η μεθοδολογια τησ ιστοριασ του μεταγενεστερου και νεωτερου ελληνισμου

Transcript

1 79 η μεθοδολογια τησ ιστοριασ του μεταγενεστερου και νεωτερου ελληνισμου θεοδωροσ παπαδοπουλλοσ στὴν σύντομη ἀνακοίνωση ποὺ ἔχω τὴν τιμὴ νὰ ἐκφωνήσω ἐπ εὐκαιρίᾳ τῆς παρούσης ἡμερίδος δὲν θὰ ἦταν ἄσκοπο, πιστεύω, νὰ ἀναφερθῶ στὸ ἐπίμαχο θέμα τῆς μεθοδολογίας τῆς ἱστορίας τοῦ μεταγενεστέρου καὶ νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ, μὲ ἐπίκεντρο τὴν ἐθνολογικὴ καὶ κοινωνιολογικὴ προσέγγισιν εἰδικῶν θεμάτων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας καὶ τῆς συναφοῦς πολιτιστικῆς παραδόσεως τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ κοινωνιολογικὴ σκέψις δὲν εἶναι ἐντελῶς ξένη στὴν ἑλληνικὴ ἱστοριογραφία. Ὑπενθυμίζω ὅτι ὁ κωνσταντῖνος παπαρρηγόπουλος, στὸ κλασσικὸ ἔργο του Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ἑρμήνευσε πρῶ - τος τὸ εἰκονοκλαστικὸ ὡς κίνημα κοινωνικό. καὶ τοῦτο παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κοινωνικοὶ θεσμοὶ τοῦ Βυζαντίου δὲν εἶχαν ἐπαρκῶς ἐρευνηθεῖ κατὰ τὸν χρόνο τῆς συγγραφῆς τοῦ ἔργου του. Ὁμοίως ὁ κωνσταντῖνος Ἄμαντος, πραγματευόμενος τὴν παρακμὴ τοῦ μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, διεχώρισε τὰ κοινωνικὰ χαρακτηριστικὰ τῶν νομαδικῶν φύλων ἀπὸ ἐκεῖνα τῶν ἐγκατεστημένων ἀγροτικῶν κοινωνιῶν, ἡ κατάκτησις τῶν ὁποίων ἀπὸ τοὺς νομαδικοὺς εἰσβολεῖς ἐπισύρει οἰκονομικὴ καὶ κοινωνικὴ ἐξάρθρωσιν, ἀκόμη καὶ πλήρη διάλυσιν. κλασσικὸν παράδειγμα τῆς φθορᾶς αὐτῆς παρέχει ἡ ὀθωμανικὴ κατάκτησις τῆς κύπρου τὸ 1579, οἱ συνέπειες τῆς ὁποίας ὑπῆρξαν ἀπὸ πάσης ἀπόψεως κοινωνικῆς, οἰκονομικῆς καὶ πνευματικῆς φθοροποιές. εἰκάζεται ὅτι παράτασις τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας ἐπὶ ἕναν ἐπὶ πλέον αἰῶνα θὰ συνεπήγετο ἀνεπανόρθωτον φθορὰν εἰς τὸν πληθυσμὸν τῆς νήσου. σημαντικωτέρα εἶναι ἡ περίπτωσις τοῦ μικρασιατικοῦ χώρου, ἡ κατάκτησις τοῦ ὁποίου ὑπέσκαψε τὰ θεμέλια τῆς Βυζαντινῆς αὐτο-

2 80 ο νεοσ ελληνισμοσ: εννοια, περιεχομενο, χρονικα ορια κρατορίας. πρόκειται γιὰ μακροπρόθεσμη διαδικασία ἀφελληνισμοῦ, τὴν ὁποίαν ἐπραγματεύθη βάσει νεωτέρων κριτηρίων ὁ σπύρος Βρυώνης εἰς τὸ περισπούδαστον περὶ τοῦ μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ ἔργον του. Ἡ διάχυσις τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ γεωγραφικῶς καὶ διαχρονικῶς δὲν συνιστᾶ θέμα ἁπλῆς ἱστορικοφιλολογικῆς πραγμάτευσης. συνιστᾶ κοινωνικοανθρωπολογικὸ φαινόμενο ἐντασσόμενο στὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας τῆς διάχυσης καὶ ἀφομοίωσης τοῦ πολιτισμοῦ. Ἡ κοινωνικοανθρωπολογικὴ ἔρευνα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ δὲν ἔχει εἰσέτι ὁλοκληρωθεῖ, διότι ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμός, ἐξαντλητικῶς μελετηθεὶς ἐξ ἐπόψεως ἱστορικοφιλολογικῆς, ἐθεωρήθη ἔδαφος μὴ ἐπιδεχόμενον περαιτέρω ποιοτικὴν ἐξερεύνησιν. περιπτώσεις ὅπως οἱ προαναφερθεῖσες συνιστοῦν τὴν προώθησιν μιᾶς ἱστορικῆς δημογραφίας τοῦ μεσαιωνικοῦ καὶ μεταγενεστέρου Ἑλληνισμοῦ καὶ τῶν συνεπειῶν τῶν μετατοπίσεων αὐτῶν, θετικῶν ἢ ἀρνητικῶν. Ἀναφερόμενος ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὴν γνωστὴν θεωρίαν τοῦ Fallmerayer περὶ σλαβικῆς διεισδύσεως εἰς τὸν ἑλληνικὸν χῶρον, ὁ ἱστορικὸς διερωτᾶται εἰς τί συνίσταται τὸ δημογραφικὸν κενὸν τὸ ὁποῖον ἐνδεχόμενος ἐποικισμὸς ἀνεπλήρωσε. Ἐφ ὅσον ἱστορικῶς δὲν τεκμηριώνεται ἐγκατάλειψις ἑλληνικοῦ χώρου ὑπὸ τῶν κατοίκων του, τί ἀντιπροσωπεύει ἡ διατεινόμενη παρουσία σλαβικῶν γλωσσικῶν στοιχείων, ἐνδεχομένως γεωργικῶν τοπωνυμίων; τὴν λύσιν τοῦ προβλήματος προσφέρει, πιστεύω, ἡ κοινωνικοανθρωπολογικὴ θεωρία τῆς εἰρηνικῆς ἐπαφῆς τῶν πολιτιστικῶν στοιχείων, γνωστῆς ὑπὸ τὸν ὅρον acculturation. μία τέτοια ἀνταλλαγὴ πολιτιστικῶν στοιχείων εἰς τὴν προκειμένην περίπτωσιν ἦτο ἀναπόφευκτος, λαμβανομένου ὑπ ὄψιν ὅτι τόσον ὁ ἑλληνικὸς ὅσον καὶ ὁ βαλκανικὸς γεωγραφικὸς χῶρος διετέλουν τμήματα τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας ὑπαγόμενα εἰς τὴν κοινὴν διοίκησιν τῆς κωνσταντινουπόλεως. Ἔτι σημαντικότερον, ἡ διείσδυσις πολιτιστικῶν καὶ γλωσσικῶν στοιχείων ἦτο ἀμοιβαία, ἐφ ὅσον διεπιστώθη διείσδυσις ἑλληνικῶν γλωσσικῶν στοιχείων εἰς ὅλον τὸν βαλκανικὸν χῶρον. Ἄριστον παράδειγμα τῆς διαδικασίας διαπολιτισμοῦ (acculturation) παρέχουν αἱ πολυάριθμοι ἑλληνικαὶ παροικίαι εἰς τὸν σύγχρονον κόσμον. εἶναι γνωστὸν ὅτι αἱ παροικίαι αὐταὶ ἔχονται στερρῶς τῶν πατρίων ἠθῶν καὶ ἐθίμων, οὐχ ἧττον ὅμως ὑφίστανται ἐν μέρει τὴν ἐπίδρασιν τῶν ἐθνικῶν πολιτισμῶν τῶν χωρῶν εἰς τὰς ὁποίας εἶναι ἐγ - κατεστημέναι. Ἐξαιρέσει τοῦ μικρασιατικοῦ χώρου, εἰς τὸν ὁποῖον

3 η μεθοδολογια τησ ιστοριασ 81 ἀνεφέρθημεν, ἡ δημογραφικὴ διάχυσις τοῦ Ἑλληνισμοῦ πέραν τοῦ πατροπαραδότου χώρου, ἰδίως ὑπὸ καθεστὼς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, δὲν ἀπετέλεσεν ἀντικείμενον ἐμπεριστατωμένης ἐθνοδημογραφικῆς ἐρεύνης, διὰ τὴν ὁποίαν ἀναγκαιοῦν μέθοδοι ποικίλων εἰδικοτήτων. Ἡ ὕπαρξις σημαντικῶν κέντρων διαχύσεως τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν πατροπαραδότων γεωγραφικῶν ὁρίων εἶναι ἐξηκριβωμένη ὅσον ἀφορᾶ τὸν βαλκανικὸν χῶρον, τὴν νότιον ρωσίαν, τὴν συρίαν καὶ παλαιστίνην, τὴν αἴγυπτον, τὴν πάλαι νουβίαν, τὴν αἰθιοπίαν, τὴν Βόρειον Ἀφρικήν, ἀλλὰ καὶ τὴν δυτικὴν εὐρώπην. Ἐπισημαίνω τὴν πολύτιμον ἐργασία τοῦ παύλου καρολίδου περὶ τῆς ἐθνικῆς καταγωγῆς τῶν Ὀρθοδόξων χριστιανῶν τῆς συρίας καὶ παλαιστίνης (1908), εἰς τὴν ὁποίαν ὁ χαλκέντερος αὐτὸς ἐρευνητὴς ἀναιρεῖ τὴν τότε κρατοῦσαν ἐν ρωσίᾳ ἄποψιν περὶ τῆς ἀραμαϊκῆς καταγωγῆς τοῦ ὀρθοδόξου πληθυσμοῦ τῶν περιφερειῶν ἐκείνων. τὴν διάδοσιν τοῦ Ἑλληνισμοῦ εἰς διαφόρους χώρους τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας καὶ τῆς διαδόχου Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας συμπεραίνομεν καὶ ἐκ τῆς βαθμιαίας διογκώσεως τοῦ πληθυσμοῦ τῆς κωνσταντινουπόλεως, καταστάσης κέντρον τοῦ Βυζαντινοῦ Ἑλληνισμοῦ, τὴν δημογραφικὴν δὲ αὐτὴν ὑπεροχὴν ὁ Ἑλληνισμὸς διετήρησε καὶ καθ ὅλην τὴν ὀθωμανικὴν περίοδον ἔναντι τῶν μὴ ὀθωμανικῶν ἐθνοτήτων τῆς κωνσταντινουπόλεως. μίαν ἀπαρχὴν ἐξετάσεως τοῦ θέματος τῆς διαχύσεως τοῦ Ἑλληνισμοῦ πέραν τοῦ πατροπαραδότου γεωγραφικοῦ χώρου πραγματοποιεῖ ὁ Max Vasmer, ἂν καὶ ἀποκλειστικῶς ἀπὸ φιλολογικῆς σκοπιᾶς, διὰ τῆς ἐργασίας του περὶ τῶν ἑλληνικῶν ἐπιδράσεων ἐπὶ τῶν σλαβικῶν γλωσσῶν (βλ. Izvestia τῆς ρωσικῆς Ἀκαδημίας τῶν Ἐπιστημῶν, τόμ. χι, 2 καὶ χιι, 2, ), καὶ ἐν συνεχείᾳ εἰς εἰδικὴν μονογραφίαν του περὶ τῶν ἑλληνικῶν γλωσσικῶν δανείων τῆς σερβο-κροατικῆς (βλ. Die griechischen Lehnwörter im Serbo-Kroatischen, Berlin 1944). τὸ ζήτημα τῶν ἐπιδράσεων τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἐπὶ τῶν βαλκανικῶν λαῶν ἐτέθη ἐπὶ εὐρείας βάσεως ὑπὸ τοῦ Kristian Sandfeld (βλ. Balkanfilologien, Copenhague 1926, καὶ ἐκτενέστερον ἐν Linguistique Balkanique, Paris 1930). Ὁ Sandfeld ἐπεχείρησε νὰ ἑρμηνεύσει τὸ φαινόμενον τῶν κοινῶν μορφολογικῶν χαρακτηριστικῶν εἰς τὰς γλώσσας τῶν Βαλκανίων (Ἑλληνικήν, Ἀλβανικήν, Βουλγαρικήν, ρουμανικήν), παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι αὐταὶ ἀνήκουν εἰς διαφορετικὰς ὑποδιαιρέσεις τῆς Ἰνδοευρωπαϊκῆς οἰκογενείας. τὰ χαρακτηριστικὰ αὐτὰ ὁ Sandfeld ἑρμηνεύει ὡς κατὰ τὸ πλεῖστον ἑλληνικὰς ἐπιδράσεις ἀσκηθείσας ἐπὶ τῶν βαλκανικῶν λαῶν, ἀφ ἑνὸς μὲν ἀπὸ τῶν πρώτων σλαβικῶν ἐποι-

4 82 ο νεοσ ελληνισμοσ: εννοια, περιεχομενο, χρονικα ορια κισμῶν τῶν Βαλκανίων, ἀφ ἑτέρου δὲ διὰ μέσου τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς παραδόσεως, ἡ ὁποία ἐκάλυπτε πρακτικῶς ὅλον τὸν βαλκανικὸν χῶρον. αἱ ἔρευναι τοῦ Sandfeld παρέχουν ἀσφαλῶς βασικὰ στοιχεῖα διὰ τὴν μελέτην τοῦ βαλκανικοῦ ἐκπολιτισμοῦ. Ἡ αὐστηρὰ κριτικὴ εἰς τὴν ὁποίαν ὁ στίλπων κυριακίδης ὑπέβαλε τὸ οὕτω πως κληθὲν χρονικὸν τῆς μονεμβασίας (βλ. Βυζαντιναὶ με - λέται VI: οἱ σλάβοι ἐν πελοποννήσῳ, θεσσαλονίκη 1947, σ. 33 κ.ἑ.) ἀποδεικνύει τὸ ἐνίοτε ἀμφίβολον τῶν φιλολογικῶν μαρτυριῶν καθὼς καὶ τὴν φιλολογικὴν ἀνεπάρκειαν στηρίξεως ἐθνολογικῶν ὑποθέσεων ἐπὶ ἰσχνῆς βάσεως παρεχομένης ὑπὸ μιᾶς τοπικῶς καὶ χρονικῶς περιωρισμένης χρονογραφικῆς μαρτυρίας, καθ ὃν χρόνον ἡ ὑποκειμένη ἐθνολογικὴ πραγματικότης ἐκτείνεται τοπικῶς καὶ χρονικῶς πέραν τῆς ἀτομικῆς ἐμπειρίας καὶ τῶν τεχνικῶν δυνατοτήτων τεκμηριώσεως ἑνὸς μεσαιωνικοῦ χρονογράφου. διὰ τούτου ἐννοοῦμεν τὸ ἀσύμμετρον τῆς μαρτυρίας ἐν σχέσει πρὸς τὴν ποσότητα καὶ τὸ ποιὸν τῆς ὑποκειμένης ἐθνικῆς πραγματικότητος. προκειμένου περὶ ἐθνολογικῆς φύσεως ἐκτιμήσεων μόνον ἐθνολογικαὶ πηγαὶ εἶναι δυνατὸν νὰ παράσχουν βάσιμα δεδομένα διὰ τὴν στήριξιν θεωρίας. εἶναι δὲ αἱ πηγαὶ αὐταὶ κυρίως πολιτιστικαί, γλωσσικαὶ καὶ ἱστορικαί. Ἡ ὑπὸ τοῦ διονυσίου Ζακυθηνοῦ ἀνάλυσις τοῦ σλαβικοῦ ζητή - ματος ἐπικυρώνει κατὰ γενικὸν τρόπον τὴν διαπίστωσιν περὶ τῆς ἀμ φιβόλου ἀξίας τῶν χρονογραφικῶν μαρτυριῶν ἀφ ἑνὸς καὶ τὸν βα - σιμώτερον χαρακτῆρα τῶν ἐθνολογικῶν πηγῶν ἀφ ἑτέρου (οἱ σλάβοι ἐν Ἑλλάδι, Ἀθῆναι 1945, passim). τὰς γλωσσικὰς ἐπιδράσεις ὁ Ζακυθηνὸς διακρίνει εἰς λεξιλογικάς, τοπωνυμικὰς καὶ ἐπὶ τῆς γρα - φομένης λογίας (αὐτόθι, σ. 68). χαρακτηριστικὸν παράδειγμα τῆς ἀξίας τῶν γλωσσικῶν τεκμηρίων παρέχεται ὑπὸ τῶν τοπωνυμίων τῆς δυτικῆς καὶ Βορείου μακεδονίας, τὰ ὁποῖα ἀνάγονται, κατὰ τὸν συγγραφέα, εἰς πρωτοσλαβικὴν καὶ οὐχὶ σερβοβουλγαρικὴν προέλευσιν (αὐτόθι, σ. 85). Ἡ παρουσία ξένων γλωσσικῶν στοιχείων εἰς τὸν γλωσσικὸν θησαυρὸν τοῦ μεσαιωνικοῦ καὶ νέου Ἑλληνισμοῦ εἶναι φαινόμενον συνακόλουθον τοῦ αὐτοκρατορικοῦ ρόλου τὸν ὁποῖον διεδραμάτισεν ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία ἀπὸ τοῦ ε μ.χ. αἰῶνος μέχρι καὶ τῶν αἰώνων τῆς παρακμῆς πέραν τῆς ια μ.χ. ἑκατονταετηρίδος. Ἐξ ἐπόψεως κοινωνικοανθρωπολογικῆς τοῦτο ὑπῆρξε φυσικὴ συνέπεια (α) τῆς ἐνσωματώσεως ὑπὸ ἑνιαῖον πολιτικὸν καὶ θρησκευτικὸν καθεστὼς λαῶν ἐθνικῶς ἑτερογενῶν, (β) τῆς ἀφομοιωτικῆς διαδικασίας τὴν

5 η μεθοδολογια τησ ιστοριασ 83 ὁποίαν συνεπήγετο ἡ συμβίωσις τῶν λαῶν τούτων ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ πολιτικογεωγραφικοῦ Βυζαντινοῦ χώρου. μιὰ τέτοια μακροχρόνια ἐπαφὴ λαῶν καὶ πολιτισμῶν συνεπήγετο ἀναποφεύκτως φυλετικὰς ἐπιμιξίας καὶ πολιτιστικὰς ἀνταλλαγάς, ὑπαγομένας ὑπὸ τῆς συγχρόνου ἀνθρωπολογικῆς θεωρίας ὑπὸ τὸν ὅρο acculturation. Ἡ παρουσία σλαβικῶν γλωσσικῶν στοιχείων εἰς τὸν ἑλληνικὸν χῶρον κατὰ τὸν μεσαίωνα ἀντιστοιχεῖ πρὸς τὴν παρουσίαν ἑλληνικῶν γλωσσικῶν στοιχείων εἰς τὰς γλώσσας τῶν Βαλκανίων. τὸ αὐτὸ ἰσχύει καὶ διὰ τὰς ἄλλας ἐθνότητας ποὺ ὑπήχθησαν εἰς τὸ ἑνιαῖον πολιτικὸν καὶ πολιτιστικὸν καθεστὼς τοῦ Βυζαντίου (πρβλ. Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, II, Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen). εἰς τὴν ἐθνολογικὴν διερεύνησιν τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ διὰ μέσου τῆς λαογραφίας παρέχεται ἔδαφος δι ἀναπτύξεις κατ ἔκτασιν καὶ εἰς ἱστορικὸν βάθος. Ἡ λαογραφία εἶναι ὁ κλάδος διὰ τοῦ ὁποίου ἡ γνῶσις τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ δύναται νὰ διασφαλίσει πρόσβασιν εἰς τὴν κοινωνικὴν Ἀνθρωπολογίαν. Ἡ ἀνάπτυξις τῶν λαογραφικῶν σπουδῶν στὴν Ἑλλάδα ἐτέθη εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἐπὶ βάσεως ἐπιστημονικῆς διὰ τῶν ἐργασιῶν τοῦ εἰσηγητοῦ αὐτῆς νικολάου πολίτου, ὁ ὁποῖος καθώρισε τὸ πεδίον τῆς ἑλληνικῆς λαογραφικῆς ἐπιστήμης ὡς ἀναφερόμενον εἰς τὸν κατὰ παράδοσιν βίον (λαογραφία, ι, 1909, σ. 7), ἀποκλείσας οὕτως τοὺς τομεῖς ἐκείνους τῆς κοινωνικῆς ἐρεύνης οἱ ὁποῖοι περιῆλθον εἰς τὴν ἁρμοδιότητα τῆς κοινωνικῆς Ἀνθρωπολογίας ἤδη ἀπὸ τοῦ δευτέρου ἡμίσεος τοῦ ιθ αἰῶνος. Ἡ διαγραφὴ τῶν ὁρίων τῆς λαογραφίας ὑπὸ τοῦ πολίτου ἦτο ρεαλιστική, διότι κατὰ τὴν ἐποχήν του τὸ ἔθνος δὲν ἦτο εἰς θέσιν νὰ καλλιεργήσει ἐπιστήμην, ἡ ὁποία εἶχε ὡς ἐπίκεντρον τὴν μελέτην τῶν ἐξωτικῶν λαῶν, καὶ δὴ καθ ὃν χρόνον ὁ ἑλληνικὸς λαογραφικὸς θησαυρὸς παρέμενε ἀσύλλεκτος καὶ ἀμελέτητος. Ὑπὸ ἄλλην ἔποψιν κρινόμενος ὁ σχετικῶς συντηρητικὸς ὁρισμὸς τοῦ πολίτου περιέβαλλε τὴν λαογραφίαν μὲ τοιαύτην δικαιοδοσίαν, ὥστε ἀπεφεύγετο ὑπέρβασις αὐτῆς εἰς τὰ πεδία ὁμόρων ἐπιστημῶν. Ἄλλωστε, ὡς διεπιστώθη ἐκ τῶν ἐν εὐρώπῃ διεξαχθεισῶν ἐπὶ τοῦ θέματος συζητήσεων, ἡ προσπάθεια τῆς λαογραφικῆς ἐπιστήμης ὅπως ἐπεκτείνῃ τὰ ὅριά της πέραν τοῦ λαϊκοῦ παραδοσιακοῦ πολιτισμοῦ δὲν καθιερώθη ὑπὸ τῆς μεγαλυτέρας μερίδος τῆς διεθνοῦς ἐπιστήμης. εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἐν γερμανίᾳ διὰ τοῦ ὅρου Volkskunde ἐδηλώθη ἐπιστήμη μὲ εὐρύτερον περιεχόμενον ἐκείνου τὸ ὁποῖον ἐκφράζεται διὰ τοῦ ὅρου Folklore. Ἤδη ἀπὸ τοῦ ἔτους 1890 ὁ K. Weinhold εἰς προγραμματικὰς δηλώσεις ὑπεστήριξε προγενεστέραν

6 84 ο νεοσ ελληνισμοσ: εννοια, περιεχομενο, χρονικα ορια ἄποψιν τοῦ R. Köhler, κατὰ τὴν ὁποίαν «ἡ λαογραφία δὲν εἶναι παρὰ ἓν τμῆμα τῆς Ἐθνολογίας» (βλ. Zeitschrift des Vereins für Volkskunde, I, 1980, σ. 1-10). εἰς τὰς δυτικοευρωπαϊκὰς χώρας τὰ ὅρια τῆς νέας ἐπιστήμης ἐποίκιλλον μεταξὺ τῆς γερμανικῆς Volkskunde καὶ τοῦ ἀγγλικοῦ ὅρου Folklore (βλ. M. J. Herskovits, Folklore after a Hundred years, Journal of American Folklore, LIX, 1944, σ. 92). κατὰ ταῦτα τὸ ζήτημα τῆς δυνατότητος ἀναπτύξεως μιᾶς κοινωνικοανθρωπολογικῆς ἐπιστήμης στὴν Ἑλλάδα δύναται νὰ τεθῇ κατὰ δύο τρόπους: (α) διὰ διευρύνσεως τῶν ὁρίων τῆς ἐνεργοῦ λαογραφικῆς ἐπιστήμης, (β) διὰ αὐτόχρημα θεμελιώσεως μιᾶς κοινωνικοανθρωπολογικῆς ἐπιστήμης ἐπὶ βάσεων μὴ ἐθνοκεντρικῶν. εἰς τὴν πρώτην περίπτωσιν ἡ πρόοδος πρὸς τὴν κατεύθυνσιν αὐτὴν θὰ ἐχώρει ἐκ τῶν ἔσω πρὸς τὰ ἔξω, εἰς τὴν δευτέραν δὲ περίπτωσιν ἐκ τῶν ἔξω πρὸς τὰ ἔσω. Ἡ θεωρητικὴ ἀξία τῆς δευτέρας κατευθύνσεως εἶναι ἀναμφισβήτητος, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι αἱ πρακτικαὶ δυνατότητες τῆς συγχρόνου ἑλληνικῆς ἐπιστήμης συνηγοροῦν ὑπὲρ τῆς πρώτης.

7 η μεθοδολογια τησ ιστοριασ 85