και η ίδια η προσπάθεια περιορισμού ή αποθάρρυνσης της μετανάστευσης αποτελεί καταπάτηση θεμελιωδών δικαιωμάτων και περιορισμό της εγγενούς ελευθερίας του ανθρώπου, 38 αφού οι τεχνητοί διαχωρισμοί, που αποτελούν τα σύνορα, επιβεβλημένοι από την εξουσία, δεν εμποδίζουν μόνο την είσοδο σε ένα πολιτισμικό και πολιτικό σύστημα, αλλά περιορίζουν το γεωγραφικό ορίζοντα των ανθρώπων. 39 Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι η σύνδεση των δικαιωμάτων με την ιδιότητα του «ανήκειν» σε μια κοινότητα, με την ιδιότητα του μέλους τους δηλαδή, έχει εμπεδωθεί από την πλειονότητα των υπερασπιστών των μεταναστών, αλλά και των ίδιων, όπως αποκαλύπτει ο λόγος τους, αφού θεωρούν ότι ως «ξένοι υπήκοοι στερούνται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους». 40 Είναι σαφές από αυτό ότι οι μετανάστες θεωρούνται υποκείμενα δικαιωμάτων, όχι λόγω της ανθρώπινης υπόστασής τους, αλλά λόγω του ότι είναι υπήκοοι, ανήκουν δηλαδή σε μια άλλη οργανωμένη κοινωνία. Οι ελευθερίες και τα δικαιώματα πηγάζουν από το γεγονός της κοινωνικής ένταξης του μετανάστη και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να γίνουν σεβαστά. Ο μετανάστης ενοχλεί, γιατί αποτελεί μια δυσαρμονία, μια «ρήξη στο συνεχές της ανθρώπινης ιδιότητας με την ιδιότητα του πολίτη». 41 Το ζήτημα, 37 Βεντούρα, «Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στην Ελλάδα», σελ Πετράκου, «Νέες τοπογραφίες των συνόρων», σελ Για το θέμα αυτό βλ. Anzadua, Borderlands, σελ. 25, σύμφωνα με την οποία η έννοια των συνόρων σχετίζεται με το ζήτημα της οικειοποίησης του φυσικού χώρου. 40 Πετράκου, «Νέες τοπογραφίες των συνόρων», σελ Παπαταξιάρχης, «Στην άκρη του βλέμματος», σελ. 72.

18 17 όμως, είναι ότι η ίδια η οργάνωση της πολιτείας οδηγεί σε αυτή τη ρήξη. Επομένως, το γεγονός ότι τα περισσότερα αναπτυγμένα κράτη ευαγγελίζονται την επίλυση του μεταναστευτικού προβλήματος, αποτελεί εκδήλωση της αντιφατικής αντιμετώπισής του. 1. ε. Η μετανάστευση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης Έρχομαι τώρα στην τρίτη οπτική του σχήματος που προτείνουν οι Jordan και Duvell, που αφορά τη μελέτη της μετανάστευσης υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης: Πολλοί ερευνητές προσπαθούν να προσεγγίσουν την ουσία του φαινομένου με δεδομένα τα χαρακτηριστικά και τις διαστάσεις που προσέλαβε τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα από την εποχή της κατάρρευσης του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Έτσι, τη θεωρούν ένα φαινόμενο της εποχής μας, αναπόφευκτο όσο και ανεπιθύμητο και δίνουν βάρος στα οικονομικά χαρακτηριστικά του. Οι Jordan και Duvell, που μελετούν τη μετανάστευση ως μια μορφή της κινητικότητας που αναπόδραστα αναπτύσσεται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, δίνουν τον εξής ορισμό: Η μετακίνηση ανθρώπων διαμέσου των συνόρων, από επιλογή και υπό το κράτος οικονομικών και πολιτικών πιέσεων, που περιλαμβάνει την εγκατάστασή τους (στη χώρα υποδοχής) για πάνω από ένα χρόνο. 42 Ενδιαφέρον είναι εδώ το γεγονός ότι οι μελετητές δεν διαχωρίζουν το χαρακτηριστικό της εκουσιότητας από εκείνο των οικονομικών και πολιτικών πιέσεων. Η αντίληψη ότι η μετανάστευση στη σύγχρονη εποχή και στο παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα τείνει να είναι αναγκαστική επιλογή γίνεται αποδεκτή και από άλλους μελετητές που ερευνούν τη μετανάστευση ως ένα φαινόμενο εγγενές του σύγχρονου οικονομικοπολιτικού συστήματος. Η άποψη αυτή ενισχύεται από τη θέαση της οικονομικής και πολιτικής κατάστασης των οργανωμένων κοινωνιών στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική, έχοντας ως στόχο τη διευκόλυνση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων, οδηγεί στην αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας και 42 Jordan, Duvell, Migration, σελ. 5.

19 18 τη μείωση των κοινωνικών δαπανών. 43 Η κατάσταση αυτή συμπιέζει το βιοτικό επίπεδο ολοένα και περισσότερο, με αποτέλεσμα τα πιο αδύναμα οικονομικά στρώματα να αναγκάζονται να μετοικήσουν, ώστε να βρουν καταρχάς εργασία ή εργασία με καλύτερους όρους και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης η διεθνοποίηση της οικονομίας ευνοεί εκτός από την κινητικότητα των προϊόντων και αυτή του ανθρώπινου δυναμικού. Ως κίνητρα της μετανάστευσης αναγνωρίζονται πολιτικοί παράγοντες (π.χ. ανελεύθερα καθεστώτα), αλλά και οικονομικοί, 44 οι οποίοι μάλιστα θεωρούνται από τους μελετητές σπουδαιότεροι. 45 Ουσιαστικά πρόκειται για ένα φαινόμενο των καιρών, που ανταποκρίνεται στην κατάσταση του διεθνούς κατακερματισμού εργασίας. Άλλωστε, προσλαμβάνει συστημικά χαρακτηριστικά, δηλαδή καθορίζεται από τις διαδικασίες της προσφοράς και της ζήτησης. 46 Επομένως, η μεταναστευτική πολιτική είναι ένα ακανθώδες ζήτημα για τα εθνικά κράτη. Η αντίφαση όμως που προκύπτει είναι η εξής: η μετανάστευση αντί να αποτελεί «ελεύθερη μετακίνηση στο πλαίσιο ενός συστήματος ελεύθερου εμπορίου», στην πραγματικότητα είναι «περιχαρακωμένη από συστημικούς περιορισμούς». 47 Συνήθως ο μετανάστης εντάσσεται στο πιο σκληρά εκμεταλλευόμενο τμήμα της εργατικής τάξης, γεγονός που διαμορφώνει τόσο την κοινωνική του θέση στη χώρα υποδοχής, όσο και τη σχέση του με την τοπική εργατική τάξη. Άλλωστε, το κράτος το οποίο «διαχειρίζεται τον πληθυσμό του [ ] με οικονομικά κριτήρια» 48 βρίσκει συχνά στο μετανάστη φθηνό εργατικό δυναμικό προς εκμετάλλευση. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο Σάββας Ρομπόλης, που μελετά την κοινωνική και οικονομική πολιτική της Ελλάδας, και ο οποίος αναγνωρίζει ως αιτία της μετανάστευσης ανειδίκευτου δυναμικού την αυξημένη ζήτηση που υπάρχει στην Ελλάδα, λόγω της τεχνολογικής στασιμότητας. Παράλληλα, επισημαίνει ότι οι 43 Blau, Moncada, Human rights, σελ Jordan, Duvell, Migration, σελ Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης, σελ Jordan, Duvell, Migration, σελ Για τη χρήση των όρων βλ. Jordan, Duvell, Migration, σελ Jordan, Duvell, Migration, σελ. 103.

20 19 συνθήκες αυτής της κινητικότητας, αλλά και οι ανάγκες που την υπαγορεύουν οδηγούν συνήθως το δυναμικό αυτό στην παραοικονομία. 49 Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η δημιουργία μιας μετανάστευσης δύο ταχυτήτων: εκείνης των οικονομικών τεχνοκρατών (στην ίδια κατηγορία ανήκει και η επιστημονική μετανάστευση που αναφέρθηκε ήδη) και εκείνης του εργατικού δυναμικού. Συνοπτικά, οι Jordan και Duvell καταλήγουν ότι η μετανάστευση αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση του καπιταλιστικού συστήματος. 50 Παρόλα αυτά, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η οποία επεκτείνεται και στους τομείς της γνώσης και του πολιτισμού, οι συνθήκες της μετανάστευσης γεννούν «νέες απαιτήσεις για ισότητα και δικαιοσύνη», 51 οι οποίες προσκρούουν πάνω στην ξενοφοβία. Σε κάθε περίπτωση βασικός θεωρητικός άξονας της παρούσας εργασίας είναι η αντίληψη ότι η μετανάστευση με τη σύγχρονη μορφή της αποτελεί εγγενές και δομικό στοιχείο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος και αυτό διαφαίνεται και από τους ρόλους που επιφυλάσσουν τα εθνικά κράτη στους μετανάστες, η περιγραφή των οποίων περιλαμβάνεται στο επόμενο κεφάλαιο. 1. στ. Μετανάστευση και κοινωνία Ολοκληρώνω την παρουσίαση των βασικότερων θεωρητικών συζητήσεων σχετικά με το μεταναστευτικό φαινόμενο με την εξέταση των συνεπειών του. Σε αυτή την ενότητα ασχολούμαι με τις μεταβολές που επιφέρει η παρουσία των μεταναστών στην κοινωνία υποδοχής. Στην επόμενη αναφέρομαι ειδικότερα στο φαινόμενο του ρατσισμού. Τα θέματα αυτά δε εμπίπτουν άμεσα στην κατηγοριοποίηση των Jordan και Duvell, θεωρώ όμως ότι έχουν ιδιαίτερη σημασία για την περιγραφή της μετανάστευσης και των εκφάνσεών της. Η μετανάστευση συνδέεται άμεσα με την κοινωνική οργάνωση της χώρας υποδοχής. Την άποψη αυτή διατυπώνει σε μορφή ορισμού η Κοίλιαρη η οποία βλέπει τη μετανάστευση ως «σύνθετη διαδικασία που σχετίζεται με τα άτομα και τους προσανατολισμούς τους, τις ομάδες, την κοινωνία υποδοχής και τις δομές της 49 Ρομπόλης, Η μετανάστευση από και προς την Ελλάδα, σελ Jordan, Duvell, Migration, σελ Jordan, Duvell, Migration, σελ

21 20 κοινωνίας προέλευσης». 52 Οι μετανάστες διαβαίνοντας τα σύνορα αντιμετωπίζουν έναν νέο κοινωνικό σχηματισμό στον οποίο θα πρέπει να ενταχθούν. Την ίδια στιγμή η ξενοφοβία, ο ρατσισμός και όλες οι διαδικασίες αποκλεισμού πιέζουν προς την αντίθετη κατεύθυνση, αυτή της περιχαράκωσης της ντόπιας κοινωνίας και της προσπάθειας να διατηρήσει το status quo. Κριτική στην τάση αποκλεισμού των κοινωνιών άσκησε ο Καστοριάδης σχολιάζοντας το γεγονός ότι οι κοινωνικές όσο και οι πολιτειακές δομές είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και γι αυτό νομικής τάξης (νόμω) και όχι φυσικής (φύσει), επομένως διατηρούν τον άνθρωπο σε μια μη φυσική κατάσταση. Ταυτόχρονα, ο αποκλεισμός ομάδων ή ατόμων από τη δυνατότητα συμμετοχής στην «αυτοθέσμιση της κοινωνίας» 53 εγείρει ερωτήματα σχετικά με την έκφραση της πραγματικής βούλησης των ατόμων που υπόκεινται στην εξουσία του νόμου. Τελικά, στις οργανωμένες κοινωνίες, το κυρίαρχο ζήτημα είναι το ποιος μετέχει (με την πολιτική έννοια) της κοινωνίας και ο βαθμός της συμμετοχής διαμορφώνει κάθε φορά το εύρος της εξουσίας. Η μετανάστευση όμως δύναται να επιφέρει αλλαγές στην κοινωνία υποδοχής: Οι άσχημες συνθήκες δουλειάς και ζωής, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η αδυναμία πρόσβασης στα δικαιώματα ενός πολίτη, καθιστούν τους μετανάστες μια νέα κοινωνική ομάδα, ένα κατώτατο κοινωνικό στρώμα που αλλάζει την κοινωνική διαστρωμάτωση. Αυτό το «υποπρολεταριάτο» 54 διαμορφώνει εκ νέου τη θέση και τις σχέσεις του εγχώριου προλεταριάτου με το ίδιο αλλά και τα ανώτερα στρώματα. Επομένως, δεν θα ήταν υπερβολή να διατυπωθεί η άποψη ότι «η μετανάστευση πριμοδοτεί συνεχώς μια κοινωνική διαδικασία επαναπροσδιορισμού των θέσεων, των ρόλων και του κύρους». 55 Αυτή η συνεχής αναδιαμόρφωση της κοινωνικής δομής είναι άλλος ένας παράγοντας που συντείνει στην ανάδειξη της ξενοφοβίας. Οι μετανάστες θεωρούνται απειλή και η κοινωνία των ντόπιων καταφεύγει όλο και περισσότερο στις ιδιότητές της εκείνες που ως φαντασιακές κατασκευές κινδυνεύουν λιγότερο να αλλοιωθούν: 52 Κοίλιαρη, Ξένος στην Ελλάδα, σελ Καστοριάδης, Ο θρυμματισμένος κόσμος, σελ Κοίλιαρη, Ξένος στην Ελλάδα, σελ Βεντούρα, «Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στην Ελλάδα», σελ. 183.

22 21 την εθνικότητα και την υπηκοότητα. 56 Η συλλογική ταυτότητα, ως ανθρώπινη κι αυτή κατασκευή, ορθώνει νέα κοινωνικά στεγανά απέναντι στους εισβολείς που παρουσιάζονται να διεκδικούν με ανταγωνιστικό τρόπο αυτά που «ανήκουν» στο «εμείς». Τα στεγανά αυτά μπορούν να θεωρηθούν «σύνορα» με την έννοια ότι διαχωρίζουν ομάδες ατόμων και δημιουργούν νέες συλλογικές ταυτότητες. Τα κοινωνικά αυτά σύνορα 57 είναι άλλος ένας σκόπελος που πρέπει να περάσει ο μετανάστης προκειμένου να ενταχθεί στην κοινωνία υποδοχής και αναδεικνύουν με επιτακτικό τρόπο όσα αιτήματα σχετίζονται με την ένταξή του σε μια νέα κοινωνία. Φυσικά τα κοινωνικά σύνορα (διαχωριστικές γραμμές εντός της κοινωνίας, όπως για παράδειγμα οι οικονομικές διαφορές) ενυπάρχουν και ανεξαρτήτως του μεταναστευτικού φαινομένου, το οποίο απλά φαίνεται να τα πολλαπλασιάζει. Άλλωστε οι συλλογικές ταυτότητες είναι διάτρητες και η ετερότητα σε μια κοινωνία υπόκειται ακόμη σε πολλούς περιορισμούς. 1. ζ. Το ζήτημα της ετερότητας και ο ρατσισμός Στις χώρες υποδοχής μεταναστών συχνά δημιουργούνται τάσεις ξενοφοβίας και ρατσισμού, αφού οι μετανάστες που εγκαθίστανται σε αυτές θεωρούνται απειλή για το status quo, όπως έχει προαναφερθεί. Ως απειλή είτε για την συνοχή και διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής ομοιογένειας, είτε για τη διασάλευση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης ο «ξένος» ενοχλεί και φοβίζει. Όπως είδαμε παραπάνω, ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθείται για την περιγραφή του μεταναστευτικού φαινομένου, η ξενότητα αποκτά και διαφορετικά χαρακτηριστικά: για παράδειγμα, ξένος είναι όποιος ανήκει σε άλλο έθνος ( κριτήριο της εθνότητας), έχει διαφορετική καταγωγή ή δεν συμμετέχει στην άσκηση της εξουσίας (κριτήριο της υπηκοότητας) ή κάποιος που ασπάζεται έναν άλλο πολιτισμό, άλλο θρήσκευμα, ήθη και συνήθειες που φαντάζουν ακατανόητα ή εχθρικά. Το σημαντικό ερώτημα, όμως, έγκειται στο γιατί ο ξένος προκαλεί το φόβο και το μίσος; Καταρχήν ο ξένος είναι κάτι διαφορετικό από μας, από το οποίο σπεύδουμε να διαχωριστούμε, σε μια προσπάθεια να οριστούμε και να αυτοπροσδιοριστούμε. Ο Καστοριάδης διατυπώνει εύγλωττα τη θέση αυτή, όταν επισημαίνει: «Πρόκειται για 56 Βεντούρα, «Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στην Ελλάδα», σελ. 184, και Fitzerald, The face of the nation, σελ Βεντούρα «Εθνικό κράτος και σύγχρονες μεταναστεύσεις», σελ. 33.

23 22 την καταφανή ανικανότητα της συγκροτήσεώς μας ως εαυτών χωρίς αποκλεισμό του άλλου». 58 Επομένως, ο ορισμός της ξενότητας έχει μεγαλύτερη σχέση με το «εμείς» παρά με τον «άλλο». Ο ξένος είναι άλλος γιατί δεν ανήκει στο «εμείς» και αντίστροφα «εμείς» είμαστε «εμείς» γιατί δεν είμαστε ο «άλλος». (Φυσικά, υπάρχουν στοιχεία που συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους σε αυτό συνίσταται η έννοια της ανθρωπότητας όμως οι ρατσιστικές ή ξενοφοβικές ιδεολογίες διαμορφώνονται στη βάση των στοιχείων που χωρίζουν και διαφοροποιούν τους ανθρώπους). Η προσπάθεια αυτή διαχωρισμού και αποστασιοποίησης από τον ξένο φθάνει να μεταφράζεται ως μίσος προς το αλλότριο. Στο σημείο αυτό η ξενοφοβία μεταπίπτει στον ρατσισμό. Το μίσος ως εγγενές χαρακτηριστικό της σχέσης μας με το ξένο διαπιστώνει και ο Καστοριάδης όταν μιλά «για την καταφανή ανικανότητα να αποκλείουμε τον άλλο χωρίς να τον υποτιμούμε και, εντέλει, να τον μισούμε». 59 Μια διαφορετική προσέγγιση αποτελεί η πιο πρόσφατη άποψη που εκφράζει η Kristeva. Η μελετήτρια θεωρεί ότι η απορριπτική στάση προς τον «ξένο» συνδέεται με την «ξενότητα» του εαυτού, με την αλλοτρίωση που βιώνει το άτομο σήμερα. 60 Διαφορετικά προσεγγίζει το ζήτημα της ετερότητας ο Δημήτρης Τζιόβας, ο οποίος επιχειρεί να τη μελετήσει ως στοιχείο του χαρακτήρα και της ποιότητας του σημερινού πολιτισμού. Έτσι, επισημαίνει ότι η αποδοχή του διαφορετικού αποτελεί μέτρο του πολιτισμού και παρατηρεί μια στροφή της κοσμοαντίληψης από την προσκόλληση στον επιβεβλημένο από την κοινότητα κομφορμισμό προς την αναγνώριση της ετερότητας και της διαφοράς. 61 * Ποιες είναι όμως οι συνθήκες που οδηγούν στην εμφάνιση του ρατσισμού; Η Κατερίνα Στενού παραθέτει ιστορικά παραδείγματα ρατσιστικής αντιμετώπισης του ξένου, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο ξένος ως ον που «δεν ακολουθεί τους δικούς μας κανόνες» - κοινωνικούς, ήθη, συνήθειες, αντιλήψεις είναι αυτομάτως κάτι τελείως διαφορετικό από μας και εκλαμβάνεται ως μη ανθρώπινο 62 ή μη φυσικό, αφού η αυτοεικόνα μας θεωρείται a priori φυσική, λογική και φυσιολογική. Πιο 58 Καστοριάδης, Ο θρυμματισμένος κόσμος, σελ Καστοριάδης, Ο θρυμματισμένος κόσμος, σελ Kristeva, Ξένοι μέσα στον εαυτό μας, σελ Tziovas, «Centrifugal topographies», σελ Στενού, Εικόνες του άλλου, σελ. 16.

24 23 συγκεκριμένα, αυτό που ξενίζει είναι το γεγονός ότι το διαφορετικό «συγκρούεται με τον αξιακό μας κώδικα» και τελικά η παρουσία και μόνο του «άλλου» διαφοροποιεί και ανατρέπει το οικείο μας πλαίσιο. 63 Επιπλέον, η αντίληψή μας για το ξένο φαίνεται να είναι δεσμευμένη σε στερεοτυπικού χαρακτήρα κατηγοριοποιήσεις. Ο Goffman εισάγει τον όρο «κοινωνική ταυτότητα», για να περιγράψει εκείνα τα χαρακτηριστικά που αποδίδουμε σε κάποιον, κατατάσσοντάς τον σε μια κατηγορία, παραβλέποντας την ιδιαιτερότητά του και το γεγονός ότι το άτομο είναι μια «μοναδική και ανεπανάληπτη πραγμάτωση ψυχοσωματικών και βιογραφικών χαρακτηριστικών». Η αυθαίρετη εν πολλοίς ταξινόμηση οδηγεί σε εξίσου αυθαίρετες γενικεύσεις, με αποτέλεσμα τη δημιουργία στερεοτύπων. 64 Στη διαδικασία διαμόρφωσης της εικόνας του άλλου και στην παγίωση και ενίσχυση των στερεοτύπων συμμετέχουν ένα σύνολο παραγόντων όπως τα ΜΜΕ, η κρατική προπαγάνδα κ.α., ο ρόλος των οποίων θα συζητηθεί εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Την ταξινόμηση και τη δημιουργία στερεοτύπων συνήθως με βάση αρνητικά χαρακτηριστικά που υπερδιογκώνονται, υπερκαλύπτουν όλα τα άλλα και γενικεύονται, ώστε να αποδοθούν στο σύνολο των ατόμων που ανήκουν στην κατηγορία ακολουθούν οι διακρίσεις που συνίστανται στην «άδικη μεταχείριση του κατηγοριοποιημένου άλλου». Με βάση αυτό, ο Αθανάσιος Γκότοβος προτείνει έναν ορισμό του ρατσισμού από την οπτική του θύματος: πρόκειται για την «ακύρωση της προσδοκίας του άλλου για ίση μεταχείριση με βάση ένα ενιαίο κριτήριο (θεσμοθετημένο ή ηθικό)». 65 Φυσικά, οι ρατσιστικές εκδηλώσεις μίσους, που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα και γενικότερα στον κόσμο, αλλά και ο ρατσιστικός λόγος που εκφέρεται από οργανωμένες πολιτικές συνιστώσες και στηρίζει αν δεν προτρέπει αυτές τις εκδηλώσεις αποδεικνύουν πώς ο παραπάνω ορισμός είναι τουλάχιστον ελλιπής αν όχι ανώδυνος. Σε συνδυασμό με την ανάλυση για τη μετανάστευση ως στοιχείο του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, τα αίτια του ρατσισμού φαίνεται να έχουν 63 Γκότοβος, Ρατσισμός. Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής, σελ Γκότοβος, Ρατσισμός. Κοινωνικές, ψυχολογικές και παιδαγωγικές όψεις μιας ιδεολογίας και μιας πρακτικής, σελ Γκότοβος, Ρατσισμός, σελ. 29.