Il-Papa Pellegrin fl-art Imqaddsa

Transcript

1 Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 116 Marzu - April 2000 Editorjal Xi jiel L-ilma Abraham Rakkonti tal-bidu Salmi Il-Kelma t Alla Il-qarrejja jistaqsu Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Il-Papa Pellegrin fl-art Imqaddsa Jiena u n ejji dan l-editorjal kont adni kif rajt l-a barijiet li ppreωentaw il- rajja storika taω-ωjara tal-qdusija Tie u l-papa Ìwanni Pawlu II fil-monasteru ta' Santa Katerina, ta t l-g olja tas-sinaj. Ìrajja sinjifikattiva afna. Il-Papa ried jer a' lura lejn il-postijiet tat-tifkiriet bibliçi, preçiωament it-tifkira ta l- oti tal-kmandamenti lill-poplu ta' Alla permezz ta' Mosè. L-Áolja Sinaj hija olja verament su estiva. BiΩ-Ωjara tie u l-papa ried jer a' je odna lejn l- eruq bibliçi ta na. Vja lejn il-passat li mistiedna nilq u fil-preωent ta' ajjitna. Kemm attwali kienu u jibq u l-kmandamenti ta' Alla, dan is-sinjal konkret li jorbotna mad-divin, dan ilpro ett ta' Alla li jrid iwassalna all- elsien s i, b alma kien wassal lil Poplu l-ma Ωul fil- ru tie u mill-e ittu. Sakemm taslilkom din il- ar a tar-rivista, il-papa ikun wasal biex imur l-art Imqaddsa. Ser ikun it-tieni Papa fl-istorja li jer a' lura lejn l-art ta' Ìesù, wara Ω-Ωjara li kien amel il- Qdusija Tie u l-papa Pawlu VI f'jannar ta l Anke Ìwanni Pawlu II sejjer l-art Imqaddsa b ala pellegrin. Ser jer a' lura biex jikkontempla u jiggusta dik l-art li adha tixhed sallum all-preωenza tal-mulej Ìesù fostna. Sejjer lura biex jid ol fl-ambjent s i ta' l-iben ta' Alla ma mul bniedem. Sejjer lura fl-art li tixhed sallum li "Alla hekk abb lid-dinja li fil-milja taω-ωminijiet ba at lil Ibnu fid-dinja biex isalvaha". F'din is-sena tal-ìublew, iω-ωjara tal-papa fl-art Imqaddsa tie u sens aktar profond. F'din is-sena ta' grazzja l-papa qed jurina kemm huwa importanti li ndawwru kontinwament arsitna lejn l-art tal-bibbja u lejn l-istess Kelma ta' Alla. Nisrani huwa dak li kontinwament i alli ru u jissawwar, jinta ar u jinta en mill-kelma ajja u set ana ta' Alla. Kelma li ssejja, kelma li tfejjaq, kelma li te les u li tqaddes. Kelma li ssawret kollha kemm hi f'dik l- art imbierka li l-qdusija tie u l-papa ser iωur, bil-waqfiet tie u f'ìerusalem Betle em u NaΩaret. Nie u l-okkaωjoni biex ner a' nrodd ajr lill-helpers ta na li adu sieb ji bru l-abbonamenti al din issena Kull abbonament huwa mportanti biex inkunu nist u nkomplu nseddqu din il-preωentazzjoni l- dida tar-rivista ta na. Infakkru 'il dawk li adhom ma eddewx l-abbonament ta hom al din is-sena 2000 biex i edduh mill-aktar fis possibli. Din hija l-a ar ar a li ser tintba at lil dawk li ma eddewx l-abbonament ta hom. Grazzi. L-ART IMQADDSA Marzu-April

2 Il-Bibbja f idejna ÌETSEMANI: MISRUQA IÇ-ÇRIEV jikteb Ìwann Abela Xi jiel Fil-lejl ta bejn id-9 u l-10 ta Frar, 2000, f xi in bejn nofs-il lejl u l-4.30 am xi allelin serqu Ω-Ωew t içriev tal-bronω li kienu fuq it-timpanu tal-faççata tal-baωilka tal-ìetsemani i arsu lejn is-salib. Dawn iç-çriev kienu saru mill-artist taljan Duilio Gambellotti meta nbniet il-knisja ( iet ikkonsagrata fl- 1924). Min seraq dawn iç-çriev kellu jitla fuq il-knisja jew juωa mezzi mekkaniçi fis-sikta tal-lejl u b sa a qaççat dawn l-istatwi tal-bronω minn posthom ming ajr add ma induna avolja l-faççata hija mixg ula, fil-qrib hemm l-g assa talpulizija. Lanqas il-kelb ta l-g assa ma neba! Malli l-patrijiet indunaw bis-serqa çemplu lill-pulizija lhudija li ma we buhomx g ax ma jitkellmux bil-lhudi! Nhar it-22 ta Frar il- urnal G arbi "Al Quds" abbar li dawn iç-çriev misruqa instabu wara interessament dirett tal-president Yasser Arafat u l-pulizija sigrieta Palestinjana. Skond dan ir-rapport instabu wkoll dawk li serqu ç-çriev u li din is-serqa saret b kummissjoni g al xi add barrani li nqeda bil-mafja lokali biex iwettaq dan il- est. Skond is-segretarju tal-kustodja dawn iç-çriev issa ew rritornati lill-kustodja imma jinsabu fi stat tal-biki bilqrun majestuωu u r-ri lejn imfarrkin u jrid jg addi Ω-Ωmien qabel ma jer g u jie du posthom fuq il-quççata tal-baωilka tal-ìetsemani faççata tal- itan ta Ìerusalem. Ftehim bejn is-santa Sede u l-awtorità Palestinjana Nhar il-15 ta Frar li g adda is-santa Sede u l-awtorità Palestinjana ffirmaw ftehim li fih il-partijiet intrabtu li jirrispettaw u jippromwovu d-djalogu u l-paçi fir-re jun. Huwa dokument importanti g aliex fih ji u m arsa d-drittijiet tal-knisja u l-insara li jinsabu f dawn it-territorji u jipproponi mill- did li tinstab soluzzjoni usta g al Ìerusalem. Dan il-ftehim qajjem reazzjoni negattiva f sezzjoni tal-istampa lhudija g aliex rawh b ala rikonoxximent ta Stat Palestinjan. Il-pellegrina tal-papa Ìwanni Pawlu II fl-art Imqaddsa, waqt li qed niktbu, jinsab fix-xefaq, jonqos biss fti jiem. Meta taqraw dawn il-pa ni jkun di à g adda g all- istorja. It-t ejjijiet b alissa jinsabu flaqwa tag hom.forsi ftit minna jirrealizzaw kemm iω- Ωjara tal-papa fl-art Imqaddsa fissret ta bit, trattativi, ftehim... wara l-faççata taω-ωjara hemm dinja s i a mo bija... Hsibna li din l-okkaωjoni storika nfakkruha b ar a speçjali tar-rivista tag na (li jmiss) fejn inwasslulkom informazzjoni, dokumenti, ritratti ta din iω- Ωjara storika li g aliha P. Ìwann Abela ie mqabbad mill-kustodja ta l-art Imqaddsa biex jikkordina l-informazzjoni g al fuq l-internet b ala servizz g all-insara li juωaw dan il-mezz u nformazzjoni g all- urnalisti. IÛ-ÛJARA TAL-PAPA FL-ART IMQADDSA L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

3 Il-Bibbja f idejna Kitba ta Marcello Ghirlando ofm Simboli Bibliçi - L-Ilma L-ewwel ideja ta' l-ilma fil-bibbja nsibuha fil-ktieb tal-ìenesi. B all-assiri u l- BabiloniΩi, l-awtur sagru ta' dan il-ktieb tkellem ukoll mill-ilmijiet il-kbar tal-bidu. Áall-Bibbja, Alla huwa l- Óallieq li huwa Sid il- olqien tie u. Fil-bidu l- ispirtu tie u jittajjar fuq l- ilmijiet u jo oloq l-art biex jifred l-ilmijiet ta' fuq minn dawk t'isfel. Permezz ta' l- ilmijiet Alla jo loq l-ambjent vitali all- lejjaq tie u; bl-ilmijiet Alla jo oloq ambjent li ja ti l- ajja lill- lejjaq tie u u jo loq mezz biex isaffihom u jo loqhom kontinwament mill- did. Kellhom imba ad ikunu l-profeti li jitkellmu mill-ilmijiet eskatolo içi, u raw fihom is-simbolu ta' ener ija kapaçi li to loq olqien did. Ìesù kellu jitkellem minn ilma aj li jnixxi minn qalb il-bniedem. L-ilma tal- Ma mudija kellu jkun issagament tat-twelid mill- did. Imma naraw ftit filqosor x't id il-bibbja fuq l- ilma, wie ed mis-simobli l- kbar tal-bibbja. all-art u kellhom isiru s- sinjal tal-fekondità spiritwali kif ukoll sinjal tal-kelma ta' Alla li tinωel mis-sema u ta ti l- ajja. Áalhekk filkosmolo ija biblika nitkellmu minn "bibien is-sema", bibien li minnhom t addi x-xita u n-nida. Ìenesi 7,11-12 juωa dan it-tip ta' kosmolo ija: "F'dan il-jum infaq u l- ejun tal-qie il-kbir u nfet u bwieb issmewwiet. U baq et nieωla x-xita fuq l-art al erb in jum u erb in lejl". Anke l- ejjun u x-xmajjar ji u "mill- ejun tal-qie ", l-abiss, li ji i kkunsidrat kemm b ala riserva ta' fekondità kif ukoll b ala qawwa ta' kaos. Dewteronomju 8,7 hekk jitkellem mill-qie : "Áaliex, il-mulej Alla tie ek, se jda lek f'art tajba, art ta' widien ta' ilma, ta' ejun u gliegel, li jferr u fil-witat u l-muntanji". Fl-allegorja taç-çedru tal-libanu, f'eωekjel 31,4, ilprofeta hekk jikteb: "L-ilma kabbru u rawwmuh l- ilmijiet tal-qie, li rew flim ieri ta hom fejn kien miωru, u medd is-swieqi tie u lejn is-si ar kollha tar-raba'". Jekk fiç-çiviltajiet antiki l- ilma spiss kien ji i meqjus b ala alla min abba l- qawwa tie u, fil-bibbja, l- ideja li Alla huwa Sid l- ilmijiet hija çara. Ix-xita ssir sinjal tar-rieda u tal-barka tie u; in-nixfa tista' tkun manifestazzjoni tar-rabbja tie u. F'Ìob 5,9-10 u mba ad f'12,15 insibu: "Hu ja mel wejje kbar li ma nifhmuhomx, e ubijiet li ma jin addux. Hu ja ti x-xita lill-art, u jib at l-ilma fuq wiçç ir-raba". "Hu jωomm l- ilmijiet u taqa' n-nixfa; hu jer ihom, u jifq u l-art". Salm 104,13-14 hekk i anni: "Inti ssaqqi l-mun- Alla, Sid l-ilmijiet Ìenesi 1,7 j idilna li "Alla amel il-medda u fired l-ilma ta' ta t ilmedda mill-ilma ta' fuq ilmedda. U hekk sar". Huwa alhekk li Salm 148,4 jista' jkanta: "Fa ruh, smewwiet l-aktar olja, u intom ilmijiet ta' fuq is-smewwiet". L-ilmijiet ta' fuq, li huma x- xita u n-nida, huma ta' id L-ilma ta Banias f ri lejn il-óermon, wie ed mill-g ejun li minnu titwieled ix-xmara Ìordan. L-ART IMQADDSA Marzu-April

4 tanji mill-im aωen olja tie ek, u tixba' l-art bilfrott ta' emilek. Inti tnibbet il- dura all-bhejjem, u l- xejjex li bihom jinqeda l-bniedem, biex jo ro il- obω mill-art". Alla huwa dak li ja kem fuq l-ilmijiet ta' l-abiss, l-ilmijiet li jinωlu mill-muntanji u l-ilmijiet li jinωlu b ala xita. L-istess Salm 104,5-12 j anni: "Int waqqaft l-art fuq is-sisien ta ha, b'mod li qatt ma tit arrek; bl-ib ra, b al b'libsa, inti ksejtha; u l- ilmijiet waqfu fuq qçaçet l- oljiet. Malli inti ççanfarhom ja arbu; malli jrieg ed le nek, jitkexkxu. Ma' l- oljiet jo lew, filwidien jinωlu; posthom, li inti tajthom, jie du. Ma jaqbωux it-tarf li int aωωiωtilhom, biex qatt aktar ma jer u j attu l-art. L- ejun tift ilhom al olwidien, u huma ji ru qalb l- oljiet. Jisqu l-bhejjem kollha tar-raba', u l- mir selva i jaqt u l- atx ta hom". Jekk Alla huwa Sid l-ilmijiet huwa wkoll Sid l- elieqi u l-art. Áandu s- set a jifta jew ja laq ilbibien tas-sema. Huwa Sid l-abissi, dawk l-abbissi li l- bniedem m andux il- ila jkejjel (Ìob 38, 16). Alla huwa Sid l-ilmijiet, ilmijiet kbar li spiss il-bniedem minnhom kien jibωa'. Din l-ideja ta' biωa' nsibuha fis-salm 107,23-27: "Dawk li jba ru fuq l-i fna, li jinnegozjaw fuq l-ib ra bla tarf, raw l-opri tal-mulej u l- e ubijiet tie u f'qie ilba ar. Hu ordna u qajjem riefnu, li qanqal imwie ilba ar. Áolew sassmewwiet u niωlu sa qie il-ba ar; qalbhom bdiet tferfer bil-biωa'. Bdew jitbandlu u jixxenglu b al nies fis-sakra, u s-sen a ta hom xejn ma switilhom". Il-ba ar kien meqjus b ala l- amara tal-mostri tal-ba ar, li huma wkoll huma mistiedna jfa ru lil Mulej (Salm 104,25-26; 148,7). Il-biΩa' mill-ilmijiet kellha ssir ukoll simbolu tal-biωa' mill- edewwa (Isaija 8,7-8; Ìeremija 46, 7-8; Salm 124, 4-5). L-Ilma, Simbolu tal-barka u s-sa ta L-ilma fil-bibbja huwa wkoll sinjal tal-barka u tassa ta. Per eωempju Salm 65,10-14 j anni d-don ta' l-ilma ej minn Alla: "Inti ΩΩur l-art u ssaqqiha, u ta niha bil- id tie ek. Ilwied ta' Alla mimli bl-ilma; il-qam ta hom ejjejtilhom. Hekk int t ejjiha: issaqqi r-raddiet u twitti t- tub ta ha, bl-irxiex trattabha u tberkilha Ω-Ωriera. Fawwart is-sena bi tjubitek, triqatek bil- id joqtru. Joqtru bin-nida l- mer at tad-deωert, u bilfer jit aωωmu l- oljiet. Ilmer at jimtlew blimrie el, il-widien jinksew bil-qam ; j ajjtu lkoll u j annu bil-fer!" Ix-xita, barka materjali, f'isaija 55,10-11 issir is-simbolu tal-kelma ta' Alla: "B alma x-xita s-sil jinωlu mis-smewwiet, u ma jer ux lura mnejn ew bla ma jsaqqu l-art, imma j e luha tnissel u tnibbet, u ta ti Ω-Ωerrie a 'l min jiωra' u l- obω 'l min jiekol, hekk ji ri minn kelmti: hija to ro minn fommi, u ma ter ax lura vojta, imma ta mel dak li jo ob lili, u ttemm dak li nkun Il-Bibbja f idejna b attha ta mel". Ìesù nnifsu, f'mattew 5,45, ja mel riferenza addon ta' l-ilma b ala sinjal ta' barka: "Áax hu jtella' x- xemx tie u sew fuq il- Ωiena u sew fuq it-tajbin, u jniωωel ix-xita sew fuq min hu tajjeb u sew fuq min m'huwiex". Hu alhekk li t- Testment il-qadim jorbot iddon ta' l-ilma ma l- ubbidjenza lejn il-li i; innixfa ssir sinjal ta' infedeltà: "Jekk timxu skond il-li ijiet tie i u t arsu l-kmandamenti tie i u ta mluhom, na tikom ix-xita f'waqtha u l-art trodd l-uçu ta ha Jekk b'danakollu ma tisim ux minni na mel issmewwiet b all- adid, u artek b all-bronω. Sa tek tisfa' fix-xejn, u artek ma troddx l-uçuh ta ha (Levitiku 26, ). Áalhekk in-nixfa ta' Ωmien il-profeta Elija hija interpretata b ala s-sinjal ta' l-infedeltà tal-poplu. Elija wkoll irid juri li Alla huwa l- uniku Sid ta' l-elementi, Sid l-alla pagan Ba'al, alla taxxita. L-ilma andu valur simboliku qawwi meta ni u biex nitkellmu mill-ilmijiet ta' l-eωodu u tal- elsien. Mosè, kif juri ismu, huwa dak li ie salvat mill-ilmijiet (EΩodu 2,1-10). Il-Mulej li jifta il-ba ar quddiem ilpoplu tie u mmexxi minn Mosè, juri li huwa mhux biss Sid l-ilmijiet, imma wkoll li huwa dak li kapaçi jwelled il-poplu tie u, kif naqraw f'eωodu14, 21-22: "Mosè medd idu fuq ilba ar, u l-mulej re a' lura l-ba ar b'ri qawwi millvant matul il-lejl kollu; ilba ar ixxotta u l-ilmijiet 420 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

5 Il-Bibbja f idejna inferqu. U mba ad ulied IΩrael da lu fin-niexef f'nofs il-ba ar; l-ilmijiet kienu alihom qishom itan fuq il-lemin u fuq ix-xellug". Fiddawl ta' din il- rajja u s- simboliωmu ta ha, l- ewwel insara raw f'din ilqasma mill-ilma s-sinjal tal- elsien mo ti mill- Ma mudija, kif naqraw f'1kor 10,1-2: "Áax ma rridkomx ma tkunux tafu, uti: missirijietna lkoll kienu ta t is-s aba, lkoll qasmu l- ba ar. Ilkoll kienu m ammda f'mosè fiss aba u fil-ba ar". Fid-deΩert il-poplu jitlob l-ilma; Alla ja ti d-don ta' l-ilma elu, anke jekk dan id-don kellu jsir sinjal ta' l- isfiduçja tal-poplu fih. EΩodu15, jirakkonta: "Mba ad Mosè mexxa lil Israel minn Ba ar il-qasab, u ar u lejn id-deωert ta' Sur waslu f'mara u ma set ux jixorbu l-ilma minn Mara ax kien morr. Áalhekk semmewha 'Mara. U l-poplu beda jgemgem al Mosè u j id: 'X'se nixorbu?' U Mosè sejja lill-mulej; u l- Mulej urieh biçça uda u xe itha fl-ilma, u l-ilma sar elu". Pawlu jara fil-blata li minnha are l-ilma fiddeωert simbolu ta' Kristu, ajn ta' ilma aj f'1kor 10,3-5. Hawnhekk ta' min jikkunsidra wkoll kif l-ilma, f'ωona karatterizzata middeωert, isir punt kruçjali fejn il-bnedmin ikollhom ta' bilfors jiltaq u, kemm min abba il-bωonn li huma andhom all-ilma, kif ukoll min abba l-bhejjem ta hom. L- ejun u l-bjar fil- Bibbja isiru postijiet ta' laq a bejn Alla u l-bniedem u bejn il-bnedmin infushom. Huwa qrib bir li l- an lu ta' Alla i abbar lil Óagar dak li kellu i addi minn aliha (Ìenesi 16,7-14), u hu lejn bir li ti i mmexxija meta telqet fiddeωert ma' binha (21,14-19). Il-patt bejn Abraham u Abimelek issir qrib il-bir ta' Birsaba (21,25-31); huwa qrib bir li qaddej ta' Abraham isib lil Rebekka, dik li kellha tkun il-mara ta' IΩakk (24,1-27); huwa qrib bir li Ìakobb jiltaqa' ma Rakel (29,1-6; u hu qrib Sikem li Ìakobb jixtri art fejn hemm bir kbir (33, 19), l-istess bir, li skond it-tradizzjoni, mie u Ìesù jiltaqa' mas-samaritana (Ìw 4,1-26), u lilha iwie dha ilma aj li jaqta' l- atx. F'dan il kuntest hija tin ata importanza lill- ajn naturali, l- ajn ta' ilma aj u frisk, aktar milli l- bir jew il- iebjun. Áalhekk per eωempju Ìeremija 2,13 ja ti valur simboliku lil din id-differenza: "Áax tnejn huma d-dnubiet tal-poplu tie i: telqu lili, l- ajn ta' ilma ieri, biex affru bjar alihom, bjar miksura li ma jωommux ilma". L-Ilma li jnaddaf u jwelled mill- did Il- asil permezz ta' l- ilma kemm-il darba fil- Bibbja jie u sens spiritwali. Per eωempju, b ala rit ta' akkoljenza, kien hemm ittradizzjoni li dawk li ji u jωuru lil xi add, jin aslulhom saqajhom (Ìenesi 18,4). Hawnhekk nist u niftakru f'ìesù li ja sel ri lejn l-appostli fla a çena (Ìw 13,14) u ja ti sens aktar profond lil din it-tradizzjoni. Il- asil bl-ilma fil-bibbja jie u wkoll sens ta' asil spiritwali. Kemm riti ta' asil ritwali kellhom il-lhud! BiΩΩejjed niftakru fil- asil ritwali tal-qassis il-kbir fil- Jum ta' l-espjazzjoni, kif ippreωentat f'levitiku 16,22-24: "Aron imba ad jid ol fit-tinda tal-laq a u jne i minn fuqu l-ilbies ta' l- aωel li kien liebes meta da al fis-santwarju u j allihom hemm. Jin asel bl-ilma fil-post imqaddes u jilbes wej u, mba ad jo ro u joffri s-sagrifiççju tal- ruq tie, u s-sagrifiççju tal- ruq tal-poplu, u ja mel l-espjazzjoni alih stess u al poplu". Sabi jekk wie ed jaqra l-istorja ta' Na man is- Sirjan li ji i mistieden jobdi lill-kelma tal-profeta EliΩew u jinωel jin asel fil-ìordan (2 Slaten 5). Hu Alla li kapaçi ja sel lil poplu tie u mill-haωen u mid-dnub, kif jistqarr Isaija f'1, 18-19: "Ejjew, mela, nirra unaw flimkien, j id il-mulej; mqar jekk dnubietkom ikunu omor b alliskarlatt, isiru bojod b assil ; mqar jekk ikunu omor b all-kremωi, isiru bojod b as-suf". Il-bniedem mhuwex kapaçi ja sel lilu innifsu mid-dnub: "Ladarba tqisni ati, g aliex noq od nit abat al xejn? Mqar jekk nin asel bis-soder, u nnaddaf idejja bil-lissija, fil- ama ter a' t addasni, u wej i stess jitqaωωuni" (Ìob 9, 29-31). Salm 51,4.9 alhekk j anni: "A silni minn dnubieti a silni u nkun aktar abjad mis-sil ". Il- asil bl-ilma kellu jsir sinjal tat-tindif u t-ti did s i tal-poplu, kif naqraw f'eωekjel 36,25-26: "U nroxx L-ART IMQADDSA Marzu-April

6 fuqkom ilma safi, u tissaffew mit-tin is kollu ta kom; mill-idoli ta kom insaffikom. U na tikom qalb dida, u ru dida nqie ed fikom; u nne i minn isimkom ilqalb tal- ebel u na tikom qalb tal-la am flokha". Fil-Ìdid Testment huwa Ìesù li joffri l-ilma tatti did, l-ilma aj li jaqta' l- atx ta' kull bniedem. Lis- Samaritana j idilha: "Kieku kont taf id-don ta' Alla u min hu dak li qie ed j idlek, 'A tini nixrob', kieku int kont titlobu, u hu kien ja tik ilma aj.min jixrob mill-ilma li na tih jien isir fih ajn ta' ilma li jwassal sal- ajja ta' dejjem" (Ìw 4,10.14). U hu proprju mit-tempju tal- isem ta' Ìesù (2,19-21) li jo rog id-demm u l-ilma (19,34). Min jemmen fih, isir hu stess xmara minn dan l- ilma aj: "Min jie du l- atx, ji i andi u jixrob. Kif t id l-iskrittura, min jemmen fija, minnu jo or u xmajjar ta' ilma aj. Dan qalu all-ispirtu li kellhom jirçievu dawk li jemmnu fih (Ìw 7,37-39). L-a har kelma n iduha fuq ilma mudija ta' Ìwanni u dik ta' Ìesù. Ìwanni kien 'j ammed' jew 'ja sel' innies fil-ìordan b ala sinjal ta' konverωjoni. L-ilma hawnhekk isir sinjal ta' l- indiema li trid ta sel il-bniedem minn dnubietu: "F'dawk il-jiem deher Ìwanni l-battista, jippriedka fid-deωert tal- Lhudija u j id: 'Indmu, ax is-saltna tassmewwiet waslet'. U kienet tmur andu Ìerusalem u l-lhudija kollha u l-in awi kollha ta' madwar il-ìordan, u kien jit ammdu minnu fix-xmaa Ìordan huma u jistqarru dnubiethom" (Mt 3, ). L-istess Ìwanni jaçcetta li j ammed lil Ìesù; fih ja raf il-messija, dak li kien ser j ammed bl- Ispirtu s-santu u n-nar: "Jien, n id alija, n ammidkom bl-ilma all-indiema; imma min ej warajja hu aqwa minni, u jien ma jist oqqlix in orr il-qorq tie u. Hu j ammidkom bl-ispirtu s- Santu u n-nar" (3,11). Ìesù, bil-ma mudija tie u, jinωel fil-qie ta' l- abiss, sinjal tal-mewt. Finnar, Ìesù j addi mit-tbatija li twassal all-fidwa. Dan ja mlu bil-qawwa ta' l-ispirtu: il-feddej ja ti l- grazzja lill-bniedem biex Il-Bibbja f idejna jitwieled "mil- oli, mill- did", kif insibu f'ìwanni 3,3.5-8: "Tassew tassew n idlek (Ìesù lil Nikodemu) li jekk wie ed ma jitwelidx mill- did, ma jistax jara s-saltna ta' Alla.Jekk wie ed ma jitwelidx mill-ilma u l-ispirtu, ma jistax jid ol fis-saltna ta' Alla. Dak li jitwieled mill- isem hu isem; u dak li jitwieled mill-ispirtu hu spirtu. La tist a ibx jekk jiena edtlek li je ti ilkom titwieldu mill- did. Ir-ri fejn irid jonfo ; tisma' ossu, imma ma tafx mnejn hu ej jew fejn hu sejjer. Hekk ji ri minn kull min jitwieled mill- Ispirtu". Din il- ajja dida permezz tal- asil sagramentali - il-ma mudija - ta mel li issa l-ilma jsir sinjal taddon mhux biss ta' ajja dida, imma wkoll, ta' l- istess Spirtu, il-mulej li ja ti l- ajja: "IΩda meta fe get it-tjieba ta' Alla, Salvatur ta na, u l- im abba tie u allbnedmin, hu salvana bil- asil ta' twelid did u t- ti did ta' l-ispirtu s-santu, mhux min abba l-opra tajba li stajna amilna a na, iωda min abba l- niena tie u" (Titu 3,4-5). 422 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

7 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Guido Schembri ofm Abraham: Missier dawk li jemmnu DAÓLA L-istorja tal-patrijarka fil-ktieb tal-äenesi L-istorja tal-patrijarka Abraham tinsab fil-ktieb tal-äenesi u tie u madawar l-erbatax-il kapitlu, mill-vers 27 tal-kap 11, u tibqa tissemma wkoll bosta drabi fit-testment il- Qadim, u fil-ädid ukoll. Hawn m'a niex sejrin nid lu fi kwistjonijiet ta' kritika letterarja li, gåalkemm siewja, ma jagåtux çertezza u jieådu ñmien twil biex ikunu mfissra; insemmuhom biss meta hu neçessarju. Se nieådu t- Textus receptus, kif qegådin jagåmlu åafna studjuñi moderni, speçjalment Protestanti Amerikani. Dan ifisser li nieådu l-istorja ta' Abraham kif tinsab fil- Äenesi milqugå båala ispirat mill-knisja. Nagåtu importanza kbira lill-messaääi ta' natura tejoloäika li tiñvoläi l-istorja ta' dan ilpersunaää kbir. X'äara qabel is-sejåa ta' Abram bl-istorja tal-åolqien biex jagåti tweäiba gåall-mistoqsijiet li äejjin: Mnejn äej il-bniedem? Iwieäeb li äej minn Alla. Gåalfejn äie maåluq? Biex iqim il-åallieq u jaqsam miegåu l-hena = storja ta' l-gåeden. Gåaliex daåal in-niket fid-dinja? Minåabba taddnub. X'äara wara l-ewwel dnub? It-tkeççija mill- Gåeden, l-istejjer ta' Kajin u Abel, tad-dilluvju u tat-torri ta' Babel, u fl-aååarnett issejåa ta' Abraham, bniedem umli li laqa' s-sejåa ta' Alla li ma kienx jaf bih u b'ubbidjenza lejh åalla kollox biex jimxi warajh. Ma' dan il-bniedem tagålaq il-preistorja tassalvazzjoni (l-istorja taddinja fl-istat tad-dnub) u tiftaå l-istorja tas-salvazzjoni (il-mixja lejn Kristu s-salvatur). L-Isem tal-patrijarka Il-Äenesi tagåti ñewä ismijiet lill-patrijarka: Abram u Abraham. L- ewwel wieåed (Abram) jinsab fil-bidu ta' l-istorja tiegåu sal kap 17,4. It-tieni isem "Abraham" jibda millkap 17,4 u jibqa' sejjer sa L-opinjoni komuni u probabbli hi li Abraham gåex fis-seklu dsatax qabel Kristu. Dan ifisser li gåex miljuni kbar ta' snin wara l-åolqien tad-dinja u eluf ta' snin wara l-åolqien tal-bniedem u d-dnub ta' l- ewwel Äenituri tagåna. Il-ktieb tal-äenesi jibda F Ur tal-kaldin, fil-meωopotamja, Abraham g adda l- ajja tieg u sal-jum tas-sej a biex telaq lejn l- Art tal-weg da L-ART IMQADDSA Marzu-April

8 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla l-aååar tar-rakkont. Il-bidla ta' l-isem saret minn Alla u tfisser li dan il-bniedem sar proprjetà ta' Alla. L-isem Abram hu aktarx forma mqassra ta' Abiram (Ab rom) u probabilment ifisser missieri jkun imfaååar. Il-biblisti ma jaqblux dwar in-nisel ta' l-isem Abraham. Il-Äenesi jagåtih tifsir tejoloäiku u jnisslu mil- Lhudi ab ramon goyim, missier ta' åafna änus. Imma din l-etimoloäija hi popolari u mhux xjentifika, u hi mibnija fuq kif tinstema' l-kelma (Volksetimologie). Iñda kemm storikament kif ukoll tejoloäikament, Abraham hu l-missier spiritwali ta' åafna änus gåax minnu äejna aåna l-insara. Hawn, se nuñaw l-isem Abram sakemm naslu gåat-tibdil ta ismu fil-forma Abraham. Min kien Abram Abram kien l-iben ta' Teraå u mnissel minn Sem permezz ta' tmien patrijarki li jaslu sa ñmien id-dilluvju (Arpaxad (Qenan), Selah, Eber, Peleg, Rew, Seruk, Naåor u Teraå). Dawn l- ismijiet jinsabu mniññlin ukoll fid-dokumenti kunejformi u juru l-fatt li Abram kien imnissel mill- Mesopotamja. Abram, iben Teraå, kellu åuh jismu Naåor u åuh ieåor jismu Åaran. Åaran kien missier Lot u gåalhekk Lot kien inneputi ta' Abram. "Åaran miet qabel Teraå missieru, f art twelidu, f Ur tal-kaldin. Abram u Naåor iññewäu; mart Abram kien jisimha Saraj; u mart Naåor Milka bint Åaran, missier Milka u Giska. Saraj kienet sterili, u ma kellhiex tfal." (Äen 11, 28-30) Mart Abram, Saraj, Alla bidel isimha f'sara. Iñ-ñewä forom ta' l-isem gåandhom nisel wieåed, u jfissru prinçipessa. L-isem hu ta' nisel assiro-babiloniz, sarratu, il-laqam ta' Ningal (=il-priçipessa l-kbira) li kienet alla falz u mart Nannar (alla tal-qamar), missier Xamax (ix-xemx) u Ixtar (Venere). Abram twieled fil-belt ta' Ur tal-kaldin, fil- Mesopotamja t'isfel. Sebgåin sena ilu, Sir Leonard Wolley gåamel skavi arkeologiçi f'tell el- Mugeir u Tell el-obeid, fejn kien hemm Ur tal-qedem u ikkonferma dak li hemm fil- Äenesi dwar il-familja ta' Abram. Is-sejbiet arkeologiçi jmexxuna sar-raba' millenju qabel Kristu, jiäifieri sa qabel iñ-ñmien li fih gåex Abram. Ifehmuna wkoll li l-ambjent li fih gåexet il-familja ta' Abram kien idolatriku, kif juri l- Äenesi. Ur kienet belt importanti åafna f'dak iñ-ñmien u gåamlet ñmien båala t-tieni belt tal-mesopotamja t'isfel. Imma kien hemm gwerer bejnha u l-ibliet tal-qrib. Kien hemm ukoll gåarar ta' xmajjar. Gåalhekk Teraå qabad il-familja tiegåu u emigra lejn it-tramuntana u beda jgåammar f'åaran. Hemm kiber Abram. L-EWWEL STADJU TA L-ISTORJA TA' ABRAM Is-Sejåa f'åaran (Äen 12,1-4a) Il-familja ta' Abram sabet ruåha f'åaran madwar is-sena 1940 qk meta kien hemm taåwid politiku mal-waqgåa tattielet dinastijja ta' Ur. Skond l-istorja kif inhi rakkontata fil-äenesi, Teraå wettaq ilpjan ta' Alla forsi mingåajr ma kien jaf. Gåax hemm Alla sejjaå lil Abram (Äen 15,7; 11,31). Teraå miet f'gåomor twil (skond il- Äenesi ta' 205 snin; Äen 1,32) f'ur. Alla ta ordni lil Abram u qallu: "Qum u itlaq minn artek, minn art twelidek, u minn dar missierek, lejn art li jien nurik. U jien nag mlek Äens kbir, imbierkek u nkabbarlek ismek, u int tkun barka. Jiena nbierek lil min ibierkek, u nisået lil min jisåtek. U jitbierku bik it-tribujiet kollha ta' l-art". (Äen 12,1-3) Kif gåedna qabel, l- istorja ta' Abram kif inhi fil- Äenesi fiha åafna messaääi tejologiçi u nistg u malajr ninnutawhom meta nqisu l-enfasi li din l-istorja tåaddan fiåa. Dwar irrakkont tas-sejåa, il-messaääi tejologiçi huma dawn: 1. Ubbidjenza assoluta tal-patrijarka lis-sejåa li Alla gåamillu. 2. Fidi inkundizzjonata fil-kelma (rieda) ta' Alla minkejja li qabel ma kienx jaf bih. 3. Telqa fl-onnnipotenza ta' Alla minkejja li kien jaf x'diffikultajiet kbar u sagrifiççji li din is-sejåa kellha ääib magåha. 4. Is-sejåa ta' Alla, barra li titlob ubbidjenza u sagrifiççji, twiegåed ukoll barka u premju. 5. Il-premju li Alla wiegåed lil Abram kien se jitwettqu fil-futur. Fil-fatt, 424 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

9 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla seåå mal-miäja ta' Äesù meta n-nazzjonijiet kollha ta' l-art daålu fil-knisja. Gåalhekk Abram gåadda fl-istorja båala mudell gåal dawk kollha li jemmnu u jridu jiksbu l-glorja tassema. Fl-Ittra lil-lhud 11, 8-10 naqraw: "Kienet il-fidi li äagålet lil Abram jobdi s- sejåa ta Alla, meta dan qallu biex imur f art li kien se jagåtih b wirt; u telaq bla ma kien jaf fejn kien sejjer. Kienet il-fidi li äagålitu jgåammar fl-art imwegåda, qisu barrani f art barranija, u jgåix taåt it-tined flimkien ma Iñakk u Äakobb, li kienu werrieta miegåu ta l- istess wegåda. Gåax hu kien iåares il quddiem, lejn il-belt mibnija fis-sod, li l- imgåallem u l-bennej tagåha huwa Alla". Dan ara probabilment madwar is-sena Jekk inqisu li l-lhud daålu fl- Eäittu fl-1700 qk. meta l- Hyksos kienu qed jaåkmu l- Eäittu, u mmorru lura erba' enerazzjonijiet (minn ulied Ìakobb sa Abram) naslu (ma' R. DeVaux) gåal din ilkonkluzjoni. Abram lejn l-art ta' Kangåan (Äen 12, 4b-9) Skond il-äenesi, Abram kellu 75 sena meta åalla Åaran. Flimkien ma' martu Saraj, l-iben ta' åuh Lot u n- nies li kellhom, Abram äibed lejn l-art ta' Kangåan. Biex jasal f'kangåan kellu jiäbed lejn nofsinhar u jimxi madwar il-åames mitt mil. Gåadda mis-sirja u l-libanu ta llum u wasal f'sikem, sal-balluta ta' Morija, fejn kienu jgåixu l-kangåanin, nies pagani li kellhom reliäjon immorali, imma kellhom kultura superjuri gåal dik tal-lhud tañ-ñminijiet bikrin, li kienu nomadi. Il-Kangåanin kellhom çiviltà urbana u agrikola, aktar milli pastorizja, waqt li l- bedwini, kif kien Abram, kienu aktar rgåajja milli bdiewa. F'Sikem kien hemm post sagru ådejn il-balluta ta' Morija; hemm ñmien wara, Abram difen l-idoli u l-amuleti tal-familja (Äen 35,4). Hemm Alla kellmu u gåamillu wegåda li baqgået famuña: "Jiena nagåti din l- art lin-nisel tiegåek". Ma' din il-wegåda l-iñraelin jorbtu l-padronanza tagåhom fuq il-palestina. Bi gratitudini lejn Alla, Abram waqqaf altar. Abram telaq minn Sikem u waqqaf l-gåarix tiegåu lejn il-muntanja fuq in-naåa tal-lvant ta' Betel, post ieåor sagru mhux 'il bogåod minn Sikem. Hemm ukoll gåamel altal lill-mulej. Imbagåad baqa' miexi lejn nofsinhar, lejn in-negeb. Issa waqaf f'gaña li dak iñ-ñmien kienet taåt il-åakma tal-fargåun ta' l-eäittu. L-enfasi tejoloäika ta' dan ir-rakkont tinsab hawn: Mixja twila gåal gåonq it-triq wara Alla. Gratitudini tal-bniedem tajjeb lejn Alla. Alla jippremja, bla fsied, lil min jimxi warajh b'wegådiet li bosta drabi jseååu filfutur. Abram fl-eäittu (Äen 12,10-20) Fi ñmien il-patrijarki, il- Palestina kienet bosta drabi tgåaddi minn perijodi ta' g aks minåabba n-nuqqas ta' ilma. Ir-rifuäju ta' kulåadd kien l-eäittu. L-ilma tax-xmara Nil kien jissupplixxi gåan-nuqqas ta' qamå ta' l-artijiet fil-qrib. Abram u Lot, flimkien mannisa u s-servi tagåhom gåamlu båal ma kien isir fi ñmienhom: niωlu l-eäittu biex isibu x'jieklu. Imma anqas ma kienet åaäa façli titma lin-nies kollha tagåhom. Gåalhekk Abram åaddem rasu u nqeda bissbuåija ta' martu. Fl-intimità tal-gåarix, Abram ftiehem ma' Saraj biex tgåid li kienet oåtu. Filfatt kienet, mhux mill-istess omm imma mill-istess missier. Dak iñ-ñmien wieåed kien jista' jiññewweä b'dan il-mod. Xi studjuñi jgåidu li Abram ftiehem hekk ma' martu, u martu aççettat, gåax beña' li joqtluh minåabba li Saraj kienet sabiåa. Il-Äenesi jgåid li dak iñ-ñmien kellha 65 sena. Biex ifissru din id-diffikultà, xi studjuñi jgåidu li d-dati kronologiçi tar-rakkonti saçerdotali mhumiex eñatti. Ñgur la ma nafux il-valur såiå tas-simboliñmu ta' dawn ir-rakkonti. Skond ir-rakkont, äara kif ippjana Abram, u Saraj äiet meåuda fil-åarem tal- Fargåun. Alla wera lill- Fargåun li ma kellux jieåu b'martu, jew konkubina, mara ta' åaddieåor. Äie ikkastigat; imma ma nafux in-natura tal-kastig x'kienet. Nafu li reääa lil Saraj lura gåand ñewäha b'gåotjiet u bil-kmand li Abram jitlaq mill-eäittu. Wieåed gåandu jifhem li f'dak iñ-ñmien il-äidba ma kinitx magåduda båala dnub, gåallinqas meta tkun fil-bñonn. U l-åajja tar-raäel kienet titqies båala superjuri gåall-unur tal-mara. In-narratur jidher li jrid jagåfas fuq is-sbuåija ta' Saraj u l-kobor L-ART IMQADDSA Marzu-April

10 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla tal-provvidenza ta' Alla. Hawn ukoll wieåed gåandu jåares aktar lejn ilmessaääi tar-rakkont milli lejn ir-rakkont fih innifsu. Ilpunti ta' enfasi tejoloäika huma: 1. Il-bniedem, qaddis u tajjeb kemm ikun, jibqa' bniedem. Abram kellu wkoll in-nuqqasijiet tiegåu u åaddem rasu umanament gåall-interessi materjali. Veru li ñ-ñminijiet kienu oåra, imma jibqa' li l- ärajja u l-kliem li l-fargåun qal lil Abram meta keççieh mill-eäittu juru li li dan ilqaddis kien naqas. 2. Il-provvidenza ta' Alla hija kbira. L-awtur sagru jagåfas li Alla dejjem waqaf ma' Abram u åelsu millperikli. Meta Abram re a' lura mill-eäittu, mimli rigali ta' deheb, fidda u mrie el, mar jgåammar f'betel, fejn kien waqqaf l-altal qabel. Miegåu kellu lil Lot u n-nies tiegåu li magåhom kien re a' ingåaqad fin-negeb. Issa qamet tilwima bejn isservi tiegåu u ta' Lot; äara hekk gåax il-post ma kellux mezzi biññejjed biex jitma' u jisqi l-imrieåel tat-tnejn. Irraba ma kienx fertili biññejjed u l-bjar kienu ftit. Gåalhekk Abram ippropona lil Lot li jinfirdu gåall-äid ta' kulåadd u åalla lil Lot jagåzel hu il-post fejn imur jgåammar. Lot åares lejn il-wied fertili tal-äordan u, bla ma qies l-fama tan-nies kriminali u korrotti li kienu jgåixu hemm, gåañel dawk l- oqsma jåaddru u fertili. Abram åa l-bqija ta' l-art, art niexfa b'tama kbira f'alla. L-art li åa Lot kienet fejn kien hemm Sodoma u Gomorra, art li äiet meqruda minåabba d-dnubiet tan-nies tagåha. Issa Alla re a' kellem lil Abram u wegådu dik l-art b'kemm twassal l-gåajn lilu u lin-nisel tiegåu. "Imbagåad Abram refa' l- gåarix tiegåu u mar jgåammar ådejn il-balluta ta' Mamri, li hemm ådejn Óebron, u bena hemm altal lill-mulej". Il-messaää dottrinali tar-rakkont jagåfas fuq li aåjar tåalli lil Alla jagåñel Hu gåalik u tittama fih. Min jagåmel båal Lot, u iåares lejn il-äid materjali biss, jibdielu. Abram je les lil Lot fl-invaωjoni tas-slaten tal-lvant Il-kap14 tal-äenesi jirrakkonta l-inkursjoni tasslaten tal-lvant fil-wied tal- Baåar il-mejjet li kien mimli bi bjar tal-qatran. Huma u sejrin lura rebbieåa, is-slaten tal-lvant åadu magåhom il-äid ta' Sodoma u Gomorra u wkoll dak li kellu Lot. Lot kien jgåammar f'dawk l-inåawi u tilef kull ma kellu. Xi w ud iddubitaw mill-istoriçità ta' dan ir-rakkont u jilmåu fih messaää ieåor tal-protezzjoni ta' Alla u ta' alluñjoni gåal Äerusalemm li kienet se ssir il-kapitali talpoplu ta' Alla. Imma l-elementi tar-rakkont ixaqilbu gåall-istoriçità tal-ärajjiet irrakkontati. L-istudjuñi jfittxu jidentifikaw is-slaten li jissemmew fir-rakkont u åafna minnhom jqiegådu l-ärajja fiñ-ñmien li l-qawwa taççiviltà urbana tat- Transäordanja kienet meqruda, sewwa sew gåallåabta ta' nofs is-seklu dsatax qk. Meta Abram sema' b'dak li äralu Lot, telaq minnufiå gåal wara s-slaten li semmejna. Åa miegåu 318 ruå u l-gåajnuna ta' Mamri l-amurri u åut dan, Eskol u Gåaner, li kellhom patt ma' Abram. Äera gåal warajhom sa Åoba 'l fuq minn Damasku. Irnexxielu jieåu lura l-äid kollu li åadu, u eles ukoll lil Lot u n-nies u l-äid tiegåu. L-istudjuñi jfittxu jispjegaw kif b'dawk il-ftit nies Abram irnexielu jirbaå dawk is-slaten. Jista' jkun li numru mogåti mill- Äenesi hu simboliku, u jista' jkun ukoll li Abram attakka n-nies li kienu qed iäorru l- äid waqt li l-qawwa ta' l- eñerçtu tas-slaten kien äa mexa 'l quddiem. Ner gåu nirrepetu li dak li jgåodd l-aktar hu l- messaää li jrid jagåti n- narratur. Il-messaää ewlieni hu l-protezzjoni ta' Alla gåall-qaddej fidil tiegåu Abram u t-tjubija ta' dan irraäel. Melkisedek ibierek lil Abram (Äen 14,17-24) Wara t-taqtiegåa ta' Abram man-nies ta' 426 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

11 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Kedorlagåomer u s-slaten li kienu miegåu, Abram re a' lura lejn artu. Imma s-sultan ta' Sodoma mar jiltaqa' miegåu fil-wied ta' Sawi, fiç-çedron. Miegåu kien hemm Melkisedek li kien sultan ta' Salem (Äerusalemm) u qassis ta' El- Gåeljon (Alla l-gholi). Xi studjuñi jfissru l-kliem ta' Salem båala sultan åabib. Melkisedek kellu åobω u nbid, li aktar åadhom miegåu biex jitma' n-nies tiegåu milli kienu offerti qabel b'sagrifiççji ta' radd il-åajr. Åareä dak li kellu u bierku, u qal lil Abram: "Imbierek Abram ninn El- Gåeljon, li gåamel is-sema u l-art. U mbierek El- Gåeljon li reåa f'idejk l-gåedewwa tiegåek". Abram laqa' l-barka ta' Melkisedek u tah l-gåexu li åaqqu båala qassis (10 fil-mija ta' dak li kellu). Imbagåad issultan ta' Sodoma talab lil Abram n-nies tiegåu li Abram kien åeles minn idejn s-slaten tal-lvant. Abram mhux biss tah innies imma magåhom tah ukoll il-äid kollu li kien misruq lilu mis-slaten, barra minn dak li kien jappartieni lil dawk li tawh l- gåajnuna. Melkisedek gåadda fil- Bibbja båala persunaää kbir u äie mogåti lilu tifsir tejoloäiku profond. Billi l- Äenesi tippreωentah mingåajr arblu tar-razza, ilfigura tiegåu saret qisha eterna, jew kwaωi divina. Billi bierek lil Abram, ir-ras tal-poplu magåñul ta' Alla, gåadda båala persuna l- aktar prominenti fl-ekonomija tat-testment il-qadim. Billi äie ippreωentat båala saçerdot, gåadda båala r- ras tas-saçerdozju ta' l- ordni saçerdotali, ukoll dak messjaniku (ara Salm 110,4; Lhud 5, ). Il- Volgata Latina tilmaå filåobñ u l-inbid li bierek offerta sagrifikali. San Klement ta' Lixandra jara fl-istess åobñ u nbid figura tas-sagrifiççju ewkaristiku. San Çiprijan kien l- ewwel wieåed li qies l- offeta tiegåu båala figura tal-quddiesa. L-awtur sagru jgåaqqad l-isem ta' l-alla ta' Melkisedek, Gåeljon, ma' dak ta' Alla veru, El. IT-TIENI STADJU TAL-ÅAJJA TA' ABRAM Wegådiet u Patt ta' Alla ma' Abram Il-Wegåda ta' Alla (Äen 15,1-7) Issa Alla jer a' jtenni l- wegåda li kien gåamel lillqaddej fidil tiegåu: dik ta' art u nisel. F'din is-silta l-kritiçi jilmåu t-tradizzjoni Jaåwista magåquda ma' dik Elohista. Il-wegådiet ta' Alla, ta' art u nisel, kienu jidhru impossibbli li jitwettqu billi issa Abram kien xjieå, f'art barranija u esposta gåal inkursjonijiet ta' slaten gåedewwa, u f'post b'åafna tribujiet qawwija u li ma jaqblux bejniethom. Imma Alla ried juri u jikkonferma l-protezzjoni tiegåu. Ir-rakkont fih ñewä xeni, l-ewwel waåda magåmula f'viñjoni, it-tieni f'patt li Alla gåamel ma' Abram. Il-Konferma tal-wegåda f'viñjoni Fil-viñjoni Alla qal lil Abram: "La tibñax, Abram! Jiena tarka gåalik: ålasek ikun kbir åafna". Abram issa wera d-diffikultà kbira gåat-twettieq tal-wegåda. Xi ålas seta' jkollu (ta' nisel u art) jekk xjieå u kien gåadu bla tfal? Il-werriet tiegåu ma kienx ibnu imma Eligåezer ta' Damasku, ilqaddej tieg u. Imma Alla qallu li l-werriet se jkun ibnu naturali, mhux Eligåezer. Alla åareä lil Abram barra t-tinda u wrieh il-kwiekeb tas-sema, u qallu li daqshekk se jkun kotran in-nisel tiegåu. Issilta tagålaq bi kliem solenni: "U hu [Abram] emmen lill-mulej, u dan gåaddhulu b'äustizzja. U qallu: Jiena l- Mulej li åriätek minn Ur tal- Kasdin, biex nagåtik din l- art b'wirt". F'din is-silta gåandna nosservaw dawn il-punti: a) Il-viñjoni u l-kontenut tag ha fihom il-mudell tassej iet mag mlin lill-profeti: is-sejåa minn Alla u wegåda; l-imsejjaå juri d-diffikultajiet tiegåu; b) il-wegåda tal-protezjoni minn Alla; ç) il-bniedem jaççetta s- sejåa. L-ART IMQADDSA Marzu-April

12 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla L-istess mudell ta sejåiet oåra minn Alla insibuh fl-annunçjazzjoni tal- Madonna. Hawn insibu dan ittagålim ukoll: Il- ustizzja tinbena fuq il-fidi u, kif jikteb San Pawl, il-äustifikazzjoni tiddependi mill-fidi u mhux mill-opri tal-liäi (Rumani 4,3; Galatin 3,6). San Äakbu jgåid ukoll li l-fidi ta' Abram saret perfetta bl-gåemil meta obda lil Alla u kien se joffrilu lillistess ibnu (Äakbu 2,21-23). L-eñempju ta' Abram baqa' åaj fil-åajja tal-poplu ta' Alla: meta Matatija kien qed imut, fakkar lil uliedu fil-fidi qawwija ta' Abram. Il-Konferma tal-wegåda fil-patt (Äen 15,8-20) Wara l-viñjoni tal-bidu tibda xena oåra marbuta ma' ta' l-ewwel. Wara l- wegåda li gåamillu Alla, Abram talab sinjal biex ikun jaf kif sejjer jiret dik l- art imwegåda lilu. Alla qallu biex iåejji gåas-sagrifiççju gåoäla ta' 3 snin, mogåña ta' 3 snin, muntun ta' 3 snin, gamiema u åamiema. Abram qasam min-nofs l-annimali (mhux l-gåasafar) u qiegåed parti quddiem l-oåra. Iñ-ñewä parti ta' l-annimali maqsuma min-nofs jirrappreñentaw lil Abram u lil Alla; dan kien rit orjentali ta' patt bejn tnejn fl-ambjent Amorrit u Åittita, imsejjaå karat berit (qsim tal-patt). L- gåasafar ifissru l-fekondità u gåalhekk ma äewx maqsuma min-nofs: jigifieri Abram kien se jkollu t-tfal. Ix-xena issa ääib gåasafar tal-priña neñlin fuq l- iäsma maqtula gåas-sagrifiççju, imma Abram keççihom. Din il-ärajja ta l- gåasafar tal-priña äiet imfissra dlonk wara minn Alla stess fir-raqda profonda li kellu Abram: in-nisel tiegåu jaqa' skjav f'art barranija gåal 400 sena, imma r-raba' enerazzjoni tirritorna fil-palestina wara li l- åañen ta' l-amurrin jkun laåaq l-eqqel tiegåu. Fir-rit orjentali tal-patt, iñ-ñewä kontraenti kienu jgåaddu min-nofs ta' l- annimali maqsuma: dak kien il-äurament tal-patt. Fil-viñjoni, Abram ra n-nar gåaddej min-nofs. In-nar kien il-figura ta' Alla. Abram ma gåaddiex minnofs; dan ifisser li l-wegåda kienet gejja minn Alla biss båala premju gåall-fidi u fedeltà ta' Abram. It-Twelid ta' Ismagåel (Äen 16,1-16) Meta Saraj daålet sewwa fiñ-ñmien u ma tatx ulied lil Abram gåax kienet sterili, imxiet skond il-liäi tañ-ñmien, kif nafu mil- Kodiçi ta' Åammurabi u l- kitba ta' Nuñi. Kellmet lil ñewäha u talbitu li jkollu x'jaqsam mas-seftura tagåha, Åagar, biex ikollu tfal minnha. Abram laqa' t- talba ta' martu, u din tqalet. Imma, meta Saraj saret taf, bdiet tgåir gåal Åagar u taåqarha. Meta ma felåitx aktar, Åagar åarbet b'qalbha maqsuma. Issa dehrilha Alla taåt orma ta' bniedem u, wara li wegåda l-gåajnuna, ikkmandha tmur lura gåand sidtha. Qalilha li binha se jkun missier ta' poplu kbir, ikun ribelli (båal åmar selvaää) u jkun kontra kulåadd u kulåadd kontra tiegåu. Bin Åagar twieled u Abram kien kuntent u semmieh Ismagåel. Abram kellu 86 sena. Kien kuntent gåax åaseb li dan l-iben kien l-iben tal-wegåda. Imma ma kienx. L-iben talwegåda äie tlettax-il sena wara. IT-TIELET STADJU TAL-ÅAJJA TA' ABRAM Il-Patt taç-çirkonçiωjoni (Äen 17) Mela tlettax-il sena wara t-twelid ta' Ismagåel, Alla deher lil Abram u qallu: "Ara, il-patt tiegåi mieg ek: Inti tkun missier ta' åafna änus. U ma tissejjaåx aktar Abram, imma Abraham ikun ismek, gåax missier åafna änus nagåmel minnek. U jiena nkattrek fuq li nkattrek, u nagåmel minnek änus såaå, u slaten joåoräu minnek. U jiena nagåmel il-patt bejni u bejnek, bejni u bejn innisel tiegåek warajk." Alla kompla jgåidlu li s- sinjal tal-patt kellu jkun iççirkonçiωjoni ta' l-iräiel kollha. Wara dan il-kliem, Alla bidel l-isem tal-mara ta' Abraham minn Saraj gåal Sara (=prinçipessa) u qal lil Abraham li hi sejra tkun omm ta' åafna popli. Abraham daåak u staqsa f'qalbu kif jista jkun li t- tnejn ikollhom iben fi xjuåithom. Abraham issa inxteået wiççu fl-art u talab lil Alla biex jieåu åsieb Ismagåel; ried jara jekk l- iben ta' Sara huwiex sejjer ikun l-iben tas-serva tag ha, Åagar. Imma Alla qallu le, it-tifel se jkun l- iben naturali tag ha. Qallu li gåandu jissemma Iñakk (=daåka). Rigward 428 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

13 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Ismagåel, qallu li anke hu jkun imbierek u missier ta' Äens kbir, imma ma jkunx iben il-wegåda. Meta Alla temm jitkellem u telaq minn quddiem Abraham, Abraham gåamel iççirkonçizjoni lin-nies kollha li kellu. Iç-çirkonçiΩjoni kienet teñisti qabel ma Alla talabha minn Abraham båala sinjal tal-patt. Kienet issir meta ñ-ñagåzugå isir adult båala sinjal tribali. L- uäigå li ñ-ñagåωugå kien iäarrab kien ifisser li 'l quddiem hu jkun jiflaå isofri gåat-tribù u gåall-familja tiegåu. Matul iñ-ñmien tat- Testment il-qadim, il-lhud mhux dejjem ipprattikaw iç-çirkonçiωjoni. Meta San Pawl gåammed åafna pagani fil-bidu tat-testment il-ìdid, ma obbligahomx gåaç-çirkonçiωjoni billi huma, il-pagani, ma kinitx togåäobhom. Kif gåallem Pawlu, iç-çirkonçiωjoni li tiswa mhijiex dik tal-äisem imma dik tar-ruå. Firreliäjon Nisranija, il-magåmudija åadet il-post taççirkonçiωjoni lhudija. Id-Dehra ta' l-anäli lil Abraham (Äen 18) Bir f Birsaba Alla, akkumpanjat minn ñewä anäli, deher lil Abraham ådejn il-ballut ta' Mamri kif dan kien fil-bieb tal-gåarix fl-aqwa tassåana tal-jum. Abraham, skond kif titlob l-ospitalità orjentali, laqa' lil dawk ittlieta, åaslilhom saqajhom u äibilhom jieklu. L-gåemil tiegåu juri gåal darb'oåra l- enerozità u t-tjubija ta' dan ir-raäel qaddis. Issa t-tlett iräiel staqsew gåal Sara li kienet qed tissemma minn bieb l-gåarix u bassrulu li wara sena kien se jkollha iben. Sara semg et u daåket gåax kienet mdaååla fiñ-ñmien. Imma l-mulej qal lil Abraham li gåalih mhemm xejn li ma jistax isir. Imbagåad tnejn mit-tlieta qamu biex imorru lejn Sodoma, Abraham qabbadhom it-triq gåal hemm. Imma l-mulej baqa' wieqaf quddiem Abraham u tarraflu dak li kellu jiäri lil Sodoma u Gomorra. Is- Santi Padri jilmåu fit-tlett iräiel li dehru u kellmu li Abraham figura tat-trinità Mqaddsa. Abraham talab lill-mulej biex jaåfer lil dawk in-nies li kienu se jinqerdu. Imma dawk in-nies kienu wisq åñiena u Alla ma riedx jaåfrilhom. Gåal darb'oåra tidher il-qalb qaddisa u åanina ta' Abraham, ilmudell ta' "dawk kollha li jemmnu". U l-interçessjoni tiegåu salvat lil Lot milqerda. Tradizzjoni antika åafna tgåid li l-post fejn Alla bassar il-qerda ta' Sodoma hu Kefer Barikah, ftit kilometri 'l bogåod minn Óebron. Ilkap 19 tal-äenesi jirrakonta l-konversazzjoni tazñewä anäli ma' Lot u kif dan salva mill-qerda. L- istess kapitlu jkompli bilqerda ta' Sodoma u Gomorra, u mbagåad "Abraham qam filgåodu kmieni u r ielha lejn il-post fejn kien qagåad quddiem il-mulej. U åares lejn Sodoma u Gomorra, u fuq l-art kollha ta' madwarhom, u ra li kien tiela' duååan mill-art, båal duååan ta' forn. Meta Alla qered l-ibliet tal-wita, Alla ftakar f'abraham u åareä lil Lot minn nofs il-qerda, meta qered l-ibliet, li fihom kien jgåammar Lot". Punt tejologiku ieåor tar-rakkont hu s-siwi ta' l- interçessjoni ta' l-erwieå qaddisa. Abraham fl-eäittu (Äen 20) It-tradizzjoni Elohista tirrakkonta fatt li jixbah lil dak ta' meta l-fargåun åa lil Sara fil-åarem tiegåu gåax åaseb li kienet oåt Abraham. Wara li Abraham äie mibgåut lura f artu mill- Fargåun b åafna g otjiet, telaq lejn Kangåan, imma mbagåad niñel fin-negeb u beda jgåammar bejn Kades u Sur, u baqa' båal frustier f'äerar. Is-sultan ta' dawk l-inåawi, Abimelek, sema' li Sara kienet oåt Abraham u åadha filåarem tiegåu. Imma Alla gåarrfu f'åolma li hi kienet martu u qallu li jekk ma jibgåathiex lura gåand ñewäha, ikun ikkastigat. Qallu wkoll li ma åalliehx jersaq lejha gåax kien jaf li kull ma gåamel gåamlu b'qalb safja. Fl-argument li Abimelek L-ART IMQADDSA Marzu-April

14 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla kellu ma' Abraham, Abraham qallu l-verità kollha: li Sara kienet tabilåaqq oåtu mill-missier imma mhux mill-omm. Qallu li kien gåamel hekk gåax beña' li jeådulu lill-martu u joqtlu lilu. Abimelek mhux biss åenn gåalih u tah lillmartu lura imma wkoll åafna rigali mag ha. Ir-rakkont, li jidher båala kopja tar-rakkont tal- Fargåun, jisåaq fuq il-kruha ta' l-adulterju li sa millqedem kien magådud båala åata'ah gedolah (dnub kbir). Mid-dokumenti profani pagani ta' l-eäittu (3 kuntratti tas-sena 850 qk) u ta' Ugarit (li jitkellmu fuq id-dnub kbir li gåamlet irreäina tal-post) nafu wkoll li l-adulterju kien meqjus båala dnub ikraå ferm. Abraham talab lil Alla li jåenn gåal Abimelek u jfejjaq lilu u jagåti ulied lil martu u l-qaddejja nisa tiegåu. Ir-rigali li Abimelek ta lil Abraham u l-fejqan li Abimelek qala' mingåand Alla permezz ta' Abraham ifissru li l-img oddi ntesa u li nibtet il-åbiberija bejn ittnejn. Fil-kapitlu ta' wara, wara r-rakkont tat-twelid Birsaba: aωna ta l-ilma ta' Iñakk, titkompla r- relazzjoni bejn Abimelek u Abraham. Kellhom tilwima bejniethom minåabba li l- qaddejja tas-sultan åadu l- bir ta' Abraham. It-tnejn wegådu l-åbiberija lil xulxin u gåamlu ç-çerimonja talåbiberija msejåa mil-lhud ed, bl-aramajk sahed, li kienet tikkonsisti fi qtil ta' annimali, ikel sagru gåax offert lill allat jew lil Alla veru, rigali u litanija ta' saåtiet gåal seba' darbiet fuq min jikser il-patt tal-åbiberija. Båala xhud tal-patt kien il-kap ta' l-armata, Pikol. Skond ir-rakkont bibliku, il-patt äie mwaqqaf fuq il-hesed, imåabba reçiproka ta' gåajnuna bejn ittnejn, u r-raåamin, sentimenti ta' maåfra gåannuqqasijiet tat-tnejn. Il-post tal-äurament tal-åbiberija äie msejjaå, skond it-tradizzjoni Elohista, Be'er Saba (il-bir tal-äurament), waqt li l-jaåwista (Äen 26,33) jsejjaålu Be'er Seba (il-bir tas-sebgåa: tas-seba' nagåäiet li äew offerti båala sagrifiççju tal-äurament). Hemm "Abraham åawwel tamarisk u sejjaå isem il-mulej El-Gåolam, "Alla gåal dejjem". L-isem El-Gåolam jixbaå lill-isem ta' alla Kangåanew El 'olam (=alla tal-fond) gåax kien hemm fl-inåawi åafna minjieri. It-Twelid ta' Iñakk (Äen 21,1-21) Meta Abraham kellu mitt sena u Sara disgåin, l- iben tal-wegåda twieled kif kien wiegåed il-mulej. Inåaten minn missieru wara tmient ijiem u ssemma Iñakk gåax il-missier, l-omm u kulåadd daåak b'dik ilärajja. Il-messaää tarrakkont hu l-onnipotenza ta' Alla u l-mod misterjuñ li bih Hu jwettaq il-pjanijiet tiegåu. Kif l-imwieled l- ewwel tat-testment il- Qadim, Iñakk, twieled b'mod mirakoluñ (fix-xju ija tal- enituri), l-imwieled l- ewwel tat-testment il-ädid (Äesù) twieled b'mod iktar mirakoluñ (minn veräni). Persunaääi oåra kbar, båal Samwel u Sansun, huma wkoll twieldu b'mod mirakoluñ (minn omm sterili). Il-feråa li åa Abraham bit-twelid ta' Iñakk kienet kbira imma äiet wara mdallma mill-gåira tannisa, Sara u Åagar. Biex jikkuntenta lil martu, kellu jibgåat 'l barra lil Åagar u binha. Imma Alla sema' l- krib ta' Åagar u wegåda l- åarsien tiegåu lilha u lil binha (aqra Äen 21,8ss.) IR-RABA' STADJU TAL- ÅAJJA TA' ABRAHAM Is-Sagrifiççju ta' Iñakk (Äen 22,1-24) L-istudjuñi jqisu båala l- isbaå silta tat-tradizzjoni Elohista minsuäa b'elementi tat-tradizzjoni Jaåwista l- prova li Alla gåamel lillqaddej fidil tiegåu, Abraham. Fil-åajja twila tiegåu, Abraham gåadda minn åafna tigrib, imma issa fi xjuåitu wasal gåallaååar prova li kienet l-iktar waåda iebsa. L-iktar åaäa gåañiña li kellu Abraham kien ibnu Iñakk, ibnu naturali u uniku, u gåalhekk l-iktar maåbub. U Alla äarrbu proprju f dan. F'åolma, jew aåjar f'viñjonijiet, Alla talab lill-qaddej tiegåu biex imur fl-art ta' Morija u jieåu miegåu lil 430 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

15 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla ibnu åalli hemm joffrieh b'sagrifiççju fuq waåda mill-gåoljiet li kien se jurih. Wara pellegrinaää ta' tlett ijiem Abraham u ibnu waslu fiñ-ñona sagra tal- Balluta ta' Moreh, ådejn Sikem fejn il-pellegrini kienu jagåtu qima lid-divinità tagåhom. Il-Kronista (2 Kron 3,1) mat-tradizzjoni Lhudija u Nisranija, jidentifika dal-post ma' waåda mill-gåoljiet ta' Äerusalemm. Iñakk kien qed iäorr fuq spallejh il-åatab gåassagrifiççju, imma l-vittma ma kinitx hemm gåassagrifiççju. In-narratur jgåid li s-sagrifiççju kellu jkun "sagrifiççju tal-åruq", sagrifiççju speçjali magåñul minn Alla. Åaäa naturali, Iñakk staqsa lil missieru fejn hu l- åaruf gåas-sagrifiççju, u Abraham wieäbu b'qalbu maqsuma li Alla kien se jipprovdi l-vittma. Sadattant, Abraham rabat lil ibnu Jehid (l-uni enitu u l- gåaωiω), qiegådu fuq ilåatab biex imut u joffrieh lil Alla. Imma l-anälu ta' Alla ñammu, u minflok Iñakk äie sagrifikat muntun li deher fil-post dak il-åin. Is-sagrifiççju sar spiritwalment, blubbidjenza såiåa u erojka tal-missier u ta l-iben, gåax kif tgåid l-ittra lil-lhud (1,17-19) Abraham emmen li Alla jipprovdi gåas-sagrifiççju speçjali u gåandu s- setgåa li jqajjem saåansitra l-vittma mill-mewt. In-narratur jagåmel enfasi indiretta li l-poplu ta' Alla tat-testment il-qadim tnissel minn att ta' ubbidjenza erojka tal-missier tiegåu Abraham u imwieled l-ewwel Iñakk. Ilärajja ta' dan ir-rakkont hija profetika. Äesù hu l-imwieled l-ewwel tat-testment il- Qadim u l-"l-iben Gåañiñ" tal-missier. Hu wkoll äarr fuq spallejh l-injam tassalib b'pellegrinaää iebes gåal fuq il-kalvarju fejn ingåata båala sagrifiççju speçjali biex ikun l-imwieled l-ewwel tat-testment il- Ädid. Kif jgåid S. Pawl, Alla ma åalliex lil Iñakk imut [gåax kien gåadu iñ-ñmien tal-wegåda], imma lill-iben tiegåu stess ma åafirhiex. Äesù sar il-veru åaruf. Wara dan l-att ta' fidi u ubbidjenza erojka, Alla kellem lil Abraham, rega' bierku, u tenna l-wegåda ta' nisel kbir u li fih se jitbierku l-änus kollha ta' l- art. Hu f'äesù li fih seåå ittwettieq ta' din il-wegåda. Imbagåad Abraham malqaddejja tiegåu u ibnu marru lura lejn Birsaba. Irrakkont jagålaq b'informazzjoni li jagåti dwar it-12 ulied ta' Naåor, åu Abraham, li kienu t-12-ir ras ta' l-amurrin. Il-Mewt u d-difna ta' Sara Wara s-sagrifiççju ta' Iñakk, il-åajja tal-patrijarka tnaqqas l-importanza tagåha. Fiha rakkonti dwar il-familja. L-ewwel rakkont hu dwar il-mewt ta' Sara u x-xiri ta l-gåar ta' Makfela fil-gåalqa li kellu Gåefron il- Åitti. Gåefron ma riedx flus imma Abraham tah l-mitt xekel tal-fidda li kien åaqqu. Id-djalogu twil li hemm bejn Abraham u Gåefron ifisser il-kuntratt bejn it-tnejn skond dak li kienet titlob il-liäi Åittita, skond studjuñi oårajn il-liäi neo-babiloniña (G.M. Tucker). Abraham beka lil martu u difinha fil-gåar ta' Makfela biswit Mamri, li hi Åebron, fl-art ta' Kangåan. Dak il-post sar l-art gåaddifna tal-familja ta' Abraham. Il-post illum jinsab f'idejn il-musulmani. Abraham jaåseb biex iñewweä lil ibnu (Äen kap 14) Gåall-Orjentali n-nisel hu åaäa sagra; gåalhekk Abraham åaseb li jñewweä lil ibnu qabel mewtu. Sejjaå lil Eligåeñer l-ixje qaddej u l-aktar wie ed li kien jafdah biex imur fil- Mesopotamja, art twelidu, u jsib mara gåal ibnu. Ma riedx li Iñakk jiññewweä waåda minn Kangåan. Qabel ma kellem lil Eligåeñer, äiegålu jie u äurament li jagåmel kif ried hu billi jqieg ed idejh taåt koxxtu. Dan kien ifisser äurament, u l-koxxa tfisser l-istess åajja tal-bniedem, gåax is-sess hu åaäa sagra gåas-semiti. Eligåñer wasal fil-belt ta' Naåor, serraå l-iämla ådejn l-gåajn fejn imorru jimlew l- ilma x-xebbiet gåall-åabta ta' filgåaxija. Talab lil Alla jgåinu u l-ewwel xebba li Birsaba: itan tal-belt L-ART IMQADDSA Marzu-April

16 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla tatu l-ilma mill-äarra tagåha kienet Rebekka, veräni bint Betwel li kien ittifel ta' Naåor (åu Abraham) u ta' Milka. Mela hi kienet kuäina ta' Iñakk min-naåa tal-missier. Meta x-xebba sqiet lilu, lill-qaddejja u l-iämla, Eligåñer taha åolqa taddeheb tiñen nofs xekel u ñewä brazzuletti jiñnu gåaxar xwiekel deheb. Imbagåad, meta x-xebba qaltlu min kienet, talabha jgåaddi l-lejl gåand missierha. Mar åuha Laban u daåålu d-dar u tkellmu dwar iñ-ñwieä tagåha ma' Iñakk. Ix-xebba marret f'kangåan ma' Eligåñer u ññewäet lil Iñakk. Aqra l- kapitlu 24 kollu. Il-Mewt ta' Abraham (Äen 25,1-11) Fil-bidu tal-kapitlu 25 tal-äenesi nsibu ñ-ñwieä ta' Abraham ma' Qetura (=inçens) li tatu sitt itfal li saru rjus ta' sitt tribujiet (wara ngåaddu tnax iltribù). Dan ir-rakkont hu barra minn loku u aktarx li gåandu jitqiegåed wara Äenesi 24,36. Ir-rakkont gåandu l-gåan li jäib innisel ta' konfederazzjoni ta' tribujiet li kienu marbutin ma' waåda jisimha Qetura li kienet msieåba man-nisel ta' Abraham. Il-Qeturin kienu nies tad-deñert jgåammru bejn il-mekka u x-xmara Ewfrat. In-narratur Saçerdotali jgåid li Abraham miet ta' 175 sena. Qabel ma miet åalla äidu kollu lil Iñakk. Lillulied tal-konkubini tiegåu tahom xi rigali u bagåathom lura lejn illvant, 'il bog od minn ibnu. Ma jingåad xejn dwar Ismagåel. Hu probabbli åafna li åallielu xi äid, imma ismu tåalla barra min-narratur. Iñakk u Ismagåel difnu lil missierhom fil-gåar ta' Makfela ma' martu Sara. Hekk gåalqet il-åajja tal- "missier dawk kollha li jemmnu". Abraham fit-tejoloäija, fil-äudajiñmu u fil-kristjaniñmu Il-figura ta' Abraham hija ta' importanza kbira kemm äudajka kif ukoll kristjana. Diäà rajna kif il-persuna tiegåu äiet ippreñentata min-narratur tal-äenesi (Jaåwista, Elohista u Saçerdotali). Il-ktieb ta' Bin Sirak jippreñenta lil Abraham båala mudell ta' fidi, ubbidjenza u fedeltà lejn Alla, u jqis li Alla ippremjah minåabba l-opri tiegåu (Sirak 44,19-21). L- istess åaäa jñomm S. Ìakbu (2,21-23) u l-ktieb apokrifu tal-ìublej (24,11). San Pawlu jimxi minn triq oåra. Fil-Galatin (3,6ss. u 4,21-31) u fir-rumani (kap. 4) Pawlu jifli dak li hemm fil-äenesi dwar Tel Dan: itan tal-belt Abraham: il-äustifikazzjoni, il-barka li tah Alla u l- wegåda li gåamillu dwar nisel kbir äej minnu. Dwar il-äustifikazzjoni jgåid li äie ääustifikat mhux mill-opri tiegåu imma mill-fidi. Dwar il-barka jgåallem li äiet mogåtija mhux biss lilu imma lill-änus kollha fih. Dwar in-nisel jgåid li l- Äenesi uña l-kelma fis-singular, mela n-nisel huwa wieåed, Kristu li minnu åareä Iñrael il-ädid, l- Insara. Pawlu jfisser allegorikament l-figura ta' Ismagåel bin Åagar, l-iskjava ta' Abraham, u Iñakk bin Sara, il-padruna. It-tnejn kienu ulied Abraham imma Iñakk kien l-iben tal-wegåda. Pawlu jgåid li l-lhud huma wlied Åagar gåax huma kienu l-iskjavi tal-liäi. Ulied il-hielsa, Sara, huma l- Insara gåax huma wlied ilwegåda u liberi, gåax ilgustifikazzjoni tagåhom hija l-fidi fi Kristu. Abraham hu wkoll ta importanza fl-islam li l- ubbidjenza tiegåu lejn Alla tagåti tifsir lill-stess isem Islam u lit-tejoloäija islamika. X'gåandna nimitaw f'abraham Fil-åajja tagåna ta' kuljum, wara li smajna xi jgåid il-ktieb tal-äenesi fuq Abraham, tkun åaäa siewja li nimitaw f dan ilbniedem qaddis dawn ilvirtujiet kbar tiegåu: a)kien bniedem li immatura bil-mod fil-perfezzjoni li kiseb. b) Kien bniedem ta' fidi kbira, fidil lejn Alla, eneruz, sod fit-tama u li sofra åafna tiärib. 432 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

17 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Guido Schembri ofm Xi rakkonti tal-bidu Il-mara ta Lot tinbidel fi plier tal-mel (Ìen 19,15-26) Biex ifissru din il-ärajja stramba l-istudjuñi taw opinjonijiet diversi li minnhom gåañilna dawn: L-ewwel opinjoni: Ilmara ta Lot ma obdietx dak li ntqal lil Lot. Biex tiftiehem din l-opinjoni jeåtieä li jinqara l-kuntest millvers 15 tal-kapitlu 19: "Malli beda jisbaå, l-anäli bdew jgåaäälu lil Lot: Qum, aqbad lil martek u ñ-ñewät ibniet tiegåek, li hawn miegåek, li ma tinqeridx filkastig tal-belt. U beda jitnikker, imma l-iräiel qabduh minn idu, lilu, lil martu u ñ-ñewät ibniet tiegåu, minåabba l-åniena tal- Mulej gåalih; u åaräuh u wassluh il barra mill-belt. U malli åaräuhom il barra qalulhom: Aårab gåax hemm åajtek fin-nofs. La tåarisx warajk, u anqas tieqaf imkien f dawn l-inåawi. Aårab lejn l-gåoljiet li ma tinqeridx." Skond din l- opinjoni, il-mara ta Lot ma obdietx dan il-kliem gåaqli, åarset lura, tnikkret mirbuåa mill-kurñità u millåsieb ta dak kollu li åalliet warajha. Äralha li mietet u nksiet bil-melå kif jiärilu dak kollu li jinstab ådejn il- Baåar il-mejjet (E. Gabiati in La Sacra Bibbia, A.T., Vol I, pag. 66). It-tieni opinjoni: Skond l-eωeäeti antiki, filkataklisma li saret, l-ilma tal-baåar il-mejjet li fih kwantità kbira ta melå, laåaqha meta åarset lura u nksiet bil-melå, tant li wara tat id-dehra ta plier tal-melå. It-tielet opinjoni tgåid li l-immaäinazzjoni popolari bidlet xi plier tal-melå li nstab ådejn il-baåar il- Mejjet, fejn kienu dawk ilbliet li nqerdu, mal-mara ta Lot li åarset lura u ma obdietx il-kliem li ngåata lil Lot (P.Lagrange, La Méthode Historique, paä. 202). Ir-raba opinjoni: B.Vawter jaåseb li huwa element leääendarju f rakkont li l-awtur sagru nqeda bih mingåajr ma ikkumenta fuqu (A Path Through Genesis, paä. 157). Huma ftit dawk l- istudjuñi li jieådu l-kliem tal-äenesi kif inhu u jfissruh b miraklu. It-twelid mirakoluñ ta Iñakk (Äen 21,1-8) Billi Abraham kien imwiegåed minn Alla li poplu kbir kien se jitnissel minnu, hu baqa jistenna li jkollu iben biex il-wegåda tkun imwettqa. Biex iseåå dan, fittex diversi modi imma xjaå mingåajr ma kiseb dak li ried. Gåalhekk adotta l-qaddej fidil tiegåu Eligåeñer båala iben (Äen 15). Imbagåad kellu lil Ismagåel båala iben naturali mill-iskjava Åagar (Äen 16), imma anqas dan ma kien l-iben tal-wegåda. L- iben tal-wegåda kellu jkun l-iben tal-fidi u gåalhekk jitwieled b mod mirakoluñ minn martu sterili, gåax dan kellu jkun l-imwieled l- ewwel tat-testment il- Qadim, figura ta Äesù, l- imwieled l-ewwel tat- Testment il-ädid, li kellu jitwieled b miraklu minn xebba veräni. Dan kellu jseåå biex tidher il-qawwa ta Alla li jista kollox u biex ikun magåruf li s-salvazzjoni hi opra ta Alla u mhux tal-bnedmin. Illum hemm åafna li jfittxu jfissru t-twelid mirakoluñ ta Iñakk: ifittxu dan gåaliex il-ktieb tal- Äenesi jgåid li kemm ilmissier kif ukoll l-omm kienu xjuå sewwa (Äen 18,11). Qabel ma twieled Iñakk u l-wegåda waslet biex isseåå, l-awtur sagru jgåid li "inxteået gåal wiççu fl-art u daåak, u qal f qalbu: "Huwa wieåed ta mitt sena jitweldulu t-tfal? U Sara mara ta disgåin sena tista tiled?" (Äen 17,17). Hu minnu li dak li ntqal lil Abraham "Hemm xi åaäa iebsa gåall-mulej?" (Äen 18,14). Iñda hu veru wkoll li Shivta fin-negev L-ART IMQADDSA Marzu-April

18 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla l-gåomor ta Abraham u Sara jidher eñaäerat. Xi biblisti fittxew jagåtu tifsir metaforiku lil dan ittwelid u jgåidu li l-awtur sagru ried jagåti biss enfasi tejoloäika lill-istess twelid biex juri li l-imwieled l- ewwel tat-testment il- Qadim hu åolqien ta Alla. Din hi opinjoni li tidher sabiåa, imma hi ñbaljata gåax ma titkellimx fuq l- importanza mirakoluña talärajja; il-miraklu f din ilärajja huwa ta importanza kbira fl-istorja tas-salvazzjoni. Min iñomm din l- opinjoni jidåol f diffikultà kbira meta jitratta dwar ilveräinità tal-madonna gåax l-umanità ta Äesù äejja minn Alla wkoll. L- Iskrittura titkellem diversi drabi fuq twelid mirakoluñ båal dak Samwel, tal- Battista u speçjalment dak ta Äesù. Mela l-miraklu gåandu bilfors jidåol f din il-ärajja, jiäifieri fit-twelid ta Iñakk minn äenituri mdaåålin fiññmien. Iñda dan ma jfissirx li wieåed iñomm bilfors innumru eñatt li hemm fil- Äenesi dwar l-età ta Abraham (mitt sena) u ta Sara (disgåin sena). L-awtur sagru mhux bilfors ried jagåtina numri preçiñi rigward l-gåomor tal-äenituri ta Iñakk; imma ñgur ried jagåtina x nifhmu u nemmnu li Alla jista kollox: li jista jagåmel li bniedem jitwieled minn äenituri xjuå. Ried ifiehemna wkoll li s- salvazzjoni hi opra ta Alla biss u li l-äenituri ta l- imwieled l-ewwel tat- Testment il-qadim kienu strument f idejh. Din l-opra tas-salvazzjoni ta l-umanità inåadmet u tinåadem misterjoñament, bis-sabar u bil-miraklu. Mela biex ma niñbaljawx, hu biññejjed li naççettaw il-miraklu f din ilärajja. Il-biblisti fittxew kemm-il darba jagåtu tifsir lin-numri eñaäerati li spiss hemm fil- Bibbja u jsibu l-kriterji ta l- artifiçjalità fil-kompoñizzjoni tal-listi äenealoäiçi (arbli tar-razza), imma s issa gåad ma rnexxilhomx. Ir-riflessjoni spiritwali li tinbena fuq din il-ärajja hi li aåna wkoll jeåtieä li jkollna fidi kbira f Alla li tixbaå lil dik ta missierna Abraham biex naslu nsalvaw ruåna; gåax Alla jaådem fina misterjoñament, pazjentement u xi drabi mirakoloñament. Ir-rivelazzjoni ta l-isem Imqaddes ta Alla (EΩ 3,13-14) Fdalijiet tal- itan tal-belt ta Dan ta Ωmien il-kang anin (2000 qk) u l-patrijarki. Fir-ritratt tidher il- nejja mibnija fuq il-bieb tal-belt u t-tara li jwassal g alih. Mibnija bit-tub tal- amrija u t-tiben fit-tramuntana tal-art Imqaddsa. Fuq l-isem imqaddes ta Alla, YHWH inkiteb åafna u gåadu jinkiteb minåabba d-diffikultajiet kbar li jduru ma l-istess isem. Id-diffikultajiet huma: Kif gåandu jinqara l- isem, Jahweh, Jehova jew Äeåova? Il-patrijarki (Abraham, Iñakk u Äakobb) kienu jafu 434 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

19 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla lil Alla b dan l-isem, jew le? Gåaliex fil-äenesi u fit- Testment il-qadim kollu Alla jissejjaå b diversi ismijiet? Nibdew biex imwieäbu gåall-ewwel mistoqsija. Naqbel mal-biblista Protestant R.K.Harrison li t- tetragrammaton YHWH ma nafux kif kienet eñattament il-pronunzja oriäinali tag ha (Introduction to the Old Testament, Eerdmans Michigan 1985, p.580). L- istess gåaref jgåid ukoll li l- pronunzja "Jeåova" hija ibrida (konsonanti ta YHWH bil-vokali ta Adonaj) u li l- awturi moderni jippreferu jaqraw "Jahweh". Il-pronunzja Äeåova äejja millmod li l-ingliñi jaqraw Jehovah. Il-pronunzja "Jahweh", li jippreferu l- Kattoliçi u åafna mill- Protestanti ta llum, äejja mill-qedem, kif nafu minn San Klement ta Lixandra (Stromata V,6,34) u Teodoretu (Quaestiones in Exodum, I, 133); (ara A.Deissmann, Bibelstudien, 1895, p.11). Il-pronunzja "Jehovah" hija relativament reçenti. Fid-dizzjunarju Lhudi-Ingliñ tal-gesenius taåt l-isem JHWH naqraw: "The pronunciation Jehovah was unknown until 1520, when it was introduced by Galatinus, but it was contested by Le Mercier, J. Drusius, and L. Capellus, as against grammatical and historical propriety." Rigward it-tieni mistoqsija, id-diffikultà tinstab filfatt li t-test ta l-eñodu 6,3 donnu ma jaqbilx mal- Äenesi 15,2.70. Fl-Eñodu 6,2ss. naqraw: "U reäa kellem lil Mosè u qallu: Jiena Jahweh. Jien dehert lil Abraham, lil Iñakk u lil Äakobb båala El-Xaddaj. Imma ismi Jahweh ma gåarraftulhomx. Jiena gåamilt ukoll il-patt tiegåi magåhom, li nagåtihom l- art ta Kangåan, l-art fejn kienu jiääerrew fiha båala baranin ". Imma fil-ktieb tal-äenesi naqraw: "U Abram qallu: Sidi Mulej (fil- Lhudi "Adonaj Jahweh"), x se tagåtini, gåax se nibqa bla tfal ". Dan it-test jitkellem dwar il-patt li Alla gåamel ma Abram li jagåtih art u nisel. Meta wieåed jifli tajjeb l-eñodu u l-äenesi jintebaå li hemm qisha kontradizzjoni bejniethom gåax fil-äenesi Abram sejjaå lil Alla "Adonaj Jahweh", waqt li l-eñodu jgåid li l-isem "Jahweh" kien rivelat lil Mosè, åafna wara l-mewt ta Abraham u l-patrijarki. Fuq din il-kontradizzjoni apparenti nkiteb åafna millbiblisti. Iñda jidher li ma hemm l-ebda kontradizzjoni. Il-problema jåollha t-test Lhudi fl-eñodu 3,13. Meta Mosè kien mibgåut minn Alla biex ikellem lil ulied Israel fuq il-åelsien tagåhom mill-jasar ta l- Eäittu, staqsa lil Alla u qallu: "jekk jistaqsuni "mah xemò", (x inhu ismu), jiena xi ngåidillhom? U Alla wieäbu: Jahweh" u kompla jfissirlu li kien se jasal iñ-ñmien li jeåles lil ulied Israel milljasar kif kien wiegåed lillpatrijarki. Hawn jeåtieä li wieåed jirrifletti tajjeb. L-oriäinal Lhudi ma juñax il-pronom "mi" (li jintuña gåal persuna, bil-malti"min") imma "mah" (x inhu" li jintuña gåal dak li tagåmel il-persuna). Fi kliem qasir, skond it-test Lhudi, Mosè staqsa lil Alla x se jgåid lil ulied Iñrael mhux dwar l-isem fih innifsu, imma dwar li dak l-isem (li gåal-lhud ifisser il-persuna li ääib l-isem) se jagåmel. Alla wieäeb lil Mosè u qallu: Jien Jahweh u sejjer neåles il-poplu kif kont wiegåedt lill-missirijiet. Issa wieåed jistaqsi: Xi jfisser l-isem Jahweh (fil- Lhudi hemm "Jahweh" mhux "Jaåweh)? Hawn ukoll niltaqgåu ma diffikultà oåra. Il-biblisti jagåtu bosta tifsir. Il-Bibbja ta l- Gåaqda u l-bibbja Saydon jittraduçu l-lhudi "Ehje axer ehje" "Jien li Jien". Imma xi jfisser "Jien li Jien"? U hawn min jifhem åaäa u min jifhem oåra. Ñgur li l-gåerq tal-kelma hu "hjh" = jgåix, ikun åaj. Gåalhekk hemm min ifisser "Jien dak li jgåix u jagåti l-åajja"; din l- L-artal tas-sagrifiççju li fuqu kienu ji u offruti l- bhejjem. Fuq: artal misjub f Birsaba. Isfel: fdalijiet ta l-artal majestuω mibni f Dan biex jikkompeti ma dak ta Ìerusalem. L-ART IMQADDSA Marzu-April

20 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla opinjoni hi ta åafna studjuñi moderni. Oårajn jifhmu "Jien dak li ma jitbiddilx". Fost il-åafna opinjonijiet li ngåataw naqbel ma dik ta De Oel: "Jien dak li jagåti l-åelsien jew l- gåajxien"; naqbel ma din l- opinjoni gåax taqbel åafna mal-kuntest u tfisser il-personalità redentriçi ta Alla. Båala konkluñjoni ngåidu li Alla rrivela lil Mosè ilpersuna redentriçi tiegåu jew dak li se jwettaq fil-åelsien tal-poplu tiegåu bla ma jeskludi li Abraham u l- patrijarki kienu jafu b ismu. Din ir-rivelazzjoni lil Mosè hi l-bañi tat-tejoloäija Lhudija u turi l-intervent ta Alla fil-åajja nazzjonali talpoplu magåñul tiegåu. Il-Lhud fissru l-kmand mogåti minn Alla li ma jissemmiex ismu (EΩodu 20,7 u Dewteronomju 5,110), li ma jippronunzjaw qatt l- isem JHWH u li fejn jinsabu dawn l-erba konsonanti, imsejåin tetragrammaton, jitqiegådu taåthom il-vokali ta l-isem Adonaj. Dwar it-tielet mistoqsija fuq l-ismijiet diversi ta Alla (Adonaj El-Xaddaj), eçç.) f dan il-kañ hu biññejjed li ngåidu li huma biss aääettivi li ma jbiddlux l-essenza tal-personalità divina. Il-Festa ta l-g id Eñ 12,1-20 Ir-rakkont tal-festa ta l- Gåid jinsab bejn l-aåbar tal-mewt ta l-imweldin l- ewwel ta l-eäizzjani u l- mewt stess tagåhom. l- iskop tar-rakkont hu ta natura lituräika imma jirrifletti l-istoriçità ta dak li jingåad. Hu veru li r- rakkont hu kompless åafna, l-iktar gåax fih iåaddan ñewä festi separati: dik tal-pesaå (l-gåid) u dik tal- Mazzot (tal-åobñ-aññmu). Imma kull diffikultà tgåib meta wieåed jifhem li dawn iω-ñewä festi kienu festi antiki ferm u indipendenti, u mbagåad äew marbutin flimkien f festa waåda b tonalità lituräika biex ifakkru l-åelsien tal- Lhud mill-jasar ta l-eäittu. Il-Pesaå (l-gåid) fil-bidu kienet festa tar-ragåajja u kienet tiäi ççelebrata qabel ma r-ragåajja jaqilgåu t- tined tagåhom fil-bidu tarrebbiegåa biex imorru f imkejjen oåra. Din il-festa antika ferm il-lhud kienu di a jafu biha qabel ma l- patrijarki daålu fl-eäittu. Iççelebrazzjoni kienet tikkonsisti filli jixwu åaruf u jiekluh bil-åobñ aññmu u åxejjex mgåollija, fil-qamar kwinta ta l-ewwel xahar tar-rebbiegåa. Il-missier talfamilja kien jagåmilha ta saçerdot u kien iraxxax iddemm tal-åaruf fuq kull waqqafa tat-tinda biex jitåabbeb ma l-alla li kien iqim. Il-festa ta l-aññmi kienet festa tal-bdiewa li kienu jgåammru f imkejjen fissi. Kienet festa li taåbat ma ta qabilha, fil-qamar kwinta ta l-ewwel xahar ukoll. Kienet tikkonsisti fl-offerta tañ-ñbul tax-xgåir lid-divinità u fl-ikel tal-åobñ mingåajr åmira qabel jinqata l-qamå. L-antiki kienu mbagåad jiççelebraw festa oåra meta joffru l-ewwel åsad tal-qamå, seba äimgåat wara l-festa ta l- aññmi; dil-festa kienu jsejåulha l-festa tal-frott bikri jew tal-äimgåat li wara åadet l-isem Grieg ta Pentekoste. Wara åafna snin, l- Gåebrej laqgåu dawn iññewä festi u gåaqqduhom flimkien waqt li bidlu xi elementi tagåhom gåall-iskop lituräiku. Il-festa ta l-gåid (Pesaå - Aññmi) tiäi ççelebrata fixxahar msejjaå Abib, kelma ta' nisel Kangåani li jfisser sbula gåax hekk kien jissejjaå qabel l-eñilju. Imma mbagåad wara l-eñilju åa l-isem ta' Nisan mill- Akkadiku Nisanu. Båaxxhur l-oåra, Nisan kien jibda mal-qamar ädid u jaåbat ma' Marzu-April tagåna. Miegåu kienet tibda sena ädida gåax fiññmien li fih kiteb l-awtur sagru, l-gåebrej kienu jimxu mad-drawwa Babiloniña li tibda s-sena ädida mar-rebbiegåa. Qabel din id-drawwa Babiloniña, is-sena kienet tibda fil-åarifa. L-annimal tas-sagrifiççju kellu jittieåed millmeråla (12,3), raäel ta' sena li seta' jkun åaruf jew gidi (ara v.5). Imma t-tradizzjoni Lhudija tardiva kienet titlob li jkun åaruf. Kull familja kellha tissagrifika l- åaruf tagåha, jiäifieri åaruf kull familja. Meta l-familja ma tkunx kotrana, kellha tistieden iläirien (v.4). Skond l-istoriku Lhudi Äuñeppi Flavju (Gwerra Lhudija, VI. 9,3), familja "standard" kienet titqies b'gåaxar membri. Imma n-numru idejali kien ta' tnax. Meta ñewä familji kienu jieklu fl-istess dar u fl-istess kamra, kienu mitluba li jieklu fuq ñewä imwejjed differenti, u dawk ta fuq mejda ma jåarsux lejn dawk ta fuq il-mejda l- oåra. Il-åaruf kellu jkun mingåajr tebgåa, jew bla 436 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

21 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla difett, mhux marid u xieraq li jkun offert lil Alla. Kellu jkun raäel, gåax l-antiki kienu jemmnu li l-qawwa tan-natura tinsab fir-raäel. Li jkun ta' sena jfisser, skond tradizzjoni, li jkun imwieled fl-istess sena li fiha jkun maqtul; skond tradizzjoni oåra, li jkun gåalaq sena. Skond il-vers 6 talkapilu tnax, l-annimal kellu jinqatel mill-äemgåa kollha ta' Israel, imma din il-preskrizzjoni kienet tiswa biss meta l-årief kienu jinqatlu fit-tempju ta' Äerusalemm. U kien jinqatel "bejn inñul ix-xemx u d-dlam" skond ittraduzzjoni tal-bibbja Maltija ta l-gåaqda Biblika; imma din hi traduzzjoni inçerta li taqbel mat-tradizzjoni tas-samaritani, tas-sadduçej u tal-kerajiti. L-oriäinal Lhudi kien imfisser mill-lhud Ortodossi "qabel inñul ix-xemx" u mill- Mixna "kull åin wara nofsinhar" (Pexanim 5,3). Fil-vers 7, il-kapitlu tnax jobbliga li d-demm tal-vittma jkun imraxxax fuq ilänub u l-blata tal-bibien tad-djar fejn jiäi mikul; dan l-obbligu kien jgåodd meta l-årief ma kinux jinqatlu fittempju ta Äerusalemm. Din id-drawwa li jiroxxu d- demm tal-vittma aktarx kienet äejja minn drawwa pagana; il-pagani kienu jroxxu d-demm tal-vittma fuq il-bibien ta' djarhom biex id-divinità tkun åanina magåhom u l-ispirti åñiena jitwarrbu minn djarhom. Kien ifisser ukoll li d-demm imxerred kellu l-qawwa li jgåaqqad il-membri taddar f'patt ta' måabba u ta' aåwa. Imma gåandna nifhmu li r-rit tal-gåid Lhudi äie mogåti tifsir ädid gåax gåal-lhud ifisser il-åelsien mill-jasar. Il-vrus 8-9 jitolbu li l- åaruf ikun mixwi; dan l- obbligu kien jgåodd meta kiteb l-awtur sagru; imma jiddubitaw jekk kienx hemm xi ñmien meta l- åaruf seta' jittiekel mg olli (ara Dewt 16,7; 1 Sam 2,13). Il-Mixna kienet tipprojbixxi l-uñu tal-metall fittisjir ta' l-annimal u tippreferi l-åatab ta' l-eåtrog (ilfrotta sagra lhudija) gåannar tat-tisjir (Pexanim 7,1). Il-åobñ añzzmu kien ifakkar li meta l-missirijiet åaräu mill-jasar ta' l-eäittu ma kellhomx åmira biex jgåollu l-gåaäna. Kellhom åobñ bla togåma. Gåalhekk kienu jiekluh mal-maror, åxejjex morri: åass, indivja, çikwejra, karroti u menta (Pexanim 2,6). Dan kien ifisser l-imrar li l-lhud äarrbu fil-jasar. Kull åobñ bil-åmira kellu jitneååa minn kull dar qabel nofsinhar. Hawn, l- Eñodu ma jsemmix il- aroxet, taålita ta' lewñ, äewñ, frott, eçç. mal-åall. Il-vers 11 irid li l-ikla ssir bil-qadd imåaññem, bilqorq fir-riäel, bil-åatar flidejn u bil-gåaääla; gåax hekk il-missirijiet kienu aräu mill-jasar. L-aååar kliem tal-vers 11 huma "Pesaå hu la YHWH" (fil-bibbji Maltin "hi l-mogådija tal-mulej"); din it-traduzzjoni Maltija hi skond it-tifsir tradizzjonali u popolari. Imma t-tifsir talkelma Pesaå mhuwiex çert; hemm min jittraduçi "din hi d-daqqa tal-mulej [lill- Eäizzjani]" gåax il-klema Pesaå jeåduha mill- Eäizzjan antik. Il-Pesaå (li åafna jaqrawh Pesak jew Pasak) kien gåall-gåebrej is-sinjal tal-patt ta' Alla mal-poplu; is-sinjal tal-qerda tal-gåedewwa li jassruhom u gåalhekk is-sinjal tas-salvazzjoni tagåhom. Iddemm tal-åaruf kellu gåal Israel valur sagramentali u ta' salvazzjoni. Gåal Israel l- Gåid kien Zakkaron "Sinjal ta' Tifkira", tifkira ta' åelsien li gåandha tibqa' gåal dejjem. Kien ukoll Åag, festa kbira li titlob pellegrinaää gåal post sagru. Filfatt, l-gåid kien wieåed mit-tliet festi tal-pellegrinaää li kull Lhudi kien mitlub jagåti qima lill-mulej fit-tempju ta' Äerusalemm. Gåal-Lhud, l-gåid hu tifkira dejjiema li hi wkoll marbuta mal-patt il-qadim li Alla gåamel mal-poplu: gåajnuna ta' Alla lill-poplu u wegåda ta' åarsien tal- Liäi ta Alla min-naåa talpoplu. Gåalina Nsara, Israel il- Ädid, l-gåid gåandu tifsir iktar profond. L-Gåid veru hu dak li l-pesaå Lhudi kien ixebbaå u jbassar: l-åelsien mill-jasar tad-dnub imwettaq bid-demm ta' Kristu, il- Åaruf bla tebgåa li, issagrifikat fuq il-kalvarju, salva l- bnedmin kollha mill-jasar tad-dimonju. Fil-vrus tal-kapitlu 12, l-eñodu jiddeskrivi ilfesta ta' l-aññmi li kienet tibda fil-lejla ta l-gåid, fl-14 ta' Abib, dlonk wara ç-çelebrazzjoni tal-gåid u kienet iddum sebat ijiem. Waqt li l-gåid kienet il-festa talfamilja, dik ta' l-aññmi kienet iktar festa soçjali. Kellha sagrifiççji speçjali li dwarhom jitkellem il-ktieb tan-numri (28,17-25) u l- Levitiku (23,5-8). Billi din ilfesta kienet tibda bil-lejl ta' l-14 Abib, wara l-ikla tal- Gåid, l-ewwel jum ta' festa kien il-15 Abib. L-ART IMQADDSA Marzu-April

22 SALM 26 Talba g all-innoçenti Ag mel aqq mieg i int, Mulej! Bla tija l-im iba tieg i, s i a fil-mulej it-tama tieg i. Ìarrabni, Mulej, g arbilni, iflili mo i u qalbi. Tjubitek quddiem g ajnejja, mxejt skond is-sewwa tieg ek. Ma qg adtx man-nies giddieba, ma sse ibtx ma' nies qarrieqa. Nobg od il- emg a tal- Ωiena, ma nag milhiex mal-midinbin. Na sel fis-safa jdejja, u ndur madwar l-artal tieg ek, Mulej, biex ng annilek ir-radd ta' ajr, u nxandar g e ubijietek kollha. Mulej, n obb id-dar ta' l-g amara tieg ek, il-post fejn jg ammar seb ek. Is-Salmi Permezz ta' din it-talba, issalmista li qed i ejji ru u biex jid ol fit-tempju, jag mel dikjarazzjoni ta' innoçenza: jitlob il-mulej issaffih biex ikun jista' jag mel esperjenza ta' l-im abba ta' Alla, talverità u tal- ustizzja tieg u. B'hekk ikun jista' jid ol fiddar ta' Alla, fil-presenza tieg U. Is-salmista ja sel idejh fis-safa, ji ifieri jimpenja ru u li jfittex lill-mulej b'qalbu kollha u j ares il-kmandamenti tieg u, anke quddiem l-isfida tal- aωen u tat-ti rib. Tg oddnix man-nies midinba, anqas ma' min ixerred id-dmija; dawk li g andhom f'idejhom il- aωen, u f'leminthom rigali qarrieqa. IΩda jien nimxi bla tija; e lisni int, u enn g alija. Jien b'ri li wieqaf fil-wita'; fil- emg at, Mulej, lilek inbierek. 438 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

23 Il-Kelma t Alla G alina llum Il-Ódud ta l-g id Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Marzu-April

24 L-G id il-kbir Qam mill-mewt!! Qari I: A na kilna u xrobna mie u wara li qam millimwiet (Atti 10, 34a,37-43). Din is-silta tippreωentalna il- Kerygma ta' l-g id, ji ifieri il-qalba tat-t abbira tal-fidi nisranija. U dan ja tuh l- appostli b ala xhieda ta' l- esperjenza ta hom mal- Mulej. Pietru jitkellem minn dak kollu li Ìesù amel u allem, mill-ma mudija ta' Ìwanni sat-tlu tie u fis-sema. Jixhed al min hu verament il-mulej Ìesù. Din ix-xhieda ssir t abbira ta' fidwa, t abbira tal- Van elu, il-bxara t-tajba. L-appostli jxandru lil Kristu b ala l-im allef tal- ajjin u tal-mejtin. Kull min jemmen fih ikollu l-ma fra tad-dnubiet. Fl-istess in Ìesù ji i mxandar b ala Feddej, "dak li adda ja mel il- id u jfejjaq 'il dawk kollha li kienu ma kuma mix-xitan, ax Alla kien mie u." Ìesù Kristu, l-imsallab u l-irxuxtat, isir it-t abbira ajja ta' l- appostli li exu mie u, li jixhdu all-passjoni u l- qawmien minn bejn l- imwiet u li jixhdu wkoll all-preωenza tie u ajja fost il-bnedmin. Hu l-bxara t-tajba tas-sliem li l-knisja twassal illum lil kul add, ax "dan hu l-jum li g amel il-mulej; a nifir u u nithennew fih. Hallelujah" (Salm Responsorjali). Qari II: Fittxu l- wejje tassema, fejn qie ed Kristu (Kol 3,1-4). ISan Pawl jitkellem fit-tul fl- Ittra lill-kolossin dwar l-opra salvifika ta' Kristu. Iwie eb ukoll all-mistoqsija ta' x'inhuma mba ad l-konsegwenzi u l-esi enzi all- ajja nisranija. Dak li jkun miet ma Kristu ja dem biex jikseb bis-s i il- ajja dida mo tija lilu permezz tal- Ma mudija, sagrament li j aqqad bis-s i in-nisrani mal-misteru ta' Kristu. Áalhekk in-nisrani huwa msejja ifittex il-valuri tal- Van elu, il-valuri dejjiema li ja tu sens lil ajtu. Fl-ispirtu tal-ma mudija huwa kontinwament imsejja imut ad-dnub u jqum all- ajja dida fi Kristu Ìesù. Van elu: Kristu kellu jqum mill-imwiet (Ìw 20, 1-9). Din is-silta tindika l- atte jament ta' nuqqas ta' twemmin tad-dixxipli dakinhar tal-qawmien minn bejn l-imwiet tal-mulej Ìesù. Turi kif Pietru u Ìwanni waslu all-fidi fil-mulej Irxoxt. Niftakru hawnhekk kemm kienet importanti l- fidi ta' Pietru fit-tradizzjoni nisranija primittiva. Tissemma Marjam ta' Magdala: l-esperjenza ta ha b'xi mod ti bor fiha l-esperjenza ta' kull minn jemmen. Áandna it-ta wid ewwieni quddiem ir-rejaltà tal-mewt ta' Ìesù, ta wid li jinbidel f'sorpriωa quddiem l-ewwel d-dehra tal-qabar vojt - "Qal u l-mulej millqabar, u ma nafux fejn qe duh," - u mba ad quddiem il-preωenza u l- laq a mal-mulej Irxoxt. Issinjali tal-qawmien - "u ra l- faxex ta l- aωel mix utin, Il-Kelma t Alla g alina llum Ìesù madwar l-g adira Gesù telaq minn NaΩaret u niωel jg ix f Kafarnahum fuq ix-xatt ta l-g adira tal- Galilija. Kien hawn u fl-ibliet ta l-in awi li Ìesù beda j abbar il-bxara t-tajba. Wa da minn dawn kienet Korazin li flimkien ma Betsajda u Kafarnahum ew ikkundannati mill- Img allem g aliex ma laqg ux l-a bar it-tajba. Madwar is-sinagoga Wie ed miç-çentri fil- ajja ta Ìesù fuq l-g adira kienet is-sinagoga ta Kafarnahum im allsa minn Çenturjun ruman li lilu mbag ad Ìesù fejjaqlu l bintu. 440 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

25 Il-Kelma t Alla g alina llum Fil-Belt Tieg u Kien fi kmajriet b al dawn ta hawn fuq li Ìesù kien jg addi l-jiem tieg u f Kafarnahum. U kien qalb dan il- ebel ta baωalt iswed li kien jitkellem ras imb ras mad-dixxipli tieg u jipprova jfehemhom mhux biss l- Iskrittura imma wkoll dwar min kien hu u g alfejn kien mibg ut u dak li kellu jg addi minnu l-messija mitluq f idejn il-bnedmin. Imma baqg u ma fehmuhx!...kienu jitg ammdu... Il-mag mudija saret il-muftie g all- ajja tal-komunità nisranija tal-bidu (kif fil-fatt baqg et matul is-sekli kollha). Mhux aktar ilmag mudija g all-ma fra kif kien jag mel Ìwanni l- Battista, imma mag mudija fl-ispirtu u mer ba fost ilkomunità ta dawk li jemmnu f Ìesù. Ritratt: awt talmag mudija tal-komunità ta lhud-insara (III-IV seklu) f NaΩaret. u l-maktur madwar rasu; dan ma kienx mal-faxex, imma mgeωwer u mix ut alih" - jo olqu domandi kbar, domandi li jsibu twe iba fid-dehra tal-mulej Irxoxt, "dakinhar fil axija ta' l-ewwel jum". "Sa dak innhar kienu adhom ma fehmux l-iskrittura li kienet t id li kellu jqum millimwiet". B'dan il-kumment It-Tieni Óadd tal-g id Fidi rebbie a Qari I: Qalb wa da u ru wa da (Atti 4, 32-35). Din is-silta tippreωentalna ittieni hekk imsejja sommarju ta' l-atti ta' l-appostli. San Luqa qed jiddeskrivi ittwelid tal-komunità nisranija pri-mittiva, komunità li ti i ppreωenttata b ala eωempju u mudell talkomunitajiet insara kollha tal-futur. Hemm tlett karatteristiçi importanti: l- aqda profonda ta' l-ispirtu li tesprimi ru ha anke fl- aqda tal- id materjali - "kienu qalb wa da u ru wa da" - il-qawwa talqawmien tal-mulej millimwiet li hija l-baωi tal- ajja dida tal-komunità nisranija u li ta ha l-appostli kienu xhud privile jati "b'qawwa kbira l-appostli kien ja tu xhieda tal-qawmien tal-mulej Ìesù" - irrispett u s-simpatija li l- ewwel insara irnexxielhom ji bdu "u kul add kien i ibhom afna" -. Il-fidi f'ìesù ssir il- ajn ta l- aqda fraterna. In-nisrani huwa msejja ikun disponnibbli fl- ajnuna mo tija lil addie or. qasir ta' l-evan elista, Ìwanni irid iwassal il-qarrej lejn l-iskrittura, dik li hija l- garanzija tal-verità. Il-qabar vojt, is-sinjal li kellu jiftiehem fid-dawl tad-dehra ta' l- Irxoxt lid-dixxipli dakinhar fil axija, it-tnejn kellhom ji u mdawwla mill-kelma ta' Alla. Hi din il-kelma li kellha tirrivela r-rejaltà tal-qawmien tal-mulej Ìesù mill-imwiet. Qari II: Kull min hu mwieled minn Alla jirba id-dinja (1 Ìw 5,1-6). F'din l-ittra San Ìwann jitkellem dwar l- aqda talbniedem ma Alla. Il-fidi u l- im abba huma l-mezzi prinçipali biex wie ed j ix verament din l- aqda. Ilvera aqda nisranija hija l- aqda ta' l-im abba ma Alla li tidher fl-im abba lejn l-a wa. "Minn dan nafu li n obbu lil ulied Alla, meta n obbu 'l Alla u na mlu l- kmandamenti tie u". L- im abba lejn l-a wa hija l- uniku kriterju possibli biex wie ed j ix f' aqda ta' m abba ma Alla. Hi aqda li titwieled mill-fidi f'ìesù storiku u mill- aqda mie u permezz tal-ma mudija u l- Ewkaristija: "Dan huwa dak li ie bl-ilma u d-demm, Ìesù Kristu; mhux bl-ilma biss, iωda bl-ilma u d- demm". Din il-fidi, ir-reb a fuq id-dinja, ta milna wlied Alla u tqanqalna sabiex bil-qalb u l-fer nosservaw tassew il-kmandament tie u. "U l-ispirtu hu li jixhed, ax l-ispirtu hu s- sewwa". L-ART IMQADDSA Marzu-April

26 Il-Kelma t Alla g alina llum Van elu: Tmint ijiem wara, ie Ìesù (Ìw 20,19-31). San Ìwann irid jippreωenta l-qawmien tal-mulej b ala fatt storiku, fatt li influwenza bil-kbir il-komunità nisranija primittiva, fatt li kellu jmexxi f'mixja ta' fidi id-dixxipli kollha ta' Ìesù, li matul iω-ωminijiet ma kienx ser ikollhom ix-xorti jaraw b' ajnejhom lil Ìesù. Hija x-xhieda ta' l- Iskrittura u x-xhieda ta' dawk li raw u messew b'idejhom li ssir il-baωi tal-fidi ta' dawk li kellhom jemmnu. Ìesù Irxoxt jirritorna fost dawk li kienu tie u, "tmint ijiem wara", dejjem fil- urnata tal-óadd, il-jum tal-mulej. Ikisser il-biωa' ta' l- appostli u wara li jimlielhom qalbhom bil-fer, jafdalhom il-missjoni tie u u l-aççettazzjoni fil-fidi tar-realtà talqawmien minn bejn l- imwiet. Fil-fatt, il-qawwa li Ìesù kiseb bil-qawmien minn bejn l-imwiet ti i hawnhekk m oddija lillappostli. Jonfo fuqhom l- Ispirtu s-santu, il-prinçipju tal- ajja tal-knisja; jo loqhom mill- did u j addilhom l-awtorità kontra l-mewt u d-dnub bilqawwa tal-ma fra tad-dnubiet. B'din is-silta evan elika San Ìwann juri wkoll kif ilfidi hija riskju: ma tfissirx li wie ed jista' jara u jmiss imma hija aççettazzjoni ta' bxara li ti i m abbra: "Óenjin dawk li ma rawx u emmnu". It-twe iba ta' Tumas, "Mulej tie i u Alla tie i", hija fil-fatt it-twe iba awtentika ta' min jemmen g aliex min jemmen jistqarrha minn ajr tie a ta' provi u dehriet. It-Tielet Óadd tal-g id Il-Ma fra tag na Qari I: Intom qtiltu lil Sid il- ajja, imma Alla qajmu mill-imwiet (Atti 3, ). Din is-silta tippreωentalna al darb'o ra il-kerygma, il-qalba tat-t abbira nisranija, wara l-fejqan talma tub fil-bieb tat-tempju ta' Ìerusalem. Ìesù, il- Qaddis u u l-ìust ta' Alla, skond il-profeti, ie miç ud u maqtul mill-poplu tie u, imma Alla qajmu millimwiet. Kull minn jindem u jer a' lura minn dnubietu, jaqla' l-ma fra minn and Alla. Din is-silta tfakkarna li Ìesù huwa aj u jibqa' ja dem fost il-bnedmin. Il- Missier qajmu mill-imwiet u gglorifikah permezz talpassjoni, il-mewt u l-qawmien tie u, skond l- Iskrittura. Áal dan kollu jixhdu l-appostli huma u jsej u lill-bnedmin allkonverωjoni. Din hija t- t abbira li ssir lil dawk kollha li jisim uha, t abbira li trid ti i aççettata bil-fidi. Qari II: Kristu allas addnubiet ta na u tad-dinja kollha (1 Ìw 2, 1-5a). F'din is-sitla San Ìwann j idilna li nist u nipparteçipaw fil-fidwa universali li se et permezz ta' Ìesù Krisu jekk na arfu lil Alla. Nist u na arfu lil Alla jekk nosservaw il-kmandamenti tie u, li ta hom l- im abba hija l-qofol. Jekk in obbu lil Alla u lill-proxx- Ówat tal-mag mudija Il-mod kif nitg ammdu u ng ammdu llum huwa differenti minn dak li kien isir fl-img oddi. Ir-rit talmag mudija g adda minn tibdil kontinwu. Is-sejbiet arkejolo içi fl-art Imqaddsa jikkonfermaw dan l-iωvilupp litur iku fi dan il-knisja. Ta min jinnota li dawn il- wat tal-mag mudija kienu jinbnew l barra mill-knisja: kienu jid lu fil-knisja wara li jitg ammdu. Óawt tal-mag mudija forma ta salib bit-tur ien jinωlu fih. Óawt çkejken g all-mag mudija tat-trabi Óawt-salib imma ta forma tonda fuq barra 442 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

27 Il-Kelma t Alla g alina llum Ìerusalem, belt il-misteri Belt çkejkna. Imkenna wara l-g olja taω-ûebbu u mag luqa mill-wieden ta Kidron u tal-ìe enna. F nofsha l-imkien qaddis fejn se il-misteru talpreωenza ta Alla fit-tempju. F Ìesù din l-istess preωenza g addiet ajja fit-toroq tag ha u g alkemm niesha ma laqg uhx xorta fittoroq tag ha dehret r-reb a ta Ìesù fil-qawmien: il- ajja fuq il-mewt! mu nirçievu l-ma fra taddnubiet u l-fidwa. Ìesu ji i ppreωentat b ala l-avukat ta na, l- ajnuna u dak li ji ol alina quddiem il- Missier. Dan jista' ja mlu ax huwa l-vittma ta' espjazzjoni al kul add. Dan jitlob mill-bniedem l- indiema u l-konverωjoni. Van elu: Il-Messija kellu jbati u jqum mill-imwiet fittielet jum (Lq 24,35-48). Ìesù qam tassew millimwiet u deher anke fiωikament lill-appostli. B'hekk se dak li kien t abbar mill- Iskrittura. Id-dixxipli, li huma x-xhieda diretti ta' dawn il- rajjiet ta' l- a eb, kellhom i abbru lill-bnedmin kollha l- konverωjoni u l-ma fra taddnubiet, ibda minn Ìerusalem. Quddiem id-dehra ta' Ìesù id-dixxipli jit awwdu: "Huma twerwru bil-biωa', ax asbu li qe din jaraw xi fantaωma". Imma l-mulej ja tihom il-provi: "Áaliex t awwadtu? Áaliex dan itt assib kollu f'qalbkom? Araw idejja u ri lejja. Jiena hu! Missuni Áandkom xi a a ta' l-ikel hawn? U ressqulu quddiemu biçça uta mixwija. Óadha u kielha quddiemhom". Ìesù mba ad jitkellem mill- rajjiet tal-passjoni, il-mewt u l-qawmien tie u fid-dawl ta' l-aspett salvifiku ta hom. Jurihom b ala twettiq ta' l-iskrittura: "Je tie ise kull ma nkiteb fuqi fil-li i ta' Mosè, fil- Profeti u s-salmi". Dawn il- rajjiet kellhom isiru l-o gett tal-bxara t-tajba li kellha tixxandar biex min jemmen jirçievi fl-isem ta' Ìesù d-don tal-konverωjoni u tal-ma fra tad-dnubiet. "Hekk kien miktub, li l-messija jbati u jqum mill-imwiet fit-tielet jum, u li lill- nus kollha, ibda min Ìerusalem, tixxandar f'ismu l-indiema all-ma fra taddnubiet. Intom xhud ta' dan". U dan kellu jse bix-xhieda ta' l-appostli li lilhom il-mulej fet ilhom mo hom biex jifhmu l-iskrittura. Ir-Raba Óadd tal-g id Kristu mag na Ir-rag aj Dehra li qajl qajl qed tg ib: xbieha ajja tal-im abba u l- g oωωa li Ìesù g andu lejn dawk li huma tieg u! Qari I: M'hemmx salvazzjoni lief fl-isem ta' Ìesù (Atti 4,8-12). Din is-silta tippreωentalna al darb'o ra il-kerygma, il-qalba tat-t abbira nisranija, wara l-fejqan talma tub fil-bieb tat-tempju ta' Ìerusalem. Id-diskors huwa parti minn dak li Pietru ja mel, "mimli bl- Ispirtu s-santu", quddiem is- Sanhedrin. Ìesù huwa aj. Alla qajmu minn bejn l- imwiet: "Hu fl-isem ta' Ìesù Kristu ta' NaΩaret, dak li intom sallabtuh u li Alla qajmu mill-imwiet, bih darra el hu hawn quddiemkom qawwi u s i ". Hu biss huwa l-uniku Feddej. Din ilverità ti i kkonfermata minn silta profetika fejn Ìesù huwa ippreωentat b ala l- ebla tax-xewka, dik l-istess ebla li iet imwarrba millbennejja. Din il-verità titlob b qawwa deçiωjoni fil-bniedem: "F' add aktar m'hemm salvazzjoni, ax ta t issema m'hemmx isem ie or L-ART IMQADDSA Marzu-April

28 Il-Kelma t Alla g alina llum mo ti lill-bnedmin li bih a na andna nkunu salvi". Qari II: Áad naraw 'l Alla kif inhu (1 Ìw 3,1-2). F'din is-sitla San Ìwann j idilna li n-nisrani huwa f' aqda mal-missier u ma' l-iben. Dan aliex, bit-twelid did mill-ilma u l-ispirtu, a na mhux biss nist u nissej u wlied Alla, imma tassew a na. Din hija rejaltà dida u ta' l- a eb li min ma ja rafx 'l Alla ma jistax jifhimha. Hi rejaltà li tift ilna l-orizzonti at-tama ta' dak li ad inkunu: "Madankollu nafu li, meta hu jidher, a na nkunu b alu, ax narawh kif inhu". Van elu: Ir-ra aj it-tajjeb ja ti ajtu an-n a tie u (Ìw 10,11-18). Qari I: Qalilhom kif Sawl ra lill-mulej fit-triq (Atti 9,26-31). Din is-silta tippreωentalna r- ritorn ta' Pawlu f'ìerusalem wara l-esperjenza tie u fittriq ta' Damasku. Biex ida al lil Pawlu fl-ambjent Dan id-diskors ta' Ìesù huwa ambjentat fil-festa Lhudija tat-tined (Sukkot). Matulha l-lhud kienu jfakkru kif Alla, b ar-ra aj it-tajjeb, kien mexxa l-poplu fid-deωert lejn l-art imwie da, mixja li matulha a sieb jipprovdilhom l-ilma u l-manna, il- obω li niωel mis-sema. Irridu niftakru wkoll li l-lhud kienu di a' qat uha li joqtlu lil Ìesù u kienu qe din jippersegwitaw lil dawk li emmnu, b all- ama mit-twelid, billi jkeççuhom mis-sinagogi. Quddiem il-kapijiet tal-lhud Ìesù jistqarr li huwa "il-bieb", ji ifieri l-uniku mezz ta' fidwa. Huwa r-ra aj it- Tajjeb u din is-silta tispjega g aliex. Ìesù huwa r-ra aj it-tajjeb ax hu ja ti ajtu biex iwettaq ir-rieda ta' Missieru li permezz tie u kellu jwettaq il-fidwa: "Jiena na ti ajti, biex ner a' ne odha. Ma je odhieli add, imma jiena stess na tiha minn rajja. Áandi s-set a li na tiha, u andi s-set a li ner a' ne odha. Dan hu l-kmand li adt minn and Missieri". Huwa r-ra aj it-tajjeb ax ie ji bor l-ulied ta' Alla mxerrda: "U jkun hemm mer la wa da u ra aj wie ed". Huwa r-ra aj ittajjeb ax ja raf in-n a tie u li jisim u le nu. F'dan il- arfien hemm aqda intima, hemm l- im abba li titwieled fil-fidi u ti i murija fl-ubbidjenza lejn il-mulej Ìesù, kif hu nnifsu obda lil Missieru: "Jiena r- ra aj it-tajjeb; jiena na raf in-n a tie i, u n-n a tie i ja arfu lili, b alma l- Missier ja raf lili u jiena na raf il-missier; u ann a tie i na ti ajti". Il-Óames Óadd tal-g id Sehem ma Kristu tal-komunità nisranija, " ax kienu mbeωω a minu, ax ma emmnux li hu kien tassew dixxiplu", jid ol Barnaba li jiddefendi lil Pawlu b ala dixxiplu tal-mulej. Barnaba jirreferi kif Pawlu kien ra lill-mulej fit-triq u Irg u l-mer la L-Evan elisti juωaw il-figura tar-rag aj bl-istess qawwa li kienu juωawha l-profeti fi Ωmien l-antik Testment imma to ro ukoll differenza qawwija g aliex Ìesù jie u fuqu dan it-titlu biex ifiehem kemm tassew hi kbira l-im abba li twasslu jag ti ajtu g all-mer la! 444 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

29 Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Ìebla quddiem il-qabar Ìesù midfun u ebla kbira tpo iet quddiem idda la biex tag laq il-qabar! Il- ebla li n-nisa, nhar l- ewwel jum tal- img a, filg odu kmieni, kienu qed jiddiskutu biex jaraw kif se jag mlu a jne uha imma kif waslu sabuha mne ija. Il- ebla li ma enba kien hemm l-g ases u li kienet ukoll xhud tal- Qawmien. L-insara tal-bidu g oωωew din it-tifkira tal- ebla fidda la tal-qabar u wara l-bini tat-tempju majestuω mill- Imperatur Kostantinu fir-iv seklu, din il- ebla xhud tal- Qawmien kienet meqjuma ma enb il-qabar u miksija b awhar u a ar prezzjuω. IΩ-Ωmien gerbeb u l-vandaliωmu li arrab dan il-post qaddis minn id il-mislem fissena 1009 alla biss laqxa minn din il- ebla li kienet tag laq il-qabar. Illum miqjuma f kaxxa tal-ir am u ie fil-kamra ta barra tal-qabar. sem u jkellmu. Ifakkarhom li kien tkellem b' ila kbira flisem ta' Ìesù. U wara li Pawlu qa ad ma hom, tkellem b' ila kbira f'isem il- Mulej, tant li min abba l- persekuzzjoni tal-lhud Griegi, kellu jintba at Çesarija u Tarsu biex ma ji ix maqtul. San Luqa ja tina wkoll sommarju qasir fuq ilprogress tal-knisja: "U l- Knisja kienet fis-sliem fil- Lhudija u l-galilija u s-samarija kollha, u kienet dejjem tissa a. Kienet timxi fil-biωa' tal-mulej u kienet toktor dejjem bl- ajnuna ta' l-ispirtu s-santu. Qari II: Dan hu l-kmandament tie u, li nemmnu u n obbu (1 Ìw 3,18-24). Hawn San Ìwann juri t-triq li minnha rridu n addu biex nin aqdu mal-mulej. L- im abba trid tkun konkreta: "Uliedi, ma n obbux bilkliem u t-tpaçpiç, imma bl- emil u tassew." L-im abba trid tkun fil-verità, im abba li titwieled mill-fidi f'ìesù, im abba li tfisser li wie ed i obb b alma abb hu. Hija m abba li ti i m ixha fiddawl tas-salib. Hi im abba li titlob il- ar-sien tal-kmandamenti. Fil-fatt huwa l-ispirtu li jrendi kapaçi l-bniedem li j ares il-kmandamenti: "B'hekk nafu li j ammar fina; bl-ispirtu li hu tana." Is-Sitt Óadd tal-g id Kristu u a na Qari I: Id-don ta' l-ispirtu s- Santu ssawwab fuq il-pagani wkoll (Atti 10, ). Van elu: Jiena d-dielja u intom il-frieg i (Ìw 15,1-8) F'din is-silta tal-van elu Ìesù jinsisti fuq l- aqda mie u: "Ibq u fija, u jiena nibqa' fikom." Is-sinjal ta' din l- aqda hija l-frott, il- arsien tal-kmandamenti u l-im abba ta' l-a wa. Dan ilmessa Ìesù jwasslu bittixbiha tad-dielja. Hu d- dielja u d-dixxipli tie u huma l-frie i, marbutin mie u bil-fidi li tipproduçi l- frott ta' l-im abba. Kull fer a, kull dixxiplu, andu sehem mill- ajja tad-dielja, ta' Kristu, li andu sehem mill- ajja ta' Alla. Din l- aqda titlob li wie ed jitlaqqam fil-kelma ta' Ìesù. Minnha jislet il-qawwa u jkun jista' ja mel il-frott, skond ir-rieda ta' Alla: "Min jibqa' fija u jiena fih, dan ja mel afna frott; ax min ajri ma tist u ta mlu xejn". Id-dixxiplu ta' Ìesù, li jid ol f'intimità mal- Mulej, andu fiduçja li jitlob dejjem skond l-istess rieda ta' Ìesù u alhekk ji i dejjem mismu. Il-frott ta' l-im abba hija s-seb li jin ata lill-missier bilqawwa ta' Ìesù. "Jekk tibq u fija u kliemi jibqa' fikom, itolbu kull ma tridu, u dan ikun mo ti lilkom. B'dan jissebba Missieri, li ta mlu afna frott u jekk tkunu dixxipli tie i". Din is-silta tippreωentalna lil Pietru li jid ol fid-dar taç-çenturjun Kornelju. Nist u n idu li andna hawnhekk l-ewwel pass "uffiççjali" tal- Knisja lejn il-pagani: "Issa qie ed nifhem kemm hu veru li Alla ma j arisx lejn l- uçu, imma jilqa' 'l min L-ART IMQADDSA Marzu-April

30 Il-Kelma t Alla g alina llum andu l-biωa' tie u u ja mel is-sewwa, ikun minn liema ens ikun". Pietru jxandar il-kerygma tal-fidi nisranija; ixandar li f'ìesù hemm il-konverωjoni u l- ma fra tad-dnubiet. Din issilta turina kif waqt il-laq a ta' Pietru ma Kornelju u l- familja tie u jinωel id-don ta' l-ispirtu s-santu. Din l- effuωjoni ta' l-ispirtu tissejja il-pentekoste tal-pagani, effuωjoni li twassal allma mudija: "Jista' xi add jiç ad l-ilma tal-ma mudija lil dawn in-nies, li adu l- Ispirtu s-santu b alma adnieh a na wkoll? U ordna li jit ammdu fl-isem ta' Kristu". Qari I: Alla hu m abba (1 Ìw 4,7-10). San Ìwann iwassalna all- ajn ta' l-im abba li huwa Alla li ba at lil Ibnu l-wa dieni fid-dinja: "U hawn qie da l-im abba: mhux ax abbejna 'l Alla, imma ax abbna hu u ba at lil Ibnu b al tpattija al dnubietna". Il-kmandament ta' l-im abba lejn l- o rajn huwa twe iba allim abba li Alla andu alina. Jekk Alla huwa m abba ifisser li l-mezz biex naslu alih hija l-istess im abba. Van elu: Óadd ma andu m abba akbar minn din: li wie ed ja ti ajtu al biebu (Ìw 15,9-17) F'din is-silta tal-van elu, wara li juωa t-tixbiha taddielja, Ìesù jitkellem millkmandament ta' l-im abba li huwa possibli n arsuh jekk nibq u fl-im abba tie u. Hija l-im abba sagrifikali, b al tie u, li ta mel il-frott. Hija l- im abba b al tie u li ta milna bieb tie u. Huwa l-missier li jo loq dan l-hekk imsejja moviment ta' m abba; jib at lil Ibnu. L-Iben iwassal dan il-kurrent ta' m abba lillbnedmin, bnedmin li j obbu lilu fl-im abba ta' xulxin b'im abba li permezz ta' Kristu ter a' tasal lejn il-missier. Dan il-kurrent ta' m abba u din ittwe iba ta' ubbidjenza lejn il-mulej li tiggarrantixxi dan il-kurrent huma n-nukleju tal-fidi nisranija u taddixxepolat: "Mhux intom aωiltuni, iωda jien aωiltkom, u tartkom biex tmorru ta mlu l-frott u l-frott ta kom jibqa', alli kull ma titolbu lill- Missier f'ismi, huwa ja tihulkom. Dan hu li jiena qie ed nikkmandakom: li t obbu lil xulxin". Qabar vojt Qabar! Tifkira tal-mewt, simbolu tad-dlam, çertezza tat-tmiem. Imma Dan il- Qabar isir tifkira tal-óajja, simbolu tad-dawl, çertezza ta ajja o ra sabi a bla tmiem! Qabar im affer filblat! Ma enb dan il-qabar tist ajlek tisma l-eku lil min qeg din tfittxu? Tilma lampieri, ir am mikul biω-ωmien u mirfud bit-travi tal- adid ta t koppla imdawla - Qabar miωerja jekk imqabbel mal-glorja u l-qawwa ta Alla li dehru hawnhekk! 446 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000

31 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Il-Mistoqsija o t il-g erf Trid tkun taf? Il-qarrejja jistaqsu X'sar mill-arka tal-patt li kien bena Mosè? Fit-Testment il-qadim insibu daqs mitejn riferenza li jsiru all-arka tal-patt. Tissemma l-ewwel darba fil- Ktieb tan-numri 10, 35-36, f'silta li tissejjah 'L-G anja ta' l-arka'. L-Arka tal-patt titqies b ala sinjal tal-preωenza ta' Alla fost il-poplu tie u. Takkumpanja l-lhud fid-d ul ta hom fl-art Imwie da mmexxija minn ÌoΩwè (ÌoΩ 3-4) u ter a' tissemma fi tmiem il-perijodu ta' l- Im allfin. Kienet tqie det fis-santwarju ta' Silo, ta t il- arsien ta' Áeli u l-familja tie u u mba ad Samwel. Áal ftit taω-ωmien l-arka nqabdet mill-filistin u baq et andhom sakemm ba tuha lura fiddar ta' Áabinadab. Hemmhekk baq et oxrin sena sakemm is- Sultan David tella ha Ìerusalem (2 Sam 5-6). Kien is-sultan Salamun li da hal l-arka fit-tempju l- did li hu kien bena f'ìerusalem (1 Slat 8) L-Arka ma tissemmiex aktar fil-kotba Storiçi tat- Testment il-qadim. Jista' jkun li Sisak ne ieha mit- Tempju (1 Slat 14,26), Manasseh seta' biddilha bix-xbiha ta' Astarte (2 Kronaki 33,7) u Ìosija seta' irrestawraha (2 Kronaki 35,3). X aktarx li l-arka iet meqruda jew misruqa waqt l-invaωjoni ta' Nabukodonosor fis-sena 586 qabel Kristu. Il-profeta Ìeremija (3,16-17) bi kliemu jista' jalludi li l- Arka adha teωisti: "Meta intom toktru u tnisslu fuq l- art f'dawk il-jiem, oraklu tal- Mulej, add ma jitkellem aktar fuq l-arka tal-patt tal- Mulej, ma ja sibx aktar fuqha, u ma jiftakarx fiha, ma jibkuhiex, u ma ja mlux o ra ". Il-le enda li nsibu f'2 Makkabin 2,4-6 hija marbuta ma' dan is-silta ta' Ìeremija. Il-profeta ji i ppreωentat li eba l-arka sakemm ma jasalx il-jum tal-fidwa: "Barra dan, kien hemm miktub f'dan id-dokument li l- profeta, mqanqal minn rivelazzjoni, ordna li t-tinda u l- arka jmorru warajh, u li hu are al fuq l- olja, fejn kien tela' Mosè biex jara l- wirt ta' Alla. Malli wasal hemm fuq, Ìeremija sab dar amla ta' ar, u fiha eba t-tinda, l-arka u l-artal ta' l-inçens u alaq idda la. Xi w ud minn dawk li kienu mie u ppruvaw jimmarkaw it-triq iωda ma set ux isibuha. Malli sar jaf, Ìeremija çanfarhom u qalilhom: 'Il-post ma jkun jaf bih add sa ma Alla ji bor il-poplu tie u u j enn alih'". Forsi kien proprju min abba dan li l-lhud kienu jemmnu li qabel ilwasla tal-messija kellu ji i Ìeremija biex jurihom fejn kienet l-arka tal-patt. Xi nies fil-fatt kien wkoll asbu li Ìesù kien Ìeremija. WIRJA DWAR Il-KUSTODJA Il-Ìublew tas-sena 2000 sewa wkoll biex il-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa torganizza wirja dwar il-wirt Nisrani fl-art ta Ìesù. Din il-wirja fet et f Palazzo Reale f Milan ta t il-patroçinju tal-komun ta din il-belt u se tibqa miftu a sax-xahar ta Mejju. Fiha l- kuratur, Michele Piccirillo ofm, a sieb jippreωenta l- iωvilupp u l- idma tal- Kustodja flimkien mar-rabta li dejjem kien hemm malinsara minn madwar iddinja. G al din il-wirja tpo ew o etti li qatt ma kienu ar u mill-art Imqaddsa b alma huma l- kapitelli kruçjati tal-baωilka ta NaΩaret u sett qniepen medjevali tal-knisja ta Betle em. Hemm ukoll o etti prezzjuωi li ing ataw lis-santwarji matul il-medda tas-snin kif ukoll mudelli tal- Knisja tal-qabar ta Kristu (seklu XVI/XVII) ma duma bl-injam intersjat bil-madreperla li tnejn minnhom huma tal-kummissarjat ta Malta u ie or tas-sorijiet ta Sant Ursula tal-belt. L-ART IMQADDSA Marzu-April

32 Il-Mistoqsija o t il-g erf X'ried i id Ìesù meta qal li inbid did jitqie ed f'dammi ani odda? Dan il-kliem insibuh fil- Van elu ta' San Mark 2,22: "U add ma jqie ed l-inbid il- did f'dami ani qodma tal- ild, ax inkella l-inbid jifqa' d-dami ani, u jintilfu kemm l-inbid u kemm iddami ani. IΩda nbid did f'dami ani odda". Ftit qabel Ìesù kien wie eb all-mistoqsija li l-lhud amlulu 'il aliex id-dixxipli tie u ma kenux qe din isumu. Ìesù kien wie eb li d-dixxipli tie u ma kellhomx bωonn isumu ax hu, il- arus messjaniku, kien f'nofshom. Ìesù juri li l-preωenza tie u abet Ωmien did. Ûmien li jitlob bidla tal-mo u talqalb. Hu alhekk li Ìesù i id li dan iω-ωmien il- did jitlob qalb u mo odda, konverωjoni fis-sens bibliku. JuΩa x-xbiha ta' l-inbid u d- dami ani. Inbid did ma jitqie edx f'dami ani qodma tal- ild; il- ild ikun sar iebes u ma jkunx jifla all-fermentazzjoni, façilment jinfaqa'. U b'hekk wie ed jitlef kemm iddami ana u kemm l-inbid. Áalhekk inbid did f'dami ani odda! Áaliex illum j idu li l-ittra lil Lhud mhijiex ta' San Pawl? Fl-ewwel erba' sekli ta' l- istorja tal-knisja, fil-knisja tal-lvant, l-ittra lil Lhud kienet titqies b ala miktuba min San Pawl. Din it-tradizzjoni kienet madankollu tara d- differenzi li jiddistingwu din l-itra mill-ittri l-o ra ta' San Pawl. Klement minn Lixandra kien i id li din l-ittra kienet traduzzjoni all-grieg ta' ittra li Pawlu kien kiteb blebrajk. Ori ene kien isostni li l- sieb ta' din l-itrra kien pawlin imma kien iωomm li iet miktuba minn xi dixxiplu ta' San Pawl. Fil-Knisja tal-punent kien hemm sibijiet o ra fuq din l-ittra. Kienu bosta dawk li ddubitaw li kienet ta' San Pawl u b'hekk in olqu dubji wkoll fuq kemm din l-ittra kienet ispirata. San Ìirolmu kien jaf li r-rumani ma kienux jaççettaw din l-ittra b ala Pawlina; hu u Santu Wistin ippreferew jilq u t- tradizzjoni tal-knisja tal- Lvant. Fil-lista uffiçjali (il- Kanone) tal-kotba tal-ìdid Testment din l-ittra tqie det ta t dawk ta' Pawlu u t-tradizzjoni tal-knisja maω- Ωmien Ωammet dak li kien i id Klement minn Lixandra. Luteru ma Ωammx lil Pawlu b ala l-awtur ta' din l-ittra u ra fiha test kompost minn diversi awturi. L- istess ideja, bejn wie ed u ie or, Ωamm Kalvinu. Ilma isteru kattoliku, speçjalment wara l-konçilju ta' Trentu, Ωamm it-tradizzjoni li l-ittra hija Pawlina u l- Kummissjoni Biblika, fil-bidu tas-seklu l-ie or, ipprojbiet lill-kattoliçi li jiç du l-ori ni pawlina ta' din l-ittra, anke jekk din ammettiet redazzjoni li set et ma kenitx pawlina. Illum, l-istudju eωe etiku, jurina li l-istil ta' l- ittra, u xi idejat tejolo içi, mhumiex pawlini. Ma andhom x'jaqsmu xejn ma' l-istil u t-teolo ija ta' l- ittri pawlini l-o ra. Min kitibha kien istruwit afna - l-istil ta' l-ittra lil Lhud huwa verament raffinat! Hemm min j id li set et kienet ta' Barnaba jew Apollo, it-tnejn dixxipli ta' Pawlu. Diffiçli t id. Çert li kien bnidem li kien mid la sew tal-litur ija tat-tempju. Il-kitba tie u, li tippreωenta lil Kristu, is- Saçerdot il-kbir li joffri lilu nnifsu b ala sagrifiççju all-fidwa tal-bnedmin, hija kitba verament profonda f'dak li andu x'jaqsam mal-kristolo ja, mad-duttrina tal-medjazzjoni ta' Kristu u l-konsegwenzi prattiçi fil- ajja nisranija. Mag sar ta l-inbid ta Ωmien il-biωantini. Dan il-mag sar kien mag mul minn disa btie i çkejknin imdawra ma bit a kbira (kollha b art tal-muωajk). Fil-btie i Ω-Ωg ar kien jintefa l- g eneb li ji i mis uq bir-ri lejn u l-meraq kien jo rog fil- wat li jfawru fil-bit a tan-nofs li mbag ad kien jin abar f awt kbir. Dan il-mag sar jinsab f Umm el-rasas (Ìordanja). 448 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2000