ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΜΣ ΣΤΑ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ Φυλαχτού Μαρία ΑΜ: 270 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Φουντουλάκης Κωνσταντίνος, Αναπληρωτής Καθηγητής (Επιβλέπων) Καργόπουλος Φίλιππος, Αναπληρωτής Καθηγητής (Συνεπιβλέπων) Παστιάδης Κωνσταντίνος, Επίκουρος Καθηγητής (Συνεπιβλέπων) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΜΣ ΣΤΑ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ Ονοματεπώνυμο Φοιτήτριας: Φυλαχτού Μαρία ( ΑΜ: 270) Ονοματεπώνυμο Επόπτη: Φουντουλάκης Κωνσταντίνος PhD ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014 Εξεταστική Επιτροπή Κωνσ.Φουντουλάκης Φίλ.Καργόπουλος Κωνσ.Παστιάδης 1

3 Πρόλογος Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Διατμηματικού- Διαπανεπιστημιακού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών Θεσσαλονίκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η εκπόνηση πραγματοποιήθηκε κατά την διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους και συγκεκριμένα την περίοδο Μαρτίου Νοεμβρίου

4 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέπων καθηγητή μου κ. Κωνσταντίνο Φουντουλάκη καταρχήν για την ευκαιρία που μου πρόσφερε να εκπονήσω την διπλωματική μου διατριβή μαζί του αλλά και για την σημαντική του καθοδήγηση με σχόλια και παρατηρήσεις χωρίς τα οποία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί με επιτυχία η συγγραφή της εργασίας αυτής. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον σύζυγο μου Ζωϊτσά Άγγελο για την αμέριστη συμπαράσταση του από κάθε άποψη τόσο κατά την διάρκεια της εργασίας αυτής όσο και καθόλη την διάρκεια των σπουδών μου στο ΔΔΠΜΣ. Αφιερώνεται στη μνήμη του πατέρα μου. 3

5 Περίληψη Η παγκόσμια οικονομική κρίση που έκανε την εμφάνιση της στα τέλη του 2007 δεν άργησε να φτάσει και στην Ελλάδα. Το μέγεθος της συρρίκνωσης της οικονομίας ήταν τέτοιο που επηρέασε την συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού και όχι μόνο στον οικονομικό τομέα όπως ήταν αναμενόμενο άλλωστε, αλλά εξίσου και σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο καθώς πολλά πράγματα που θεωρούταν δεδομένα έπαψαν να υφίστανται και η ανασφάλεια μαζί με την ανεργία εκτινάχτηκαν στα ύψη. Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια να εξαχθούν συμπεράσματα για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στον κοινωνικό-ψυχολογικό τομέα, τόσο μέσω βιβλιογραφικής έρευνας όσο μέσω μιας έρευνας πεδίου με ερωτηματολόγια που διεξήχθη κατά την διάρκεια της μελέτης και σύνδεσης των αποτελεσμάτων με την υπάρχουσα βιβλιογραφία. To δείγμα αποτελείτο από 94 άτομα (46 άντρες, 48 γυναίκες) ηλικίας 18+, διαφόρων εισοδηματικών κατηγοριών (μέχρι και /μήνα) και μορφωτικού επιπέδου από υποχρεωτική εκπαίδευση μέχρι κάτοχο διδακτορικού. Η εργασιακή κατάσταση των υποκειμένων κατηγοριοποιήθηκε σε εργαζόμενους (δημόσιο, ιδ. υπαλλήλους, ελ. επαγγελματίες) και ανέργους. Χορηγήθηκε δημογραφικό ερωτηματολόγιο, το ερωτηματολόγιο CES-d και το ερωτηματολόγιο της έρευνας. Αποτελέσματα: Το 51.1% από το 53.2% που δαπανούσε <25% του εισοδήματος έχει μειώσει τις δαπάνες αναψυχής για οικονομικούς λόγους. Βρέθηκε επίσης ότι η προοπτική μετανάστευσης για επαγγελματικούς λόγους έχει άμεση συσχέτιση με το μορφωτικό επίπεδο ( p-value=0,039<0.05). Στον τομέα των διαπροσωπικών σχέσεων στην κατηγορία /μήνα το 35,9% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι επηρεάστηκαν αρνητικά οι οικογενειακές σχέσεις. Στην κατηγορία το ποσοστό αυτό ανέρχεται σε 37,5%. Ακόμη στην κατηγορία των το 28,1% αναφέρει αλλαγή της συμπεριφοράς στους οικείους κάτι δεν παρατηρείται στις υπόλοιπες εισοδηματικές κατηγορίες. Σύμφωνα με τις απαντήσεις που δόθηκαν στο 4

6 CES-d το 38% ανέφερε 3-4 φορές/βδομάδα αίσθημα φόβου, το 41% αισθάνθηκαν αντιπάθεια από τον περίγυρο, ένα ποσοστό 36% δήλωσε ότι σπάνια απέτυχε να ξεκινήσει νέα πράγματα ενώ το 41% λίγες φορές δεν τα κατάφερε. Επίσης μόλις το 5% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι επανειλημμένως δε μπορούσαν να ξεκινήσουν κάτι νέο, πράγμα που δείχνει ότι η ελπίδα διατηρείται ζωντανή παρά την κρίση. 5

7 Abstract The global financial crisis made its appearance at the end of 2007 did not take long to arrive in Greece. The size of the contraction of the economy was big enough to affect the vast majority of the population, not only in the economic field as expected, but also in social and psychological sector as well, as many things taken for granted ceased to exist and the uncertainty along with unemployment soared to the heights. In this paper an attempt is made to draw conclusions about the impact of the financial crisis in the social-psychological level, both through literature research as through a survey questionnaire conducted during the study and link the results to the available literature. The results of this study showed clearly that the economic crisis has affected the lives of our fellow human beings, not only in interpersonal and family relationships but also in professional goals, aspirations for the future and their psychological wellbeing. To sample consisted of 94 subjects ( 46 men, 48 women ) aged 18+, of different income categories (up and / month ) and educational level of compulsory education up to doctorate holder. The employment status of persons was categorized as employed (public servant, private employee, self-employed workers) and unemployed. The subjects were given demographic questionnaire, the CES-d questionnaire and the survey questionnaire. Results: 51.1% from 53.2% of the individuals that used to spend <25% of their income for entertainment purposes has decreased those expenses due to economic reasons. It was also found that the prospect of immigration for professional reasons has direct cross-correlation with the educational level (p-value=0,039<0.05). When it comes to interpersonal relationships in the category of /month, 35,9% declared that the familial relationships were influenced negatively. In the category the above variable rises up to 37,5%. Moreover in the category of % of the respondents reported change of attitude by their familiars, something not seen in other 6

8 income groups. According to the responses to the CES-d 38% reported 3-4 times / week feeling fear, 41% felt antipathy from their social environment, 36% said that they rarely failed to start new things while 41% reported that a few times they did not succeed. Also only 5% of the respondents answered that they were repeatedly unable to start something new, which shows that hope was kept alive despite the crisis. 7

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.0 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή Α μέρος: Η οικονομική κρίση Εισαγωγικά Ο ορισμός της οικονομικής κρίσης Ανεργία και απασχόληση Ορισμός ανεργίας - ανέργων Απασχόληση στην Ελλάδα Ανεργία στην Ελλάδα Β Μέρος: Ψυχική Υγεία Η έννοια της ψυχικής υγείας Η επιδημιολογία και η ευαλωτότητα της ψυχικής υγείας Η επιρροή της κρίσης στην ψυχική υγεία Η επιρροή της κρίσης στην ψυχική υγεία στο διεθνή και ελληνικό χώρο Οι επιπτώσεις της κρίσης στα παιδιά και τους νέους Προτάσεις για αντιμετώπιση Σύνθεση θεωριών Γ' μέρος: Έρευνα Σκοπός της έρευνας

10 3.2 Μεθοδολογία Διαμόρφωση και δομή ερωτηματολογίων Μέθοδος δειγματοληψίας Περιγραφή μεθόδων ανάλυσης και επεξεργασίας των πρωτογενών δεδομένων Αποτελέσματα Περιγραφή Δείγματος Επίδραση της οικονομικής κρίσης στις συνήθειες του πληθυσμού Επίδραση εισοδήματος σε οικογενειακές σχέσεις και κοινωνική συμπεριφορά Συσχετίσεις Αποτελέσματα CES-d Συμπεράσματα και προτάσεις για μελλοντική έρευνα Βιβλιογραφία

11 1.0 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1.1 Εισαγωγή Η σύγχρονη παγκόσμια κρίση, η οποία έχει επικρατήσει τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει στους κόλπους της επιμέρους κρίσεις σε πολλαπλά επίπεδα. Αποτελεί κρίση σε οικονομικό επίπεδο, κρίση ιδεολογίας και αξιών, κοινωνική και πολιτική κρίση, ψυχολογική κρίση. Στο ελληνικό κράτος η έναρξη της κρίσης τοποθετείται κυρίως στο 2008, ενώ οι αλλαγές που έχουν επέλθει μέχρι σήμερα είναι ποικίλες και θεωρούνται ραγδαίες. Σε οικονομικό επίπεδο, οι επιπτώσεις της κρίσης είναι ίσως οι πιο εμφανείς, καθώς οι μειώσεις των μισθών και των συντάξεων έχουν ήδη πλήξει σημαντικά την ελληνική οικογένεια. Επιπλέον, τα ποσοστά της ανεργίας παρουσιάζουν μεγάλη άνοδο, ιδιαίτερα στους νέους που φαίνεται να έχει τριπλασιασθεί την τελευταία πενταετία. Τα κοινωνικά επιδόματα και γενικότερα οι δαπάνες για την υγεία έχουν μειωθεί δραματικά, ενώ ο τομέας της παιδείας παρουσιάζει και αυτός σημαντικά ελλείμματα σε εξοπλισμό, αλλά και σε διάφορα άλλα επίπεδα. Εκτός όμως από το οικονομικό επίπεδο, οι συνέπειες της κρίσης φαίνεται να επεκτείνονται σε ακόμη περισσότερους τομείς. Παρατηρείται ότι τόσο οι μειώσεις στο συνολικό οικογενειακό εισόδημα, όσο και η ανεργία και η αβεβαιότητα που έχει επέλθει προκαλούν άγχος, έντονη ανησυχία, καταθλιπτικά συμπτώματα, ακόμη και σκέψεις αυτοκτονίας ή γενικότερα κινδύνους για την ψυχική υγεία του ατόμου, την οικογενειακή ζωή του, αλλά και τις σχέσεις του με το κοινωνικό περιβάλλον. Στόχος της παρούσας έρευνας είναι να αναδείξει τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία, σε τυχαίο δείγμα γενικού πληθυσμού και να μελετήσει τους παράγοντες εκείνους που φαίνεται να επηρεάζουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό την εν λόγω σχέση. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη, το θεωρητικό και το ερευνητικό, ενώ το θεωρητικό διακρίνεται σε δύο επιμέρους μέρη. Στο πρώτο μέρος 10

12 γίνεται μνεία στην οπτική της οικονομίας για την κρίση και τις συνέπειες στον πληθυσμό και ειδικότερα στη χώρα μας. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει την ψυχολογική οπτική, και συγκεκριμένα, αναλύει την έννοια της ψυχικής υγείας και τον τρόπο με τον οποίο επιδρά η κρίση σε αυτήν και παρουσιάζει σχετικές έρευνες, οι οποίες έχουν διεξαχθεί τόσο στο διεθνή όσο και στον ελληνικό χώρο. Επιπρόσθετα, γίνεται αναφορά στις προτεινόμενες παρεμβάσεις προκειμένου να δοθούν λύσεις και να μειωθούν ή ακόμη και να καταπολεμηθούν οι οδυνηρές συνέπειες της κρίσης στην ψυχική υγεία των ανθρώπων. Τέλος, στο ερευνητικό μέρος της εργασίας, παρουσιάζονται τα δεδομένα που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια που χορηγήθηκαν, αναλύονται, με τη βοήθεια της στατιστικής και τέλος, αναδεικνύονται τα συμπεράσματα που εξήχθησαν βάσει των δεδομένων, αλλά και σε σχέση με την υπάρχουσα βιβλιογραφία. 11

13 1.2 Α μέρος: Η οικονομική κρίση Εισαγωγικά Στις 15 Σεπτέμβρη 2008 ο Αμερικανός επενδυτικός τραπεζικός κολοσσός Lehman Brothers καταρρέει. Ακολουθεί παγκόσμια αναταραχή και οι εξελίξεις ακολουθούν η μια την άλλη ραγδαία και σε ένα βαθμό ανεξέλεγκτα. Η Lehman Brothers σηματοδοτεί την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ευρώπης και κλυδωνίζει τον τραπεζικό τομέα όλης της υφηλίου. Η χρηματοπιστωτική κρίση δεν αργεί να πυροδοτήσει μια παγκόσμια οικονομική κρίση και μια κρίση δημοσίου χρέους στην Ευρώπη. Πώς μια κρίση στα τέλη του 2007 που αναμένεται ήπια, μικρής χρονικής διάρκειας και περιορισμένη στην αμερικανική ήπειρο εξελίσσεται στον χειρότερο παγκόσμιο οικονομικό εφιάλτη των τελευταίων δεκαετιών; Η χρηματοπιστωτική κρίση δεν αργεί να μετεξελιχθεί σε κρίση δημοσίου χρέους στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ολόκληρα κράτη της ανεπτυγμένης Ευρώπης απειλούνται με χρεωκοπία λόγω της αδυναμίας τους να αναχρηματοδοτήσουν τα χρέη τους μέσω των διεθνών αγορών. Η μια μετά την άλλη, οι αδύναμες χώρες της Ευρώπης, υποχρεούνται να δεχτούν βοήθεια από τους εταίρους τους με καταστροφικές συνέπειες για τις ίδιες. 12

14 1.2.2 Ο ορισμός της οικονομικής κρίσης Οικονομική κρίση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας. Η οικονομική δραστηριότητα αναφέρεται σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες όταν αυξομειώνονται συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη (Κουφάρης, 2010). Επομένως, κρίση είναι η κατάσταση κατά την οποία δεν υπάρχουν επενδύσεις, η παραγωγικότητα είναι χαμηλή και τα δημοσιονομικά και νομισματικά εργαλεία χρησιμοποιούνται για εξεύρεση χρημάτων μειώνοντας ουσιαστικά την προσφορά χρήματος και αυξάνοντας τους φόρους, με αποτέλεσμα την περεταίρω μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος και της αγοραστικής δύναμης του καταναλωτή. Η παγκόσμια οικονομική κρίση αναφέρεται σε μια κατάσταση κατά την οποία, για λόγους που δεν είναι απαραίτητο να στηρίζονται σε ακριβείς πληροφορίες ή προφανή λογική, κάτοχοι χρηματοοικονομικών συμβάσεων σε πολλές χώρες φτάνουν ταυτόχρονα στο συμπέρασμα ότι οι συμβάσεις που έχουν στην κατοχή τους, είναι απίθανο να τηρηθούν από τους αντισυμβαλλομένους είτε ότι τα χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία που έχουν στην κατοχή τους είναι πιθανό να αξίζουν σημαντικά λιγότερο από ότι πίστευαν μέχρι σήμερα. (Financial Times Lexicon) Αποτέλεσμα αυτού είναι κάτοχοι των συμβάσεων, όπως είναι οι τράπεζες, να σταματούν να δίνουν προκαταβολές σε άλλους, να ζητούν την πρόωρη αποπληρωμή των δανείων και άλλων χρηματοοικονομικών στοιχείων, να κάνουν ρευστοποίηση χρηματοοικονομικών στοιχείων ενεργητικού που μπορούν να πωληθούν, να αυξάνουν το κόστος των ασφάλιστρων κλπ σε βαθμό που δεν αναμενόταν από τους 13

15 συμμετέχοντες στην αγορά. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που συχνά αναφέρεται ως "πάγωμα" των αγορών, όπου ο όγκος των συναλλαγών πέφτει σημαντικά οι κάτοχοι χρηματοοικονομικών στοιχείων δεν προβαίνουν σε συναλλαγές ανεξάρτητα από το ύψος των τιμών που προσφέρονται, (Financial Times Lexicon). Οι ιδιώτες επίσης φοβούμενοι για την περιουσία τους συνεισφέρουν σε αυτές τις κρίσεις σηκώνοντας τις καταθέσεις τους από τις τράπεζες φαινόμενο που παρατηρήθηκε και στη χώρα μας. Κάποιοι από αυτούς αποθηκεύουν τα μετρητά αυτά εκτός πιστωτικών ιδρυμάτων ή τα επενδύουν πχ σε χρυσό που θεωρείται ασφαλής επένδυση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα περαιτέρω μείωση της ρευστότητας των τραπεζών με τις ανάλογες επιπτώσεις στην οικονομία. Οι οικονομικές κρίσεις διακρίνονται ανάλογα με τον τομέα που δημιουργούνται, το μέγεθος της έκτασης και τον τρόπο που ξεσπούν. Μπορεί να είναι: o Συγκυριακές ή αναπτυξιακές κρίσεις o Πληθωριστικές κρίσεις o Υπερχρέωση κρατών και πτώχευση o Κρίσεις στις αγορές αγαθών o Συναλλαγματικές κρίσεις o Χρηματιστηριακές φούσκες και κρίσεις o Συνδυασμένες κρίσεις 1 1 Κότιος Α, Παυλίδης, 2011 Κάθε μια από τις παραπάνω περιπτώσεις διαφέρει από τις υπόλοιπες ως προς τον τρόπο εμφάνισης, τις επιπτώσεις στην οικονομία και τις αγορές, τα αίτια που τις προκαλούν, το τρόπο διάδοσης τους στην παγκόσμια αγορά, και προς την πολιτική, 14

16 νομισματική και οικονομική αντιμετώπιση τους. Όλες όμως επιφέρουν τη μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και των μακροοικονομικών μεταβλητών όπως το Α.Ε.Π. Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ή ΑΕΠ) (αγγλ. Gross Domestic Product - GDP) είναι το σύνολο όλων των προϊόντων και αγαθών που παράγει μια οικονομία, εκφρασμένο σε χρηματικές μονάδες. Με άλλα λόγια είναι η συνολική αξία όλων των τελικών αγαθών (υλικών και άυλων) που παρήχθησαν εντός μιας χώρας σε διάστημα ενός έτους, ακόμα και αν μέρος αυτού παρήχθη από παραγωγικές μονάδες που ανήκουν σε κατοίκους του εξωτερικού. (Βικιπαίδεια) Ακόμη ως Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν - Α.Ε.Π. (ή Gross National Product - GNP) ορίζεται το Προϊόν ή Εισόδημα που αποκτούν οι πολίτες μιας χώρας, όποια και αν είναι αυτή. Με άλλα λόγια είναι η συνολική αξία όλων των τελικών αγαθών (υλικών και άυλων) που αποκτούν οι πολίτες μιας χώρας σε διάστημα ενός έτους. Διαφέρει από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν κατά το ότι συμπεριλαμβάνει και το Εισόδημα που απέκτησαν οι πολίτες μιας χώρας οι οποίοι κατοικούν στο εξωτερικό. (Βικιπαιδεια) Ο αμερικανός καθηγητής Arthur Okun το 1962 διετύπωσε τη σχέση μεταξύ μεταβολής του ΑΕΠ και μεταβολής της ανεργίας που έκτοτε αναφέρεται ως νόμος του Okun. Σύμφωνα με τον νόμο του Okun, που είναι μια εμπειρική σχέση, για κάθε αύξηση δύο ποσοστιαίων μονάδων στο ΑΕΠ το ποσοστό ανεργίας μειώνεται κατά μία μονάδα. Η σχέση αυτή ίσχυε για την αμερικανική οικονομία. Για την ελληνική οικονομία, που παρουσιάζει μεγαλύτερες δυσκαμψίες και μικρότερη κινητικότητα στην αγορά εργασίας, είναι πιθανό η μείωση της ανεργίας κατά μία ποσοστιαία μονάδα να απαιτεί 2,5 ή 3 ποσοστιαίες μονάδες αύξησης του ΑΕΠ. (Λιανός Θεόδωρος Π.,2000). Στην Ελλάδα μετά από 14 χρόνια οικονομικής ανάπτυξης το ΑΕΠ άρχισε να συρρικνώνεται σταδιακά μέχρι που ανάμεσα στα έτη έπιασε αρνητικό πρόσημο 20,8% φτάνοντας στα επίπεδα του 2002(Kondilis et al, 2013). Ακολούθως η ανεργία από 7,2% το τελευταίο τρίμηνο του 2008 έφτασε στο 27,8% το πρώτο τρίμηνο του Μέχρι το 2011 η εικόνα ανθρώπων που διαμαρτύρονταν στους δρόμους για την ανεργία και την λιτότητα όπως οι Αγανακτισμένοι στην Μαδρίτη αλλά και στην 15

17 Αθήνα ήταν καθημερινό φαινόμενο. Πολλές φορές οι διαδηλώσεις αυτές κατέληξαν σε βίαια επεισόδια. Οι συνταξιούχοι και οι άνθρωποι που πλησίαζαν την σύνταξη διαμαρτυρόταν για τη μείωση των συντάξεων την ίδια ώρα που οι νέοι βλέποντας το μέλλον τους να διαγράφεται αβέβαιο απαιτούσαν το δικαίωμα τους στην εργασία.. Πως η νέα γενιά θα μπορέσει να σηκώσει το βάρος της συνεχώς γηράσκουσας κοινωνίας σε πολλές χώρες της Ευρώπης όπως και η Ελλάδα όταν και δουλειές δεν προσφέρονται αλλά και η υπογεννητικότητα αυξάνεται διαρκώς; Αλλά και με τι προοπτικές να τολμήσουν οι νέοι να κάνουν μεγάλη οικογένεια τη στιγμή που δεν γνωρίζουν αν την επόμενη μέρα θα μπορούν να συντηρήσουν το ίδιο τους τον εαυτό; Πως μπορεί να λειτουργήσει το ασφαλιστικό σύστημα όταν ενώ το 1960 υπήρχαν δυο παιδιά κάτω των 14 ετών για κάθε συνταξιούχο, το 2060 προβλέπεται να αντιστοιχούν δυο συνταξιούχοι σε κάθε παιδί στην Ευρώπη ; (Wisensale Κ.,2013) Ανεργία και απασχόληση Η ανεργία είναι ένα μέγεθος που μπορεί να μετρηθεί ως απόλυτη τιμή, παραδείγματος χάριν σε εκατοντάδες ή χιλιάδες ανέργους. Η τιμή αυτή, όμως, βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με τον αριθμό του εργατικού δυναμικού. Έτσι, η τελική μορφή έκφρασης της ανεργίας παρουσιάζεται ως ποσοστό επί τοις εκατό (%) του εργατικού δυναμικού. Με την εμφάνιση της εκβιομηχανισμένης κοινωνίας παρατηρείται ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα ραγδαίων μεταβολών και ανακατατάξεων το οποίο οδήγησε στην αναθεώρηση της άποψης που προϋπήρχε για τη διαχείριση του χρόνου. Πλέον ο παράγοντας χρόνος παίρνει άλλη διάσταση στην παραγωγική διαδικασία και ο καθημερινός χρόνος εργασίας δεν καθορίζεται μόνο από εξωτερικούς παράγοντες 16

18 (καιρικές συνθήκες, ανάγκες- απαιτήσεις οικογενείας, την αυγή και τη δύση του ηλίου, καθώς και τις ανάγκες του πρωτογενούς τομέα παραγωγής) Ορισμός ανεργίας - ανέργων Τα διάφορα κράτη αδυνατούν να ορίσουν έναν ομοιογενή και γενικά αποδεκτό ορισμό για την ανεργία, και για τους ανέργους, καθώς υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσά τους. Έτσι, η Eurostat (Στατιστική υπηρεσία της Ε.Ε.) υποχρέωσε τα κράτη μέλη της να διεξάγουν ετήσιες Έρευνες Εργατικού Δυναμικού από το 1983, με σκοπό να δημιουργηθεί μια κοινή βάση πληροφοριών σχετικά με την ανεργία σε Ευρωπαϊκό επίπεδο έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η σύγκριση των στοιχείων ανεργίας μεταξύ των κρατών-μελών. Στην Ελλάδα, η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (ΕΕΔ) που διεξήγαγε η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (ΕΣΥΕ) ορίζονται ως άνεργοι τα άτομα άνω των 15 ετών, στα οποία εμφανίζονται οι παρακάτω προϋποθέσεις: 1) Δεν εργάζονται και δεν εργάστηκαν καθόλου, ούτε μία ώρα, την τελευταία βδομάδα πριν την έναρξη της έρευνας. Ακόμη, δεν είχαν καμία εργασία από την οποία απλά απουσίαζαν για μικρό χρονικό διάστημα λόγω ασθένειας ή άλλων λόγων όπως άδεια, ταξίδι αναψυχής, απεργίας, καιρικών συνθηκών κ.α. 2) Ζητούν εργασία, είτε ως μισθωτοί, είτε ως αυτοαπασχολούμενοι. 3) Είναι διαθέσιμα να εργαστούν και να αναλάβουν θέση εργασίας άμεσα (εντός 15 ημερών). 4) Έχουν κάνει κατά την διάρκεια του τελευταίου μήνα πριν την διενέργεια της έρευνας συγκεκριμένες ενέργειες για την ανεύρεση εργασίας (π.χ. εγγραφή τους στον ΟΑΕΔ, έγιναν ενεργοί στις διαδικασίες ανεύρεσης εργασίας με την παρακολούθηση αγγελιών σε εφημερίδες). Έτσι, ανεργία ορίζεται «η κατάσταση όσων προσφέρονται για εργασία και δεν βρίσκουν απασχόληση έναντι αμοιβής, ανάλογη με την ειδίκευση και τις επαγγελματικές δεξιότητες που διαθέτουν. Να σημειωθεί ότι ο άνεργος διαφέρει από 17

19 τον άεργο, καθώς ο άεργος όχι μόνο δεν έχει απασχόληση, αλλά και δεν ενδιαφέρεται να αποκτήσει» (CEDEFΟΡ, 1996). Η ανεργία των νέων είναι ένα αυξανόμενο πρόβλημα που έχει σημαντικές μακροπρόθεσμες συνέπειες για τα άτομα, τις κοινότητες, τις οικονομίες και τις κοινωνίες. Κατά την τελευταία δεκαετία, οι μεταβάσεις των νέων από το σχολείο στην εργασία έχουν γίνει πλέον μακροχρόνιες, πιο περίπλοκες και ταραχώδεις (Schoon & Silberstein, 2009). Οι Εθνικές Έρευνες Εργατικού Δυναμικού (Hoffman, 2011) δείχνουν ότι η ανεργία των νέων έχει αυξηθεί σε όλες τις χώρες της ΕΕ από το 2008 με το ποσοστό των νέων (κάτω των 25 ετών) που ψάχνουν για εργασία να κυμαίνεται από το 7% στην Αυστρία και το 8% στις Κάτω Χώρες, έως σχεδόν το 50% στην Ελλάδα και την Ισπανία (ΕΟΠΠΕΠ 1, 2012). Από το 1995 έχει να εμφανιστεί το ζήτημα της ανεργίας των νέων τόσο έντονα στον πολιτικό, μακροοικονομικό και κοινωνικό διάλογο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε διεθνές επίπεδο. Οι οικονομίες σε κρίση και οι ταχύτατα μεταβαλλόμενες πολιτικές και κοινωνικές δομές έχουν βαριές συνέπειες στους νέους, τις κυβερνήσεις, τις κοινότητες και τους εργοδότες. Η μέτρηση της ανεργίας είναι, όπως αναφέρθηκε, ένα δύσκολο έργο στη διερεύνηση του, διότι υπάρχουν αστάθμητοι παράγοντες οι οποίοι καθιστούν την ακριβή μέτρηση από δυσχερή έως και αδύνατη. Τέτοιοι παράγοντες, είναι ενδιάμεσες καταστάσεις μεταξύ εργασίας, ανενεργού πληθυσμού και ανεργίας που μπορεί να υφίστανται τα άτομα. Οι ενδιάμεσες αυτές καταστάσεις ασκούν μεγάλη επίδραση στο μέγεθος της ανεργίας και στην ακριβή του μέτρηση. Η εργασία ως ευρύτερη έννοια είναι άμεσα συσχετιζόμενη με την πρόσληψη προσωπικού, και μάλιστα την συνεχή, που θα έχει πλήρη απασχόληση (8ώρες) 1 Εθνικός Οργανισμός Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Μεταφρασμένη έκδοση από το Hughes, D., & Borbely-Pecze, T. B. (2012). Youth unemployment: A crisis in our midst. The role of lifelong guidance policies in addressing labour supply and demand. Finland: University of Jyväskylä. 18

20 ανάλογα με τις εκάστοτε ρυθμίσεις της κάθε χώρας. Παρόλα αυτά, η παραπάνω άποψη διαφοροποιείται με δύο τρόπους: Ύπαρξη πλήρως ωραρίου, αλλά για βραχυχρόνια περίοδο (εποχιακή εργασία - προσωρινή) Ημιαπασχόληση, δηλαδή εργασία σε μειωμένο ωράριο για τα δεδομένα της χώρας Σημαντικό είναι να τονισθεί καθώς και να εξακριβωθεί αν η θέση στην οποία βρίσκεται το άτομο είναι εκούσια ή ακούσια. Αν το άτομο ανήκει στην πρώτη κατηγορία, τότε είναι ανάμεσα στις καταστάσεις εργασίας και ανενεργούς καταστάσεως (δηλαδή μπορεί να έχει δουλειά αλλά για ένα προκαθορισμένο διάστημα κάθε έτος, για παράδειγμα υπάλληλοι των τουριστικών θέρετρων). Ενώ, αυτοί που ανήκουν στη δεύτερη ταλαντεύονται ανάμεσα στις καταστάσεις εργασίας και ανεργίας (καθώς ένα μεγάλο ποσοστό αυτών που εργάζονται με μειωμένο ωράριο, θα προτιμούσαν να έχουν πλήρες ωράριο αλλά αν δε δεχτούν τη θέση εργασίας με μειωμένο μπορεί να μείνουν άνεργοι). Η υιοθέτηση της παραπάνω πολιτικής εφαρμόζεται κυρίως για λόγους αντιμετώπισης των διακυμάνσεων που προκαλούνται στον τομέα της απασχόλησης. Με αυτόν το μηχανισμό επιτυγχάνεται η καθυστέρηση των εν δυνάμει συνολικών απολύσεων εξαιτίας της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης που μπορεί να υπάρχει (Σκουτέλης, 1996). Οι έρευνες που διεξάγονται με στόχο την αποτίμηση των ανέργων απαιτούν από τον ενδιαφερόμενο να ψάχνει για εργασία αλλά να μην είναι δεσμευμένος από κάποιον άλλον προκειμένου να εργαστεί. Συνέπεια του παραπάνω είναι η αφαίρεση του βάρους των στατιστικών που αφορούν την ανεργία, καθώς και τη μεταβίβαση των ατόμων στον ανενεργό πληθυσμό με διάφορους εικονικούς τρόπους. Όμως, σε κάθε κοινωνία γίνονται ενέργειες που δεν είναι συμβατές με τις επίσημες προδιαγραφές που ορίζει το εκάστοτε κράτος. Σε κοινωνίες που έχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στον τομέα της βιομηχανίας, η ύφεση αυξάνει την 19

21 παραοικονομία και τις παρατυπίες ως προς την εργασία. Τα άτομα που εκτελούν παράνομη εργασία κατατάσσονται στους ανέργους, και ταυτόχρονα στον ενεργό πληθυσμό ή εντάσσονται στους μη ενεργούς πολίτες ανάλογα με τη νομοθεσία του κάθε κράτους. Οι αντιφάσεις και τα σφάλματα στη μέτρηση της ανεργίας δεν έχουν ως αντίκρισμα μόνο τις μεθοδολογικές ατέλειες. Κύριο πρόβλημα ως προς την ακρίβεια της μέτρησης είναι ο αριθμός των κατηγοριών στις οποίες μπορεί να βρεθεί το άτομο μεταξύ ανεργίας, ενεργού και μη ενεργού πληθυσμού Συνέπειες της ανεργίας Οι βασικές συνέπειες της ανεργίας είναι τρείς: Απώλεια παραγωγικού δυναμικού, ατόμων που θα μπορούσαν να εργαστούν και να συμβάλλουν ενεργά στην διαδικασία παραγωγής Μείωση οικογενειακού εισοδήματος για τον άνεργο και την οικογένειά του Πρόσθετη επιβάρυνση του δημοσίου λόγω χορήγησης επιδομάτων στους ανέργους Ωστόσο, σημαντικό είναι να τονίσουμε και τις ψυχολογικές συνέπειες που βιώνει ένα άνεργο άτομο. Η έλλειψη αυτοσεβασμού, η μείωση της κοινωνικής θέσης, οι οικογενειακές συγκρούσεις ωθούν τα άτομα και τις οικογένειες τους στο περιθώριο και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η αδυναμία του ατόμου να ενταχθεί στην παραγωγική διαδικασία για μεγάλο χρονικό διάστημα έχει ως συνέπεια το άτομο να παύει να λειτουργεί κοινωνικά και να αποθαρρύνεται σε τέτοιο βαθμό που στην επόμενη περίοδο ανάπτυξης σταματά ουσιαστικά την αναζήτηση εργασίας και έτσι οδηγεί την οικονομία σε έλλειψη εργατικού δυναμικού. Ιδιαίτερα σε περιόδους μακροχρόνιας ύφεσης, η ανεργία αυξάνεται και έχει αρνητικό αντίκρισμα στην κοινωνία, αφού αποτελεί το βασικό αίτιο φτώχειας παγκοσμίως. 20

22 1.2.6 Απασχόληση στην Ελλάδα Το 2011 οι εξελίξεις στην Ελλάδα οξύνθηκαν ακόμα περισσότερο σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, αφού οι μεταβολές των μακροοικονομικών μεγεθών ήταν κατά πολύ δυσμενέστερες, διαψεύδοντας όλες τις προβλέψεις που είχαν γίνει από εγχώριους φορείς και από διεθνείς οργανισμούς, οι οποίες απέτυχαν να εκτιμήσουν το εύρος της πτώσης στην τελική εγχώρια ζήτηση. Η ύφεση επεκτάθηκε το 2011 και το ΑΕΠ κατέγραψε πτώση 6,9% σε ετήσια βάση, ενώ συμπληρώθηκε και μία πενταετία συνεχούς συρρίκνωσής του. Η επιδείνωση αυτή της ελληνικής οικονομίας είχε άμεσο αντίκτυπο στην απασχόληση, με δυσμενείς συνέπειες για τους εργαζόμενους κυρίως του ιδιωτικού τομέα. Σε αυτές τις συνθήκες είναι σημαντικό να δοθεί μια σαφής εικόνα των εξελίξεων που αφορούν το μέτωπο της απασχόλησης και ιδιαίτερα εκείνο της ανεργίας, το ποσοστό της οποίας συνέχισε να αυξάνεται με έντονο ρυθμό (ICAP, 2012) Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. (Ελληνική Στατιστική Αρχή), ο μέσος αριθμός των απασχολουμένων μειώθηκε κατά 6,8% (298 χιλ. άτομα) το 2011 σε σχέση με το Η μείωση αυτή έγινε με ταχύτατους ρυθμούς μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, με συνέπεια το τελευταίο τρίμηνο του 2011 ο αριθμός των απασχολουμένων να πέσει για πρώτη φορά μέσα στην τελευταία δεκαετία κάτω από τα 4 εκατομμύρια. Στο ίδιο μοτίβο κινήθηκαν τα ποσοστά της απασχόλησης και στο 2012, αφού ο αριθμός των απασχολουμένων κατά το Α τρίμηνο του έτους μειώθηκε σε 3,8 εκατομμύρια που συνεπάγεται ότι σε ένα χρόνο υπήρξε απώλεια 350 χιλιάδων περίπου θέσεων εργασίας, ενώ στη διετία (Α τρίμηνο) η μείωση των θέσεων εργασίας διαμορφώθηκε σε 587,7 χιλ. Οι παραπάνω αριθμοί και η εξέλιξή τους δείχνουν τις επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στην ελληνική οικονομία με τα πιο μελανά χρώματα. 21

23 Στον παρακάτω πίνακα μπορούμε να δούμε με ακρίβεια τους απόλυτους αριθμούς του συνόλου του εργατικού δυναμικού, του απασχολούμενου πληθυσμού, καθώς και το ποσοστό του απασχολούμενου εργατικού δυναμικού. Πίνακας 1: Στοιχεία εργατικού και απασχολούμενου δυναμικού * σε χιλιάδες ( )- (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ) Σύνολο Ποσοστό Εργατικού Δυναμικού Έτος Εργατικού (%) επί του συνολικού πληθυσμού Απασχολούμενοι Δυναμικού (15+) ,6 51, , ,6 52, , ,0 52, , ,5 52, , ,8 52, , ,4 53,0 4528, ,9 52, , ,1 53, , ,2 53, , ,3 53, , ,5 52, , ,0 52, ,0 22

24 Τίτλος άξονα Οι Επιπτώσεις της Οικονομικής Κρίσης στην Ψυχική Υγεία Διάγραμμα 1: Εξέλιξη του αριθμού των απασχολούμενων ( ) 5.000, ,0 Απασχολούμενοι * σε χιλιάδες 3.000, , ,0 0, Σειρά , Η σύνθεση του εργατικού δυναμικού των 4,95 εκατομμυρίων Ελλήνων αντιστοιχούσε στο 53% του πληθυσμού παραγωγικής ηλικίας, δηλαδή στα άτομα εκείνα άνω των 15 ετών, ενώ ο αριθμός των απασχολουμένων, ο οποίος διαμορφώθηκε το Α' τρίμηνο του 2012 σε 3,84 εκατομμύρια άτομα αντιστοιχεί στο 41% του πληθυσμού παραγωγικής ηλικίας. Από την άλλη πλευρά, κατά το Α Τρίμηνο του 2012, 4,4 εκατομμύρια άτομα (το 47% του παραγωγικού πληθυσμού) δεν ήταν ενταγμένα στην αγορά εργασίας, ήταν δηλαδή οικονομικά μη ενεργοί. Βέβαια, αναλύοντας τα τριμηνιαία στοιχεία που δημοσιεύει η ΕΛ.ΣΤΑΤ., και σε σχέση με το Διάγραμμα 2 παρακάτω, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι η ανεργία τα έτη δεν ήρθε ως αποτέλεσμα μόνο της μείωσης της απασχόλησης, αλλά και λόγω της αύξησης του εργατικού δυναμικού. Ωστόσο εντύπωση προκαλεί η μείωση του εργατικού δυναμικού από το 2011, για πρώτη φορά στα τελευταία τουλάχιστον 6 23

25 χρόνια. Η μείωση αυτή του εργατικού δυναμικού μπορεί να οφείλεται στη σημαντική άνοδο του αριθμού των ατόμων που ενώ έπαψαν να απασχολούνται, δεν συνέχισαν να αναζητούν εργασία λόγω της αποτυχίας σε αυτή τους την προσπάθεια. Ακόμη μπορεί να οφείλεται στην αυξημένη αποχώρηση εργαζομένων λόγω συνταξιοδότησης, ή ακόμα και στον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ατόμων που επιλέγουν την μετανάστευση για εύρεση εργασίας κ.α. Διάγραμμα 2: Ετήσιες Μεταβολές απασχόλησης και εργατικού δυναμικού ( ) (Πηγή: ICAP, 2012) Χαρακτηριστικό στοιχείο της αγοράς εργασίας για τα προηγούμενα έτη ήταν η συνεχής αύξηση του ποσοστού των προσωρινά απασχολουμένων (part-time, συμβασιούχοι, εκ περιτροπής απασχόληση κ.α.). Συγκεκριμένα το ποσοστό της προσωρινής εργασίας (ως προς το σύνολο των μόνιμα εργαζόμενων-μισθωτών) για το Α τρίμηνο του 2010 ανέρχονταν σε 11,5%, ενώ το για το Α τρίμηνο του 2007 κυμαίνονταν στο 10,3%. Όμως, το 2011 το ποσοστό των προσωρινά απασχολουμένων μειώθηκε σε σύγκριση με αυτό των ετών (11,2% το 2011), γεγονός το οποίο επαναλήφθηκε και στο πρώτο τρίμηνο του 2012 (9,6%). Η τάση που επικράτησε οφειλόταν στην στροφή των επιχειρήσεων στην εκ περιτροπής απασχόληση ως απάντηση στην κρίση, με την υποκατάσταση των μόνιμων εργαζομένων με προσωρινά απασχολούμενους. Όμως, η συνεχιζόμενη ένταση της οικονομικής ύφεσης το

26 πιθανόν να είναι η αιτία που αρκετές επιχειρήσεις μείωσαν περαιτέρω τον αριθμό των προσωρινά απασχολουμένων ατόμων στις επιχειρήσεις τους. Όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει από την παρούσα μελέτη, η προσωρινή εργασία παρουσιάζει έντονη εποχικότητα. Πιο συγκεκριμένα παρατηρείται αύξηση το Β' και Γ' τρίμηνο κάθε έτους, λόγω προφανώς της έντονης τουριστικής δραστηριότητας το συγκεκριμένο διάστημα στη χώρα. Διάγραμμα 3: Ποσοστό προσωρινής απασχόλησης ( ) (Πηγή: ICAP, 2012) Προστίθεται στα παραπάνω το γεγονός της μεγάλης διείσδυσης των συμβάσεων εκ περιτροπής εργασίας και μερικής απασχόλησης και γενικότερα των ελαστικών μορφών απασχόλησης. Σύμφωνα με στοιχεία του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας (Σ.ΕΠ.Ε.), το 2011 οι συμβάσεις μερικής απασχόλησης διαμορφώθηκαν σε περίπου 300 χιλιάδες, και οι συμβάσεις εκ περιτροπής απασχόλησης διαμορφώθηκαν σε 84 χιλιάδες, εμφανίζοντας υποχώρηση συγκριτικά με το Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, βάσει των στοιχείων του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας (Σ.ΕΠ.Ε.) διαπιστώνεται διεύρυνση του ποσοστού των μερικώς 25

27 απασχολούμενων. Για παράδειγμα, το 9% των νέων συμβάσεων εργασίας αφορούν συμβάσεις εκ περιτροπής εργασίας, σε αντίθεση με αντίστοιχο ποσοστό 6,9% το 2010 και 4,3% το Πέρα αυτών, αξίζει να σημειωθεί το γεγονός ότι κατά το τελευταίο έτος σημειώθηκαν 58 χιλιάδες μετατροπές συμβάσεων, από τις οποίες οι 32 χιλιάδες αφορούσαν μετατροπή από πλήρη σε μερική απασχόληση και οι 26 χιλιάδες από πλήρη σε εκ περιτροπής εργασία. Τα παραπάνω μεγέθη αναδεικνύουν το φαινόμενο της έντονης μετατόπισης της εργασίας προς τις λεγόμενες «ευέλικτες μορφές 2» απασχόλησης. Στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, συναντάμε τέσσερα κυρίως είδη ευελιξίας: Ευελιξία του χρόνου (αλλά και του χώρου) εργασίας: η διάρκεια και η κατανομή του εργάσιμου χρόνου ξεφεύγουν από το συμβατικό μοντέλο της 8ωρης συνεχούς εργασίας με φυσική παρουσία των εργαζομένων, και οργανώνονται κατά πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τις ανάγκες της παραγωγικής δραστηριότητας, αλλά ολοένα και συχνότερα, ανάλογα και με τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των εργαζομένων. Παραδείγματα: 35ωρο ή εβδομάδα 4 ημερών, εισαγωγή 4ης και 5ης βάρδιας, 6+6 ώρες πλήρους απασχόλησης για δύο βάρδιες εργαζομένων, υπερωριακή απασχόληση, προσωρινή ή εποχιακή απασχόληση, μειωμένο ωράριο εργασίας, κλιμακωτό ωράριο, «ατομικό κεφάλαιο χρόνου» (εξατομικευμένα ωράρια εργασίας), τηλεργασία ή χωροευέλικτη εργασία, κ.α. Ευελιξία στο εργασιακό καθεστώς: οι συμβάσεις αορίστου χρόνου συνυπάρχουν με τις συμβάσεις ορισμένου χρόνου, την «επενοικίαση» ή «δανεισμό» εργαζομένων από τις εταιρείες προσωρινής απασχόλησης, τις συμβάσεις ανάθεσης έργου, τις ατομικές συμβάσεις, κ.α. 2 Σύμφωνα με την Γιαννακούρου (2004), η ελαστικοποίηση της αγοράς εργασίας εμφανίζεται με την συνεχή επέκταση των νέων μορφών εργασίας (μερική απασχόληση, συμβάσεις ορισμένου χρόνου, προσωρινή απασχόληση μέσω γραφείων δανεισμού εργαζομένων κ.ά.). Σημαντικότερος λόγος για την επέκταση αυτών των μορφών απασχόλησης έχει θεωρηθεί ότι αποτελεί η οικονομική κρίση, η ύφεση και η ανεργία που υποχρεώνει από την μια τις κυβερνήσεις να προωθούν ως λύση τις ειδικές μορφές απασχόλησης και από την άλλη τους ίδιους τους εργαζόμενους να τις αποδέχονται. 26

28 Ευελιξία στα συστήματα αμοιβών: σύνδεση της αμοιβής με την ατομική ή συνολική παραγωγικότητα, ελεύθερη διακύμανση των αμοιβών ανάλογα με τα αποτελέσματα της επιχείρησης ή τη συγκυρία, bonus, επιδόματα, παροχές σε είδος, ειδικά προνόμια κ.α. Ευελιξία στα εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα των εργαζομένων: το ύψος των αμοιβών, η χορήγηση επιδομάτων, το επίπεδο ασφαλιστικής κάλυψης, τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, ο βαθμός ασφάλειας της θέσης εργασίας, ποικίλλουν ανάλογα με το εργασιακό καθεστώς των εργαζομένων. Σε αυτό το σημείο θα παρουσιαστούν ορισμένες ευέλικτες μορφές απασχόλησης, έτσι όπως εμφανίζονται στην σύγχρονη αγορά εργασίας: Ευέλικτα ωράρια εργασίας Εργαζόμενοι αποφασίζουν οι ίδιοι την ώρα προσέλευσης και αποχώρησης τους κάθε ημέρα μέσα σε ορισμένα πλαίσια που καθορίζει ο εργοδότης, καλύπτοντας όμως ένα βασικό πυρήνα ωρών εργασίας. Ατομικοί λογαριασμοί χρόνου εργασίας Ο χρόνος εργασίας του κάθε εργαζόμενου τηρείται συνολικά σε ετήσια βάση και υπάρχει δυνατότητα κατανομής - «κατανάλωσης» του, ανάλογα με τις ανάγκες της επιχείρησης ή/και τις επιθυμίες του εργαζόμενου, έτσι ώστε περίοδοι εντατικής απασχόλησης να εναλλάσσονται με περιόδους άδειας ή/και μειωμένου ωραρίου, για τις οποίες δεν προβλέπεται αυξομείωση των αποδοχών. Κλιμακωτό ωράριο απασχόλησης Εργαζόμενοι ή ομάδες εργαζομένων συμφωνούν να αρχίζουν και να σταματούν την εργασία τους σε διαφορετική ώρα, αλλά με το ίδιο καθορισμένο ωράριο εργασίας, ώστε η επιχείρηση να λειτουργεί περισσότερες ώρες. Διακεκομμένη απασχόληση 27

29 Κατανομή του χρόνου εργασίας σε μη τακτικά διαστήματα ή σε μη καθοριζόμενες εξ αρχής περιόδους, ανάλογα με τη διαμόρφωση της ζήτησης για προϊόντα και υπηρεσίες της επιχείρησης. Συμπιεσμένη εργάσιμη εβδομάδα Οι εργαζόμενοι μπορούν να εργαστούν τις συνολικές εβδομαδιαίες τους ώρες σε διάστημα λιγότερων ημερών. Ομάδες εργασίας με αυτόνομο ωράριο Οι εργαζόμενοι μιας επιχείρησης κατανέμονται σε ομάδες εργασίας στις οποίες ανατίθενται συγκεκριμένα καθήκοντα με διαφοροποιήσεις μεταξύ τους σε ότι αφορά τις εβδομαδιαίες ώρες εργασίας, οι οποίες καθορίζονται ως αναγκαίες για την εκπλήρωση των καθηκόντων αυτών. Διάδρομοι χρόνου εργασίας Καθορίζεται μόνο ο ανώτατος και ο ελάχιστος χρόνος εργασίας και οι επιχειρήσεις και τα μεμονωμένα επιχειρησιακά εργασιακά συμβούλια συναποφασίζουν στη συνέχεια τον ακριβή χρόνο εργασίας, στο πλαίσιο του «διαδρόμου» αυτού (από ώρες εργασίας). Υπερωρίες Υπερεργασία Επέκταση των ωρών λειτουργίας της επιχείρησης με ταυτόχρονη υπερωριακή απασχόληση του προσωπικού, ή/και απασχόληση του τα Σαββατοκύριακα, νυχτερινές ώρες, ή πέραν του νόμιμου χρόνου εργασίας. Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 2) παρουσιάζονται οι αριθμοί (σε χιλιάδες) που αφορούν τους απασχολούμενους 15 ετών και άνω, τον μέσο αριθμό ωρών και ομάδες 28

30 ωρών εβδομαδιαίας απασχόλησης στην κύρια ή μοναδική εργασία τους και φύλο για το έτος Πίνακας 2: Απασχολούμενοι 15 ετών και άνω, μέσος αριθμός ωρών και ομάδες ωρών εβδομαδιαίας απασχόλησης στην κύρια ή μοναδική εργασία τους ανά φύλο για το έτος 2012 (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ) Ομάδες ωρών εβδομαδιαίας απασχόλησης Απασχολούμενοι 15 ετών και άνω Σύνολο Αριθμός ωρών εβδομαδιαίας απασχόλησης < >48 ΚΑΙ ΤΩΝ 2 ΦΥΛΩΝ 3.681,90 39,00 221,80 347,90 304,60 99, , ,30 ΑΝΔΡΕΣ 2.187,60 41,00 101,00 162,70 142,30 50,60 990,20 740,80 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 1.494,30 36,00 120,80 185,20 162,30 48,70 675,80 301,50 Παρατηρείται πως το 23,8% του συνολικού εργατικού δυναμικού απασχολείται κάτω από 34 ώρες εβδομαδιαίως, και αυτό αφορά είτε την μοναδική του εργασία είτε την κύρια εργασία του. Στον παρακάτω πίνακα, αναλύονται οι ηλικιακές ομάδες οι οποίες απασχολούνται μερικώς, καθώς και γίνεται μια υποκατηγοριοποίηση βάσει του λόγου της «μη εύρεσης πλήρους απασχόλησης» ως αιτία της μερικής απασχόλησης τους. Σύμφωνα με την έρευνα της ΕΛ.ΣΤΑΤ. 4 από όπου πάρθηκαν τα στοιχεία, οι υπόλοιποι λόγοι είναι η παρακολούθηση εκπαίδευσης, η ασθένεια ή ανικανότητα, η φροντίδα μικρών παιδιών, άλλοι προσωπικοί ή οικογενειακοί λόγοι ή άλλοι λόγοι γενικά. 3 Τριμηνιαία έρευνα εργατικού δυναμικού - Δ' τρίμηνο 2012, ΕΛ.ΣΤΑΤ Τριμηνιαία έρευνα εργατικού δυναμικού - Δ' τρίμηνο 2012, ΕΛ.ΣΤΑΤ

31 Πίνακας 3: Μερική απασχόληση ανά φύλο για το 2012 (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ) Πλήρης / μερική απασχόληση Σύνολο Ομάδες Ηλικιών >65 ΚΑΙ ΤΑ 2 ΦΥΛΑ 3.681,90 13,00 118,80 356, , ,70 54,90 Μερική απασχόληση 313,80 5,20 24,00 45,40 130,30 97,50 11,40 Λόγω μη εύρεσης πλήρους απασχόλησης 200,50 1,60 17,70 31,20 90,90 58,50 0,70 ΑΝΔΡΕΣ 74,40 0,50 8,10 10,80 32,30 22,60 0,20 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 126,10 1,10 9,60 20,40 58,60 35,90 0,60 Παρατηρείται στον παραπάνω πίνακα πως το 63,8% των μερικώς απασχολούμενων δηλώνει ότι δεν μπορούσε να βρει πλήρη απασχόληση, και έτσι εργάζεται με καθεστώς μερικούς απασχόλησης. Ακόμη, η μεγαλύτερη συγκέντρωση των μερικών απασχολούμενων παρατηρείται στις γυναίκες, με ποσοστό 62,8% επί του συνόλου των μερικώς απασχολούμενων. Βέβαια σύμφωνα με μια έρευνα των Gianniki και Mihail (2011) όσον αφορά τις αντιλήψεις των εργαζομένων περί των ευέλικτων μορφών απασχόλησης αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς οι γυναίκες είναι πιο δεκτικές σε σύγκριση με τους άντρες σε αυτή την μορφή απασχόλησης καθώς μπορούν να συνδυάσουν καλύτερα έτσι την καριέρα με τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις και αυτό έχει θετικό αντίκτυπο στην ικανοποίηση που λαμβάνουν από την δουλειά αλλά και στην δημιουργικότητα τους. 30

32 Τέλος, το 41% των μερικών απασχολούμενων ανήκει στην ηλικιακή ομάδα ετών, και ένα 35% περίπου στις ηλικίες άνω των 45 ετών, όπου υπάρχει και η αδυναμία των απολυμένων ή ανέργων να προτιμηθούν στην αγορά εργασίας. Σε ότι αφορά το 2014, τα τελευταία στοιχεία παρουσιάζονται παρακάτω, έτσι όπως εμφανίζονται στην Έρευνα εργατικού δυναμικού του Ιουνίου του Πίνακας 4: Μερική απασχόληση σε αριθμούς για το (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ) Ι. ΑΠΟΛΥΤΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΕΙΔΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Α τρίμηνο 2014 B τρίμηνο 2014 ΣΥΝΟΛΟ 3.483, ,1 α) Πλήρης 3.163, ,1 β) Μερική, επειδή 320,2 333,0 Δεν μπορούσε να βρει πλήρη απασχόληση 200,6 218,8 ΙΙ. ΠΟΣΟΣΤΑ (%) ΠΛΗΡΟΥΣ-ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ α) Πλήρης 90,8 90,6 β) Μερική 9,2 9,4 Σχετικά με την εκ περιτροπής εργασία, (μη πλήρη απασχόληση), στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ (των 28 κρατών) (Πηγή: Eurostat). 31

33 Πίνακας 5: Ποσοστά % των εργαζόμενων μερικής απασχόλησης επί του συνόλου των απασχολούμενων (Πηγή: Eurostat) Ποσοστά % των εργαζόμενων μερικής απασχόλησης επί του συνόλου των απασχολούμενων EE 28 16,1 16,5 17,2 17, ,1 18,1 18,7 19,2 19,5 19,9 20,3 Ελλάδα 4,4 4,3 4,6 5 5,7 5,6 5,6 6 6,4 6,8 7,7 8,4 Στο παρακάτω διάγραμμα σκιαγραφείται η πορεία των παραπάνω μεγεθών, όπου γίνεται αντιληπτό πως για την Ελλάδα, όπως και για την υπόλοιπη ΕΕ(28), υπάρχει μία σταδιακή αύξηση του ποσοστού των εργαζομένων σε καθεστώς ημιαπασχόλησης (part-time). Πιο συγκεκριμένα για την ΕΕ-28 το ποσοστό αυτό από 16,1% για το 2002 ανέρχεται σε 20,3% το 2013, και για την Ελλάδα από 4,4% το 2002 σχεδόν διπλασιάζεται σε 8,4% για το Διάγραμμα 4: Ποσοστά % των εργαζόμενων μερικής απασχόλησης επί του συνόλου των απασχολούμενων Ελλάδα EE

34 Ακόμη, στον παρακάτω πίνακα βλέπουμε τα ποσοστά των εργαζομένων με συμβάσεις ορισμένου χρόνου για την περίοδο για την Ελλάδα και για την ΕΕ-28. Όσον αφορά τα μεγέθη αυτά, παρατηρούμε πως δεν υπάρχει κάποια σημαντική διακύμανση. Πίνακας 6: Ποσοστά % των εργαζόμενων με συμβάσεις ορισμένου χρόνου επί του συνόλου των απασχολούμενων (Πηγή: Eurostat) Ποσοστά % των εργαζόμενων με συμβάσεις ορισμένου χρόνου επί του συνόλου των απασχολούμενων EE 28 12,3 12,7 13, ,5 14,6 14,1 13,6 13,9 14,1 13,7 13,8 Ελλάδα 11,7 11,2 11,9 11,8 10,7 10,9 11,5 12,1 12,4 11, Η σχεδόν στασιμότητα που παρατηρείται στην εξέλιξη των παραπάνω μεγεθών παρατηρείται και στην παρακάτω διαγραμματική απεικόνιση. Διάγραμμα 5: Ποσοστά % των εργαζόμενων με συμβάσεις ορισμένου χρόνου επί του συνόλου των απασχολούμενων ΕΕ 28 Ελλάδα

35 1.2.7 Ανεργία στην Ελλάδα 5 Η ανεργία στην Ελλάδα εκτινάχθηκε κατά το 2011, με τον αριθμό των εγγεγραμμένων ανέργων να ξεπερνά για πρώτη φορά το επίπεδο του ενός (1) εκατομμυρίου, ενώ το Α τρίμηνο του 2012 διογκώθηκε ακόμα περισσότερο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ., κατά το Α τρίμηνο του 2012, ο αριθμός των ανέργων στη χώρα μας ανήλθε σε άτομα, αυξημένος κατά 9,2% σε σχέση με το Δ τρίμηνο του 2010 και κατά 41,3% έναντι του Α Τριμήνου του 2011 ( άνεργοι). Στον παρακάτω πίνακα μπορούμε να παρατηρήσουμε την εξέλιξη των βασικών μεγεθών απασχόλησης, για την περίοδο , έτσι όπως διαμορφώθηκαν κατόπιν συλλογής των απαραίτητων στοιχείων από τις βάσεις δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής 6 (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), και πιο συγκεκριμένα από τον δείκτη ανεργίας, τα βασικά μεγέθη απασχόλησης και τις τριμηνιαίες στατιστικές έρευνες που αφορούν τον άνεργο πληθυσμό άνω των 15 ετών (15+). 5 Μελέτη ICAP Group

36 ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Πίνακας 7: Εξέλιξη εργατικού δυναμικού και απασχόλησης για την περίοδο * σε χιλιάδες (Πηγή: Έτος Σύνολο Εργατικού Δυναμικού Άνεργοι Ποσοστό ανεργίας (%) Αρρένες Θήλεις Μακροχρόνια άνεργοι Νέοι άνεργοι ,6 526,3 11,2 220,4 305,9 254,2 233, ,6 488,1 10,2 193,2 294,9 246,6 198, ,0 484,2 10,0 180,1 304,0 268,3 201, ,5 514,8 10,5 188,8 326,1 277,4 212, ,8 488,4 9,9 181,5 306,8 246,3 179, ,4 442,8 8,9 162,8 280,0 236,6 160, ,9 407,5 8,2 154,0 253,5 199,9 146, ,1 402,2 8,0 156,1 236,6 184,6 133, ,2 528,6 10,5 224,0 290,5 222,6 132, ,3 720,8 14,4 335,0 377,1 339,7 167, , ,6 20,9 508,1 517,8 560,3 245, , ,9 26,2 664,0 631,5 846,6 310,8 *οι πληθυσμοί είναι σε χιλιάδες Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 2) μπορούμε να δούμε τα ποσοστά επί του άνεργου πληθυσμού που αφορούν ξεχωριστά τους άνδρες και τις γυναίκες, καθώς επίσης και τα ποσοστά της μακροχρόνιας ανεργίας και των νέων ανέργων δηλαδή όσων εισέρχονται για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας αναζητώντας απασχόληση, τα οποία βάσει των στοιχείων της ΕΛ.ΣΤΑΤ. δίνονται ως ξεχωριστό μέγεθος. Αξίζει να σημειωθεί, πως η συμμετοχή των γυναικών στο σύνολο του άνεργου πληθυσμού είναι για αυτήν την περίοδο αρκετά μεγαλύτερη από αυτή των ανδρών, με μόνη εξαίρεση το 2011 όποτε και παρατηρείται μία σύγκλιση των ποσοστών ανεργίας των δύο φύλων, καθώς επίσης και το 2012 όπου οι άνεργες γυναίκες είναι λιγότερες από τους άνεργους άνδρες. 35

37 Ακόμη, παρατηρείται πως την μετα-ολυμπιακή περίοδο και μέχρι την έλευση της οικονομικής κρίσης ( ), τα ποσοστά της ανεργίας κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα, και εμφανίζουν και τάσεις μείωσης, όπως στην περίπτωση της ανεργίας των νέων. Μετά όμως το 2009 και μέχρι το 2012 σχεδόν τετραπλασιάζεται το ποσοστό των μακροχρόνια ανέργων και υπερδιπλασιάζεται το ποσοστό των νέων ανέργων. Πίνακας 8: Ποσοστά % ανέργων ανά φύλο, νέων ανέργων και μακροχρόνια ανέργων (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Ποσοστά % των ανέργων Έτος Αρρένες Θήλεις Μακροχρόνια άνεργοι Νέοι άνεργοι ,71% 6,54% 5,43% 4,99% ,04% 6,16% 5,16% 4,15% ,72% 6,28% 5,54% 4,16% ,84% 6,63% 5,64% 4,32% ,67% 6,20% 4,97% 3,62% ,27% 5,63% 4,76% 3,22% ,09% 5,09% 4,01% 2,94% ,12% 4,73% 3,69% 2,67% ,45% 5,77% 4,42% 2,64% ,70% 7,54% 6,79% 3,34% ,34% 10,53% 11,40% 5,00% ,61% 12,95% 17,36% 6,37% Η άνοδος του ποσοστού της ανεργίας στην χώρα μας σημαδεύεται και από διαφοροποίηση της σύνθεσης των ανέργων ως προς διάφορα δημογραφικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά (ηλικία, φύλλο, μόρφωση κλπ.). Βάσει ηλικιακής κατανομής και διαφοροποίησης, προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με την σύνθεση των ανέργων και παρουσιάζονται παρακάτω: 36

38 Από τους άνεργους (Α Τρίμηνο του 2012), ποσοστό 42% (470,9 χιλ. περίπου) είναι άτομα ηλικίας ετών (σε δημιουργική/παραγωγική ηλικία), ενώ το 24% (269,2 χιλ. άτομα) είναι ηλικίας ετών (πιθανώς σε ηλικία συνταξιοδότησης). Αν εξετάσουμε τον ηλικιακό πληθυσμό πιο προσεκτικά και τα ποσοστά ανεργίας αυτών, θα δούμε ότι η ηλικιακή ομάδα η οποία έχει πληγεί περισσότερο από την ανεργία είναι οι νέοι και ειδικότερα τα άτομα ηλικίας και 20-24, όπου εμφανίζουν υψηλά ποσοστά ανεργίας, 63,6% και 50,9% αντίστοιχα για το Α τρίμηνο του Σύμφωνα με στοιχεία της ευρωπαϊκής επιτροπής για την ανεργία των νέων στην Ευρώπη οι νέοι έχουν υπερδιπλάσιες πιθανότητες να είναι άνεργοι σε σχέση με τους ενήλικες - (23,3 % vs. 9.3 %) πρώτο τετράμηνο Επίσης οι πιθανότητες ένας νέος άνεργος ηλικίας ετών να βρει δουλειά είναι χαμηλή -μόλις το 29.7 % των ανέργων νέων του 2010 βρήκαν απασχόληση το 2011-, αλλά ακόμα και όταν βρει τείνει η απασχόληση του αυτή να είναι λιγότερο σταθερή ή μερικής απασχόλησης. Ακόμα οι νέοι που εγκαταλείπουν το σχολείο έχουν υψηλότερες πιθανότητες να δυσκολευτούν να βρουν δουλειά και πολλοί από αυτούς απογοητευμένοι πλέον παραιτούνται ακόμα και της προσπάθειας να βρουν δουλειά (European Commission). Σε πολλές χώρες, η μετάβαση των νέων από την εκπαίδευση στην εργασία αποδεικνύεται προβληματική σε γενικές γραμμές (Keep, 2012). Όλο και περισσότεροι νέοι (συμπεριλαμβανομένων ορισμένων με υψηλές επιδόσεις) δε συμμετέχουν στην εκπαίδευση, την απασχόληση ή την κατάρτιση και έχουν περιορισμένη δυνατότητα πρόσβασης σε προσφερόμενες θέσεις εργασίας και κυρίως σε λιγότερο «αξιοπρεπείς εργασίες» (σε αντίθεση με προσωρινές και χαμηλής ειδίκευσης εργασίες), καθώς οι δεξιότητες των νέων δεν είναι γενικά σε μεγάλη ζήτηση από τους εργοδότες, Deirdre Hughes & Tibor Bors Borbély-Pecze (2012). Βέβαια η ανεργία στους νέους της ηλικιακής αυτής ομάδας περιπλέκεται από το γεγονός ότι μπορεί να μεσολαβούν διάφορες εκπαιδευτικές διαδικασίες ανάμεσα στα διαστήματα που είναι άνεργοι είτε ως συνεχιζόμενη εκπαίδευση πάνω σε κάποια 37

39 δεξιότητα που έχουν ήδη αποκτήσει είτε ως λήψη κάποιας νέας δεξιότητας που ευελπιστούν ότι θα τους βοηθήσει να αποκτήσουν ευκολότερη πρόσβαση στη αγορά εργασίας.( Dietrich,2012) Επίσης μπορεί τα διαστήματα που κάποιος νέος παραμένει άνεργος να είναι διαστήματα αναμονής για την στρατιωτική θητεία πχ ή εισαγωγής σε κάποια σχολή ή πρακτικής άσκησης. Άλλος παράγοντας που δεν μπορεί να αγνοηθεί είναι η μαύρη εργασία που ευδοκιμεί ιδιαίτερα σε αυτήν την ηλικιακή ομάδα ιδιαίτερα στη χώρα μας. Ακόμη ένα σημαντικό χαρακτηριστικό είναι το ποσοστό ανεργίας των γυναικών που κυμαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα από ότι αυτό των αντρών, και συγκεκριμένα 26,5% για τις γυναίκες, έναντι 19,7% για τους άντρες. Οι γυναίκες επίσης είναι πιθανότερο να αμείβονται λιγότερο από τους άντρες για την ίδια εργασία, να απασχολούνται σε θέσεις χαμηλότερης εξειδίκευσης αλλά και να εργάζονται σε καθεστώς μερικής απασχόλησης και πολύ συχνά ανασφάλιστες κινδυνεύοντας μεταξύ άλλων να απολυθούν από τον εργοδότη σε περίπτωση εγκυμοσύνης. Ακόμα πιο κρίσιμη γίνεται η κατάσταση από το γεγονός ότι πολλές είναι οι γυναίκες πλέον που προσπαθούν να βρουν δουλειά για βιοποριστικούς λόγους όχι μόνο προσωπικούς αλλά και για να στηρίξουν την οικογένεια τους μετά από ενδεχόμενη η επαπειλούμενη απόλυση του συντρόφου τους, πράγμα ούτως η άλλως δύσκολο σε μια τόσο περιορισμένη αγορά εργασίας, Kambouri (2013). Ένα ακόμη στατιστικό μέγεθος που εμφανίζει ενδιαφέρον είναι αυτό του πληθυσμού που διαμένει σε νοικοκυριά όπου κανένα μέλος δεν εργάζεται (jobless households). Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα αντίστοιχα μεγέθη για την Ελλάδα και την ΕΕ-28 για την περίοδο , όπως επίσης και η διαγραμματική τους απεικόνιση, όπου γίνεται εμφανής η υψηλή άνοδος αυτού του μεγέθους από το 2010 και έπειτα. 38

40 Πίνακας 9: Ποσοστά % πληθυσμού σε νοικοκυριά όπου κανένα μέλος δεν εργάζεται (Πηγή: Eurostat) EE 28 10,4 10,4 10,3 9,8 9,3 9,2 10,1 10,5 10,6 10,9 Ελλάδα 9 9,1 8,9 8,1 8 7,5 8,5 10,3 13,7 17,5 Διάγραμμα 6: Πληθυσμός σε νοικοκυριά όπου κανένα μέλος δεν εργάζεται EE 28 Ελλάδα Ιδιαιτέρως ανησυχητικό είναι το γεγονός της διόγκωσης του αριθμού των ατόμων που ανήκουν στην ομάδα των μακροχρόνια ανέργων (δηλαδή όσοι είναι εγγεγραμμένοι στα μητρώα ανέργων και αναζητούν εργασία για χρονικό διάστημα περισσότερο από 12 μήνες), γεγονός που αποδεικνύει πως η οικονομική κρίση έχει καταστήσει ολοένα και δυσκολότερη υπόθεση την εύρεση εργασίας. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία της έρευνας αυτής (Δ τρίμηνο του 2012), από το σύνολο των ανέργων το 65,3% (846,6 χιλ.) είναι μακροχρόνια άνεργοι (Πίνακας 3). 39

41 Πίνακας 10. Στατιστικά ανέργων κατά ηλικιακή ομάδα (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2013) Άνεργοι 15 ετών και άνω, κατά ομάδες ηλικιών, διάρκεια ανεργίας και φύλο (σε χιλιάδες) Σύνολο λιγότερο από 1 μήνα 1-2 μήνες 3-5 μήνες 6-11 μήνες >12 μήνες ΚΑΙ ΤΑ 2 ΦΥΛΑ 1.295,50 40,10 98,20 128,70 171,00 846, ,90 2,50 2,60 60,20 7,20 10, ,60 6,50 12,80 24,40 21,80 84, ,20 5,10 16,90 20,00 30,30 157, ,60 17,50 45,70 50,60 72,20 358, ,60 8,60 19,80 27,30 38,80 232,80 >65 3,70-0,40-0,70 2,60 Τέλος, παρατηρούμε πως υπάρχει μια μεγάλη συγκέντρωση των μακροχρόνια ανέργων στις ηλικιακές ομάδες πέρα των 30 ετών, και πιο συγκεκριμένα σε αυτή των με 358,9 χιλιάδες άνεργους (42,3% των μακροχρόνια ανέργων και 27,7% επί του συνόλου των ανέργων), και στην ηλικιακή ομάδα με 232,8 χιλιάδες ανέργους, οι οποίοι αποτελούν το 27,4 των μακροχρόνια ανέργων, και το 18% του συνόλου του άνεργου πληθυσμού. μπορούμε να συμπεράνουμε πως η ανεργία πλήττει ιδιαίτερα τις ηλικίες άνω των 30 ετών (30-44) και τις ηλικίες άνω των 45, καθώς παρατηρείται έντονη εμφάνιση της μακροχρόνιας ανεργίας σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες. Οι άνεργοι μεγαλύτερης ηλικίας έχουν ιδιαίτερη δυσκολία να επανενταχθούν στην αγορά εργασίας καθώς οι εργοδότες σαφώς προτιμούν εργατικό δυναμικό με λιγότερη προϋπηρεσία άρα και χαμηλότερο μισθολογικό κόστος αλλά συνήθως επίσης ένα μεγάλο ποσοστό των ατόμων αυτών είναι απόφοιτοι χαμηλότερης εκπαιδευτικής βαθμίδας από τους νεότερους και συν τοις άλλοις δεν είναι εύκολη η απόκτηση νέων δεξιοτήτων που να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες της αγοράς εργασίας. Στη 40

42 χώρα μας ο θεσμός της δια βίου μάθησης είναι κάτι καινούργιο, καθώς τις προηγούμενες δεκαετίες η κυβερνητική πολιτική ήταν επικεντρωμένη προς την πρώιμη συνταξιοδότηση των εργαζομένων παρά προς την συνεχιζόμενη εκπαίδευση και την διατήρηση τους στην αγορά εργασίας, Ketsetzopoulou (2007). Τα παραπάνω στοιχεία ενισχύονται και από τις στατιστικές της Eurostat, που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 11) και αφορούν τα ποσοστά των μακροχρόνια ανέργων, για την περίοδο , για την Ελλάδα και την ΕΕ-28. Πίνακας 11: Ποσοστά % μακροχρόνια ανέργων (Πηγή: Eurostat) Ποσοστά % μακροχρόνια ανέργων EE 28 4,1 4,2 4,3 4,1 3,7 3,1 2,6 3 3,9 4,1 4,7 5,1 Ελλάδα 5,3 5,3 5,6 5,2 4,9 4,2 3,7 3,9 5,7 8,9 14,5 18,6 Όπως παρατηρούμε, από το 2002 μέχρι και το 2010, τα ποσοστά των μακροχρόνια ανέργων στην Ελλάδα κυμαίνονται γύρω στο 4-6%, ενώ στα επόμενα χρόνια παρουσιάζεται μια ραγδαία αύξηση τους, όπου το 2013 το ποσοστό ανέρχεται σε 18,6%. Διαγραμματικά (διάγραμμα 7) η αύξηση αυτή είναι εμφανέστατη από το 2010 και έπειτα. Διάγραμμα 7: Ποσοστά % των μακροχρόνια ανέργων 41

43 EE 28 Ελλάδα 42

44 2.0 Β Μέρος: Ψυχική Υγεία 2.1 Η έννοια της ψυχικής υγείας Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί της ψυχικής υγείας και ασθένειας, οι οποίοι έχουν κατασκευασθεί ανάλογα με τον εκάστοτε προσανατολισμό και κλάδο κάθε επιστήμης. Μια σύντομη ανασκόπηση της έννοιας της ψυχικής υγείας κρίνεται στο σημείο αυτό χρήσιμη για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, καθώς θεωρείται ότι η κατανόηση των διαφόρων αντιλήψεων είναι θεμελιώδους σημασίας για την πληρέστερη κατανόηση του ρόλου των εκάστοτε παραγόντων στην προώθηση της ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με το βιοϊατρικό μοντέλο, το οποίο είναι κυρίαρχο στο χώρο της ιατρικής από τον 17 ο αιώνα, η υγεία ερμηνεύεται ως η απουσία ασθένειας και το σώμα θεωρείται ως μια μηχανή, η οποία μπορεί να «επισκευασθεί». Επιπρόσθετα, οι παράγοντες που ευθύνονται για την κακή υγεία αναζητούνται κυρίως σε παθολογικά και βιολογικά αίτια, ενώ παράγοντες ψυχολογικοί, πνευματικοί ή οικονομικοί θεωρείται ότι διαδραματίζουν πολύ μικρότερο ρόλο (Clarke, 2004). Σε ότι αφορά ειδικότερα την ψυχική υγεία και ασθένεια, όπως γίνονται αντιληπτές από το βιοϊατρικό μοντέλο, προωθείται η πεποίθηση ότι η ψυχική υγεία είναι η απουσία της ψυχικής ασθένειας, η οποία εκλαμβάνεται ως μια βιολογική οντότητα. Σύμφωνα με το Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM - IV), η ψυχική ασθένεια ορίζεται ως «μια κλινικά σημαντική συμπεριφορά ή ψυχολογικό μοτίβο ή σύνδρομο που εμφανίζεται στο άτομο και συνδέεται με την παρουσία δυσφορίας ή αναπηρίας ή με σημαντικά αυξημένο κίνδυνο θανάτου, πόνου, ταλαιπωρίας ή σημαντικής απώλειας της ελευθερίας» (APA, 2000: 6). Οι αιτίες των ψυχικών διαταραχών αποδίδονται σε βιολογικά αίτια, όπως η δυσλειτουργία των ενζύμων του εγκεφάλου ή διαδικασίες νευροδιαβίβασης, ενώ ο ρόλος των κοινωνικών και άλλων παραγόντων στην αιτιολογία των ψυχικών διαταραχών είναι περιορισμένος (Fernando, 2003). 43

45 Ένα άλλο χαρακτηριστικό του βιοϊατρικού μοντέλου της ψυχικής υγείας και της ασθένειας αναφέρεται στην τάση των υποστηρικτών του να ιατρικοποιούν τα κοινωνικά προβλήματα και να αναζητούν βιολογικές εξηγήσεις για τα διάφορα κοινωνικά φαινόμενα, όπως πρόσφατα εισήγαγε έννοιες των γενετικών και βιοχημικών αιτιών για τις βίαιες συμπεριφορές (Fernando, 2003). Ωστόσο, με το κίνημα της αντιψυχιατρικής και την αποϊδρυματοποίηση που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960, σημειώθηκαν κάποιες μεταβολές στην αντίληψη αλλά και έκφραση εννοιών του χώρου της ψυχιατρικής. Σύμφωνα με τον Fernando (2003) οι αλλαγές που σημειώθηκαν στη γλώσσα της ψυχιατρικής ήταν «υπηρεσίες ψυχικής υγείας» αντί του όρου «ψυχιατρικές μονάδες», «πρόβλημα ψυχικής υγείας» αντί της «ψυχικής ασθένειας», «παρέμβαση της ψυχικής υγείας» αντί της «ψυχιατρικής θεραπείας» και «χρήστες των υπηρεσιών» αντί για «ψυχιατρικοί ασθενείς». Φάνηκε όμως ότι παρά τις αλλαγές αυτές, δε σημειώθηκε ουσιαστική βελτίωση όσον αφορά την υποστήριξη και την κατανόηση, τη φροντίδα και την προστασία των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων και το σεβασμό για τις απόψεις και τις επιθυμίες των χρηστών των υπηρεσιών (Fernando, 2003: 114). Τα τελευταία χρόνια, ο όρος ψυχική υγεία αναφέρεται στην επάρκεια και καταλληλότητα της συμπεριφοράς στις διαπροσωπικές σχέσεις και σύμφωνα με την εκάστοτε κοινωνική περίσταση (Σπετσιέρης, 1960). Σύμφωνα με την Dunn, η ψυχική υγεία συνιστά τη συναισθηματική και λειτουργική ευεξία του ατόμου, την αποδοτικότητά του στην εργασία και στις διαπροσωπικές σχέσεις, την επίτευξη ισορροπίας ανάμεσα στην ψυχοσωματική ενότητα ανθρώπου και περιβάλλοντος, την προσαρμοστικότητα του ατόμου στις περιστάσεις της ζωής και τη μεγιστοποίηση των δυνατοτήτων του στο πλαίσιο μιας ζωής με νόημα και σκοπό (Dunn, 1961). Ανάλογα, οι Wilson και Kneisi αναφέρουν ότι το άτομο βρίσκεται σε δυναμική ισορροπία με το περιβάλλον του. (Wilson & Kneisi, 1979). Η ψυχική υγεία σχετίζεται με τα προσωπικά αισθήματα, το αίσθημα της αυτοαξίας, την αυτοπραγμάτωση, την προσωπική ακεραιότητα, τα ανθρώπινα 44

46 δικαιώματα και τις ανάγκες για ζωή και δημιουργική έκφραση. Περιλαμβάνει την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων του ατόμου και γενικότερα αναφέρεται τόσο σε εσωτερικά χαρακτηριστικά του ατόμου, όσο και σε διαπροσωπικές διεργασίες. Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της ψυχικής υγείας αποτελούν η αυτοεκτίμηση, η αυτοαντίληψη, ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις, αντιμετώπιση του περιβάλλοντος και αποτελεσματική διαχείριση του άγχους (Wilson & Kneisi, 1979). Συνοψίζοντας, η Johnson παραθέτει τα ακόλουθα στοιχεία, τα οποία συνθέτουν την ψυχική υγεία: Αυτονομία και ανεξαρτησία. Αυτοεκτίμηση, η οποία βασίζεται στην αυτογνωσία. Προσανατολισμός προς την πρόοδο και τη μεγιστοποίηση των ατομικών ικανοτήτων. Ανοχή της αβεβαιότητας της ζωής και της βεβαιότητας του θανάτου. Αποτελεσματική και δημιουργική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος. Προσανατολισμός στην πραγματικότητα. Ανοχή και αποτελεσματική διαχείριση του άγχους (Johnson, 1989). Οι παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν την ψυχική υγεία διακρίνονται σε βιολογικούς, κοινωνικοπολιτισμικοί και ψυχολογικοί. Οι βιολογικοί παράγοντες αναφέρονται στους προγεννητικούς και περιγεννητικούς παράγοντες, τη σωματική υγεία και τους κλάδους της φυσιολογίας και νευροανατομίας. Οι κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες περιλαμβάνουν την οικογενειακή ζωή και σταθερότητα, τους τρόπους ανατροφής του παιδιού, τις οικονομικές συνθήκες διαβίωσης, την κατοικία, την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, θρησκευτικές επιδράσεις και οι αξίες του ατόμου. Τέλος, οι ψυχολογικοί παράγοντες αναφέρονται στις ενδοοικογενειακές σχέσεις, το νοητικό επίπεδο, την αυτοαντίληψη, τις ικανότητες και τα ταλέντα του ατόμου και το επίπεδο συναισθηματικής ανάπτυξης. (Maslow, 1968). 45

47 2.2 Η επιδημιολογία και η ευαλωτότητα της ψυχικής υγείας Η ψυχική υγεία έχει μελετηθεί σε πολύ μικρότερο βαθμό από τη σωματική υγεία, της οποίας οι έρευνες σχετικά με την επιδημιολογία αλλά και γενικότερα είναι ευρέως διαδεδομένες (Tomlinson et al., 2009). Ωστόσο, τόσο η σωματική όσο η νοητική ή ψυχική, αλλά και η τρίτη μορφή που είναι η κοινωνική, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους (Pert, 2002). Σύμφωνα με τα ευρήματα από επιδημιολογικές μελέτες, παρατηρείται ότι τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια αύξηση των ψυχικών νοσημάτων και προβλημάτων της ψυχικής υγείας (WHO, 2003). Ειδικότερα, τα ποσοστά που προέκυψαν από έρευνα της προηγούμενης δεκαετίας είναι της τάξεως του 20% και 15% για τις γυναίκες και τους άνδρες αντίστοιχα, οι οποίοι έχουν λάβει κάποια διάγνωση ψυχιατρικού χαρακτήρα. Σύμφωνα με τους τελευταίους υπολογισμούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, υπολογίζεται ότι 4 στα 6 άτομα φέρουν τη διάγνωση κάποιας ψυχικής η νευροψυχικής διαταραχής (κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή κ. ά), ενώ στις 4 οικογένειες, η 1 υπολογίζεται ότι θα έχει ένα μέλος με κάποια ψυχική διαταραχή (WHO, 2003). Στις σύγχρονες και δυτικού τύπου κοινωνίες, το άτομο καλείται να αποφασίσει το μοτίβο ζωής που πρόκειται να υιοθετήσει, το οποίο σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνεται από τις κυρίαρχες αξίες που προωθεί μια τέτοιου τύπου κοινωνία, όπως η επιδίωξη του κέρδους, ο υπερκαταναλωτισμός και η κοινωνική καταξίωση. Σε ένα τέτοιο κλίμα, οι παγκόσμιες αγορές ασκούν ολοένα και μεγαλύτερες πιέσεις για εξέλιξη και ανταγωνιστικότητα, με αποτέλεσμα το άτομο να αναπτύσσει αισθήματα καχυποψίας, στρες και συχνά ματαιοδοξίας (Γκέκας, 2008). Σύμφωνα λοιπόν με ερευνητικά δεδομένα (McMichael & Butler, 2011; Gale et al., 2009), οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι της επιδείνωσης της ποιότητας ζωής και κατ επέκταση της ψυχικής υγείας εδρεύουν στον υπερκαταναλωτισμό, την περιβαλλοντική μόλυνση και τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Καθώς όμως κάθε άνθρωπος δέχεται επιρροές 46

48 από το περιβάλλον του και δεδομένου ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής επιτάσσει αντίξοες πολλές φορές συνθήκες και χαμηλή ποιότητα ζωής, τι είναι αυτό που καθορίζει την ευαλωτότητα κάποιου ατόμου στην εμφάνιση ψυχικής νόσου; Σχετικές έρευνες (Arnsten & Rubia, 2012; Greenspan, Switzky & Woods, 2011) κατέδειξαν ότι άτομα που πάσχουν από κάποια νευροαναπτυξιακή διαταραχή ή ΑΜΕΑ συχνά εμφανίζουν και κάποια συναισθηματική ή αγχώδη διαταραχή, ενώ άτομα με νοητική υστέρηση μπορεί να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα προσαρμογής στο κοινωνικό περιβάλλον και χαμηλή ποιότητα ζωής. Ευάλωτα θεωρούνται επίσης τα άτομα με σωματικές αναπηρίες κάθε τύπου, με νευροαναπτυξιακές ή συμπεριφορικές διαταραχές, με χρόνιες παθήσεις ή και άτομα τρίτης ηλικίας. Παρόμοια, σύμφωνα με στοιχεία που προκύπτουν από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, μεγάλη ευαλωτότητα στην εμφάνιση ψυχοπαθολογίας παρουσιάζουν οι άνεργοι, συμπεριλαμβανομένων όμως και όσους απειλούνται από την πιθανότητα ανεργίας, τα άτομα που έχουν δάνεια και χρέη, οι ψυχικά ασθενείς, καθώς και η πληθυσμιακή ομάδα των συνταξιούχων, οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό έχουν επηρεαστεί από την οικονομική κρίση στον τομέα της ψυχικής υγείας. Μια άλλη ηλικιακή ομάδα, η οποία θεωρείται ευάλωτη σε ψυχολογικό επίπεδο είναι τα παιδιά και οι έφηβοι. Το παιδί γεννιέται και μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον, μέσα στο οποίο, βάσει των ερεθισμάτων που δέχεται, αναπτύσσει ορισμένα συμπεριφορικά μοτίβα και σχέσεις με τους γύρω του. Σε μια κοινωνία που βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλαπλές κρίσεις οικονομική, κοινωνική, αξιών- το παιδί καλείται να ανταπεξέλθει και να ανταποκριθεί προκειμένου τελικά να επιβιώσει. Παράγοντες όπως οι αλλαγές των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, πτώση και κατάργηση θεσμών και αξιών, απουσία ορίων και σύγχυση ρόλων και συγκρουσιακές σχέσεις αποτελούν σημαντικές ενδείξεις κινδύνου για την ασφάλεια και ψυχική ηρεμία του παιδιού. Ανάλογα σοβαρές μπορεί να είναι και οι επιπτώσεις στους εφήβους, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να αναλάβουν ρόλους, δέχονται προβληματικά πρότυπα, ενώ ερχόμενοι αντιμέτωποι με μια αμιγώς διαφορετική 47

49 πραγματικότητα από αυτήν που φαντάσθηκαν, καλούνται να ωριμάσουν και να αυτονομηθούν με βίαιο πολλές φορές τρόπο (Anagnostopoulos & Soumaki, 2013). Σύμφωνα με την έρευνα των Stylianidis & Chondros (2011), οι πληθυσμιακές ομάδες που φαίνεται να απειλούνται και να πλήττονται σε μεγαλύτερο βαθμό από την οικονομική κρίση και ό, τι αυτή επιφέρει, είναι οι άνθρωποι με τα χαμηλότερα εισοδήματα. Επιπλέον, τα άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχική νόσο φαίνεται να ανήκουν επίσης στις επονομαζόμενες ομάδες κινδύνου. Σε συνδυασμό μάλιστα με την ενδεχόμενη εργασιακή ανασφάλεια, καθώς και το στρες που τη συνοδεύει, δημιουργούνται ιδιαίτερα ψυχοπιεστικές συνθήκες για το άτομο, εντείνοντας τις ήδη σοβαρές δυσκολίες του. Όσον αφορά το φύλο, οι άνδρες παρουσίασαν μεγαλύτερη ευαλωτότητα ως προς την εμφάνιση ψυχικών προβλημάτων, σε σύγκριση με τις γυναίκες, γεγονός που αποδόθηκε στην εδραίωση κοινωνικών και φυλετικών στερεοτύπων. 2.3 Η επιρροή της κρίσης στην ψυχική υγεία Όπως έχει ήδη αναφερθεί η οικονομική κρίση, αλλά και η γενικότερη κρίση που έχει επιτελεσθεί τα τελευταία χρόνια, αποτέλεσε το έναυσμα για μια πληθώρα μεταβολών και σημαντικών επιπτώσεων στη ζωή των ανθρώπων. Τι συμβαίνει όμως σε ότι αφορά την επιρροή που πιθανότατα έχει ασκήσει στην ψυχική τους υγεία; Με ποιους τρόπους και σε τι βαθμό μπορεί να συνδέεται η κρίση, με ό, τι αυτή συνεπάγεται, με την ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων; Η ψυχική υγεία εξαρτάται από μία ποικιλία κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (Herrman, Saxena & Moodie, 2005). Σύμφωνα με μια επόμενη έρευνα, έχει παρατηρηθεί υψηλός βαθμός συσχέτισης ανάμεσα σε κάποιες ψυχικές διαταραχές και τη φτώχεια, την ελλιπή εκπαίδευση, την έλλειψη και την αδυναμία απόκτησης υλικών αγαθών, την κοινωνική κατάπτωση και την ανεργία (Laaksonen E, Martikainen P, Lahelma E et al., 2007). Όσο συνεχίζει να επιτελείται 48

50 κοινωνική και οικονομική κατάπτωση των ανθρώπων, να μειώνονται τα εισοδήματά τους και να χάνουν την εργασία τους, τόσο η ψυχική υγεία τους θα βρίσκεται σε κίνδυνο και θα επηρεάζεται (Wilkinson & Marmot, 2003). Στο διάγραμμα 1 που ακολουθεί, το οποίο προκύπτει από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, εμφανίζονται οι παράγοντες που επιδρούν στην αυτοεκτίμηση του επιπέδου υγείας του ατόμου και παρατηρείται ότι η ύπαρξη χρόνιου προβλήματος υγείας, η ανεργία και η ελλιπής εκπαίδευση αποτελούν παράγοντες κινδύνου για κακή ψυχική υγεία. Στο διάγραμμα 2 αποτυπώνονται οι παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζουν τα τελευταία χρόνια ( ), τα ενδεχόμενα καταθλιπτικά συμπτώματα που νιώθει ότι βιώνει το άτομο. Παρατηρείται ότι τέτοια συμπτώματα φαίνεται να βιώνουν σε μεγαλύτερο βαθμό οι άνεργοι, οι συνταξιούχοι, καθώς επίσης και οι γυναίκες που δεν εργάζονται. Διάγραμμα 1 49

51 Διάγραμμα 2 Σύμφωνα με τους Αναγνωστόπουλο και Σουμάκη (2012), οι τρόποι με τους οποίους φαίνεται να επηρεάζει η οικονομική κρίση την ψυχική υγεία αναφέρονται αφενός στη δύναμή της να αποδυναμώνει τους παράγοντες εκείνους που λειτουργούν προστατευτικά στην προαγωγή της, αφετέρου λειτουργεί ως ενισχυτικός παράγοντας στην εμφάνιση κάποιας ψυχικής ασθένειας. Η οικονομική κρίση μπορεί να επιφέρει ποικίλα συνοδά προβλήματα, όπως η ανεργία και η ανασφάλεια που τη συνοδεύει, συνθήκες ένδειας ή γενικότερης κοινωνικής πίεσης λόγω ανισοτήτων ή του αισθήματος της αδικίας, αβεβαιότητα και ανασφάλεια για το μέλλον, κοινωνικός αποκλεισμός και απομόνωση. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορούν να οδηγήσουν το άτομο στη βίωση αισθημάτων έντονου ψυχικού πόνου, απελπισίας και απόγνωσης. Στα ίδια συμπεράσματα κατέληξε και μια έρευνα της Theodosiou, παρατηρώντας επίσης και ότι η γενική αίσθηση ικανοποίησης από τη ζωή ενώ στην ανεργία είχε επηρεαστεί σημαντικά, σε καταστάσεις μειωμένης απασχόλησης δεν διέφερε σημαντικά από την πλήρη απασχόληση. Αυτό καταδεικνύει άλλη μια φορά το πόσο κρίσιμη είναι η 50

52 εργασία για την αυτοπεποίθηση του ατόμου και πόσο μεγάλο αντίκτυπο έχει στην ψυχολογία του η απώλεια της (Theodosiou, 1998). Σύμφωνα με έρευνες που έχουν μελετήσει τη συσχέτιση της ανεργίας με την ψυχική υγεία, προκύπτει ότι από τα άτομα που δεν εργάζονται, ένα ποσοστό της τάξεως του 34% παρουσιάζει ψυχικά προβλήματα, συγκρινόμενα με αυτά που εργάζονται, για τα οποία το ποσοστό κυμαίνεται στο 16%. Ανάλογα ήταν τα ευρήματα σε ότι αφορά παράγοντες της ψυχικής υγείας, όπως το άγχος, η αίσθηση ικανοποίησης από τη ζωή, η αυτοεκτίμηση και άλλους, όπου υπήρξαν εμφανείς διαφορές ανάμεσα στις συγκρινόμενες πληθυσμιακές ομάδες. Σε ότι αφορά μάλιστα τον πληθυσμό των ανέργων διαπιστώθηκε ότι η ψυχολογική πίεση που ασκείται στο άτομο επηρεάζεται και από το φύλο, καθώς για τον ανδρικό πληθυσμό ήταν πολύ μεγαλύτερη, γεγονός που αποδόθηκε κυρίως στην ύπαρξη κοινωνικών στερεοτύπων και στίγματος (Stylianidis & Chondros, 2011). Ανάλογες έρευνες που επιχείρησαν να μελετήσουν τις επιδράσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία κατέδειξαν ότι η μέση τιμή των ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα κυμαίνεται στο 34% για τους ανέργους, σε σχέση με τον εργαζόμενο πληθυσμό (16%). Ειδικότερα, αναδείχθηκαν και συγκρίθηκαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ψυχικής υγείας των ατόμων που εργάζονται σε σχέση με τα άνεργα άτομα, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, ψυχοσωματικά συμπτώματα, το αίσθημα ικανοποίησης από τη ζωή, η αυτοεκτίμηση και άλλα και καταδείχθηκε ότι υπάρχουν ποιοτικές διαφορές. Μάλιστα, αποδείχθηκε ότι οι επιπτώσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία ήταν σοβαρότερες σε χώρες που παρουσίαζαν άνιση διανομή εισοδήματος και ελλιπή προστασία των ανέργων. Επιπλέον, η επίδραση της ανεργίας φάνηκε ότι ήταν πολύ μεγαλύτερη και σοβαρότερη στους μακροχρόνια ανέργους, συγκρινόμενη με αυτήν που χαρακτήριζε τους υπόλοιπους ανέργους (Λιοδάκης, Φαλελάκης & Γιαννουλόπουλος, 2006). Σύμφωνα με μια άλλη έρευνα, των Notara, Koulouridi, Violatzi και Vagka (2013), υποδεικνύεται ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του χαμηλού εισοδήματος και της ανεργίας με 51

53 αυξημένα ποσοστά θνησιμότητας, αυτοκτονικές τάσεις, την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, αλλά και αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και υψηλή κατανάλωση καπνού και αλκοόλ. Η σχέση αυτή διαφαίνεται μάλιστα και από την αύξηση της επισκεψιμότητας και ζήτησης των δημόσιων υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης. Από την πλευρά τους οι επαγγελματίες υγείας, λόγω των συνεχών περικοπών στις δαπάνες, καλούνται να παράσχουν υψηλό επίπεδο φροντίδας με ελάχιστους πόρους. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η μειωμένη οικονομική δραστηριότητα οδηγεί συνολικά στην αύξηση των ποσοστών της ανεργίας, κάτι το οποίο φάνηκε να ασκεί επιρροή στη σωματική και ψυχική υγεία. Αρκετές μελέτες κατέδειξαν ότι ορισμένοι άνθρωποι που έχασαν την εργασία τους, υπέφεραν στη συνέχεια από συμπτώματα σωματοποίησης, άγχους, κατάθλιψης, ενώ η παρουσία τους σε γιατρούς ή η λήψη φαρμάκων ήταν αρκετά συχνότερη. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με δύο έρευνες (Davalos & French, 2011; Kroll & Lambert, 2011) η απώλεια θέσεων εργασίας και η μείωση του εισοδήματος ασκούν αρνητική επίδραση στην καθημερινότητα των ανθρώπων, κάτι το οποίο ωστόσο μπορεί να μετριαστεί σε μεγάλο βαθμό με τη συμμετοχή τους σε κοινωνικά δίκτυα ή δραστηριότητες. Όπως αναφέρουν οι Κυριόπουλος και Τσιάντου (2010), η εργασιακή ανασφάλεια που προέρχεται από την οικονομική κρίση είναι συνδεδεμένη σε μεγάλο βαθμό με την τοξικομανία, αυξημένα ποσοστά αυτοκτονιών, καρδιακών παθήσεων και ψυχικών διαταραχών, ενώ πιο ευάλωτα είναι τα άτομα που προέρχονται από χαμηλότερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, καθώς και αυτά που παραμένουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα άνεργα. Η επιρροή της ανεργίας στην ψυχική υγεία φαίνεται να είναι ιδιαίτερα μεγάλη, ενώ φαίνεται να λειτουργεί με όμοιο τρόπο και η χαμηλόμισθη εργασία, καθώς οι απώλειες, τόσο σε οικονομικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο, είναι εξίσου σημαντικές (Dooley, 2003). Σύμφωνα με τον Brenner, η ανεργία μπορεί να απειλήσει με πολλούς διαφορετικούς τρόπους την ψυχική υγεία του ατόμου (Shortt, 1996). Καταρχάς, η ανεργία οδηγεί σε ένα πρώτο επίπεδο στη φτώχεια, η οποία με τη σειρά της επιφέρει κακή διατροφή, κακό επίπεδο και ποιότητα διαμονής και στέγασης, χαμηλό επίπεδο ή 52

54 ελλιπή εκπαίδευση και περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίας υγείας και ψυχικής υγείας. Επόμενα, η ανεργία αποτελεί μια ιδιαίτερα ψυχικά επώδυνη εμπειρία, η οποία συνοδεύεται από χαμηλή αυτοπεποίθηση, κοινωνική απομόνωση, οικογενειακές συγκρούσεις, γεγονότα που μπορεί να οδηγήσουν στην εμφάνιση ψυχικών νοσημάτων. Τέλος, η ανεργία ενδεχομένως να οδηγήσει στην υιοθέτηση από μέρους του ατόμου ανθυγιεινών συνηθειών, όπως το κάπνισμα, τη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών, στην προσπάθεια του ατόμου να ανακουφιστεί από τον ψυχικό πόνο. Η ανεργία έχει συνδεθεί επίσης με υψηλά επίπεδα ανησυχίας, άγχους, κακής διάθεσης καθώς και με την κατάθλιψη. Επιπρόσθετα, έχει αποδειχθεί ότι υφίσταται θετική συσχέτιση μεταξύ της ανεργίας και των πρώτων εισαγωγών σε ψυχιατρικές κλινικές, αλλά και με απόπειρες αυτοκτονίας (Shortt, 1996). Σύμφωνα με μια επόμενη έρευνα, υποδεικνύεται η σύνδεσή της με την εμφάνιση προβλημάτων επικοινωνίας αλλά και τη γενικότερη δυσκολία προσαρμογής στο σχεσιακό και οικογενειακό περιβάλλον, με χωρισμούς και διαζύγια, καθώς επίσης και με την άσκηση φυσικής βίας ανάμεσα στα ζευγάρια (Dew et al., 1991). Όσον αφορά τα παιδιά ανέργων γονέων, συχνά παρατηρείται η επιδείνωση της προόδου τους στο σχολείο και στις κοινωνικές τους σχέσεις, αναπτύσσουν αντικοινωνική συμπεριφορά και ενδέχεται να οδηγηθούν στη χρήση ουσιών (Dew et al., 1991). Αυτό που ουσιαστικά επιτελεί η οικονομική κρίση σε μεγάλο βαθμό είναι ότι μεγεθύνει τις ανισότητες σε διάφορους τομείς, ανάμεσά τους και σε αυτόν της υγείας. Οι επιβεβλημένες πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν από την κυβέρνηση δεν περιορίστηκαν στους μισθούς και τις συντάξεις αλλά επεκτάθηκαν μεταξύ άλλων και στον τομέα της υγείας τη στιγμή που οι πολίτες απεγνωσμένοι και εξουθενωμένοι οικονομικά αναζητούν συχνότερα τις δημόσιες υπηρεσίες υγείας και την ίδια ώρα που λόγω της κρίσης τα ποσοστά της νοσηρότητας σε σωματική και ψυχική υγεία αυξάνονται διαρκώς (Kondilis et al, 2013). 53

55 Έτσι, σε ένα μεγάλο βαθμό καταργείται το αίσθημα της ισότητας στις δομές και υπηρεσίες υγείας, γεγονός που συνδέθηκε όχι μόνο με την ανεργία αλλά και την κοινωνική τάξη. Παρά τις διαβεβαιώσεις της κυβέρνησης για ισότιμη πρόσβαση στην υγεία όλους, πολλές ιατρικές πράξεις αφαιρέθηκαν από την ασφαλιστική κάλυψη των ασφαλισμένων και αναγκάζονται να πληρώνουν αδρά για να τις πραγματοποιήσουν, αλλά και λόγω των περικοπών στο δυναμικό και στους μισθούς των εργαζομένων στις υπηρεσίες υγείας έχουν αυξηθεί κατακόρυφα και τα φαινόμενα διαφθοράς κάτι που ασκεί ακόμα μεγαλύτερη πίεση στους πολίτες που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να επιλέξουν ιδιωτικούς παρόχους υγείας( E. Simou, E. Koutsogeorgou 2014). Παράγοντες όπως το στρες και η κατάθλιψη καταλαμβάνουν πολύ υψηλές θέσεις στον κατάλογο των επιπτώσεων που απορρέουν από την ανεργία, την αστάθεια και ανασφάλεια της εργασίας, τις εισοδηματικές και μισθολογικές ανισότητες, την έλλειψη στέγης (Χαραλάμπους & Τσίτση, 2010). Σε πιο μακροχρόνια κλίμακα, όπως διαφάνηκε από τα ευρήματα μιας έρευνας που διεξήχθη στη Μεγάλη Βρετανία, η ανεργία και τα συνοδά οικονομικά προβλήματα οξύνουν τον κίνδυνο για την εμφάνιση ψυχικών ή ψυχοσωματικών διαταραχών, αυτοτραυματισμών και αυτοκτονιών (Junankar, 1991). Ειδικότερα, καταδείχθηκε ότι υπήρξαν επιμέρους χαρακτηριστικά, όπως η φύση της εργασίας, η σχέση με τους υπαλλήλους, η διάρκεια της ανεργίας, η άνιση κατανομή εισοδήματος και το οικονομικό επίπεδο της χώρας, τα οποία φάνηκε ότι επιβαρύνουν σημαντικά την ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων (Uutela, 2010). Σύμφωνα με την έρευνα των Λιοδάκη, Φαλελάκη και Γιαννουλόπουλου (2006), ανάμεσα στις σημαντικές επιπτώσεις που επιφέρει μια οικονομική κρίση συγκαταλέγονται η ανεργία, η μείωση του εισοδήματος, η διάχυτη αβεβαιότητα και η μείωση των δημοσίων δαπανών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν την υγεία. Το κόστος πρόσβασης στο ΕΣΥ μετακυλίστηκε στους πολίτες επιβάλλοντας αντίτιμο αρχικά 3 και αργότερα 5 ευρώ για την επίσκεψη στα εξωτερικά ιατρεία. Οι περικοπές στην χρηματοδότη για τις δομές ψυχικής υγείας έφτασαν συνολικά το 75 % (20% το και επιπλέον 55% το ) με ότι αυτό συνεπάγεται για την πρόσβαση των ασθενών σε αυτές. 54

56 Μεγάλη είναι και η πίεση που ασκείται στην υγεία των παιδιών καθώς μειώνεται το διαθέσιμο οικογενειακό εισόδημα (Kentikelenis, Karanikolos, Reeves, McKee, Stuckler 2014) Ιδιαίτερα όσον αφορά την επίδραση της χρονικής διάρκειας της ανεργίας, σε μια ανασκόπηση ερευνών που πραγματοποιήθηκε από τους Milner, Page, και D. LaMontagne το 2013 φάνηκε ότι κρίσιμοι για την εμφάνιση ψυχιατρικών διαταραχών είναι οι πρώτοι τρεις μήνες μέχρι ένα χρόνο από την έναρξη της ανεργίας ενώ πάνω στην πενταετία κορυφώνονταν οι πιθανότητες αυτοκτονίας. Μετά την πάροδο αυτού του χρονικού διαστήματος τα ποσοστά αυτοκτονιών πέφτουν πιθανώς λόγω της αποδοχής της κατάστασης αυτής, αν και συνεχίζουν να είναι υψηλότερα από αυτά των εργαζομένων έως και 16 χρόνια αργότερα. Μια ακόμη έρευνα που πραγματοποίησαν οι Antonakakis και Collins (2014) σχετικά με την επίδραση της δημοσιονομικής λιτότητας στα ποσοστά αυτοκτονίας βρέθηκε ότι υπάρχει θετική συσχέτιση ανάμεσα στην μείωση του πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ και στην αύξηση του συνολικού ποσοστού αυτοκτονιών. Αυτό συνάδει με τα επιχειρήματα ότι η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να βοηθήσει να μειωθούν τα ποσοστά της αυτοκτονίας. Η ίδια έρευνα κατέδειξε την φυλοσύνδετη σχέση της οικονομικής ύφεσης με τους δείκτες των αυτοκτονιών στους άντρες (ιδιαίτερα ηλικίας 45 και άνω) καθώς βρέθηκαν σημαντικά αυξημένα ποσοστά αυτοκτονιών για αυτούς αλλά μη σημαντική αύξηση για τις γυναίκες με εξαίρεση τις γυναίκες ηλικίας μεταξύ ετών. Άλλο ένα εύρημα της έρευνας είναι ότι η μείωση των γεννήσεων οδηγεί σε αύξηση των ποσοστών αυτοκτονιών την ίδια ώρα που η αύξηση της κατανάλωσης οινοπνεύματος και τα ποσοστά των διαζυγίων δεν ασκούν κάποια ιδιαίτερη επίδραση Nikolaos Antonakakis, Alan Collins, Άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ανδαλουσία συμφωνεί με τα παραπάνω ευρήματα και καταδεικνύει ότι ενώ τα ποσοστά των απόπειρων αυτοκτονιών αυξήθηκαν και για τα δυο φύλα μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης στην ουσία μπορεί να βρεθεί άμεση θετική συσχέτιση των πραγματοποιηθέντων 55

57 αυτοκτονιών με την ανεργία περισσότερους άντρες ιδιαίτερα ηλικίας 44 ετών και άνω κάτι που δεν είναι ξεκάθαρο για τις γυναίκες. Το κοινωνικό στερεότυπο που θέλει τον άντρα να είναι αυτός που φέρνει το ψωμί στην οικογένεια μπορεί να αποτελεί μια αιτία για την διαφοροποίηση αυτή. Córdoba-Doña et al (2014). Θετική συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και αυξημένων ποσοστών αυτοκτονιών βρέθηκαν από τους Maurizio Pompili et al(2014) οι οποίοι προσπαθώντας να ανακαλύψουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανέργων που αυτοκτόνησαν ανακάλυψαν ότι πολύ συχνά οι άνθρωποι αυτοί αντιμετώπιζαν στρεσογόνα γεγονότα όπως οικονομικά και δικαστικά προβλήματα το δωδεκάμηνο που προηγήθηκε της αυτοκτονίας και εκτός των άλλων είχαν μειωμένη κοινωνική υποστήριξη. Επίσης οι άνεργοι αυτόχειρες είχαν μεγαλύτερες πιθανότητες να έχουν νοσηλευτεί για ψυχιατρικά προβλήματα και κατάχρηση ουσιών πιθανώς λόγω του ότι η ανεργία αποτελεί εκλυτικό παράγοντα ψυχολογικών διαταραχών το οποίο με τη σειρά του αυξάνει τις τάσεις αυτοκτονίας. Μια παράμετρος που κρίθηκε ιδιαίτερα σημαίνουσα για τη σχέση της οικονομικής κρίσης με την ψυχική υγεία είναι το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο. Φάνηκε ότι τα άτομα που προέρχονταν από χαμηλότερα οικονομικά στρώματα, πολλά από τα οποία ήταν επίσης άνεργα, παρουσίασαν μεγαλύτερη δυσκολία στη διαχείριση των προβλημάτων τους, γεγονός που συνδέθηκε άμεσα με την ψυχική τους διάθεση. Παράγοντες που έπονται της οικονομικής κρίσης, όπως η αύξηση των οικονομικών δυσκολιών των μεταναστών, η φτώχεια, η κοινωνική αδικία, η ελλιπής εκπαίδευση, διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην όξυνση των επιπτώσεων της κρίσης ιδιαίτερα στα χαμηλά και μεσαία στρώματα. Σύμφωνα με τους McKee-Ryan, Song, Wanberg et al. (2005), σε περιόδους μεγάλων οικονομικών αλλαγών συχνά εμφανίζονται αυξημένοι κίνδυνοι για την ψυχική υγεία. Ιδιαίτερα οι άνθρωποι που βιώνουν εντονότερα την οικονομική εξαθλίωση μπορεί να παρουσιάσουν, σε μεγαλύτερο βαθμό, προβλήματα, όπως κατάθλιψη ή κάποια άλλη ψυχική διαταραχή ή να στραφούν στη χρήση αλκοόλ. Τα στοιχεία της 56

58 έρευνας των Artazcoz, Benach, Borrell et al. (2004) αναδεικνύουν μάλιστα ότι οι άνδρες είναι πιθανότερο να εμφανίσουν κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας ή να στραφούν στο αλκοόλ, γεγονός το οποίο φαίνεται να σχετίζεται με το ρόλο τους σε σχέση με την εργασία. Τα ευρήματα δύο επόμενων ερευνών καταδεικνύουν επίσης τη σχέση ανάμεσα στις οικονομικές δυσκολίες και ειδικότερα στην ύπαρξη οικονομικού χρέους, και στην εμφάνιση ψυχικών προβλημάτων. Αναφέρουν μάλιστα ότι όσο μεγαλύτερα είναι τα χρέη, τόσο περισσότερο φαίνεται να αυξάνεται η πιθανότητα εμφάνισης προβλημάτων (Taylor, Pevalin & Todd, 2007; Jenkins, Bhugra, Bebbington et al., 2008). Σημαντική θεωρείται επίσης η συσχέτιση του χρέους που προκαλεί η οικονομική κρίση με την παρουσία ψυχικής ασθένειας. Μάλιστα, διαπιστώθηκε ότι οι διαφορετικοί τύποι των οικονομικών προβλημάτων τείνουν να επηρεάζουν διαφορετικές ομάδες του πληθυσμού, για παράδειγμα, η αύξηση των επιτοκίων των στεγαστικών δανείων συνδέθηκαν με υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών σε νεότερους ανθρώπους, ενώ η συχνότητά τους ήταν μικρότερη στον πληθυσμό των ηλικιωμένων (Berk, Dodd, Henry, 2006). Πρόσφατα στοιχεία που προέκυψαν από μια επόμενη έρευνα επιβεβαιώνουν επίσης μια σημαντική σχέση μεταξύ των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων και της εμφάνισης ψυχικών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένης της αυξανόμενης σωματόμορφης διαταραχής, μεταξύ άλλων (Gili, Roca, Basu, McKee & Stuckler, 2013). Μια ανάλογη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Selenko και Batinic (2011), με δείγμα 106 άτομα, τα οποία βρίσκονταν στο όριο της χρεοκοπίας, είχε ως στόχο να εξετάσει τη σχέση μεταξύ της οικονομικής δυσκολίας και της ψυχικής υγείας, καθώς επίσης τις μεταβλητές που επηρεάζουν αυτή τη σχέση. Φάνηκε λοιπόν ότι η σχέση ανάμεσα στο στρες που προέρχεται από οικονομικές δυσκολίες και στην προσωπική ευημερία και ψυχική υγεία επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες, όπως η επαγγελματική κατάσταση του ατόμου, η ύπαρξη και δυνατότητα διεύρυνσης των κοινωνικών σχέσεων, η κοινωνική θέση, ο τρόπος διαχείρισης του χρόνου και οι πεποιθήσεις αυτο-αποτελεσματικότητας του ατόμου. Σύμφωνα με τα ευρήματα, η 57

59 οικονομική δυσκολία του ατόμου προκαλεί αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, οι οποίες ωστόσο άλλοτε μετριάζονται και άλλοτε μπορούν να αντιμετωπισθούν πλήρως, ανάλογα με τις επικείμενες συνθήκες. Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, η οικογένεια αποτελεί σημαντικό ρυθμιστικό παράγοντα που φαίνεται αναπόσπαστα συνδεδεμένος με την ψυχική υγεία του ατόμου. Φαίνεται ότι η ύπαρξη υποστηρικτικού οικογενειακού δικτύου, όπως η παρουσία συζύγου ή συντρόφου, μπορεί να αποτελέσει ουσιαστική βοήθεια για τη διαχείριση των οικονομικών προβλημάτων, όχι μόνο σε πρακτικό αλλά κυρίως σε συναισθηματικό επίπεδο. Επιπρόσθετα, δύο ακόμη παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη της ψυχικής υγείας του ατόμου σε συνθήκες κρίσης είναι η ηλικία, η οποία επιδρά αντιστρόφως ανάλογα όσο αυξάνεται ο χρόνος ανεργίας, καθώς και η ανεργία μετά το πέρας σπουδών. Ιδιαίτερα τα παιδιά φαίνεται να επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τις επιπτώσεις που επιφέρει η οικονομική κρίση. Όταν μάλιστα την κατάσταση επιβαρύνουν και άλλοι παράγοντες, όπως αντίξοες εμπειρίες που ενδέχεται να βλάψουν τη λειτουργία του εγκεφάλου του παιδιού, η έλλειψη της απαιτούμενης προσοχής από τους γονείς λόγω οικονομικών προβλημάτων που πρωτοστατούν, αλλά και η περίπτωση υποσιτισμού της μητέρας κατά την εγκυμοσύνη ή του ίδιου του παιδιού αργότερα, αυξάνονται σε σημαντικό βαθμό οι πιθανότητες να εμφανίσει το παιδί κάποια ψυχική νόσο. Για παράδειγμα, έχει συνδεθεί η έλλειψη του ρετινοϊκού οξέος, το οποίο ενυπάρχει στη βιταμίνη Α, με τη νοητική ανάπτυξη, καθώς και η έλλειψη των ω-3 λιπαρών οξέων σχετίζεται με μεγαλύτερο κίνδυνο για την εμφάνιση κατάθλιψης ή Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) (Λιοδάκης, Φαλελάκης & Γιαννουλόπουλος, 2006). Μια πρόσφατη μελέτη, η οποία διεξήχθη από τους Sargent-Cox, Butterworth και Anstey (2011) με στόχο τη μελέτη των επιπτώσεων της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του στην ψυχική και σωματική υγεία, αναφέρει ότι στο δείγμα που αποτελούνταν από ενήλικες συνταξιούχους ή κοντά στη συνταξιοδότηση σημειώθηκε 58

60 σημαντική αύξηση στα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης, κατά το εν λόγω διάστημα. Επιπλέον, στη θεωρία τους και βάσει των ευρημάτων τους συμπεριέλαβαν έννοιες της κοινωνικής θεωρίας, όπως αυτή της κοινωνικής σύγκρισης. Η κοινωνική σύγκριση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο πραγματώνεται η κατανόηση και ερμηνεία των συνθηκών της ζωής των ανθρώπων, ο οποίος καταδεικνύει σε ένα βαθμό την προσαρμοστικότητά τους στις αλλαγές. Οι κοινωνικές συγκρίσεις αποδεικνύεται ότι επιφέρουν οφέλη για την αυτοεκτίμηση του ατόμου, καθώς και για την αίσθηση της ταυτότητας του και τον τρόπο με τον οποίο ο εαυτός γίνεται αντιληπτός μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον με κανόνες και νόρμες, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων και μεταβολών (Forsyth, 2000). Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Clark (2003), στην περίπτωση της ανεργίας, όταν αυτή εκλαμβάνεται από το άτομο ως «κοινωνική νόρμα», φαίνεται ότι γίνεται ευκολότερα αποδεκτό και επιπτώσεις της είναι λιγότερο επώδυνες για την ψυχική υγεία του ατόμου. Παρόμοια ήταν τα ευρήματα μιας ανάλογης έρευνας σε άτομα που μόλις είχαν συνταξιοδοτηθεί (Gill, Butterworth, Rodgers, Anstey, Villamil & Melzer, 2006), σύμφωνα με τα οποία αναδείχθηκε και πάλι η σημασία των κοινωνικών νορμών για την αντίληψη και κατανόηση σημαντικών γεγονότων στη ζωή. Ειδικότερα, στην εν λόγω έρευνα φάνηκε ότι η πρόωρη συνταξιοδότηση συνδέθηκε με χαμηλότερα επίπεδα ψυχικής υγείας, κάτι που ωστόσο άλλαξε μερικά χρόνια αργότερα, όταν τα άτομα βρίσκονταν πλέον στην παραδοσιακή ηλικία συνταξιοδότησης. Το γεγονός αυτό μαρτυρά το ρόλο που διαδραματίζει το πλαίσιο και ο μηχανισμός κοινωνικής σύγκρισης, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως η λειτουργία του οποίοι φαίνεται να αποτρέπει σε ένα βαθμό την επιδείνωση της ψυχικής υγείας. Γίνεται κατανοητό λοιπόν ότι η επιρροή της οικονομικής κρίσης συνδέεται με τη γενικότερη ποιότητα ζωής και ψυχική υγεία και ισορροπία του ανθρώπου. Περιορίζεται όμως σε αυτό το σημείο η επιρροή της ή προχωρά ακόμη περισσότερο, στην εμφάνιση πιθανής ψυχοπαθολογίας; Σύμφωνα με ευρήματα ερευνών που μελέτησαν την 59

61 προηγούμενη παγκόσμια οικονομική κρίση, αναδεικνύεται η σύνδεση της κρίσης, με όσα αυτή συνεπάγεται, με την ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας, κυρίως κατάθλιψης, η οποία μπορεί να αγγίξει το όριο της αυτοκτονίας (WHO, 2011). Φάνηκε μάλιστα ότι οι επιπτώσεις συχνά δεν περιορίζονται στο άτομο αλλά αφορούν και επηρεάζουν συνολικά υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αλλά και την πολιτεία γενικότερα. Ανάλογα είναι τα ευρήματα και επόμενων ερευνών, σύμφωνα με τις οποίες συνθήκες που απορρέουν από την κρίση, όπως η ανεργία, η εξαθλίωση και οι συγκρούσεις στην οικογένεια είναι πιθανό να παράγουν ή να επισπεύσουν την εμφάνιση προβλημάτων ψυχικής υγείας, στις πρώτες θέσεις των οποίων η κατάθλιψη, η αυτοκτονία και ο αλκοολισμός (Clark & Oswald, 1994; Dorling, 2009). Η σύνδεση της κρίσης με την ανεργία έχει αναδειχθεί από πληθώρα ερευνών και φαίνεται να οδηγεί κατ επέκταση άλλοτε σε κρούσματα αυτοκτονιών (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts & McKee, 2009) και άλλοτε σε ανθρωποκτονίες (Γιωτάκος, Καράμπελας & Κάφκας, 2011), με ποσοστό που σχεδόν διπλασιάστηκε στη χώρα κατά τη διετία Παραδόξως όσον αφορά την κατάθλιψη σε μια πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ρουμανία δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στα ποσοστά κατάθλιψης των ανέργων σε σχέση με τους εργαζόμενους. Και στις δυο κατηγορίες πάντως τα ποσοστά κατάθλιψης ήταν υψηλότερα για τις χωρισμένες γυναίκες κυρίως ηλικίας ετών. Στην συγκεκριμένη έρευνα όσον αφορά τον αυτοκτονικό ιδεασμό βρέθηκε ότι παρουσιάζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στους άντρες που ήταν άνεργοι από οκτώ μήνες και πάνω και οι οποίοι διέμεναν σε αγροτικές περιοχές και είχαν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο Adriana Mihai, Alina Ricean, SeptimiuVoidazan (2014). Τέλος, μια ιδιαίτερα ανησυχητική επίπτωση αποτελεί το γεγονός ότι οι κοινωνικοοικονομικές συνέπειες μιας κρίσης μπορούν να επηρεάσουν την ανάπτυξη και την ψυχική υγεία των παιδιών, με ενδεχόμενη την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας και συμπτωμάτων στην ενήλικη ζωή, ανεξάρτητα από το εάν οι οικονομικές περιστάσεις παρουσιάσουν βελτίωση (Αναγνωστόπουλος & Σουμάκη, 2012). 60

62 2.4 Η επιρροή της κρίσης στην ψυχική υγεία στο διεθνή και ελληνικό χώρο Η χρηματοπιστωτική κρίση έκανε την έναρξή της κατά το έτος 2007 και ήδη οι επιπτώσεις της είναι εμφανείς σε πολλές χώρες. Η παρούσα κρίση φαίνεται ότι παρουσιάζει αρνητικές επιπτώσεις τόσο στον τομέα της υγείας, όσο και ακόμη περισσότερο ίσως, στην ψυχική υγεία. Όσο βέβαια η κρίση συνεχίζει να είναι υπαρκτή, είναι φυσικό πως και οι επιπτώσεις αυξάνονται, ωστόσο ήδη υπάρχει μια πληθώρα ευρημάτων σχετικά με τον αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης και ό,τι αυτή συνεπάγεται, στην ψυχική υγεία. Για παράδειγμα, στην Ιρλανδία παρατηρήθηκε αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών μετά την έναρξη της κρίσης (Stationery Office, 2012), καθώς επίσης και στην Αγγλία (Barr, Taylor-Robinson, Scott-Samuel et al., 2012). Η ολοένα και περισσότερο προβληματική κατάσταση στην ψυχική υγεία, ως απόρροια της οικονομικής κρίσης αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Σε μια έρευνα που διεξήχθη στο Ηνωμένο Βασίλειο, προβλέπεται ότι τα ψυχωσικά και καταθλιπτικά επεισόδια ενδέχεται να τριπλασιασθούν μέσα στα επόμενα χρόνια, ενώ το φαινόμενο της κατάχρησης αλκοόλ αναμένεται να διπλασιασθεί. Μια ανάλογη μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε τρεις χώρες της Μεγάλης Βρετανίας, την Σκωτία, την Ουαλία και την Αγγλία αναδεικνύει τη σύνδεση του οικονομικού χρέους που απορρέει από την κρίση με την κατάθλιψη και τη γενικότερη επιδείνωση της ψυχικής υγείας των Βρετανών τα τελευταία χρόνια. Τα δείγματα από τις μελέτες και δημοσιεύσεις σε ψυχιατρικά περιοδικά εγείρουν σημαντικά ερωτήματα και έντονη ανησυχία για τη δυνατότητα της αποτελεσματικότητας στην παροχή βοήθειας των συστημάτων ψυχικής υγείας, λόγω της αύξησης των αιτημάτων. Σύμφωνα με δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό New England Journal of Medicine, παρατηρείται μείωση των αιτημάτων για εκτενή ψυχιατρική νοσηλεία έναντι μια σημαντικής αύξησης των οξέων περιστατικών, καθώς και των ακούσιων νοσηλειών, γεγονός το οποίο αποδόθηκε στη μείωση της 61

63 κοινωνικής ανοχής απέναντι στα προβλήματα σε περιόδους οικονομικής κρίσης (Stylianidis & Chondros, 2011). Παραμένοντας στο Ηνωμένο Βασίλειο, σε μια έρευνα που διεξήχθη από τους Katikireddi, Niedzwiedz και Popham (2012), παρουσιάσθηκαν οι μεταβολές που προκλήθηκαν στην ψυχική υγεία σε δείγμα του πληθυσμού της Αγγλίας κατά τα έτη Τα αποτελέσματα της εν λόγω συγχρονικής μελέτης κατέδειξαν ότι ιδιαίτερα στον ανδρικό πληθυσμό παρουσιάσθηκε επιδείνωση της ψυχικής υγείας μετά την έναρξη της κρίσης του Επιπλέον, παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων, χωρίς ωστόσο να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της διεύρυνσης των ανισοτήτων και της κρίσης από το έτος 2010 και έπειτα. Από τη δοκιμασία για τη μέτρηση του άγχους και της κατάθλιψης, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα συμπεραίνεται ότι δε μπορεί να γίνει άμεση συσχέτιση μεταξύ της κρίσης ή της ανεργίας και της ψυχικής υγείας, ακόμη και όταν φαίνεται η επίδραση, όπως στην περίπτωση των ανδρών στην εν λόγω έρευνα. Δεδομένου ότι υφίστανται και έμμεσες συνέπειες της κρίσης, όπως οι αλλαγές που επήλθαν στην εργασία το δημόσιο τομέα ή στη μείωση της κυβερνητικής βοήθειας στα παιδιά, δεν υπάρχουν σαφή ευρήματα ακόμη για τη σύνδεση της επιδείνωσης της ψυχικής υγείας και των ανισοτήτων με την τρέχουσα κρίση. Ακόμα μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο από τους Caroline Coope, David Gunnell, William Hollingworth, Keith Hawton, Nav Kapur,Vanessa Fearn, Claudia Wells, και Chris Metcalfe το 2014, σχετικά με τα ποσοστά αυτοκτονίας στην Αγγλία και την Ουαλία ανάμεσα στα έτη έδειξε ότι δεν υπάρχει ξεκάθαρη θετική συσχέτιση μεταξύ του αριθμού των αυτοκτονιών και της έναρξης της οικονομικής κρίσης και ότι τα ποσοστά των αυτοκτονιών διαφοροποιούνται ανάλογα με το φύλο ( Οι άντρες είναι αυτοί που φαίνεται να επηρεάζονται ψυχολογικά σαφώς περισσότερο από την οικονομική κρίση σε σχέση με τις γυναίκες ) και την ηλικία των ατόμων καθώς και με τις κοινωνικοοικονομικές 62

64 συνθήκες που τους περιβάλλουν, δηλαδή ενώ υπήρξε καθοδική τάση στις ηλικίες 16-34, στις ηλικίες η τάση αυτή αντιστρεφόταν από τα μέσα του 2008 μέχρι και το 2011 γεγονός που συνάδει με την κορύφωση των απολύσεων, των ατομικών πτωχεύσεων και της ανεργίας και ιδιαίτερα της μακροχρόνιας ανεργίας. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι η περιοχή όπου ζουν τα άτομα δεν παίζει κάποιο ρόλο στην τάση των αυτοκτονιών ίσως λόγω των δομών κοινωνικής πρόνοιας που έχουν δημιουργηθεί στις υποβαθμισμένες περιοχές αλλά και του γεγονότος ότι αυτοί οι άνθρωποι «δεν είχαν και πολλά να χάσουν» εφόσον και πριν την κρίση διαβιούσαν σε παρόμοιες συνθήκες. Από την άλλη, μια μεγάλη έρευνα που διεχήχθη και πάλι στη Βρετανία από τους Astell-Burt Τ. και Xiaoqi Feng λαμβάνοντας στοιχεία από 1,36 εκ. απαντήσεις που συλλέχθηκαν από την Τριμηνιαία Έκθεση Εργατικού Δυναμικού, έδειξε ότι παρόλο που το επίπεδο της σωματικής υγείας των υποκειμένων χειροτέρεψε μετά την έναρξη της κρίσης με αύξηση των καρδιαγγειακών και αναπνευστικών προβλημάτων, παρόλα αυτά δεν βρέθηκε να υπάρχει διαφοροποίηση των ποσοστών της κατάθλιψης και των ψυχικών νόσων πριν και μετά την έναρξη της κρίσης. Μάλιστα σύμφωνα με την ίδια έρευνα ενώ τα επίπεδα της υγείας των ανέργων έπεσαν αμέσως μετά την έναρξη της ύφεσης στη συνέχεια βελτιώθηκαν και εξομοιώθηκαν με των υπολοίπων ομάδων ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης και τόπου κατοικίας.συμπερασματικά λοιπόν, η ύφεση επιδρά αρνητικά γενικά στην υγεία του πληθυσμού λόγω του στρες που προκαλείται από την εργασιακή ανασφάλεια, ακόμα και σε άτομα τα οποία ήταν αισιόδοξα με την έκβαση της ύφεσης κατά την έναρξη αυτής. Astell-Burt Τ, Xiaoqi Feng (2013). Σε μια μελέτη μικρότερης κλίμακας πάνω σε 300 άντρες, κάποιοι εκ των οποίων έμειναν άνεργοι μετά την έναρξη της μελέτης καταδείχτηκαν και πάλι οι αρνητικές επιπτώσεις της ανεργίας στην σωματική και ψυχική υγεία των ανέργων αλλά παρατηρήθηκε το ενδιαφέρον φαινόμενο ότι δεν ήσαν όλοι το ίδιο ευάλωτοι στις επιδράσεις αυτές, αλλά αυτοί που παρουσίαζαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση πριν την απώλεια της εργασίας τους ήταν πιθανότερο και να ανταπεξέλθουν καλύτερα σε αυτή 63

65 αλλά και να έχουν καλύτερη υποστήριξη από τους οικείους τους. (Linn, Sandifer & Stein, 1985) Μια έρευνα που διεξήχθη από τους Fountoulaki, Gonda, Dome, Theodoraki και Rihmer (2014) ανέδειξε τη σχέση ανάμεσα στην ανεργία και τα ποσοστά αυτοκτονίας που σημειώθηκαν στην Ουγγαρία. Σύμφωνα με τα ευρήματα, δεν υπήρξε σημαντική συσχέτιση μεταξύ της ανεργίας και της αυτοκτονικότητας, παρά μόνο στην περίπτωση της μακροχρόνιας ανεργίας, άνω των τεσσάρων ετών. Περισσότερο φάνηκε μάλιστα να επηρεάζει την κλίμακα των αυτοκτονιών το γενικότερο κλίμα της οικονομικής δυσχέρειας και ό, τι αυτό συνεπάγεται, παρά η αύξηση της ανεργίας. Φαίνεται λοιπόν πως η ύπαρξη αιτιακής σύνδεση ανάμεσα στην αύξηση της ανεργίας και την αυτοκτονικότητα είναι ανακριβής και αυθαίρετη. Εκτός της Ευρώπης, η κατάσταση δεν παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις καθώς τα δεδομένα μαρτυρούν ότι και στην Ινδία τα αιτήματα για παροχή ψυχολογικής στήριξης λόγω των δυσκολιών από την οικονομική κρίση, παρουσίασαν αύξηση. Στην Ιαπωνία εμφανίσθηκε επίσης αυξημένος αριθμός των αυτοκτονιών, οι οποίες αποδόθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην παρούσα κρίση, ενώ ανάλογη μελέτη στη Χιλή ανέδειξε τη σύνδεση της μείωσης του εισοδήματος με την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας, μέσα σε διάστημα 6 μηνών (Stylianidis & Chondros, 2011). Σε μια πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Chang, Stuckler, Yip και Gunnell (2013), παρουσιάσθηκε η επιρροή της οικονομικής κρίσης του 2008 στις διεθνείς τάσεις στην αυτοκτονία σε 54 χώρες. Στόχος της έρευνας ήταν να αναδειχθεί ποιες πληθυσμιακές ομάδες, ανάλογα με το φύλο ή την ηλικία, αλλά και ποιες χώρες 64

66 επηρεάστηκαν περισσότερο από την κρίση. Βρέθηκε λοιπόν ότι υπήρξε μια σαφής αύξηση των αυτοκτονιών μετά την παγκόσμια κρίση του 2008, κατά το έτος 2009, ενώ παρατηρήθηκαν διαφορές ανά φύλο και ηλικία, από χώρα σε χώρα. Η μεγαλύτερη αύξηση των αυτοκτονιών σημειώθηκε από τους άνδρες σε 27 Ευρωπαϊκές χώρες και 18 της Αμερικανικής Ηπείρου. Στις γυναίκες τα ποσοστά παρέμειναν σταθερά στην Ευρώπη και σημείωσαν μια μικρή αύξηση, της τάξεως του 2,3%, στην Αμερική. Όσον αφορά τις ηλικίες, στις Ευρωπαϊκές χώρες επηρεάστηκαν περισσότερο οι άνδρες ηλικίας ετών, ενώ στις Αμερικανικές μεταξύ ετών. Η επιφαινόμενη αύξηση των ποσοστών των αυτοκτονιών αποδόθηκε σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση της ανεργίας, ιδιαίτερα για τους άνδρες. Ωστόσο, σύμφωνα με την έρευνα, η έντονη συναισθηματική δυσφορία δεν αποκρυσταλλώνεται μόνο στα ποσοστά των αυτοκτονιών που σημειώθηκαν αλλά και στις απόπειρες, οι οποίες φάνηκε ότι ήταν πολύ συχνότερες. Μια έρευνα που έλαβε χώρα στη Νότια Κορέα έδειξε ότι παρουσιάσθηκαν μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες στη διάρκεια 10 ετών που ακολούθησαν την έναρξη της οικονομικής κρίσης, οι οποίες συνδέθηκαν με την αύξηση του ποσοστού κατάθλιψης, αλλά και των αυτοκτονιών. Φάνηκε μάλιστα ότι το επιχείρημα για την οικονομική ενίσχυση της κοινωνικής προστασίας υποστηρίχθηκε ακόμη πιο ένθερμα από τα ευρήματά τους (Hong, Knapp, McGuire, 2011). Στην Ασία, η οικονομική κρίση προκάλεσε τη δραματική αύξηση της ανεργίας, η οποία κατ επέκταση οδήγησε στην αύξηση των ποσοστών θνησιμότητας και αυτοκτονιών (Uutela, 2010). Στο διάγραμμα που ακολουθεί αποτυπώνεται το ποσοστό των αυτοκτονιών σε διάφορες χώρες, όπως αυτό κλιμακώθηκε κατά τα έτη , ενώ ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η αύξηση των αυτοκτονιών, ιδιαίτερα κατά τα έτη στην Κορέα. 65

67 Διάγραμμα 3. Πηγή: OECD, Health Data, Έρευνες που διεξήχθησαν σε διάφορες χώρες κατέδειξαν ότι η κατανάλωση αλκοόλ έχει σχετιστεί με την ψυχική υγεία του πληθυσμού. Για παράδειγμα, στην Ανατολική Ευρώπη, η κατανάλωση αλκοόλ φαίνεται να σχετίζεται με το ποσοστό αυτοκτονιών, ειδικά στους άνδρες. Στη Ρωσία, οι κοινωνικές αλλαγές που ακολούθησαν την κατάρρευση της Σοβιετική Ένωση το 1991, καθώς και της υποτίμησης νομίσματος το 1998, προκάλεσαν αυξήσεις στην κατανάλωση οινοπνεύματος καθώς και την αύξηση θανάτων (Norström & Ramstedt, 2005). Επίσης, η άνοδος των ποσοστών ανεργίας έχει συνδεθεί με αύξηση κατά 28% των θανάτων από τη χρήση αλκοόλ στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts & McKee, 2009). Μια επόμενη έρευνα, η οποία διεξήχθη στην Αυστραλία (Shi, Taylor, Goldney, Winefield, Gill, Tuckerman & Wittert, 2011), επιδίωξε να περιγράψει τις τάσεις των δεικτών της ψυχικής υγείας στη Νότια Αυστραλία, όπου από το 2002 εφαρμόσθηκε ένα σύστημα επιτήρησης για την αξιολόγηση της επιρροής της παγκόσμιας οικονομικής 66

68 κρίσης. Τα ευρήματα της έρευνας φαίνονται συνολικά περισσότερο αισιόδοξα από τις προηγούμενες μελέτες και κατέδειξαν ότι υπήρξε σημαντική αύξηση στα επίπεδα του άγχους, ενώ δεν υπήρξε ιδιαίτερη επιρροή στην κατάθλιψη και τον αυτοκτονικό ιδεασμό. Βέβαια κατά τη σύνθεση όλων συνολικά των στοιχείων που χρησιμοποιήθηκαν, φάνηκε ότι ο παράγοντας της ανεργίας ήταν αρκετά καθοριστικός για τη σύνδεση της κρίσης με την ψυχική υγεία. Ωστόσο, ακόμη και στον πληθυσμό των ανέργων παρατηρήθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και μείωση του άγχους, γεγονός το οποίο αποδόθηκε στην εμπιστοσύνη των πολιτών στην κυβέρνηση της Αυστραλίας, αλλά και στο χαμηλό ποσοστό ανεργίας, το οποίο ιδιαίτερα στη Νότια Αυστραλία παρέμεινε κάτω από τον εθνικό μέσο όρο (5,6%). Επιπλέον, συνυπολογίσθηκε στα ευρήματα το γεγονός ότι όλοι οι Αυστραλοί έχουν δωρεάν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, γεγονός που τους απαλλάσσει από το άγχος για την υγεία τους. Οι Montgomery, Udumyan, Magnuson et al. (2013) επιχείρησαν μια διαχρονική μελέτη στη Σουηδία για το διάστημα , κατά το οποίο συνέβησαν σημαντικές οικονομικές διακυμάνσεις στη χώρα. Το δείγμα της έρευνας αποτελούνταν από άνδρες, οι οποίοι γεννήθηκαν μεταξύ των ετών 1952 και 1956 και συμμετείχαν σε στρατολογικές εξετάσεις. Ζητούμενο της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της σύνδεσης της ανεργίας στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης με τη θνησιμότητα, σε άνδρες συγκεκριμένου ηλικιακού φάσματος αλλά διαφόρων επιπέδων γνωστικής λειτουργίας και εκπαίδευσης. Η αρχική φάση της έρευνας διεξήχθη το 1991, ενώ οι επαναληπτικές φάσεις το 2001 και το 2010, ώστε να αναδειχθούν οι διαφορές και ο βαθμός επιρροής της κρίσης. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν κατέδειξαν ότι υφίσταται σύνδεση της ανεργίας με χαμηλά επίπεδα υγείας, αλλά και θνησιμότητα. Ειδικότερα, παρατηρήθηκε ότι ο αριθμός των ανέργων αλλά και των χρόνιων ασθενειών αυξήθηκε σημαντικά από το 1991 στο Επίσης, το μεγαλύτερο ποσοστό των ανέργων που ήταν άνεργοι είχαν χαμηλότερη εκπαίδευση και λιγότερα προσόντα σε σύγκριση με το υπόλοιπο δείγμα. Ακόμη όμως και αυτοί οι οποίοι ήταν άνεργοι και είχαν υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης παρουσίασαν χαμηλότερα επίπεδα θνησιμότητας εν 67

69 συγκρίσει με τους υπόλοιπους ανέργους. Ωστόσο, στη δεύτερη φάση της έρευνας, το 2001, φάνηκε ότι οι άνδρες, στην ηλικία πλέον των ετών, οι οποίοι ήταν άνεργοι και κατείχαν πολλά προσόντα και υψηλότερο γνωστικό και εκπαιδευτικό επίπεδο διέτρεχαν μεγαλύτερο κίνδυνο θνησιμότητας αλλά και χαμηλού επιπέδου υγείας, σε σχέση με τους υπόλοιπους. Το γεγονός αυτό αποδόθηκε μάλλον στις αυξημένες προσδοκίες με την πάροδο της ηλικίας από άνδρες υψηλών ακαδημαϊκών προσόντων. Ακόμη χειρότερες ήταν τέλος οι συνέπειες στην υγεία αυτών, οι οποίοι, ενώ κατείχαν υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, έχασαν την εργασία τους ή υποβαθμίστηκαν λόγω της οικονομικής κρίσης που μεσολάβησε. Μετά από μια διεξοδική ανασκόπηση των ερευνών που διεξήχθησαν παγκοσμίως σχετικά με τη σύνδεση της οικονομικής κρίσης και της αυτοκτονικής συμπεριφοράς, οι Haw, Wawton, Gunnell και Platt (2014), παρουσίασαν τα συνολικά ευρήματα. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσίασαν σχηματικά τις συνέπειες που μπορεί να φέρει η οικονομική κρίση, μέχρι την τελική και χειρότερη των συνεπειών, την αυτοκτονία. 68

70 Σύμφωνα με ορισμένες έρευνες που μελέτησαν τη σχέση ανεργίας και αυτοκτονίας, η ανεργία και κυρίως η μακροχρόνια ανεργία αποτελεί καίριο παράγοντα κινδύνου για θνησιμότητα (Ostamo, Lahelma, & Lönnqvist, 2001; Platt, Hawton, Kreitman, Fagg, & Foster, 1988; Mäki & Martikainen, 2012; Platt & Hawton, 2000). Επιπρόσθετα, μελετήθηκε η επίδραση της ανεργίας στην κλίμακα αυτοκτονικότητας κατά τη διάρκεια οικονομική κρίσης στην Ταιβάν και διαπιστώθηκε αύξηση των αυτοκτονιών κυρίως ανδρών και πολύ λιγότερων γυναικών (Chang, Sterne, Huang, Chuang, & Gunnell, 2010). Ανάλογα ήταν τα ευρήματα και άλλων ερευνών σε άλλες χώρες (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts, & McKee, 2009; Reeves et al., 2012; Barr et al., 2012; Chang et al., 2013). Ωστόσο υπήρξαν και έρευνες οι οποίες δεν ήταν σύμφωνες με την εν λόγω σύνδεση, γεγονός που αποδόθηκε κυρίως στα ενδεχόμενα μέτρα για την πρόληψη της αυτοκτονίας στις χώρες αυτές (Morrell, Page, & Taylor, 2007; Ostamo & Lönnqvist, 2001). Άλλοι παράγοντες που ενδέχεται να σχετίζονται με τη θνησιμότητα είναι η εμφάνιση ψυχικών διαταραχών και κυρίως της κατάθλιψης (Gili, Roca, Basu, McKee, & Stuckler, 2013; McLaughlin et al., 2012; Meltzer et al., 2010; Nettleton, 1999; Stansfeld & Candy, 2006), ιδιαίτερα σε άτομα τα οποία λόγω της κρίσης βίωσαν μεγάλες οικονομικές απώλειες (Lee et al., 2010; Economou, Madianos, Peppou, Patelakis, & Stefanis, 2013). Μια κοινωνική έρευνα, η οποία διεξήχθη από τον James (2009), κατέδειξε ότι μεγάλη φαίνεται να είναι η επιρροή της κρίσης στο σύνολο των οικογενειακών σχέσεων, καθώς η αύξηση του άγχους και του εκνευρισμού μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες συγκρούσεις. Τέλος, από τα ευρήματα προέκυψε ότι περισσότερο πλήχθηκαν οι μονο-γονεϊκές οικογένειες, αυτές οι οποίες είχαν χαμηλό εισόδημα ή χρέη πριν την εμφάνιση της κρίσης. Στη χώρα μας, η οικονομική κρίση αντανακλάται σε όλους σχεδόν τους τομείς, από την καθημερινότητα των ανθρώπων έως την κατάσταση που επικρατεί στα νοσοκομεία και στο χώρο της ψυχικής υγείας. Τα δημόσια νοσοκομεία εμφανίζουν 69

71 μεγάλα ποσοστά προσέλευσης καθημερινά, τη στιγμή που οι προϋπολογισμοί ολοένα και μειώνονται (Kentikelenis, Karanikolos, Papanicolas, Basu, McKee & Stuckler, 2011). Μάλιστα, η πίεση που ασκείται στο δημόσιο νοσοκομειακό τομέα μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε ανισότητες, αδικώντας τα άτομα που προέρχονται από χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Επιπλέον και στη χώρα μας καταδεικνύεται η ύπαρξη άρρηκτης σύνδεσης ανάμεσα στην ανεργία, ως κύρια οικονομική επίπτωση της κρίσης, και στην ψυχική νόσο, ακόμη και θνησιμότητα (Brenner, 2005). Μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (ΕΠΙΨΥ) ανέδειξε την ύπαρξη άμεσης σχέσης ανάμεσα στην οικονομική δυσπραγία του ατόμου και την εμφάνιση μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής σε ποσοστό της τάξεως του 20,9% έναντι αυτών που δεν αντιμετωπίζουν σημαντικές οικονομικές δυσκολίες, το οποίο μόλις αγγίζει το 6,2%. Επιπλέον, το ποσοστό αυτών που παρουσιάζουν αυτοκτονικούς ιδεασμούς λόγω δύσκολης οικονομικής κατάστασης κυμαίνεται στο 21,2% σε σχέση με αυτό των ατόμων που δεν έχουν σημαντικά οικονομικά προβλήματα (7,4%). Μια άλλη ψυχική διαταραχή που συνδέθηκε με την οικονομική κρίση, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, ήταν η αγχώδης διαταραχή (Μπούρας & Λύκουρας, 2011). Σύμφωνα με την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, σημαντική, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ήταν η αύξηση της ανεργίας στην Ελλάδα τα τελευταία τρία χρόνια, γεγονός το οποίο σε πολύ μεγάλο βαθμό συνδέθηκε με την οικονομική κρίση που πλήττει τη χώρα μας. Ο αντίκτυπος στην ψυχική υγεία φάνηκε, σε ένα επίπεδο, στην αύξηση που παρατηρήθηκε στην εθνική γραμμή βοήθειας για την αυτοκτονία, η οποία ήταν της τάξεως του 70%. Σύμφωνα με μια επιδημιολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα (Mavreas et al., 2010), σημειώθηκε σύνδεση ανάμεσα στη σοβαρή ψυχοπαθολογία ή την ιδέα και επιθυμία για αυτοκτονία και την ανεργία. Ειδικότερα, φάνηκε ότι 1 στους 6 Έλληνες από 18 έως 70 ετών έχουν εμφανίσει κάποιας μορφής ψυχική νόσο, ενώ το 75% αυτών δεν έχουν πρόσβαση σε κάποιου είδους θεραπεία. 70

72 Όπως μαρτυρούν τα δεδομένα που προκύπτουν από την εθνική γραμμή βοήθειας για την αυτοκτονία (Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία με το νούμερο 1018), το έτος 2007 σημειώθηκαν 328 αυτοκτονίες, εκ των οποίων 268 άνδρες και 60 γυναίκες, ενώ δύο έτη αργότερα ο αριθμός αυξήθηκε στους 391 θανάτους. Από τους ανθρώπους που κάλεσαν για βοήθεια, το έτος 2010, το 40% δήλωσε ότι είχε αποπειραθεί και στο παρελθόν να δώσει τέλος στη ζωή του, ενώ το 33% παρουσίαζε σοβαρό αυτοκτονικό ιδεασμό. Σε ότι αφορά την ύπαρξη ψυχοπαθολογίας, το 60% των ατόμων που κάλεσαν δεν είχαν απευθυνθεί ποτέ στο παρελθόν σε κάποιο ειδικό ψυχικής υγείας, ενώ το υπόλοιπο 40% είχε απευθυνθεί και εμφάνιζε κάποια διαταραχή. Από τις διαταραχές που καταγράφηκαν, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4, η συνηθέστερη ήταν η συναισθηματική διαταραχή (67%), με επικρατέστερη την κατάθλιψη και ακολουθούσαν η ψυχωσική διαταραχή (22%) και η αγχώδης (6%). Επίσης, οι ηλικίες αυτών που καλούσαν για βοήθεια κυμαίνονταν στην πλειοψηφία τους μεταξύ 40 και 49 ετών (26%) και ακολουθούσαν οι ηλικίες ετών, σε ποσοστό 19% (διάγραμμα 5). Διάγραμμα 4 71

73 Διάγραμμα 5 (πηγή: autonomosteki.espivblogs.net) Επόμενα, όπως καταδείχθηκε στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ένωσης Επαγγελματιών Ψυχιάτρων, το οποίο διεξήχθη στην Αθήνα το 2012, σημειώθηκε αξιοσημείωτη αύξηση, της τάξεως του 92%, των ατόμων που προσήλθαν τα τρία τελευταία έτη στο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής «Ευαγγελισμός», στο ψυχιατρικό τμήμα. Τα συμπτώματα που καταγράφηκαν ανταποκρίνονταν στις διαταραχές κατάθλιψης, άγχους και πανικού, ενώ κύριος εκλυτικός παράγοντας θεωρήθηκε η οικονομική κρίση. Τα μεγαλύτερα ποσοστά μάλιστα που παρουσίασαν σημαντική αύξηση αφορούσε τα άτομα που βρίσκονται σε προσυνταξιακό στάδιο και στους συνταξιούχους, το οποίο αποδόθηκε στο άγχος και την ανασφάλεια λόγω των περικοπών και των μειώσεων (Εφημερίδα Εξπρές, 2012). 72

74 Μια πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Φουντουλάκη, Σαββόπουλο, Σιαμούλη, Ζαγγελίδου, Μαγειρία, Ιακωβίδη και Χατζητόλιο (2012) αναφέρει ότι δεν υπήρξε αύξηση των αυτοκτονιών στη χώρα μας κατά τη διάρκεια της κρίσης, καθώς επίσης ότι δε σημειώθηκε κάποια σχέση ανάμεσα στα ποσοστά των αυτοκτονιών και των κοινωνικο-οικονομικών δεικτών. Σύμφωνα με τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα των Φουντουλάκη, Γραμματικόπουλου, Κουπίδη, Σιαμούλη και Θεοδωράκη (2012), ένα ποσοστό μεγαλύτερο του 10% του υγιούς πληθυσμού εμφάνισε συμπτώματα κατάθλιψης στην κλίμακα CES-D, το 5% παρουσίαζε ιστορικό αυτο-τραυματισμών και μόλις το 0,5% είχε αποπειραθεί να αυτοκτονήσει. Σύμφωνα με την προηγούμενη έρευνα ωστόσο, φαίνεται ότι μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού αντιμετωπίζει έντονη ανησυχία, ενώ οι σκέψεις που σχετίζονται με το θάνατο παρουσιάζονται συχνά. Παρόλα αυτά, δε μπορεί να συνδεθεί με βεβαιότητα το αυξημένο στρες με την οικονομική κρίση, κάτι που βέβαια δεν αναιρεί την αύξηση των δεικτών της ανεργίας πάνω από 17% από το 2009 και ύστερα, γεγονός που μπορεί να συνδεθεί τόσο με την αύξηση του στρες όσο και με αυτοκτονικές σκέψεις. Στην έρευνά τους οι Γιωτάκος, Καράμπελας και Κάφκας (2011), επιδίωξαν να μελετήσουν τη σχέση ανάμεσα στην ανεργία και τις μέσες αποδοχές των τελευταίων είκοσι ετών με τους ακόλουθους δείκτες της ψυχικής υγείας: εισαγωγές σε ψυχιατρικές κλινικές, αυτοκτονίες, ανθρωποκτονίες, θνησιμότητα και διαζύγια, κατά το διάστημα των τελευταίων δέκα ετών. Για τη συλλογή των δεδομένων συνεργάσθηκαν με την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, το Αιγινήτειο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, το Γενικό Κρατικό Αθηνών και το Νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Φάνηκε ότι υπήρξε υψηλή συσχέτιση ανάμεσα στην επισκεψιμότητα στα εξωτερικά ιατρεία και τα επείγοντα του Αιγινητείου και στην ανεργία και το μέσο εισόδημα. Καταδείχθηκε επίσης ότι υπήρχε αύξηση των αυτοκτονιών στις περιπτώσεις που υπήρχε χαμηλό εισόδημα, ενώ αντίθετα το υψηλό εισόδημα σχετίστηκε με λιγότερους θανάτους σε άτομα ηλικίας ετών. 73

75 Ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στο χαμηλό εισόδημα και τις οικονομικές δυσκολίες και στην εμφάνιση ψυχοπαθολογίας βρέθηκε από μια έρευνα που πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (Σκαπινάκης, 2011). Ειδικότερα, καταδείχθηκε ότι για τα άτομα με χαμηλότερο οικογενειακό εισόδημα η πιθανότητα ανάπτυξης ψυχοπαθολογίας ήταν τρεις φορές μεγαλύτερη από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Φάνηκε επίσης ότι η πιθανότητα εμφάνισης κάποιας ψυχικής διαταραχής ήταν μειωμένη για τα άτομα που εργάζονται, σε σχέση με αυτά που δεν είχαν εργασία, τα οποία ήταν πιο επιρρεπή σε ιδέες αναξιότητας για τη ζωή και αισθήματα παραίτησης. Σύμφωνα με τον Wilkinson (1996), η οικονομική κρίση και η επερχόμενη μακρόχρονη ανεργία έχει οδηγήσει πολλούς ανθρώπους στον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια, ενώ ιδιαίτερα έχουν πληχθεί σε ψυχολογικό επίπεδο τα άτομα που ανήκουν σε μειονότητες, όπως οι μετανάστες ή οι χρόνιοι πάσχοντες από ψυχικά ή σωματικά νοσήματα. Βάσει των ευρημάτων από την έρευνα που πραγματοποίησε ο Gustavson και οι συνεργάτες του (2011), υπολογίζεται ότι ένα ποσοστό της τάξεως του 38,2% των Ευρωπαίων εμφανίζουν κάποια ψυχική διαταραχή. Ειδικότερα, πρώτες σύμφωνα με την εν λόγω μελέτη εμφανίζονται στη λίστα των διαταραχών οι αγχώδεις διαταραχές (14%), ακολουθούν η αϋπνία (7%) και η μείζονα κατάθλιψη (6,9%), οι σωματόμορφες διαταραχές (6,3%), οι εξαρτήσεις από αλκοόλ ή άλλες ουσίες (4%), οι διαταραχές ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (5% στα παιδιά) και η άνοια (30% στους ηλικιωμένους άνω των 85 ετών). Ένας ακόμη τομέας, ο οποίος φαίνεται να δέχτηκε επιρροή από την οικονομική κρίση είναι αυτός των εξαρτήσεων. Σύμφωνα με την έρευνα των Kentikelenis et al. (2011), το 2009 υπολογίσθηκε αύξηση του επιπολασμού της χρήσης ηρωίνης κατά 20%, βάσει των υπολογισμών από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά. Ως απόρροια της οικονομικής κρίσης και κατ επέκταση της μείωσης των δαπανών, μειώθηκαν περίπου στο ένα τρίτο και τα προγράμματα των street work στη χώρα μας, τα οποία προσανατολίζονταν στην αντιμετώπιση του φαινομένου της χρήσης ναρκωτικών. 74

76 Προκειμένου να επιβεβαιώσουν ή να αναιρέσουν την ύπαρξη συσχέτισης της οικονομικής κρίσης και της ψυχικής ασθένειας, οι Madianos, Economou, Alexiou & Stefanis (2011) διεξήγαγαν μια πανελλαδική έρευνα που περιλάμβανε δύο φάσεις, η πρώτη το 2008 με δείγμα ατόμων που ερωτήθηκαν τηλεφωνικά και η δεύτερη το 2009 με δείγμα Τα ευρήματα που προέκυψαν παρήγαγαν την ύπαρξη υψηλής συσχέτισης μεταξύ της κρίσης και της εμφάνισης Μείζονος Καταθλιπτικού Επεισοδίου. Μάλιστα, ακόμη και στη διάρκεια ενός έτους που μεσολάβησε μεταξύ των δύο φάσεων, υποδείχθηκε αύξηση του ποσοστού του επιπολασμού της εν λόγω διαταραχής. Παρά την πληθώρα των ερευνών που συμφωνούν στην ύπαρξη σημαντικής συσχέτισης μεταξύ της οικονομικής κρίσης και της επιδείνωσης της ψυχικής υγείας, υπήρξαν και ορισμένες έρευνες, οι οποίες αντιπαρατέθηκαν στα ευρήματα αυτά, διατυπώνοντας μια διαφορετική θέση. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Ruhm (2005), σε περιόδους οικονομικής άνθησης παρατηρείται επιδείνωση της υγείας, η οποία σχετίζεται με την αύξηση του καπνίσματος, της παχυσαρκίας, τη μειωμένη σωματική δραστηριότητα και την κακή διατροφή. Ανάλογα, ο Neumayer (2004) αποδεικνύει στην έρευνά του ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης, τα συνολικά ποσοστά θνησιμότητας μειώνονται. Συνοψίζοντας, παρατηρείται ότι η οικονομική κρίση έχει επιφέρει τα τελευταία χρόνια, τόσο στη χώρα μας όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, σημαντικά προβλήματα σε ότι αφορά το χώρο της ψυχικής υγείας. Σε ατομικό επίπεδο, όπως αναδεικνύει η βιβλιογραφία, σημειώθηκε αξιόλογη αύξηση των ψυχικών διαταραχών, αλλά και των κρουσμάτων αυτοκτονιών, ενώ τα αιτήματα για βοήθεια αυξήθηκαν δραματικά. Ωστόσο, οι συνέπειες δε σταματούν σε ατομικό επίπεδο, αλλά φαίνεται να επεκτείνονται και στο γενικότερο σύστημα υγείας, το οποίο καλείται να ανταποκριθεί και να παρέμβει στις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες των ανθρώπων, τη στιγμή που και το ίδιο αποτελεί έρμαιο των δυσμενών συνθηκών που επιβάλλουν μειώσεις, τόσο σε προσωπικό όσο και σε υλικό και υποδομές. 75

77 2.5 Οι επιπτώσεις της κρίσης στα παιδιά και τους νέους Η οικονομική κρίση επιφέρει σε μεγάλο βαθμό αβεβαιότητα και ανασφάλεια στο άτομο, στην προσπάθειά του να αντεπεξέλθει στις καθημερινές ανάγκες. Είναι φυσικό λοιπόν το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, δεδομένων των οικονομικών συνθηκών της χώρας μας, να παρουσιάζει αρκετά αρνητικά χαρακτηριστικά τα οποία ενδεχομένως να επηρεάσουν ίσως και σημαντικά την ανάπτυξη και την ψυχική υγεία του (Eurochild, 2011). Οι πρώτοι θεμέλιοι λίθοι της ψυχικής υγείας στη ζωή του ανθρώπου τοποθετούνται ήδη από τη βρεφική και παιδική ηλικία (Werner, 2004). Η ψυχική υγεία προωθείται κατά την ανατροφή και τη συνολική φροντίδα του παιδιού, όπου βιώνει τις πρώτες συναισθηματικές και κοινωνικές του εμπειρίες (Durlak & Wells, 1997). Ως εκ τούτου, οι όποιες μειώσεις υλικής και κοινωνικής υποστήριξης στο εκπαιδευτικό του πλαίσιο μετέπειτα, ως απόρροια της οικονομικής κρίσης, μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική του ισορροπία ως ενήλικας. Ένας άλλος παράγοντας που δρα καταλυτικά είναι ότι πολλές φορές καθυστερεί να τεθεί η διάγνωση ψυχικής ασθένειας στους νέους (Hoyen 2006; Langhoff 2010: 346) λόγω έλλειψης εκπαίδευσης του προσωπικού που δουλεύει στα κέντρα εύρεσης εργασίας και αυτό οδηγεί σε καθυστερημένη αντιμετώπιση της νόσου πολλές φορές με μη αναστρέψιμα αποτελέσματα στην ψυχοσύνθεση του ατόμου. (Reissner et al. 2011). Το άγχος που προέρχεται από οικονομικά προβλήματα και βιώνεται διάχυτα μέσα στην 76

78 οικογένεια συμβάλλει αρνητικά στην αλληλεπίδραση, τις σχέσεις και την ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών και εφήβων (Conger, Ge, Elder et al., 1994). Η οικονομική ένδεια, η οποία αγγίζει το όριο της ανέχειας, μπορεί να οδηγήσει σε γνωστικά και συναισθηματικά ελλείμματα, ακόμη και σε αναπτυξιακά ή σωματικού τύπου προβλήματα, ενώ οι συνέπειες ενδέχεται να είναι δια βίου (Marmot & Bell, 2009). Η οικογένεια αποτελεί ένα σύστημα, στο οποίο πραγματοποιούνται ποικίλες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών του. Η κρίση που επιτελείται στην κοινωνία αντανακλάται σε μεγάλο βαθμό στην οικογένεια, με αποτέλεσμα το αίσθημα αβοήθητου και οργής που πηγάζει από το σύνολο της κοινωνίας να μεταφέρεται στην εκάστοτε οικογένεια. Μέσα στο πλαίσιο λοιπόν της οικογένειας, με παρόμοιο τρόπο, η διάθεση κάθε γονιού αντανακλάται στο παιδί άλλοτε σε μικρότερο και άλλοτε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η ολοένα και αυξανόμενη ένταση μέσα στην οικογένεια, η οποία απορρέει από τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες μπορεί να οδηγήσει άλλοτε στη βία και άλλοτε στην παραμέληση των παιδιών. Ορισμένες φορές μάλιστα τα παιδιά αναλαμβάνουν να παράσχουν φροντίδα και στήριξη σε άλλα μέλη της οικογένειας. Ειδικότερα, ένας γονιός, ο οποίος παρουσιάζει καταθλιπτικά συμπτώματα δυσκολεύεται πιθανώς να προσφέρει αισθήματα σταθερότητας και φροντίδας στο παιδί του, το οποίο ως εκ τούτου να οδηγηθεί σε σύγχυση ρόλων, κυρίως του γονεϊκού. 77

79 Ανάλογα, ένας γονιός με έντονο άγχος ίσως δυσκολευτεί να κατευνάσει τα άγχη του παιδιού και να μην του παράσχει τη βεβαιότητα και ασφάλεια που χρειάζεται, ενώ ο γονιός που παρουσιάζει έντονη ενοχικότητα ίσως μεταδίδει στο παιδί αντιφατικά μηνύματα (Αναγνωστόπουλος & Σουμάκη, 2012). Φαίνεται λοιπόν ότι δοθείσης της συνεχώς μεταβαλλόμενης και ασταθούς οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας, οι όποιες ανησυχίες ή ψυχοπαθολογία των γονιών, η απουσία ορίων και η σύγχυση ρόλων, οι καθημερινές εντάσεις και συγκρούσεις εντός της οικογένειας, ακόμη και επεισόδια βίας, αποτελούν ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που μπορούν να ασκήσουν σημαντικά αρνητική επιρροή στην ψυχική υγεία και ισορροπία των παιδιών. Παρόμοια και οι έφηβοι, ίσως ακόμη περισσότερο, πλήττονται από τις επιπτώσεις της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης με την έννοια ότι απουσιάζουν γι αυτούς τα σταθερά και δυνατά πρότυπα, τα οποία θα τους οδηγήσουν στην αυτονομία και ανεξαρτησία (Αναγνωστόπουλος & Σουμάκη, 2012). Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις Σκανδιναβικές χώρες την Σκωτία, τη Δανία και την Ισλανδία με δείγμα νέους που ήταν άνεργοι για περίοδο τουλάχιστον τριών μηνών, αποδείχτηκε ότι η επανένταξη στην αγορά εργασίας των ανέργων νέων επέφερε μείωση των επιπέδων ψυχικής δυσφορίας όχι μόνο σε όσους βρήκαν απασχόληση με πλήρες ωράριο, αλλά και για όσους βρήκαν ημιαπασχόληση (Bjarnason, Sigurdardottir 2003). Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο της ίδιας έρευνας ήταν ενώ τα κοινωνικό δημογραφικά χαρακτηριστικά, οι συνθήκες διαβίωσης, τα χαρακτηριστικά της ανεργίας και η ψυχολογική υποστήριξη της οικογένειας είχαν διαφορετικά αποτελέσματα αναλόγως με το φύλο, η υλική αποστέρηση φάνηκε να επηρεάζει όλες τις ομάδες νέων με τον ίδιο τρόπο. Ας σημειωθεί και το εύρημα ότι οι νέοι και ιδιαίτερα οι γυναίκες που έμεναν με τους γονείς τους σε σύγκριση με όσους έμεναν μόνοι ή με φίλους/ συντρόφους παρουσίασαν σημαντικά μειωμένα επίπεδα δυσφορίας πιθανώς μεταξύ άλλων και της μειωμένης υλικής στέρησης. (Bjarnason, Sigurdardottir 2003) 78

80 Σε ένα άλλο επίπεδο, η συνεχής ενασχόληση της κοινωνίας και συνεπώς και της οικογένειας με ζητήματα οικονομικής φύσης, φαίνεται με ένα τρόπο να αποπροσανατολίζει τους νέους από ιδεολογικού και κοινωνικού τύπου αναζητήσεις, από την ανάπτυξη κριτικής ικανότητας και την καλλιέργεια σκέψης και πολιτικής συνείδησης, καθώς επίσης τους απομακρύνει από τις πραγματικές τους ψυχολογικές ανάγκες, όπως τη δημιουργία αληθινών σχέσεων. Το σχολείο από την πλευρά του σταδιακά παύει να αποτελεί θεσμό και χώρο μετάδοσης γνώσης και αξιών, είτε λόγω της έλλειψης υλικοτεχνικών υποδομών και γενικότερα δαπανών και απαραίτητων παροχών, είτε μέσω της αποδοχής μιας κατάστασης, η οποία δείχνει να οδηγεί το σχολείο στην απαξίωσή του (Αναγνωστόπουλος & Σουμάκη, 2012). Σύμφωνα με την υπάρχουσα διεθνή βιβλιογραφία, η σχέση μεταξύ της θνησιμότητας στην παιδική ηλικία και την οικονομική κατάσταση διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα. Πρόσφατα στοιχεία στις ΗΠΑ υποδεικνύουν ότι η μείωση της βρεφικής θνησιμότητας που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια οικονομικής ύφεσης αποδόθηκε στις αλλαγές στα πρότυπα συμπεριφοράς της μητέρας. Αντίθετα, η οικονομική κατάρρευση σε πολλές χώρες της πρώην ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90 δεν ανέδειξε εμφανείς αλλαγές στην ψυχική υγεία των παιδιών. Επόμενα, στην Ταϋλάνδη παρατηρήθηκε το φαινόμενο της εγκατάλειψης των παιδιών κατά την περίοδο της ύφεσης, ενώ η ινδονησιακή κρίση του 1998 οδήγησε στην αύξηση της παιδικής θνησιμότητας. Τέλος, στο Περού, όπου η οικονομική κρίση εξελίχθηκε ραγδαία, σημειώνοντας σημαντικές μειώσεις στους μισθούς, αποδείχθηκε αύξηση της παιδικής θνησιμότητας της τάξεως των 2,5 ποσοστιαίων μονάδων, γεγονός το οποίο αποδόθηκε σημαντικά στη μείωση των δαπανών υγείας (Paxson, 2005). 79

81 2.6 Προτάσεις για αντιμετώπιση Οι εκάστοτε κοινωνίες μπορούν να είναι άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο ανθεκτικές στις επικείμενες αλλαγές, είτε αυτές περιλαμβάνουν την οικονομική ανάκαμψη είτε κάποια κρίση. Σε περίπτωση κρίσης, οι μειώσεις στις οικονομικές δαπάνες που υφίστανται οι δημόσιες υπηρεσίες ενδέχεται να επιφέρουν μια πληθώρα συνεπειών σε ολόκληρη την κοινωνία. Ορισμένοι από τους τομείς που πλήττονται σοβαρά είναι η εκπαίδευση, η κοινωνική πρόνοια και το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Ο τρόπος με τον οποίο η πολιτική επιλέγει να χειριστεί μια τέτοια κατάσταση ενδέχεται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην έκβαση πολλών τομέων, ανάμεσά τους και αυτός της ψυχικής υγείας. Η επιβολή άνευ όρων μέτρων λιτότητας στις δημόσιες υπηρεσίες, ιδιαίτερα αυτές που αφορούν την κοινωνική πρόνοια και υγεία μπορεί να επιφέρει επιβλαβείς συνέπειες με μακροχρόνια ισχύ, δημιουργώντας έτσι σημαντικά εμπόδια για την οικονομική ανάκαμψη. Μια διαφορετική ωστόσο οπτική, η οποία θα περιλάμβανε στους κόλπους της την κοινωνική δικτύωση και την ενίσχυση των κοινοτήτων, θα μπορούσε να προσφέρει λύσεις στα συνοδά προβλήματα της οικονομικής κρίσης. Η αίσθηση προστασίας και κοινωνικής συνοχής θα μπορούσε ίσως να αμβλύνει το αίσθημα φόβου, τα αισθήματα απελπισίας που πηγάζουν από την ανεργία, αλλά και το στρες (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts & McKee, 2009). Σύμφωνα με τον Uutela (2010), οι χώρες που διαθέτουν ισχυρά δίκτυα κοινωνικής ασφάλειας παρουσιάζουν μικρότερες διακυμάνσεις στον τομέα της ψυχικής υγείας σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Για παράδειγμα, στη Φινλανδία και τη Σουηδία, σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης και με σημαντική αύξηση της ανεργίας, δεν υπήρξαν ανισότητες στον τομέα της υγείας, ενώ οι δείκτες των αυτοκτονιών παρουσίασαν μείωση, ίσως λόγω της ποιότητας των κοινωνικών υπηρεσιών (Lahelma, Kivelä, Roos et al., 2005). Βάσει των εν λόγω ευρημάτων επιχειρήθηκε μια προσπάθεια στις ΗΠΑ, η οποία ανέδειξε την αύξηση των ποσοστών των αυτοκτονιών με μειώσεις στις κρατικές δαπάνες που αφορούσαν την κοινωνική πρόνοια (Zimmerman, 2002). 80

82 Φαίνεται λοιπόν ότι η επιβολή μεταρρυθμίσεων που σχετίζονται με την κοινωνική ασφάλεια και ευημερία, με τη δημιουργία προστατευτικών δικτύων και τη μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα βοηθητικό παράγοντα για την προστασία και προώθηση της ψυχικής υγείας. Μια ολιστική προσέγγιση για τη διασφάλιση της ψυχικής υγείας σε περιόδους κρίσης απαιτεί και πρέπει να περιλαμβάνει τη δράση σε διάφορους τομείς και επίπεδα (Wahlbeck & McDaid, 2012). Υπάρχουν ορισμένοι ειδικοί ψυχικής υγείας, οι οποίοι πρεσβεύουν την ιδέα ότι προκειμένου να αντιμετωπισθεί η εν λόγω κατάσταση στο άμεσο παρόν αλλά και στο μέλλον, απαιτείται η επιδίωξη της αλληλεγγύης σε κοινοτικό επίπεδο, η δικτύωση και ο από κοινού αγώνας των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, αλλά και των ίδιων των ασθενών. Στόχος θα πρέπει να αποτελεί η αρμονική συνεργασία των ασθενών και των οικογενειών τους με τους επαγγελματίες, έτσι ώστε ο τομέας της ψυχικής υγείας να επιβιώσει. Η αυξημένη κρατική υποστήριξη και η κοινωνική πρόνοια μπορούν να μετριάσουν σε ένα βαθμό κάποιες από τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία. Σε δύο κράτη της Σκανδιναβικής Χερσονήσου, τη Σουηδία και τη Φινλανδία, όπου υπάρχουν οργανωμένα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας, παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια και εν όψει της οικονομικής κρίσης ανά την Ευρώπη μείωση των ποσοστών των αυτοκτονιών (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts & McKee, 2009). Αντίθετα, μετά από μειώσεις που πραγματοποιήθηκαν στις κρατικές δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας στις ΗΠΑ, τα ποσοστά των αυτοκτονιών παρουσίασαν αυξητική τάση (Zimmerman, 2002). Παρόμοια είναι και τα ευρήματα που αφορούν τη χώρα μας, σύμφωνα με τα οποία υπάρχει σημαντική σύνδεση της πρωτογενούς φροντίδας, της παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας και του αριθμού των ανάλογων δομών με τα ποσοστά των αυτοκτονιών (Γιωτάκος, Τσουβέλας, & Κονταξάκης, 2012). Πριν γίνει μνεία στους επιμέρους τρόπους που προτείνονται για την αντιμετώπιση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία, κρίνεται 81

83 σκόπιμο στο σημείο αυτό να συμπεριληφθεί η έννοια τους κράτους πρόνοιας, το οποίο φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στο παρόν κεφάλαιο. Ο ρόλος του κράτους πρόνοιας είναι διευρυμένος και περιλαμβάνει ανάμεσα σε άλλα την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών και την επίτευξη της ισορροπίας και της ισότητας, μέσω της επέμβασής του στις σχέσεις που δημιουργεί η αγορά. Σύμφωνα με τις διάφορες οικονομικές θεωρίες, το κράτος πρόνοιας συνιστά ένα σύστημα παροχών με κύρια χρηματοδότησή του από τις δημόσιες δαπάνες. Ωστόσο, ο ορισμός του κράτους πρόνοιας διαφοροποιείται ανάλογα με την εστίαση και την οπτική κάθε επιστήμης ή θεωρίας αλλά και από χώρα σε χώρα. Για παράδειγμα, στη Βρετανία και την Ισπανία το κράτος πρόνοιας αναφέρεται ως κράτος ευημερίας, ενώ στη Γερμανία ως κοινωνικό κράτος (Χλέτσος, 1995). Σύμφωνα με τη Στασινοπούλου (1990), ο εν λόγω όρος εστιάζεται στην περίοδο εξέλιξης του αστικού κράτους, με κύριες ιδιότητες τη διεύρυνση της κοινωνικής του λειτουργίας και την έντονη δράση κοινωνικής αναπαραγωγής, με την έννοια αφενός της βιολογικής αφετέρου της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (Στασινοπούλου, 1990). Το κράτος πρόνοιας έχει ταυτιστεί από πολλούς θεωρητικούς με το κεϋνσιανό κράτος, γεγονός που υποδηλώνει ότι το κράτος πρόνοιας διαδραματίζει ένα ρυθμιστικό, ρόλο, προλαμβάνοντας ταυτόχρονα την εμφάνιση κάποιας οικονομικής κρίσης. Με αυτή την έννοια το κράτος πρόνοιας παρεμποδίζει την οικονομική εξαθλίωση και ενισχύει την οικονομική άνθηση (Offe, 1984). Δύο είναι οι βασικές λειτουργίες που επιτελεί το κράτος πρόνοιας, σύμφωνα με την κεϋνσιανή θεωρία: 1) η διασφάλιση της πλήρους απασχόλησης μέσω της ενίσχυσης της ζήτησης και 2) η επέκταση μαζικής κατανάλωσης και η επιδίωξη συλλογικών μορφών κατανάλωσης (Jessop, 1994). Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τον Gough (1979), στοχεύοντας στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, το κράτος πρόνοιας αναλαμβάνει το οικονομικό φορτίο σημαντικών υπηρεσιών, όπως υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης. 82

84 Επιδιώκοντας να συνοψισθούν οι ποικίλες θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για τον ορισμό του κράτους πρόνοιας, αναφέρεται ότι αυτό συνδέεται άρρηκτα με τη σχέση ανάμεσα στις παροχές και στην αναπαραγωγή του υπάρχοντος κοινωνικού και οικονομικού συστήματος, του καπιταλιστικού. Σύμφωνα με τους Μαλούτα και Οικονόμου (1988), το κράτος πρόνοιας σχετίζεται αφενός με τις ανθρωπιστικές αξίες και αφετέρου με την οικονομική αποτελεσματικότητα, για τη διασφάλιση της οποίας απαιτείται η προώθηση των ανθρωπιστικών αξιών. Όσον αφορά την ανάγκη και το λόγο της εμφάνισης του κράτους πρόνοιας, έχουν αναφερθεί διάφορες θεωρίες, καθεμία από τις οποίες παρουσιάζει τη δική της ερμηνεία ανάλογα με το ιδεολογικό υπόβαθρο που τη χαρακτηρίζει. Η πιο σύγχρονη αντίληψη αναφορικά με την εμφάνιση του κράτους πρόνοιας είναι αυτή του Espring- Andersen (1985a), η οποία πρεσβεύει ότι η ανάγκη για κοινωνικά δικαιώματα και ισότητα ανάμεσα στους πολίτες αποτέλεσε τη γενεσιουργό δύναμη για το κράτος πρόνοιας. Ανάλογα, ο Eward (1986) αναφέρει ότι η ανάπτυξη ενός τέτοιου κράτους προέκυψε από την ανάγκη για κοινωνική διασφάλιση, δικαιοσύνη και αλληλεγγύη. Συνεχίζοντας, λόγω της πολυπλοκότητας της σχέσης ανάμεσα στους δείκτες της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης κυρίως της ανεργίας και της φτώχειας- και της ψυχικής ασθένειας, καθίσταται δύσκολο να προσδιοριστεί αιτιότητα μεταξύ τους. Ωστόσο, η ισχυρή σύνδεση της ανεργίας με την κατάθλιψη και την αυτοκτονία εντείνει την ανάγκη για την ανάπτυξη προγραμμάτων τα οποία να βοηθούν στην αντιμετώπιση της ανεργίας και της δημιουργίας ευκαιριών για απασχόληση. Τα προγράμματα, τα οποία εφαρμόζονται για την αγορά εργασίας θα μπορούσαν να λειτουργήσουν βοηθητικά σε κάποιες από τις επιπτώσεις που εμφανίζονται στην ψυχική υγεία. Η ενεργοποίηση προγραμμάτων για την αγορά εργασίας, τα οποία να στοχεύουν στη βελτίωση των προοπτικών για την εύρεση εργασίας, την κατάρτιση, την ενσωμάτωση των νέων στην αγορά με τη μετάβασή τους από το σχολείο ή το πανεπιστήμιο στην εργασία, καθώς και η κατάρτιση και ενσωμάτωση ατόμων με ειδικές ανάγκες στην αγορά εργασίας, μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά στη μείωση των επιβλαβών επιπτώσεων στην 83

85 ψυχική υγεία. Ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγοράς εργασίας περιλαμβάνει μια ομάδα ψυχολογικής υποστήριξης των ανέργων για την προαγωγή της ψυχικής υγείας, αλλά και την ομαλή τους ένταξη ή επανένταξη στην αγορά εργασίας (Vuori & Silvonen, 2005). Σημαντικός μπορεί να είναι επίσης ο ρόλος που μπορούν να κατέχουν και οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας στην προώθηση της απασχόλησης, μέσω της επικοινωνίας τους με την πολιτεία και τους υπεύθυνους θεσμούς αυτοκτονιών (Stuckler, Basu, Suhrcke, Coutts & McKee, 2009) Σύμφωνα με τους Fountoulaki, Gonda and Rihmer (2010), προκειμένου να υπάρξει κάποια βελτίωση στα ποσοστά εμφάνισης κατάθλιψης ή αυτοκτονικών σκέψεων στη χώρα μας, προτείνεται η εφαρμογή κοινοτικών προγραμμάτων τα οποία θα στοχεύουν στην ψυχοεκπαίδευση και τη μείωση του στίγματος σε ότι αφορά την ψυχική νόσο, ευαισθητοποιώντας παράλληλα το γενικό πληθυσμό. Επιπρόσθετα, η δημιουργία δικτύου κοινωνικής υποστήριξης φάνηκε να παρουσιάζει μεγάλη αποτελεσματικότητα στη μείωση της αυτοκτονικότητας, ιδιαίτερα σε γυναίκες μεγάλης ηλικίας. Επίσης, μεγάλη χρησιμότητα παρουσίασαν οι κοινοτικές παρεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν μέσω τηλεφωνικής βοήθειας, ίσως λόγω της μεγαλύτερης ευκολίας εφαρμογής τους. Μια άλλη σημαντική παράμετρος, η οποία χρήζει προσοχής είναι η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στην ανισότητα που προκαλεί η οικονομική κρίση και την ψυχική ασθένεια. Κρίνεται λοιπόν σημαντικό να ειδωθεί το ζήτημα της ανισότητας σε επίπεδο πρόληψης, έργο το οποίο εκτός από πολιτικό θα πρέπει ίσως να εμπίπτει και στην αρμοδιότητα της ψυχιατρικής (Pickett & Wilkinson, 2010) Βάσει των ευρημάτων που προέκυψαν από την έκθεση του 2011 για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία (World Health Organization, 2011), ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρότεινε τα ακόλουθα μέτρα για την αντιμετώπιση των εν λόγω επιπτώσεων: 84 εφαρμογή προγραμμάτων για την αγορά εργασίας προγράμματα στήριξης της οικογένειας

86 έλεγχο των τιμών και της διαθεσιμότητας του αλκοόλ πρωτοβάθμια περίθαλψη για τους ανθρώπους που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο εμφάνισης προβλημάτων ψυχικής υγείας εφαρμογή προγραμμάτων ελάφρυνσης του χρέους. Βέβαια, τα μέτρα αυτά θα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με τον πολιτισμό και τον τρόπο οργάνωσης κάθε χώρας, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των πολιτών της και να αξιοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι δυνατότητές τους (Christodoulou & Christodoulou, 2013). Για παράδειγμα, στη χώρα μας έχει παρατηρηθεί χαμηλή συσχέτιση της κρίσης με την κατανάλωση αλκοόλ, σε σχέση με άλλες χώρες που υπάρχει ιδιαίτερα υψηλή, γεγονός που καθιστά το μέτρο που σχετίζεται με την κοστολόγηση του αλκοόλ μικρότερη προτεραιότητα (Kentikelenis, Karanikolos, Papanicolas, Basu, McKee & Stuckler, 2011). Αντίθετα, τα μέτρα που σχετίζονται με τη στήριξη της οικογένειας, θεσμός ιδιαίτερα σημαντικός για την Ελλάδα, ενδέχεται να χρήζει μεγαλύτερης προσοχής (Christodoulou & Anagnostopoulos, 2013). Σύμφωνα με την Eurostat (2009), η γενικότερη οικονομική ύφεση που έχουν υποστεί οι χώρες της Νότιας Ευρώπης έχουν οδηγήσει τους νέους στην ανάγκη να διαμένουν στο σπίτι των γονέων τους, λόγω οικονομικής δυσκολίας, γεγονός που ταυτόχρονα συνεπάγεται στην έλλειψη ανεξαρτησίας και αυτονομίας και συνεπώς στην πιθανότητα επιδείνωσης της ψυχικής τους υγείας. Ακόμη όμως και υπό αυτές τις συνθήκες θα μπορούσαν να προταθούν τρόποι βελτίωσης της ψυχικής ισορροπίας των ατόμων μέσω της υποστήριξης της δομής της εκτεταμένης οικογένειας και την ενθάρρυνση της ισχυροποίησης των δεσμών και της αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της. Οι δαπάνες που αφορούν τα προγράμματα στήριξης της οικογένειας περιλαμβάνουν τις δαπάνες που σχετίζονται με την ανατροφή των παιδιών, με τη γονική άδεια και με την άδεια μητρότητας. Κρίνεται μάλιστα ότι η στήριξη των γονέων και των παιδιών τους, μέσω τέτοιων προγραμμάτων, μπορεί αφενός να αποτελέσει 85

87 προστατευτικό παράγοντα για την ψυχική τους υγεία, αφετέρου να επιφέρει μακροπρόθεσμα οικονομικά οφέλη, τα οποία θα εξουδετέρωναν το βραχυπρόθεσμο κόστος (McDaid & Park, 2011). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον της πολιτικής για την πρόληψη και τα μέτρα πρόληψης, ίσως λόγω της πληθώρας στοιχείων και ευρημάτων που εξαίρουν τη σημασία της για το χώρο της ψυχικής υγείας (McDaid, Zechmeister, Kilian, Medeiros, Knapp, & Kennelly, 2010). Φαίνεται δηλαδή ότι κάθε απώλεια που προέρχεται από την οικονομική κατάσταση της χώρας και σε μικροεπίπεδο, μιας οικογένειας, μπορεί να οδηγήσει στην απόσυρση, την κατάθλιψη αλλά και σε επιθετικές συμπεριφορές, είτε προς τους άλλους είτε προς τον εαυτό. Ο ρόλος των ψυχιάτρων και των γενικότερα των επαγγελματιών ψυχικής υγείας είναι καταλυτικός στην πρόληψη της εμφάνισης κάθε τύπου ψυχοπαθολογίας και της απαλοιφής αρνητικών συναισθημάτων, μετατρέποντάς τα σε όσο το δυνατόν θετικά. Αρκετοί είναι οι επαγγελματίες, οι οποίες εκλαμβάνουν την οικονομική κρίση ως μια ευκαιρία, ένα έναυσμα για τη ριζική μεταρρύθμιση του συστήματος ψυχικής υγείας (Λιαρόπουλος, 2012). Είναι γεγονός ότι πολλές χώρες, προκειμένου να αντεπεξέλθουν στην επικείμενη οικονομική κρίση, έρχονται αντιμέτωπες με πιέσεις από τη διεθνή χρηματοδοτική κοινότητα να μειώσουν το δανεισμό και τις δημόσιες δαπάνες. Ως αποτέλεσμα, μειώνονται σημαντικά και οι κρατικές δαπάνες, οι οποίες προορίζονται για το χώρο της υγείας. Τα δεδομένα από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) μαρτυρούν σημαντικές μειώσεις που επιβλήθηκαν πρόσφατα στις υπηρεσίες υγείας στη χώρα μας (Kentikelenis et al., 2011). Ιδιαίτερα μάλιστα οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν διαχρονικά υποστεί τις μεγαλύτερες πιέσεις για περικοπές, σε σχέση με τις υπόλοιπες υπηρεσίες υγείας (Weaver, 1983). Φαίνεται λοιπόν πως η άμεση ανταπόκριση των υπηρεσιών υγείας και η προσαρμογή τους στις αλλαγές που υφίστανται στο κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο του πληθυσμού μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα χρήσιμη. Επιπρόσθετα, προτείνεται η 86

88 έγκαιρη αναγνώριση των προβλημάτων ψυχικής υγείας, των αυτοκτονικών ιδεών και τάσεων, καθώς και της χρήσης αλκοόλ ή άλλων ουσιών είναι δυνατόν να αποτρέψει ή τουλάχιστον να μειώσει την κοινωνική κρίση, η οποία πλησιάζει μαζί με την οικονομική. Εκτός βέβαια από τις δαπάνες και την οικονομική ενίσχυση και στήριξη, απαραίτητη κρίνεται και η αναδιάρθρωση των υπηρεσιών, ώστε να ανταποκρίνονται επαρκώς στις ανάγκες του πληθυσμού. Οι καλά αναπτυγμένες και οργανωμένες κοινοτικού προσανατολισμού υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν συνδεθεί με τη μείωση των αυτοκτονιών (While, Bickley, Roscoe et al., 2012). Η εφαρμογή προγραμμάτων για την ελάφρυνση του χρέους μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα βοηθητική για πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι χρεωμένοι, προσφέροντάς τους την ευκαιρία να επανέλθουν σε μια αξιοπρεπή και οικονομικά ενεργή ζωή. Μια τέτοια κίνηση έχει θεωρηθεί θεμελιώδης για την προστασία της ψυχικής υγείας από την πολιτεία, καθώς μπορεί να συντελέσει στη μείωση του επιπέδου άγχους και πίεσης που ασκείται στους πολίτες, αλλά και να επιφέρει κοινωνικά και οικονομικά οφέλη γενικότερα. Σύμφωνα με μελέτες, καταδείχθηκε ότι όπου εφαρμόστηκε το εν λόγω μέτρο φάνηκε να απέφερε σημαντικά οφέλη. Συγκεκριμένα, στη Σουηδία, σε όσους εφαρμόστηκε ελάφρυνση του χρέους παρατηρήθηκε σημαντικά καλύτερα επίπεδα ψυχικής υγείας, σε σχέση με αυτούς στους οποίους δε χορηγήθηκε το μέτρο (Enforcement Authority, 2008). Ανάλογα, στην Αγγλία και την Ουαλία, μετά από έρευνα που διεξήχθη στις υπηρεσίες διαχείρισης χρέους, αναφέρθηκαν βελτιώσεις σε ότι αφορά το σύνολο της υγείας αλλά και ειδικότερα, ως προς το άγχος και τα αισθήματα αισιοδοξίας (Pleasance & Balmer, 2007). Φαίνεται ότι υπάρχει η ανάγκη για τη δημιουργία ενός προγράμματος ενίσχυσης της συνεργασίας και επικοινωνίας ανάμεσα στις υπηρεσίες διαχείρισης χρέους και στις υπηρεσίες υγείας. Κρίνεται σημαντικό να παρέχεται η κατάλληλη εκπαίδευση σε ειδικούς συμβούλους διαχείρισης χρέους, οι οποίοι θα παραπέμπουν, όταν κρίνουν ότι χρειάζεται, στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Αντίστοιχα όμως, οι 87

89 υπηρεσίες ψυχικής υγείας θα πρέπει από τη δική τους πλευρά να αναγνωρίσουν τη δυσκολία που ενέχει το σοβαρό οικονομικό χρέος και να προωθεί τους πελάτες στις κατάλληλες συμβουλευτικές υπηρεσίες (Fitch, Hamilton, Bassett, et al., 2009). Σύμφωνα με τους Aromaa, Tolvanen, Tuulari et al. (2011), μια πιο ολιστική προσέγγιση, η οποία θα δίδει έμφαση στην προσφορά υπηρεσιών στην πρωτοβάθμια περίθαλψη μπορεί να μετατοπίσει την εστίαση στην πρόληψη και την έγκαιρη αναγνώριση και ανίχνευση των όποιων προβλημάτων ψυχικής υγείας. Κρίνεται σημαντικό το σύστημα ψυχικής υγείας να έρχεται σε επαφή με τα στοιχεία ανθεκτικότητας της κοινότητας, προκειμένου να αναπτυχθεί ένα ολοκληρωμένο και προσιτό στον κόσμο δίκτυο. Το στίγμα της ψυχικής υγείας αποτελεί σημαντικό εμπόδιο, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ελλάδα που είναι εντονότερο, για την αναζήτηση βοήθειας, τη στιγμή που οι υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη χρήζουν αποδοχής, έτσι ώστε να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν περαιτέρω. Εκτός από την οικονομική ενίσχυση, η ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου, δηλαδή οι πόροι που διατίθενται στην κοινωνία από τα κοινωνικά δίκτυα και τις σχέσεις, μπορεί να λειτουργήσει βοηθητικά σε περιόδους κρίσης. Τα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία μπορεί να εκπροσωπούνται από συνδικαλιστικές οργανώσεις, την εκκλησία ή και αθλητικά σωματεία, φαίνεται να αποτελούν δικλείδα ασφαλείας και προστασίας ενάντια στις δυσμενείς συνέπειες της οικονομικής ύφεσης. Η συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες και η βοήθεια που παρέχεται μέσα από τις κοινότητες έχουν άρρηκτα συνδεθεί με καλύτερη ψυχική υγεία. Αντίθετα, η απομόνωση και η μειωμένη διαπροσωπική εμπιστοσύνη και κοινωνική δικτύωση έχουν συνδεθεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης της καταθλιπτικής νόσου (Forsman, Nyqvist, & Wahlbeck, 2011). Δεδομένου ότι οι δαπάνες που διατίθενται για την ψυχική υγεία, τόσο σε περιόδους κρίσης όσο όμως και γενικότερα, παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα, γεννάται εύλογα το ερώτημα ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους υφίσταται αυτή η συνθήκη. Ένας σημαίνων λόγος για αυτό φαίνεται να είναι το στίγμα που συνοδεύει τα προβλήματα ψυχικής υγείας. Προκειμένου λοιπόν η πολιτεία να προβεί σε ενέργειες 88

90 για την βελτίωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας αλλά και χρηματοδότηση για τον τομέα αυτό, θα πρέπει πρώτα η κοινωνία να αποβάλλει τις όποιες διακρίσεις εμπεριέχει στους κόλπους της αναφορικά με την ψυχική ασθένεια (Sharac, McCrone, Clement et al., 2010). Επιπρόσθετα, κρίνεται ότι η ψυχιατρική δύναται να διαδραματίσει καίριο ρόλο στην ανθεκτικότητα και την υποστήριξη της καλής ψυχικής υγείας, ως μεσάζουσα της ιατρικής και της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να ενθαρρύνει και να κινητοποιηθεί για την υπεράσπιση της ψυχικής υγείας και των ασθενών και να παρακινήσει την ενεργό συμμετοχή των ανθρώπων στην προώθηση της ποιοτικής λειτουργίας των υπηρεσιών υγείας. Η θέση της ψυχιατρικής θα έπρεπε να είναι μια θέση αλληλεγγύης, αλτρουισμού και κοινωνικής προσφοράς και ένταξης (Olié, 2013), ενώ μέσω της ψυχοθεραπείας γενικότερα δίδεται η δυνατότητα για ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας και ισορροπίας (Fava & Tomba, 2009). Σύμφωνα με τους Kentikelenis and Papanicolas (2012), κρίνεται ιδιαίτερα αναγκαία η προστασία των ευπαθών κοινωνικά ομάδων μέσω της εφαρμογής ειδικών προγραμμάτων για την ενίσχυση της ψυχικής υγείας και την πρόληψη, τα οποία βέβαια απαιτούν τον απαραίτητο πολιτικό σχεδιασμό και συντονισμό, αλλά και μια οπτική που στοχεύει στην ισότητα και την αλληλεγγύη. Ο καθηγητής Bertolini δήλωσε στο συμπόσιο της «Ψυχικής Υγείας σε καιρούς Κρίσης» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2012), ότι τα προβλήματα ψυχικής υγείας, τα οποία απορρέουν από την οικονομική κρίση μπορούν να επιλυθούν με ποικίλους τρόπους, όπως η ανάπτυξη προγραμμάτων απασχόλησης, οι υπηρεσίες στήριξης της οικογένειας, οι υπηρεσίες ελάφρυνσης του χρέους και η βελτίωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Συμπέρανε μάλιστα ότι η ανάπτυξη ενός ισχυρού κοινωνικού δικτύου και η αύξηση των δημοσίων δαπανών για την κοινωνική πολιτική προστασίας μπορούν να επιφέρουν σημαντικές βελτιώσεις στην ψυχική υγεία των πολιτών. Ωστόσο, η υπάρχουσα κατάσταση εγείρει ποικίλες ανησυχίες και έντονο προβληματισμό, καθώς η δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας ολοένα και 89

91 φθίνει, ενώ και το ίδιο το σύστημα ποιοτικά υποβαθμίζεται, οι προμήθειες και η υλικοτεχνική υποδομή ελαττώνονται, ενώ την ίδια στιγμή οι οικονομικές ανάγκες των πολιτών βρίσκονται σε κρίσιμο σημείο (Καιτελίδου & Κούλη, 2012). Σύμφωνα με τους Μπούρα και Λύκουρα (2011), προτείνεται να αντιμετωπισθεί η παρούσα κατάσταση μέσω της οργάνωσης υπηρεσιών, οι οποίες να ανταποκρίνονται στις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες της κοινωνίας, τόσο σε επίπεδο ψυχολογικής υποστήριξης και παρέμβασης, όσο και σε επίπεδο κοινωνικής προστασίας. 2.7 Σύνθεση θεωριών Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι οικονομικές κρίσεις αποτελούν συνθήκες, οι οποίες επιφέρουν σημαντικές δυσκολίες τόσο σε πρακτικό όσο και σε ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο στη ζωή των ανθρώπων. Σε οικονομικό επίπεδο, οι επιπτώσεις της κρίσης εμφανίζονται μέσω της αύξησης της ανεργίας, της φτώχειας, αλλά και των γενικότερων δυσκολιών που πλήττουν την ελληνική οικογένεια. Σε ψυχολογικό επίπεδο, οι επιπτώσεις αναφέρονται σε καταστάσεις άγχους, θυμού, θλίψης, ακόμη και στην εμφάνιση ψυχοπαθολογίας, όπως κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών, μέχρι και τάσεων αυτοκτονίας ή αυτοκτονία. Η σύνδεση της οικονομικής κρίσης με την εμφάνιση ψυχικών ασθενειών έχει αποδειχθεί τόσο σε έρευνες που αφορούν τη χώρα μας, όσο και σε άλλες χώρες εντός και εκτός Ευρώπης. Στη χώρα μας, η επιρροή της υπάρχουσας κρίσης στη σωματική και ψυχική υγεία παρουσιάζεται έκδηλα, βάσει των ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί. Οι άμεσες οικονομικές συνέπειες, όπως η ανεργία και η φτώχεια, οι οποίες ολοένα και αυξάνονται, έχουν συσχετισθεί σημαντικά με την ψυχική νοσηρότητα και την αυτοκτονία, γεγονός που προκαλεί μεγάλη ανησυχία και εγείρει προβληματισμό για το μέλλον. 90

92 Η διαχείριση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης αποτελεί σύνθετο και δύσκολο εγχείρημα και απαιτεί την παρέμβαση τόσο του κράτους όσο και της κοινωνίας. Σύμφωνα με την παρούσα βιβλιογραφία, προτείνονται ορισμένα μέτρα για την αντιμετώπιση και την πρόληψη των επιβλαβών επιπτώσεων και με στόχο την επιδίωξη της ψυχικής ισορροπίας και καλή ποιότητας ζωής. Ορισμένα από αυτά αφορούν την εφαρμογή προγραμμάτων για την απασχόληση και την ένταξη του ατόμου στην αγορά εργασίας, προγράμματα στήριξης της οικογένειας, καθώς και βελτίωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και αύξηση των δημοσίων δαπανών για τον εξοπλισμό τους. Επιπλέον, προκειμένου τα μέτρα αυτά να αποβούν αποτελεσματικά και χρήσιμα για την εκάστοτε κοινωνία, θα πρέπει να προσαρμοστούν στις ιδιαίτερες ανάγκες των πολιτών της και στην κουλτούρα που τη χαρακτηρίζει. Εκτός από τον καίριο ρόλο που διαδραματίζει στο έργο αυτό η πολιτεία, σημαντικός κρίνεται επίσης ο ρόλος της ψυχιατρικής και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, οι οποίοι καλούνται να ανταποκριθούν στις προκλήσεις που τίθενται από τις επιπτώσεις της οικονομική κρίσης. Μέσα από μια ολιστική και προσανατολισμένη στον άνθρωπο προσέγγιση, θα πρέπει να προωθήσουν την ενδυνάμωση του ατόμου και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και δικτύωσης. Η πρόληψη της εμφάνισης κάποιας ψυχικής ασθένειας και η προώθηση της ψυχικής υγείας θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κλινικής δουλειάς, αλλά και του σχεδιασμού των υπηρεσιών σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Συνοψίζοντας, η οικονομική κρίση αναμφίβολα ασκεί αρνητική επιρροή στη σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων και φαίνεται να αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας. Ωστόσο, θα πρέπει να εκληφθεί ίσως και ως μια περίοδο γενικότερων αλλαγών και αναδιάρθρωσης των κοινωνικών, οικονομικών και συστημάτων υγείας. Η παρέμβαση που μπορεί να διεξαχθεί μπορεί να διακριθεί, ανάλογα με το επίπεδο παρέμβασης, σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παρέμβαση (Κυριόπουλος & Τσιάντου, 2010). 91

93 Σε πρωτογενές επίπεδο, προτείνεται η προώθηση και εφαρμογή προγραμμάτων απασχόλησης, οικονομικής επιμόρφωσης και ανάπτυξης δεξιοτήτων. Στο πλαίσιο της δευτερογενούς παρέμβασης, συνιστάται η ανάπτυξη και εφαρμογή προγραμμάτων, σε προληπτικό επίπεδο, διαχείρισης του άγχους, παροχής συμβουλευτικής, ψυχολογικής υποστήριξης αλλά και η παροχή οικονομικών διευκολύνσεων. Η τριτογενής παρέμβαση που προτείνεται σχετίζεται με την αντιμετώπιση προβλημάτων, μέσω της ανάπτυξης προγραμμάτων και τη δημιουργία υπηρεσιών ψυχολογικής και οικονομικής υποστήριξης, καθώς και προγραμμάτων που στοχεύουν στη διαχείριση κρίσεων και του έντονου άγχους (Γιωτάκος, 2010). Τέλος, σε περιόδους κρίσης, κρίνεται πολύτιμη η ευαισθητοποίηση των πολιτών για τη σημασία της ψυχικής υγείας, την ευαλωτότητά της, αλλά και το νόημα της ψυχικής ασθένειας. Οι όποιες ταμπέλες και στερεοτυπικές ιδέες σχετικά με τον ψυχικά ασθενή και την ψυχική ασθένεια θα πρέπει αντί να ενισχύονται, να αποφεύγονται και σταδιακά να καταργηθούν, καθώς φαίνεται ότι όσο αυξάνονται προβλήματα όπως η φτώχεια, η ανεργία και η οικονομική αβεβαιότητα, καθένας από μας ίσως αποτελεί έναν εν δυνάμει ψυχικά ασθενή. 92

94 3.0 Γ' μέρος: Έρευνα Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται ο σκοπός της έρευνας, η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, το πως διαμορφώθηκε το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε για την πραγματοποίηση της έρευνας καθώς και η περιγραφή των μεθόδων ανάλυσης και επεξεργασίας των πρωτογενών δεδομένων της έρευνας. 3.1 Σκοπός της έρευνας Στο σημείο αυτό, αφού πραγματοποιήθηκε η ανασκόπηση των ερευνών που έχουν διεξαχθεί στο εν λόγω ζήτημα, κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά στο σκοπό της παρούσας έρευνας. Στόχος της έρευνας είναι να αναδείξει τη σχέση και το βαθμό στον οποίο αυτή υφίσταται, ανάμεσα στην οικονομική κρίση και την ψυχική υγεία. Ειδικότερα, επιχειρείται η προσπάθεια να παρουσιασθούν οι συνέπειες που απορρέουν από την οικονομική κρίση στην ψυχική υγεία, έτσι ώστε είτε να επιβεβαιωθούν τα ήδη υπάρχοντα ερευνητικά δεδομένα είτε να αναδυθούν νέα και να εμπλουτισθεί η σχετική βιβλιογραφία. Η σημαντικότητα του θέματος έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για ένα επίκαιρο ζήτημα, του οποίου οι προεκτάσεις και ιδιαίτερα οι ψυχολογικές δεν έχουν ακόμη αναδειχθεί σε μεγάλο βαθμό. Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε άλλες χώρες εντός και εκτός Ευρώπης έχουν καταδείξει τη μεγάλη συσχέτιση ανάμεσα στην οικονομική κρίση και την επιρροή της στην ψυχική υγεία αλλά και την εμφάνιση κάποιας ψυχικής ασθένειας. Έχει τονισθεί μάλιστα η σύνδεση της κρίσης με την αύξηση της χρήσης αλκοόλ, γεγονός βέβαια που μαρτυρά την επίδραση των πολιτισμικών παραγόντων και της κουλτούρας κάθε χώρας. Αποτελεί μεγάλη πρόκληση να αναδειχθούν, μέσα από το παρόν δείγμα που συμμετέχει στην έρευνα, οι επιπτώσεις και οι τομείς που φαίνεται να θίγονται και να πλήττονται περισσότερο, οι πληθυσμιακές, κοινωνικές ή ηλικιακές ομάδες που 93

95 ενδέχεται να επηρεάζονται και σε τι βαθμό η καθεμία, αλλά και ποιά άλλα πολιτισμικά, οικονομικά ή κοινωνικά κριτήρια φαίνεται να επιδρούν και με ποιό τρόπο. Τέλος, πρόκειται να αναδειχθούν τα επιμέρους χαρακτηριστικά της ψυχικής υγείας που επηρεάζονται περισσότερο, καθώς επίσης και η επιρροή της κρίσης στη συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τις σχέσεις των ανθρώπων. 3.2 Μεθοδολογία Σημαντικό ρόλο για τη διεξαγωγή μιας έρευνας κατέχει η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθεί για την επίτευξη των στόχων. Οι ερευνητικές μέθοδοι διακρίνονται σε ποιοτικές και ποσοτικές. Οι ποσοτικές αναλύουν τη συχνότητα εμφάνισης ενός φαινομένου που εξετάζεται και οι ποιοτικές αναφέρονται στο είδος και στο συγκεκριμένο χαρακτήρα του φαινομένου (Eisner, 1991). Στην ποσοτική έρευνα οι ερευνητές χρησιμοποιούν κλειστού τύπου ερωτήσεις και εφαρμόζουν μαθηματικά μοντέλα, γραφήματα και στατιστικούς πίνακες με στόχο την επίτευξη πιο αξιόπιστων αποτελεσμάτων τους (Μαρθαλαμάκης & Μάλλιος, 2011). Οι ποσοτικές μέθοδοι επικεντρώνονται σε αριθμητικά δεδομένα και σε στατιστικές συγκρίσεις και στη μέτρηση των θεωρητικών εννοιών μέσω εργαλείων, όπως είναι το ερωτηματολόγιο, προκειμένου να εξάγουν σχέσεις αιτίαςαποτελέσματος (Hoepfl, 1997). Επιπρόσθετα, η ποσοτική μέθοδος αφορά τον έλεγχο υποθέσεων με την βοήθεια στατιστικών και μαθηματικών μοντέλων (Yin, 1994). Αναλυτικότερα, τα κύρια χαρακτηριστικά της ποσοτικής έρευνας είναι (Τσουμάνης, 2009): Η χρησιμοποίηση της θεωρίας των πιθανοτήτων για τον υπολογισμό του μεγέθους του δείγματος που θα εξεταστεί. Η χρήση των ίδιων ακριβώς ερωτήσεων προς όλα τα άτομα του δείγματος. Η διατύπωση συμπερασμάτων με βάση τη στατιστική ανάλυση των στοιχείων που συγκεντρώθηκαν. 94

96 Η συχνότατη χρησιμοποίηση «κλειστών» ερωτήσεων. Η μέτρηση απόψεων και συμπεριφορών με προκαθορισμένες κλίμακες. Στην παρούσα εργασία θα ακολουθηθεί η ποσοτική μέθοδος Διαμόρφωση και δομή ερωτηματολογίων Το ερωτηματολόγιο, ως ερευνητικό εργαλείο, μπορεί να προσφέρει αξιόπιστα στοιχεία και δίνει την ευκαιρία στον ερευνητή να απευθυνθεί σε ένα ευρύτερο κοινό, κάτι που ήταν πολύ σημαντικό στην παρούσα μελέτη, βάσει του περιορισμού χρόνου που υπήρχε για τη συλλογή των απαιτούμενων πληροφοριών. Επίσης, με τη χρήση του ερωτηματολογίου περιορίζεται η επιρροή του ερευνητή στις απαντήσεις του ερωτώμενου, ενώ η επεξεργασία, κωδικοποίηση και ανάλυση των απαντήσεων είναι ευκολότερη. Κατά το σχεδιασμό του ερωτηματολογίου ο ερευνητής πρέπει να φροντίζει ώστε είναι να μη γίνεται κουραστικό για τον συμμετέχων, να απαντηθεί σε μικρό χρονικό διάστημα και να εστιάζει σε συγκεκριμένα ερωτήματα (Javeau, 1996). Προκειμένου να πραγματοποιηθεί η παρούσα έρευνα, χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο CES-D (Center for Epidemiological Studies- Depression Scale) και σχεδιάστηκε και ένα δομημένο ερωτηματολόγιο, το οποίο περιέχει ερωτήσεις δημογραφικού ενδιαφέροντος και ακόμη διερευνά τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στον πληθυσμό όσον αφορά τις συνήθειες τους, τις σχέσεις τους με το περιβάλλον τους και άλλα θέματα τα οποία παρουσιάζονται παρακάτω. 95

97 3.2.2 Μέθοδος δειγματοληψίας Ο τρόπος συλλογής των πληροφοριών έγινε μέσω προσωπικής επαφής με τους συμμετέχοντες στην έρευνα. Σε αυτό το σημείο, θα παρουσιαστούν μερικές λεπτομέρειες που αφορούν την διενέργεια της συλλογής των ερωτηματολογίων. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Στην έρευνα συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες άνω των 18 ετών, οι οποίοι απάντησαν στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου δια ζώσης. Η έρευνα διήρκησε από 10/03/2014 έως 15/05/2014. Πιο συγκεκριμένα, απάντησαν 94 άτομα. Η μέθοδος δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκε ήταν η μέθοδος ευκολίας με δείγμα ευκολίας, διότι το δείγμα επιλέχθηκε συμπτωματικά στην πόλη της Θεσσαλονίκης Περιγραφή μεθόδων ανάλυσης και επεξεργασίας των πρωτογενών δεδομένων Για την εξαγωγή και την ανάλυση των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας, που διενεργήθηκε στα πλαίσια της παρούσης εργασίας, χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο κοινωνικών επιστημών (SPSS-Statistical package for social sciences), και οι εφαρμογές της Microsoft Office Word και Excel. Αρχικά για την περιγραφή του δείγματος διεξήχθη περιγραφική στατιστική με τον υπολογισμό των συχνοτήτων των απαντήσεων των ερωτώμενων. Για τον έλεγχο των υποθέσεων διεξήχθησαν έλεγχοι για τον εντοπισμό στατιστικά σημαντικών διαφορών ως προς τις μέσες τιμές των απαντήσεων σε κάθε σενάριο με τη χρήση χ 2 tests. 96

98 3.3 Αποτελέσματα Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της περιγραφικής στατιστικής και των στατιστικών ελέγχων που πραγματοποιήθηκαν για την ολοκλήρωση της ανάλυσης των πρωτογενών δεδομένων της έρευνας. Πιο συγκεκριμένα γίνεται και έλεγχος των ερευνητικών υποθέσεων που τέθηκαν και εξετάζεται η επαλήθευσή τους Περιγραφή Δείγματος Συνολικά συλλέχτηκαν 94 ερωτηματολόγια από άτομα άνω των 18 ετών. Από αυτούς, οι 46 ήταν άνδρες και οι 48 γυναίκες, όπως φαίνεται και στον παρακάτω πίνακα: Φύλο φύλο Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent Άνδρες 46 48,9 48,9 48,9 Valid Γυναίκες 48 51,1 51,1 100,0 Total ,0 100,0 Στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε συμμετείχαν 94 άτομα, από τα οποία οι 46 ήταν άνδρες και οι 48 γυναίκες. 97

99 Φύλο Άνδρες Γυναίκες 51% 49% Ηλικία ηλικία Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent ,4 6,4 6, ,5 24,5 30, ,7 44,7 75,5 Valid ,7 11,7 87, ,4 7,4 94, ,3 5,3 100,0 Total ,0 100,0 Το 44,7% των ερωτηθέντων ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 31-40, ενώ το 30,9% είναι από 18 έως 30 ετών. Ένα 11,7% είναι 41-50, το 7,4% είναι 51-60, και το μικρότερο ποσοστό 5,3% είναι άνω των 60 ετών. 98

100 120 Ποσοστά ηλικίας % Percent Total Valid 99

101 Οικογενειακή κατάσταση οικογενειακή κατάσταση Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent άγαμος/η 52 55,3 55,3 55,3 έγγαμος/η 31 33,0 33,0 88,3 Valid διαζευγμένος/η 7 7,4 7,4 95,7 χήρος/α 4 4,3 4,3 100,0 Total ,0 100,0 Οι ερωτηθέντες που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν σε ποσοστό 33% παντρεμένοι, 55,3% ελεύθεροι, ενώ υπήρχαν και 7,4% διαζευγμένοι και 4,3% χήροι/ες. Αριθμός τέκνων Αριθμός τέκνων Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent ,3 55,3 55, ,5 24,5 79, ,7 11,7 91,5 Valid 3 7 7,4 7,4 98, ,1 1,1 100,0 Total ,0 100,0 100

102 Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων δεν έχουν παιδιά (55,3%) ενώ το 36,2% έχει από 1 έως 2. Ένα 7,4% έχει 3 παιδιά, ενώ 1 ερωτηθείς έχει 5 παιδιά (1,1%). Επίπεδο σπουδών Επιπεδο σπουδών Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent Υποχρεωτική εκπαίδευση 11 11,7 11,7 11,7 Δευτεροβάθμια εκπαίδευση 33 35,1 35,1 46,8 τριτοβάθμια εκπαίδευση 28 29,8 29,8 76,6 Valid Κάτοχος Μεταπτυχιακού 18 19,1 19,1 95,7 Κάτοχος Διδακτορικού 4 4,3 4,3 100,0 Total ,0 100,0 Οι ερωτηθέντες σε ποσοστό 29,8% έχουν αποφοιτήσεις από τριτοβάθμια εκπαίδευση, και σε ποσοστό 19,1% έχουν μεταπτυχιακό τίτλο. Το 4,3% του δείγματος είναι κάτοχοι διδακτορικού. Valid Total; 100 Valid Υποχρεωτική εκπαίδευση; 11,7 Valid Δευτεροβάθμια εκπαίδευση; 35,1 Valid τριτοβάθμια εκπαίδευση; 29,8 Valid Κάτοχος Διδακτορικού; 4,3 Valid Κάτοχος Μεταπτυχιακού; 19,1 101

103 Εισόδημα εισόδημα Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent ,5 41,5 41, ,0 34,0 75,5 Valid ,2 20,2 95, ,3 4,3 100,0 Total ,0 100,0 Η τελευταία ερώτηση των δημογραφικών αφορά την εισοδηματική κατηγορία των ερωτηθέντων, και από στην οποία παρατηρούμε πως η πλειοψηφία (75,5%) έχει μηνιαίο εισόδημα μέχρι 1000 ευρώ, ενώ το 41,5% έχει από 400 ευρώ μέχρι 700 ευρώ. Το 20,2% του δείγματος έχει εισοδήματα από 1000 μέχρι 1300 ευρώ, ενώ μόλις το 4,3% μηνιαίως απολαμβάνει εισοδήματα άνω των 1300 ευρώ. εισόδημα Percent Total Valid εισόδημα Percent 102

104 Τίτλος άξονα Οι Επιπτώσεις της Οικονομικής Κρίσης στην Ψυχική Υγεία Στα παρακάτω διαγράμματα μπορούμε να δούμε επίσης της εργασιακή κατάσταση και τα έτη εργασίας του πληθυσμού που συμμετείχε στην έρευνα Ετη εργασίας εώς 3 4 εώς 6 7 εώς 9 10 εώς και άνω Σειρά Εργασιακή κατάσταση 18% 19% 22% 41% Δημόσιο Ιδιωτικός τομέας Ελ. επαγγελματίας Άνεργος/η 103