Οι Νέες Τεχνολογίες µετασχηµατίζουν την εργασία;

Transcript

1 Οι Νέες Τεχνολογίες µετασχηµατίζουν την εργασία; Γ. Πετράκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, Τµήµα Κοινωνικής Πολιτικής Πάντειο Πανεπιστήµιο Περίληψη Ως Νέες Τεχνολογίες, µε δεδοµένη την ευρύτητα του όρου, εννοούµε την εφαρµογή της Πληροφορικής και της Ηλεκτρονικής στη διαδικασία της παραγωγής στους διάφορους κλάδους της οικονοµίας. Η εισαγωγή αυτών των τεχνολογιών πρωτοξεκίνησε τη 10ετία στις βιοµηχανίες συνεχούς ροής αλλά σταδιακά εισήχθη και σε άλλου τύπου βιοµηχανική παραγωγή (µηχανοκατασκευές, ηλεκτρικές συσκευές, ιµατισµός κ.λπ.) αλλά και στον τοµέα των υπηρεσιών. Η βασική καινοτοµία των Νέων Τεχνολογιών συνίσταται στη δυνατότητα της "προγραµµατιζόµενης" ή "ευέλικτης" αυτοµατοποίησης σε αντίθεση µε την "άκαµπτη" αυτοµατοποίηση, η οποία κάνει δυνατή την παραγωγή, µε ελάχιστες τροποποιήσεις του εξοπλισµού, εναλλακτικών προϊόντων και άρα διαφοροποιηµένης, "ευέλικτης" -και προσαρµοσµένης στη ζήτηση- παραγωγής. Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός στις διάφορες παραλλαγές του υπήρξε, έως τα µέσα της δεκαετίας του 1970 η κυρίαρχη προσέγγιση στην ανάλυση των σχέσεων εργασία-τεχνολογίας την κοινωνική επιστήµη (Maurice et alii, 1982, Ραγκούσης, 1998) Η κύρια υπόθεση του τεχνολογικού ντετερµινισµού είναι ότι η τεχνική διαίρεση της εργασίας, οι ειδικότητες και η οργάνωση της εργασίας καθορίζονται στενά από τις τεχνολογικές επιλογές. Κατ' αυτό τον τρόπο η τεχνολογία θεωρείται ως η εξωτερική ερµηνευτική µεταβλητή η οποία έχει καθοριστικές και αναγκαίες συνέπειες στην οργάνωση της εργασίας (Maurice et alii, 1982). Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός αµφισβητήθηκε τη δεκαετία του 1970 από πολυάριθµες εµπειρικές έρευνες που προέβησαν στη σύγκριση βιοµηχανικών οργανώσεων οι οποίες χρησιµοποιούσαν παρόµοια τεχνολογία, σε διαφορετικά πλαίσια. Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός αµφισβητήθηκε τόσο στο εσωτερικό εθνικών κοινωνιών, όσο και µεταξύ χωρών µε παρόµοιο επίπεδο κοινωνικόοικονοµικής και οργανωτικής ανάπτυξης αλλά και µεταξύ χωρών διαφορετικών, αντίστοιχα, επιπέδων. Έτσι, από τις συγκριτικές µελέτες διαµορφώθηκε η θέση της σχετικής αυτονοµίας της οργάνωσης της εργασίας σε σχέση µε την τεχνολογία. Αν και γίνεται ευρύτερα αποδεκτό ότι η τεχνολογία δεν καθορίζει µε αυστηρό τρόπο την οργάνωση της εργασίας, θεωρούµε ότι της θέτει, παρ όλα αυτά όρια, τα οποία είναι εγγενή στον κοινωνικό χαρακτήρα των τεχνολογιών, και µ αυτή την έννοια η οργάνωση της εργασίας δεν αποτελεί ένα πεδίο τελείως ανεξάρτητο από τα τεχνικά συστήµατα. Τα τεχνικά συστήµατα που κυριαρχούν στις δεδοµένες ανταγωνιστικές κοινωνικές σχέσεις ενσωµατώνουν κοινωνικές και οργανωτικές λογικές που δίνουν προτεραιότητα στη µείωση της ζωντανής εργασίας, συχνά εις βάρος της βέλτιστης αποδοτικότητας και της ποιότητας, και θεωρούν τον ανθρώπινο παράγοντα, ως συλλογικό αλλά και ως ατοµικό φορέα δράσης, πηγή αστάθειας και αβεβαιότητας στο χώρο της παραγωγής. Συλλαµβάνονται και σχεδιάζονται µακριά από την πραγµατική λειτουργία του παραγωγικού συστήµατος του οποίου οι καλύτεροι γνώστες είναι οι άµεσοι παραγωγοί, µε αποτέλεσµα τη µόνιµη διάσταση ανάµεσα στην θεωρητική τους απόδοση και την πραγµατική, ενώ η ίδια η αρχιτεκτονική τους ως συµπαγή ''κλειστά" και αδιαφανή συστήµατα, αναπαράγει την διαίρεση της εργασίας στον χώρο της παραγωγής. Οι παραπάνω οικονοµικές και κοινωνικές λογικές που χαρακτηρίζουν τις κυρίαρχες στρατηγικές της αυτοµατοποίησης έχουν σαν συνέπεια

2 2 τα τεχνικά συστήµατα να "ορθώνονται" εχθρικά στους άµεσους παραγωγούς, να τους "βγάζουν απέξω", να τους αποκλείουν, να τους υποκαθιστούν. Με βάση τις παραπάνω αφετηριακές παραδοχές θα εξετασθούν οι επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στην οργάνωση της εργασίας. Θα δοθεί έµφαση στην βιβλιογραφική επισκόπηση και τα ερευνητικά δεδοµένα της τελευταίας 10ετίας. Εισαγωγή Oι νέες τεχνολογίες που ορίζονται από τη χρήση της Πληροφορικής και τη διασύνδεση της τελευταίας µε την Επικοινωνία (Τηλεµατική) θεωρούνται (ΤΠΕ) από διαφορετικές θεωρητικές παραδόσεις της κοινωνικής επιστήµης ότι συνιστούν βασική συνιστώσα των µεταβολών του σύγχρονου κόσµου και του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων. Επί πλέον στις κυρίαρχες προσεγγίσεις οι νέες τεχνολογίες φαίνεται να συνιστούν τη βάση ενός νέου µοντέλου κοινωνίας που συνήθως αποκαλείται κοινωνία της γνώσης ή κοινωνία της πληροφορίας ενώ ορθόδοξοι και ετερόδοξοι συµφωνούν ότι οι ΝΤ συνιστούν τη βάση ή τον υλική προϋπόθεση για αυτό που συνήθως ονοµάζουµε παγκοσµιοποίηση. Επί πλέον οι νέες τεχνολογίες έχουν θεωρηθεί ως ο ισχυρός παράγοντας αναδιάρθρωσης των παραγωγικών συστηµάτων κατά την τρέχουσα περίοδο σε σηµείο που η εισαγωγή τους να ορίζει το πριν και το µετά σηµαντικών µεταβολών στην οργάνωση της οικονοµικής και εργασιακής δραστηριότητας και διαδικασίας. Θεωρώντας ως δεδοµένα τα παραπάνω θα απαντήσουµε κατ αρχήν καταφατικά στο ερώτηµα που θέσαµε. Οι Ν.Τ. µετασχηµατίζουν την εργασία. Θα υποστηρίξουµε ως υπόθεση εργασίας ότι οι Ν.Τ. ως µέσα εργασίας µε την ευρεία έννοια εµπεριέχουν µια δυναµική που ανακατανέµει τη γνώση από «πάνω» προς τα «κάτω» από την κορυφή της κοινωνικής πυραµίδας προς τη βάση της, από τις τεχνικές ελίτ των οργανώσεων εργασίας προς τους λειτουργικούς εργαζόµενους ανασυνθέτοντας τον τεχνικό και κοινωνικό καταµερισµό της εργασίας και δηµιουργώντας προϋποθέσεις για σοβαρές αλλαγές στα συστήµατα εργασίας αλλά και στις δοµές των επιχειρήσεων. Όµως η διευρυµένη κοινωνικοποίηση της γνώσης που λαµβάνει χώρα στις οργανώσεις εργασίας ως αποτέλεσµα της ίδιας της λειτουργίας των σύγχρονων παραγωγικών συστηµάτων τείνει να ανακοπεί, να ελεγχθεί και να υποβαθµιστεί η σηµασία της από τα συστήµατα διευθυντικής εξουσίας. Στη συνέχεια της Εισαγωγής θα οριοθετήσουµε το θέµα µας παρουσιάζοντας το σύστηµα εννοιών που χρησιµοποιούµε. 1.Βασικές έννοιες στην ανάλυση µας είναι οι έννοιες του τεχνικού και του κοινωνικού καταµερισµού της εργασίας. Στην κοινωνικά οργανωµένη και κοινωνικοποιηµένη εργασία ο τεχνικός καταµερισµός αναφέρεται στη διαίρεση του έργου ή της εργασίας σε υποσύνολα καθηκόντων ενώ ο κοινωνικός καταµερισµός αναφέρεται στη διαίρεση της κοινωνικοποιηµένης εργασίας µε βάση την εξουσιοδότηση και τη ασκούµενη λειτουργία στο εσωτερικό µιας ιεραρχηµένης οργάνωσης. Ο κοινωνικός καταµερισµός στο εσωτερικό της επιχείρησης αναφέρεται στην ιεραρχική της δοµή που συνήθως συγκροτείται από πάνω προς τα κάτω από τις λειτουργίες της στρατηγικής διεύθυνσης µέχρι τις λειτουργίες της επιστασίας / ελέγχου στις βασικές λειτουργικές µονάδες (διεύθυνση, σχεδιασµός / έλεγχος-συντονισµός / εκτέλεση). Συνήθως ο τεχνικός καταµερισµός της εργασίας υπάγεται στον κοινωνικό καταµερισµό µε την έννοια ότι η τεχνική υποδιαίρεση υπακούει ή επηρεάζεται ή προσδιορίζεται από τον κοινωνικό καταµερισµό. Ο τεχνικός και κοινωνικός καταµερισµός διαπερνάται και προσδιορίζεται από την αντίθεση χειρωνακτικής / διανοητικής εργασίας. Η αντίθεση χειρωνακτικής / διανοητικής εργασίας θα αποτελέσει θεµελιώδη αρχή οργάνωσης της εργασίας στις σύγχρονες οργανώσεις εργασίας που δηµιουργήθηκαν από την βιοµηχανοποίηση.

3 3 2. Η διαχωρισµός χειρωνακτικής / διανοητικής εργασίας ξεκίνησε πριν από την εισαγωγή της µηχανής στα παραγωγικά συστήµατα ήδη από την χειροτεχνική µανουφακτούρα µέσω της υποδιαίρεσης του έργου, κάτι που είχε ως συνέπεια τη διάσπαση των ολοκληρωµένων επαγγελµάτων των τεχνιτών. Η εισαγωγή της µηχανής στο εργοστασιακό σύστηµα παραγωγής εµβάθυνε τον κοινωνικό και τεχνικό καταµερισµό της εργασίας µε το διαχωρισµό των πλούσιων σε περιεχόµενο καθηκόντων από τα καθήκοντα απλών χειρισµών τα οποία ανατέθηκαν σε ξεχωριστές κατηγορίες (ανειδίκευτων) εργαζοµένων ενώ η µηχανή υποκαθιστώντας λειτουργίες του χεριού, απορρόφησε µέρος της χειρωνακτικής εργασίας. Ο Άνταµ Σµίθ στην «Κοινωνία των Εθνών» (1776) περιέγραψε τον αναδυόµενο τεχνικό καταµερισµό της εργασίας στις µεταποιητικές βιοµηχανίες και τις δυσµενείς επιπτώσεις του στη διανοητικότητα των εργατών ενώ ένα περίπου αιώνα αργότερα ο Μάρξ περιέγραψε το εργοστασιακό πλέον σύστηµα ως «ζωντανό αυτόµατο». 3. Ο διαχωρισµός της χειρωνακτικής / εκτελεστικής εργασίας από την διανοητική εργασία σχεδιασµού/σύλληψης του έργου συστηµατοποιήθηκε και τελειοποιήθηκε από την λεγόµενη «Επιστηµονική Οργάνωση της Εργασίας» πατρός Τέϊλορ. Ο τεϊλορικός καταµερισµός της εργασίας που αποτέλεσε ένα ευρύτερο εργασιακό πρότυπο αναπτύχθηκε στη βάση της συνεχούς «εκµηχάνισης- υπερεξειδίκευσης-τυποποίησης» (OECD, 1992), και τη επέκταση της απλής, λεγόµενης «ηµιειδικευµένης» και στενά ελεγχόµενης εργασίας. Σύµφωνα µε τις αρχές του λεγόµενου «επιστηµονικού µάνατζµεντ» η γνώση και ο έλεγχος οφείλει να µετακινείται από τους χώρους παραγωγής στα γραφεία και από τους απλούς, λειτουργικούς εργαζόµενους στα στελέχη. Τις αρχές του τεϊλορισµού χρησιµοποίησε και ο φορντισµός 1. Ο τεϋλορικός - φορντικός σχεδιασµός των θέσεων εργασίας χαρακτηρίζεται από τον έντονο διαχωρισµό σύνθετηςδιανοητικής και απλής, χειρωνακτικής εργασίας (κάθετη διαίρεση) και την αποσύνθεσηυποδιαίρεση των απλών καθηκόντων (οριζόντια διαίρεση) ενώ η δοµή της επιχείρησης έντονα ιεραρχική και γραφειοκρατικοποιηµένη "επεφύλλαξε στους εργαζόµενους µια παθητική θέση αδιαφορώντας για τη δηµιουργικότητα τους τις γνώσεις τους και την πρωτοβουλία τους" (E.E., Green Paper, 1997). 4. Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός στις διάφορες παραλλαγές του (σηµ) υπήρξε, έως τα µέσα της δεκαετίας του 1970 η κυρίαρχη προσέγγιση στην ανάλυση της οργάνωσης της εργασίας στην κοινωνική επιστήµη. (Maurice et alii, 1982, Ραγκούσης, 1998) Η κύρια υπόθεση του τεχνολογικού ντετερµινισµού είναι ότι η τεχνική διαίρεση της εργασίας, οι ειδικότητες και η οργάνωση της εργασίας καθορίζονται στενά από τις τεχνολογικές επιλογές. Κατ' αυτό τον τρόπο η τεχνολογία θεωρείται ως η εξωτερική ερµηνευτική µεταβλητή η οποία έχει καθοριστικές και αναγκαίες συνέπειες στην οργάνωση της εργασίας (Maurice et alii, 1982). Σύµφωνα µε µια από τις κύριες εκφράσεις του τεχνολογικού ντετερµινισµού δεν υπάρχει πραγµατική επιλογή διότι τα βιοµηχανικά έθνη συγκλίνουν στην (υπονοείται ως µία και µοναδική) καλύτερη οργάνωση της εργασίας σε σχέση µε µια συγκεκριµένη παραγωγική τεχνολογία (Ραγκούσης: 148) ενώ µία µαρξιστικής έµπνευσης εκδοχή του τεχνολογικού ντετερµινισµού αυτή της «τεχνικοεπιστηµονικής επανάστασης» θεωρούσε τις τεχνολογικές διαδικασίες ως ουδέτερες. 1 Ο σχεδιασµός των θέσεων εργασίας στο φορντισµό στηρίχθηκε στις βασικές τεχνικές του τεϊλορισµού και κυρίως αυτές της ανάλυσης των χρόνων και των κινήσεων της εργασίας (time and motion study) αλλά προσαρµόστηκε στις ανάγκες της µεγάλης µαζικής παραγωγής, δηλαδή στον αυστηρά τυποποιηµένο σχεδιασµό του προϊόντος, των µεθόδων χειρισµού, των εργαλείων και των υλικών. Η γραµµή συναρµολόγησης ώθησε στα άκρα τον κατατεµαχισµό της εργασίας συντελώντας όχι µόνο στο διαχωρισµό της εργασίας σχεδιασµού από την εργασία εκτέλεσης-που υπήρξε η αιχµή του τεϋλορισµού- αλλά και στην περαιτέρω υποδιαίρεση της ίδιας της εργασίας εκτέλεσης. Κάτι που έγινε δυνατό µε την τεράστια ανάπτυξη της εκµηχάνισης και την προχωρηµένη εξειδίκευση των µηχανών (µηχανές εξειδικευµένες σε ένα και µόνο χειρισµό) (Κοριά Β., 1985: 73)

4 4 Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός αµφισβητήθηκε τη δεκαετία του 1970 από πολυάριθµες εµπειρικές έρευνες που προέβησαν στη σύγκριση βιοµηχανικών οργανώσεων οι οποίες χρησιµοποιούσαν παρόµοια τεχνολογία, σε διαφορετικά πλαίσια. Ο τεχνολογικός ντετερµινισµός αµφισβητήθηκε τόσο στο εσωτερικό εθνικών κοινωνιών, όσο και µεταξύ χωρών µε παρόµοιο επίπεδο κοινωνικο-οικονοµικής και οργανωτικής ανάπτυξης αλλά και µεταξύ χωρών διαφορετικών, αντίστοιχα, επιπέδων. Έτσι, από τις συγκριτικές µελέτες διαµορφώθηκε η θέση της σχετικής αυτονοµίας της οργάνωσης της εργασίας σε σχέση µε την τεχνολογία. 5. Η µαρξιστική παράδοση επί µακρόν υιοθέτησε την άποψη ότι η διαδικασία αποειδίκευσης της εργασίας είναι εγγενής στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής και στην εισαγωγή των µηχανικών συστηµάτων εργασίας. Η θέση αυτή προέρχεται από τις αναλύσεις του ίδιου του Μάρξ αλλά ανανεώθηκε και αναπαράχθηκε και σε υστερότερες αναλύσεις που είχαν µεγάλη επιρροή µέχρι τη 10τία του Η εισαγωγή των µηχανών στην παραγωγική διαδικασία σύµφωνα µε την ανάλυση του Μάρξ, δηµιούργησε ένα ανεξάρτητο αντικειµενικό µηχανισµό που απέσπασε τον έλεγχο της διαδικασίας της εργασίας από τους άµεσους παραγωγούς και στον οποίο προσαρτήθηκαν ως ζωντανά εξαρτήµατα. 6. Η θέση της αποειδίκευσης 2 είχε µεγάλη επιρροή στην κοινωνική επιστήµη µέχρι και τη 10ετία του 1980 ενώ συγχρόνως συνέβαλε την ανάπτυξη έντονου ερευνητικού ενδιαφέροντος για την επιβεβαίωση ή την απόρριψη της. Στα πλαίσια αυτής της συζήτησης και υπό το φως πολλών ερευνητικών δεδοµένων, οι νεοµαρξιστικές προσεγγίσεις της εργασιακής διαδικασίας ασκούν κριτική στην άποψη ότι η τεχνολογία οδηγεί αναγκαστικά στην υποβάθµιση της εργασίας και την αποειδίκευση δείχνοντας ότι η µηχανή δεν µπορεί να οικειοποιηθεί ολοκληρωτικά τη διανοητική εργασία αποσπώντας τη από το παραγωγικό εργαστήρι, ότι η τάση αποειδίκευσης είναι ανοµοιογενής και άνιση και ότι πλήθος παραγόντων οικονοµικών, τεχνικών, και κοινωνικών συνεπιδρούν καθιστώντας προβληµατική την πλήρη διαδικασία τυποποίησης και αποειδίκευσης της εργασίας. 7. Η θέση της σχετικής αυτονοµίας της οργάνωσης της εργασίας σε σχέση µε την τεχνολογία ανανεώθηκε από την εισαγωγή των νέων τεχνολογιών λόγω της διαφορετικής ποιοτικά, τεχνικής φύσης του παραγωγικού εξοπλισµού και του γεγονότος ότι οι νέες τεχνολογίες είναι συµβατές µε µεγαλύτερη ποικιλία µορφών οργάνωσης της εργασίας από ότι οι παραδοσιακές. (Φρεσνέ, 1984, Μπουαγιέ 1993, Κοριά 1990, Ραγκούσης, 1998, Τέρτρ/Σαντιγί,1992). Στο εσωτερικό της θεωρίας της εργασιακής διαδικασίας πολλοί νεώτεροι θεωρητικοί αυτής της προσέγγισης (C. Littler και G. Salaman, 1984, P, Thompson, 1983, J. Childe, 1988, Jones, B, 1988 στο Ραγκούσης, 1988: ) ασκώντας κριτική στον "αντεστραµµένο τεχνολογικό ντετερµινισµό " του Μπράβερµαν -σύµφωνα µε τον οποίο και η νέα τεχνολογία διέπεται από τις αρχές της αποειδίκευσης και του τεϋλορισµού - έδωσαν έµφαση στην ύπαρξη εναλλακτικών δυνατοτήτων οργάνωσης της εργασίας που περιέχονται στις νέες τεχνολογίες, οι οποίες υπονοµεύουν την τάση της αποειδίκευσης ανεξάρτητα από το αν οι δυνατότητες αυτές πράγµατι αξιοποιούνται (C. Littler και G. Salaman, 1984 : ). Οι εναλλακτικές δυνατότητες οργάνωσης της εργασίας αναδεικνύονται κυρίως στα αυτοµατοποιηµένα, ευέλικτα µεταποιητικά συστήµατα (FMS), που παράγουν µικρές σειρές προϊόντων. Τα ευέλικτα µεταποιητικά συστήµατα, προσφέρουν ένα ευρύ φάσµα επιλογών οργάνωσης από τον συγκεντρωτισµό έως την αποκέντρωση και την αυτονοµία, από την αναβάθµιση των εργατικών τεχνικών ικανοτήτων έως την πόλωση τους, από τον αυστηρό έλεγχο έως την µεταβίβαση διακριτικής ευχέρειας (Ραγκούσης, 1998 : 150) 2 Οι θέσεις του Μαρξ ανανεώθηκαν από τον Μπράβερµαν στο βιβλίο του «Εργασία και µονοπωλιακό κεφάλαιο. Υποβάθµιση της εργασίας στο 19 ο αιώνα»(1974) το οποίο πυροδότησε την λεγόµενη «συζήτηση της αποειδίκευσης»

5 5 8. Κάθε τεχνικό σύστηµα επηρεάζει τον τεχνικό και κοινωνικό καταµερισµό της εργασίας σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό. Η τεχνική βάση της εκµηχάνισης / βιοµηχανοποίησης εξυπηρέτησε και ευνόησε το διαχωρισµό της άµεσης από την έµµεση εργασία, τη σε σηµαντικό βαθµό αποειδίκευση της άµεσης εργασίας και την αποµάκρυνση της οργάνωσης, του ελέγχου και της επίβλεψης από τον συλλογικό εργαζόµενο προς τους µηχανικούς και το χώρο της διεύθυνσης. Οι νέες τεχνολογίες εµπεριέχουν ως δυναµική τάση-χωρίς απαραίτητα η τάση αυτή να πραγµατώνεται-τη δυνατότητα της επιστροφής του σχεδιασµού, της οργάνωσης και του ελέγχου της εργασίας στο παραγωγικό εργαστήρι, κάνοντας δυνατή την επανένωση, τουλάχιστο σε κάποιο βαθµό, της χειρωνακτικής µε τη διανοητική εργασία. Αυτό αποτελεί διαφοροποίηση σε σχέση µε το προηγούµενο τεχνικό σύστηµα παραγωγής του οποίου η τεχνική βάση ήταν τέτοια που εξυπηρέτησε τη µονοπώληση της οργάνωσης και του σχεδιασµού της εργασίας από το κεφάλαιο. Τώρα το κεφάλαιο είναι εν µέρει αναγκασµένο να εκχωρήσει ένα τµήµα του ελέγχου και του σχεδιασµού της εργασίας στους βασικούς λειτουργικούς εργαζόµενους. 1. Οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνίας 3 Οι νέες τεχνολογίες (ΝΤ) έχουν αναλυθεί (ΤΠΕ) ως ένας από τους βασικούς παράγοντες της αναδιοργάνωσης των παραγωγικών συστηµάτων και των συστηµάτων εργασίας. Η εισαγωγή των N.T. τεχνολογιών πρωτοξεκίνησε τη 10ετία στις βιοµηχανίες συνεχούς ροής αλλά σταδιακά εισήχθησαν και σε άλλου τύπου βιοµηχανική παραγωγή (µηχανοκατασκευές, ηλεκτρικές συσκευές, ιµατισµός κλπ) αλλά και στον τοµέα των υπηρεσιών. Η βασική καινοτοµία των Νέων Τεχνολογιών συνίσταται στη δυνατότητα της "προγραµµατιζόµενης" ή "ευέλικτης" αυτοµατοποίησης σε αντίθεση µε την "άκαµπτη" αυτοµατοποίηση 4, (ο «άκαµπτος» αυτοµατισµός χαρακτηρίζεται από τη χρήση εξοπλισµού προσανατολισµένου προς ένα µόνο σκοπό, δηλαδή για την παραγωγή µεγάλων ποσοτήτων οµοιογενών προϊόντων) η οποία κάνει δυνατή την παραγωγή, µε ελάχιστες τροποποιήσεις του εξοπλισµού, εναλλακτικών προϊόντων και άρα διαφοροποιηµένης, "ευέλικτης" -και προσαρµοσµένης στη ζήτηση- παραγωγής. Έχουν διατυπωθεί απόψεις σύµφωνα µε τις οποίες οι Νέες Τεχνολογίες της Πληροφορικής βρίσκονται στο επίκεντρο µιας νέας τεχνολογικής επανάστασης αντίστοιχης αυτής που προκάλεσε ο ατµός. Σύµφωνα µε τον ιστορικό της τεχνολογίας Bertrand Gille (1978) γύρω από την πληροφορική, την ηλεκτρονική, τις τηλεπικοινωνίες, και την ροµποτική δηµιουργείται ένα νέο πλέγµα παραγωγικών δυνάµεων µε µεγάλη δυναµική διάδρασης και µε τεράστια δυναµική επίδρασης τόσο στην παραγωγικότητα της εργασίας όσο και στα µέσα εργασίας. Ενώ σύµφωνα µε τον κοινωνιολόγο Lojkine Jean η πληροφοριακή επανάσταση µπορεί να συγκριθεί µε την ανακάλυψη της γραφής ή του εργαλείου. Πλήθος βιβλίων και ερευνών ασχολούνται µε τις πολλαπλές συνέπειες των ΤΠΕ σε διάφορες όψεις της κοινωνικής ζωής και της εργασίας. Από τη δική µας οπτική γωνία ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιπτώσεις που έχει ή µπορεί να έχει το σύµπλεγµα της πληροφοριακής τεχνολογίας στον τεχνικό και κοινωνικό καταµερισµό της εργασίας κάτι που κατά την άποψη µας επηρεάζει ή µπορεί να επηρεάσει τις σχέσεις στην εργασία αλλά και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Μέσο της πληροφορικής µεταβιβάζονται προς τις µηχανές λειτουργίες του εγκεφάλου κάτι που συνεπάγεται µετατόπιση της ανθρώπινης εργασίας από το χειρισµό και το χέρι προς την επεξεργασία αφηρηµένων συµβόλων και άρα στην επεξεργασία της πληροφορίας. Η Τεχνολογία 3 Αναφερόµαστε στις εφαρµογές των νέων τεχνολογιών στην παραγωγική διαδικασία, µε την ευρεία έννοια και κυρίως στις βιοµηχανικές τους εφαρµογές 4 ο «άκαµπτος» αυτοµατισµός χαρακτηρίζεται από τη χρήση εξοπλισµού προσανατολισµένου προς ένα µόνο σκοπό, δηλαδή για την παραγωγή µεγάλων ποσοτήτων οµοιογενών προϊόντων.

6 6 της Πληροφορικής κάνει κάτι περισσότερο από το να αυτοµατοποιεί την εργασία: την πληροφοριοποιεί (Watson, T.,, 2005). Η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή προϋποθέτει ένα απόθεµα γνώσης 5 αλλά συγχρόνως και ένα ενεργό υποκείµενο τον «χρήστη» που δεν είναι ένας παθητικός χειριστής (Κουζέλης Γ., 2005), ενώ η ίδια η χρήση του υπολογιστή είναι δηµιουργική. Η ιδιαιτερότητα αυτή προέρχεται από το «διαδραστικό» της χαρακτήρα. Οι µηχανές της ΤΠΕ επιτρέπουν και επιβάλλουν την ενεργή δράση ενός υποκειµένου που µε τη βοήθεια µιας επιφάνειας εργασίας πλάθει ένα τµήµα της πραγµατικότητας(ο.π: 66) ή επεµβαίνει πάνω στην πραγµατικότητα. Οι ΤΠΕ δεν µας δίνουν απλώς πληροφορίες αλλά τη δυνατότητα άντλησης, αναζήτησης και αξιοποίησης των πληροφοριών κάτι που προϋποθέτει ένα ενεργό υποκείµενο. H Tεχνολογία της Πληροφορική έχει ένα αντίκτυπο σε διάφορες πλευρές της εργασίας και της διαχείρισης της, στον τρόπο σχεδιασµού / ανάπτυξης των αγαθών, τον τρόπο παραγωγής τους, τον τρόπο διαχείρισης της εργασίας, τον τρόπο διανοµής αγαθών και υπηρεσιών. Όµως µεγαλύτερη σηµασία από τις προαναφερθείσες ευδιάκριτες εξελίξεις προέρχεται από το γεγονός ότι η τεχνολογία της Πληροφορικής ολοποιεί / ενοποιεί ο,τι µέχρι πρότινος αντιµετωπίζονταν ως ξεχωριστή περιοχή. Τα ηλεκτρονικά δίκτυα και τα δίκτυα οπτικών ινών έχουν τη δυνατότητα να συνδέουν διάφορους οργανισµούς αλλά και τα υποσύνολα τους έτσι ώστε οι διάφορες λειτουργίες σχεδιασµού, κατασκευής, διαχείρισης, µάθησης, έρευνας, να συνδέονται πολύ στενά. Αυτό κάνει δυνατή την κατάργηση των υπαρχόντων διακρίσεων µεταξύ γραφείου και εργοστασίου, εργατών και διοικητικών υπαλλήλων, και µπορεί να ανατρέψει σε ορισµένα πεδία ακόµη και τη διάκριση µεταξύ υπαλλήλου και διευθύνοντος. Πράγµατι µεγάλο µέρος των τωρινών διευθυντικών και διοικητικών θέσεων θα µπορούσαν να εξαφανισθούν καθώς χρησιµοποιούνται πλέον µηχανές για το συντονισµό και την παρακολούθηση των εργασιακών καθηκόντων αλλά και την επεξεργασία των πληροφοριών (Watson) Η πληροφοριακή τεχνολογία εµπεριέχει τις προϋποθέσεις για την ανατροπή των σχέσεων µεταξύ εργαζοµένων στην παραγωγή και εργαζοµένων στη διαχείριση και επεξεργασία της πληροφορίας. εν αναβαθµίζει απλά την εργατική δουλειά αλλά το σύνολο των εργαζοµένων και τη σχέση µεταξύ των διαφόρων κατηγοριών άµεσης και έµµεσης εργασίας. Εµπεριέχει ένα τεράστιο δυναµικό: κάνει δυνατή την ανασύνθεση των διαιρέσεων και περιχαρακώσεων µεταξύ άµεσης και έµµεσης εργασίας παρά το γεγονός ότι ασκούνται τεράστιες πιέσεις για να συνεχιστούν αυτές οι διαιρέσεις. Πχ. Η τα τεχνικά συστήµατα που συνδυάζουν το σχεδιασµό µε την εκτέλεση-κατασκευή (CFAO, Conception et fabrication assistee par ordinateur) 6 κάνουν 5 Έρευνες έχουν δείξει ότι οι προσπάθειες να τοποθετηθούν τελείως ανειδίκευτοι εργάτες στο χειρισµό των ψηφιακών εργαλειοµηχανών απέτυχαν (στο Ραγκούσης, A, 1998) 6 Οι πλέον διαδεδοµένες εκφράσεις της νέας τεχνολογίας στο χώρο της βιοµηχανικής παραγωγής είναι τα εξής: Τα συστήµατα παραγωγής που υποβοηθούνται από Η/Υ CAM («computer-aided manufacturing») είναι τα αρχικά που χρησιµοποιούνται διεθνώς και υποδηλώνουν την «παραγωγή την υποβοηθούµενη από Η/Υ και τον εξοπλισµό που συµβάλλει σ αυτήν. Τα σηµαντικότερα είναι - Οι αριθµητικά ελεγχόµενες εργαλειοµηχανές NC. Εργαλειοµηχανή αριθµητικού ελέγχου πρώτης γενιάςπριν τη χρήση της µικροηλεκτρονικής τεχνολογίας- στην οποία ο επαναπρογραµµατισµός που χρειάζεται να γίνει µε βάση τις συνθήκες του εργαστηρίου γίνεται στο τµήµα σχεδιασµού και προγραµµατισµού της επιχείρησης, κάτι που περιορίζει πολύ την ευελιξία αυτής της µορφής προγραµµατιζόµενου αυτοµατισµού. - Οι CNC (COMPUTER NUMERICAL CONTROL) Εργαλειοµηχανές που ενσωµατώνουν τις εξελίξεις στη µικροηλεκτρονική και στους υπολογιστές κάνοντας δυνατό τον αποκαλούµενο αριθµητικό έλεγχος µέσο Η/Υ (CNC, αυτοµατοποιηµένος αριθµητικός έλεγχος). Το βασικό τεχνικό σύστηµα είναι ίδιο µε τις NC εργαλειοµηχανές αλλά τώρα στη µονάδα ελέγχου κάθε µηχανής λειτουργεί ενας µικρο-υπολογιστής. Η τεχνική αυτή καινοτοµία που έγινε δυνατή από τις εξελίξεις στη µικροηλεκτρονική εξασφαλίζει τη δυνατότητα της αποθήκευσης των οδηγιών στη µνήµη της κάθε µηχανής µε τη µορφή προγράµµατος

7 7 δυνατή τη συνεργασία στο εργαστήριο παραγωγής ανάµεσα στoυς µηχανικούς της παραγωγής (agent de methode, bureau d etude) και τους εργάτες ή την συνύπαρξη στον ίδιο εργαζόµενο παραγωγικών και µη παραγωγικών δραστηριοτήτων σε αντίθεση µε αυτό που χαρακτήριζε το παλιό εργοστάσιο στο οποίο υπήρχε έντονος διαχωρισµός ανάµεσα στην άµεση εργασία στην παραγωγή και την έµµεση εργασία. Αντίθετα απ ότι υποστηρίζουν οι υποστηριχτές της µεταβιοµηχανικής κοινωνίας σύµφωνα µε τους οποίους ως αποτέλεσµα της αλλαγής αυτής δηµιουργείται από τη µια η θεωρητική γνώση αυτών που σχεδιάζουν /συλλαµβάνουν /αποφασίζουν και από την άλλη η συγκεκριµένη γνώση των χειριστών, το εργαλείο της πληροφορικής σε συνδυασµό µε τις τεχνολογίες της τηλεµατικής µπορεί να δηµιουργήσει, να διακινήσει, και να αποθηκεύσει ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών που άλλοτε ήταν µονοπώλιο µιας µικρής ελίτ πνευµατικών εργαζοµένων. Η πληροφοριακή επανάσταση δηµιουργεί τη δυνατότητα του κοινωνικού ελέγχου τεράστιων µαζών πληροφοριών που απελευθερώνονται από τη σύνδεση της πληροφορικής και των επικοινωνιών, αλλά και πολύ περισσότερο τη δηµιουργία, την πρόσβαση και την παρέµβαση στις στρατηγικές πληροφορίες, οικονοµικής, πολιτικής, επιστηµονικής φύσης, πληροφορίες για την πληροφορία κατά κάποιο τρόπο που ελέγχουν το νόηµα της πληροφορίας (Lojkine, J., 1992). 2. Ο τεχνικός καταµερισµός της εργασίας στο πληροφοριοποιηµένο εργαστήριο παραγωγής Ως αποτέλεσµα της εισαγωγής των Ν.Τ. διαµορφώνεται στους χώρους εργασίας ένας νέος καταµερισµός της εργασίας που τείνει να διαµορφώσει εν σπέρµατι ένα νέο µοντέλο εργασίας στο αυτοµατοποιηµένο (βιοµηχανικό) εργαστήρι. Τα χαρακτηριστικά του νέου µοντέλου εργασίας ως τάσεις είναι: η αισθητή µείωση της άµεσης και η επέκταση της έµµεσης εργασίας, η σύγκλιση και ταυτόχρονα η αλληλοδιείσδυση της άµεσης και της έµµεσης εργασίας και η αύξηση της εργασίας διαχείρισης στο χώρο παραγωγής. Τα µέσα εργασίας που απορρέουν από τις νέες τεχνολογίες αναπτύσσουν στην παραγωγή δύο βασικές τάσεις: την αναζήτηση της ενσωµάτωσης ως νέου τρόπου επιδίωξης της αύξησης «ρουτίνας» γεγονός που επαυξάνει κατά πολύ το µέγεθος των πληροφοριών που µπορούν να αποθηκευτούν και να ανακτηθούν ανά πάσα στιγµή για την επεξεργασία του αντικειµένου. Το πιο σηµαντικό είναι ότι ο µικροϋπολογιστής δηµιουργεί δυνατότητα σχετικά εύκολης άµεσης παρέµβασης στο πρόγραµµα ελέγχου της εργαλειοµηχανής µέσα στο χώρο εργασίας και όχι πλέον στα γραφεία προγραµµατισµού και σχεδιασµού. Το γεγονός αυτό δίνει τη δυνατότητα όχι µόνο για τη διόρθωση αλλά και για τη δηµιουργία από την αρχή των προγραµµάτων στα εργαστήρια παραγωγής. Επιπλέον στις εργαλειοµηχανές υπάρχει οπτική ένδειξη στοιχείων συχνά µε γραφικές παραστάσεις- για λειτουργικούς και διαγνωστικούς σκοπούς, ενώ παρέχεται η δυνατότητα άµεσου προγραµµατισµού και διόρθωσης του προγράµµατος στη µηχανή µε πληκτρολόγιο λειτουργίας. - Ευέλικτα συστήµατα παραγωγής (FMS Flexible Manufacturing Systems). Είναι αυτοµατοποιηµένα συστήµατα που περιέχουν µια σειρά από αυτοµατοποιηµένες θέσεις επεξεργασίας (που συνήθως κατέχουν οι εργαλειοµηχανές αριθµητικού ελέγχου και τα βιοµηχανικά ροµπότ) οι οποίες ενώνονται µε ένα αυτόµατο σύστηµα µεταφοράς και ενοποιούνται από µια κεντρική υπολογιστική µονάδα η οποία καθορίζει τα προγράµµατα των µονάδων επεξεργασίας, τη ροή του συστήµατος µεταφοράς και γενικά επιβλέπει τη συνολική λειτουργία του συστήµατος. ιαθέτουν ικανότητα για ταχύτατες µεταβολές στην παραγωγή διαφορετικών τύπων προϊόντων, περιορισµό του χρόνου ανάµεσα στο σχεδιασµό και την παραγωγή κλπ. Τα FMS έχουν µια τεράστια σηµασία γιατί θεωρούνται στοιχειώδεις µορφές των περίφηµων Ολοκληρωµένων Συστηµάτων Παραγωγής (Computer Integrated Manufacturing CIM) που αποβλέπουν πολύ πέρα από κάποιες «νησίδες»αυτοµατοποίησης και ενδέχεται να καθορίσουν το εργοστάσιο του µέλλοντος. - Βιοµηχανικά ροµπότ (IR). Βλ. (Ραγκούσης, Α., 1998: 146)

8 της παραγωγικότητας και την αναζήτηση της ευελιξίας των γραµµών παραγωγής προκειµένου να επιτευχθεί η προσαρµογή στον ασταθή χαρακτήρα των αγορών. Η τάση προς την ενσωµάτωση των παραγωγικών συστηµάτων µειώνει τους "νεκρούς" χρόνους της παραγωγής που οφείλονταν στη µεταβίβαση / µεταφορά και τροφοδοσία αυξάνοντας τους χρόνους λειτουργίας των µηχανών. Η δεύτερη τάση των νέων παραγωγικών συστηµάτων, αυτή της ευελιξίας, γίνεται δυνατή χάρη στον προγραµµατιζόµενο αυτοµατισµό. Αυτό σηµαίνει ότι η ίδια γραµµή παραγωγής µπορεί να παράξει ταυτόχρονα και αυτόµατα µια γκάµα προϊόντων, διαφορετικών ή παρόµοιων µε µικρές αλλαγές ή τροποποιήσεις στη γραµµή παραγωγής (Coriat, B, 1990, : 69) Τα δύο αυτά βασικά χαρακτηριστικά, της ενσωµάτωσης και της ευελιξίας, στα νέα µέσα εργασίας τείνουν να αµφισβητήσουν τα όρια και τις περιχαρακώσεις ανάµεσα στις θέσεις εργασίας και τις λειτουργίες, δηµιουργώντας νέες τάσεις στη διαίρεση της εργασίας. Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών µειώνει σηµαντικά την ποσότητα και την στρατηγική σηµασία της άµεσης εργασίας η οποία δεν εξαφανίζεται αλλά επικεντρώνεται κυρίως στους χειρισµούς ελέγχου, επίβλεψης, και επιθεώρησης των αυτοµατοποιηµένων γραµµών παραγωγής. Επιπλέον η επίβλεψη µιας αυτοµατοποιηµένης γραµµής παραγωγής καθιστά αναγκαία τη συνεργασία ανάµεσα στα µέλη της οµάδας που την έχει αναλάβει ακόµα και όταν οι θέσεις εργασίας και τα καθήκοντα παραµένουν εξατοµικευµένα. Ταυτόχρονα λόγω της τεχνολογικής πολυπλοκότητας και της συνδυασµένης χρήσης στην παραγωγή της πληροφορικής και της αυτοµατοποίησης, αυξάνεται σηµαντικά η έµµεση εργασία είτε πρόκειται για νέα καθήκοντα προγραµµατισµού και διάγνωσης είτε για καθήκοντα ρύθµισης και συντήρησης. Στα σύνθετα σύνολα αυτοµατοποιηµένων µηχανών, η παραγωγικότητα της εργασίας βασίζεται κυρίως στο βαθµό της συνολικής αξιοποίησης και της γενικής απόδοσης των εγκαταστάσεων και πολύ λιγότερο στους ρυθµούς της ζωντανής εργασίας. Γι' αυτό το λόγο σηµαντική παράµετρος της απόδοσης γίνεται η ικανότητα αντιµετώπισης, ελέγχου, µείωσης και πρόβλεψης των απρόοπτων καταστάσεων ή των εν δυνάµει δυσλειτουργιών. Η τεχνολογική ευελιξία έχει ανάλογες συνέπειες διότι αυξάνει το σχετικό βάρος της έµµεσης εργασίας κάνοντας το περιεχόµενο της πιο πολύπλοκο. Οι ευέλικτες γραµµές παραγωγής προκειµένου να παράγουν διαφοροποιηµένα προϊόντα σε µικρές σειρές χωρίς να διακοπεί η συνεχής ροή της παραγωγής, χρειάζονται επαναπρογραµµατισµό, νέα εξισορρόπηση και ρυθµίσεις των γραµµών παραγωγής (Coriat, B, 1990, :200). Η συρρίκνωση της άµεσης και η επέκταση της έµµεσης εργασίας καθιστά την εργασία πιο αφηρηµένη: Η εργασία αφορά όλο και περισσότερο την ικανότητα ανάγνωσης, ερµηνείας και λήψης απόφασης στη βάση κωδικοποιηµένων δεδοµένων που δίνονται από τα µηχανήµατα και λιγότερο συγκεκριµένους χειρισµούς εργαλείων. Η πιο αφηρηµένη εργασία δεν είναι αναγκαστικά πιο πολύπλοκη διότι είναι δυνατόν οι εργαζόµενοι να εκπαιδευτούν στο να συνδέουν τυποποιηµένες απαντήσεις µε συγκεκριµένους δείκτες. Όµως σε πολυάριθµες περιπτώσεις η πολυπλοκότητα της εργασίας προκύπτει αναγκαστικά από τον αφηρηµένο χαρακτήρα της κυρίως όταν πρέπει να συσχετίζονται δείκτες και να γίνονται συνεχείς αξιολογήσεις της σηµασίας τους προκειµένου να λαµβάνονται αποφάσεις (Coriat, B, 1990, :202). Η παρακολούθηση και η διαχείριση των ενσωµατωµένων/ ευέλικτων γραµµών παραγωγής από µικρές οµάδες που συνεργάζονται στενά, καθιστά τα όρια ανάµεσα στην άµεση και έµµεση εργασία για ένα µεγάλο αριθµό εργασιών αβέβαια, και εξελίξιµα. Όµως η σύνθεση άµεσης και έµµεσης εργασίας στις θέσεις εργασίας θα προσδιοριστεί από την οργάνωση της εργασίας που θα επιλεγεί και από τις πολιτικές προσλήψεων. Οι επιλογές στην οργάνωση της εργασίας µπορούν να συγκεντρώσουν την άµεση εργασία σε προφίλ θέσεων χαµηλής ειδίκευσης ή αντίθετα να την κατανείµουν σε θέσεις µε ειδικευµένο προφίλ που θα περιέχουν τόσο άµεση όσο και έµµεση εργασία, τόσο εργασία τυποποιηµένη όσο και σύνθετη. Αν και υπάρχουν, καθήκοντα που 8

9 9 απαιτούν αυξηµένες ή πολύ αυξηµένες γνώσεις ηλεκτρονικής ή πληροφορικής- παρ όλα αυτά τα νέα τεχνικά συστήµατα δηµιουργούν "αντικειµενικά" δυνατότητες για διαφορετικές συνθέσεις στο περιεχόµενο των θέσεων εργασίας και των ειδικοτήτων (Coriat, B, 1990,.203). Η διείσδυση και η σχετική αύξηση στο παραγωγικό εργαστήρι των διαχειριστικών καθηκόντων αποτελεί µία ακόµα σηµαντική καινοτοµία που χαρακτηρίζει τον τεχνικό καταµερισµό της εργασίας ως αποτέλεσµα των νέων παραγωγικών συστηµάτων. Τα καθήκοντα αυτά αφορούν την καθ εαυτό διαχείριση της παραγωγής και την οικονοµική διαχείριση. Οι λειτουργίες διαχείριση της παραγωγής (η διευθέτηση της παραγωγικής διαδικασίας, το ξεκίνηµα των εξοπλισµών, ο προγραµµατισµός της παραγωγής και της εξισορρόπησης των χρόνων παραγωγής), κοινές στο συµβατικό και στο αυτοµατοποιηµένο εργαστήριο, στο συµβατικό εργαστήριο, συνήθως κατανέµονται σε θέσεις "µελέτης" και ανατίθενται στα γραφεία µεθόδων, σε θέσεις ''διαχείρισης-οργάνωσης" και ανατίθενται στους υπεύθυνους τµήµατος ή στους επόπτες-εργοδηγούς και σε θέσεις "διοίκησης". Στο αυτοµατοποιηµένο εργαστήριο οι δραστηριότητες αυτές γίνονται πολύπλοκες, κατά ένα µέρος συγχωνεύονται, γίνονται αδιαχώριστες και τείνουν, "ακουµπώντας" τις δραστηριότητες που τούς είναι συναφείς, να απορροφηθούν από το χώρο παραγωγής, και µάλιστα από τις ίδιες τις γραµµές παραγωγής. Στην υπόθεση εργασίας ενός υψηλού βαθµού ενσωµάτωσης των εγκαταστάσεων, η τάση που παρατηρείται είναι η "κάθοδος" στην παραγωγή ορισµένων από τα καθήκοντα του γραφείου µεθόδων και της διοίκησης προκειµένου να εκτελεσθούν αποτελεσµατικότερα (Coriat, B, 1990, : ). Η οικονοµική διαχείριση που αφορά τη διαµόρφωση των τιµών κόστους τείνει επίσης να "κατέβει" προς τη παραγωγή στο βαθµό που τα κόστη των υλικών και του χρόνου λειτουργίας των µηχανών γίνονται καθοριστικά για τον προσδιορισµό των τιµών κόστους- εις βάρος του σχετικού µεγέθους του κόστους της εργασίας, που µειώνεται όσο αυξάνεται η τεχνολογική πολυπλοκότητα και η επένδυση σε σταθερό κεφάλαιο. Για τον παραπάνω λόγο τα συστήµατα υποκίνησης και ανταπόδοσης επικεντρώνονται στην οικονοµία των υλικών, την απόδοση των εγκαταστάσεων, τη µείωση των ελαττωµατικών και την ανύψωση της ποιότητας. Και εδώ καθοριστικό ρόλο έχει η επιλεγείσα οργάνωση της εργασίας καθώς και οι αντιστάσεις των υπαρχόντων συλλογικοτήτων της εργασίας στο να δεχτούν να εκπληρώσουν διαχειριστικά καθήκοντα (Coriat, B, 1990: 205). Παρ όλα αυτά η αύξηση των καθηκόντων διαχείρισης αποτελεί, ένα κεντρικό χαρακτηριστικό του αυτοµατοποιηµένου χώρου παραγωγής. 3. H πραγµατικότητα των χώρων εργασίας Τα σενάρια µετατεϊλορικής εργασίας Οι Τεχνολογίες της Πληροφορικής και της Επικοινωνίας έχουν θεωρηθεί από θεωρητικούς των παραγωγικών συστηµάτων διαφορετικών προσεγγίσεων και παραδόσεων αλλά και από τους διεθνείς οργανισµούς ως ένας από τους θεµελιακούς οδηγούς αλλαγών στα παραγωγικά συστήµατα και στην οργάνωση της εργασίας στις σύγχρονες επιχειρήσεις. σε µια κατεύθυνση εµπλουτισµού των θέσεων εργασίας, ανάπτυξης της συνεργασίας, διαφοποποίησης της γραµµής και του χαρακτήρα της ιεραρχίας. Στο πληροφοριοποιηµένο παραγωγικό σύστηµα σύµφωνα µε πολλούς ερευνητές αµφισβητούνται ή αποσταθεροποιούνται, ως αποτέλεσµα του νέου τεχνικού καταµερισµού και της µη στατικής διαίρεσης της εργασίας, οι στενοί, αυστηροί ορισµοί των ειδικοτήτων αλλά και οι στεγανοί διαχωρισµοί τους καθιστώντας αναγκαίο τον ευρύτερο δυνατό ορισµό τους προκειµένου να αναπτυχθεί η πολυειδίκευση, η συνεργασία, η βελτίωση της γνώσης.

10 10 Η θέση της αναβάθµισης της εργασίας µέσα από την αυτοµατοποίηση έχει διατυπωθεί ήδη από τη δεκαετία του 1950 και 1960 όταν τέθηκαν σε εφαρµογή οι πρώτες µορφές αυτοµατοποίησης στην πετροχηµική βιοµηχανία (βιοµηχανίες συνεχούς ροής, επεξεργασίας). Μεταξύ άλλων στη γαλλική βιβλιογραφία ο Serge Mallet διατύπωσε την άποψη ότι µέσα από την αυτοµατοποίηση καταργείται η διαίρεση πνευµατικής και χειρωνακτικής εργασίας και η εργατική τάξη συγκλίνει µε την κατηγορία των τεχνικών που εποπτεύουν και ρυθµίζουν τα αυτόµατα τεχνικά συστήµατα. Τη δεκαετία 1980 αναπτύσσεται εκ νέου η άποψη ότι τα νέα παραγωγικά συστήµατα αναβαθµίζουν το περιεχόµενο της εργασίας ως αποτέλεσµα κυρίως της ευέλικτης αυτοµατοποίησης. Οι επιχειρήσεις, προκειµένου να κάνουν πλήρη χρήση των δυνατοτήτων που τους προσφέρει ο νέος ευέλικτος αυτοµατισµός, (ο προγραµµατισµένος αυτοµατισµός), δηλαδή για να εκµεταλλευτούν πλήρως τις ικανότητες του, οδηγούνται σε µορφές οργάνωσης της εργασίας µε ιδιαίτερα αναβαθµισµένο το ρόλο των εργαζοµένων που παραµένουν στην εργασιακή διαδικασία (διεύρυνση των εργατικών ειδικεύσεων και καθηκόντων, ανάπτυξη της συνεργασίας, αποκέντρωση των γραφειοκρατικών δοµών). Σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ οι νέες τεχνολογίες δεν ταιριάζουν µε την τεϊλορική οργάνωση που δίνει έµφαση στο κερµατισµό των εργασιών και στον κάθετο έλεγχο (OECD 1992:14). Η αποτελεσµατική χρήση των νέων τεχνολογιών προϋποθέτει την αναβάθµιση του µέσου όρου εξειδίκευσης των εργαζοµένων, τη πρωτοβουλία και την οικειοθελή συνεργασία των εργαζοµένων προκειµένου να γίνει δυνατή η επιτυχής εκτέλεση όλο και πιο σύνθετων εργασιών. Πολλές εµπειρίες, έχουν δείξει, σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ, ότι το κλειδί για την επιτυχή εγκατάσταση και οµαλή λειτουργία των νέων τεχνολογιών αποτελεί η αποδοχή τους από τους εργαζόµενους (Bodmer, W, 1983, Verschueren, B, 1987 στο OECD,1992). Όταν δεν συµβαίνει αυτό υπάρχει ο κίνδυνος κακής λειτουργίας τους, λόγω της πολυπλοκότητας τους και του φόβου που έχουν οι εργαζόµενοι όσον αφορά τις συνέπειες τους στο περιεχόµενο της εργασίας τους. Η αναγκαιότητα εκσυγχρονισµού της οργάνωσης της εργασίας ως αποτέλεσµα της εισαγωγής των Νέων Τεχνολογιών συνιστά µια από τις βασικές διαστάσεις του µεταφορντικού- µετατεϊλορικού σεναρίου που διατύπωσαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 πολλοί δυτικοί επιστήµονες αλλά και διεθνείς οργανισµοί. Τα µεταφορντικά σενάρια διέβλεπαν την ανάδυση στο νέο διεθνοποιηµένο οικονοµικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από αστάθεια και έντονη διαφοροποίηση της ζήτησης-της ευέλικτης επιχείρησης «ένα µοντέλο επιχείρησης που αποσυµφορεί τη λήψη απόφασης µέχρι τις βασικές λειτουργικές µονάδες που µειώνει τα λειτουργικά αλλά και τα ιεραρχικά επίπεδα, ανασυνθέτοντας το περιεχόµενο των θέσεων εργασίας και ωθώντας προς "τά κάτω" δραστηριότητες που παραδοσιακά ασκούνταν από τη µεσαία ιεραρχία ή από τα γραφεία µεθόδων, ή από τα τµήµατα εκτός παραγωγής, που µειώνει την απόσταση παραγωγής-πελάτη και υποκινεί την παραγωγή νέας γνώσης στους χώρους παραγωγής» (Πετράκη, Γ., 2007:215) Η πλέον αισιόδοξη πρόβλεψη ήταν αυτή της Ε.Ε. η οποία διατύπωσε την λεγόµενη transformation thesis δηλαδή τον αναγκαίο µετατεϊλορικό µετασχηµατισµό των θέσεων εργασίας ενώ µια θεωρητικοποίηση της άποψης αυτής παρουσίασε ο Robert Boyer ένας από τους βασικούς θεωρητικούς της Σχολής της Ρύθµισης. Ποια είναι η πραγµατικότητα στους χώρους εργασίας; Τι λένε οι εµπειρικές έρευνες; 3Α. Η µεταρρύθµιση των παραγωγικών συστηµάτων Από πρωτογενείς εµπειρικές έρευνες (Appelbaum,E., Batt, R., 1994, BDL, 1998, Coutrot, T., 1998, First European Survey on Working Conditions, 1991, Paoli, P.,/Merllie,D., 2000, Paoli, P., 1997) που αξιοποιήσαµε εστιασµένες στις µεταβολές που υφίστανται τα συστήµατα της κοινωνικής παραγωγής φαίνεται ότι πράγµατι στα παραγωγικά συστήµατα τις 3 τελευταίες

11 11 δεκαετίες εισάγονται οργανωτικές αλλαγές στην κατεύθυνση της «ευελιξίας», της προσαρµογής στα δεδοµένα της «αγοράς», της «ζήτησης», του «πελάτη» και συνήθως οι αλλαγές αυτές εισάγονται ως αποτέλεσµα των τεχνολογικών αναδιαρθρώσεων και της εισαγωγής ΝΤ. ιακρίναµε 3 βασικές κατηγορίες επιχειρήσεων: Σε µια µεγάλη κατηγορία επιχειρήσεων, οι επιχειρήσεις εφαρµόζουν νέες επιχειρηµατικές πρακτικές, νέες πολιτικές αγοράς χωρίς να αλλάζουν ουσιαστικά το σύστηµα εργασίας. Οι επιχειρήσεις "προσθέτουν" στην τεϋλορική, έντονα ιεραρχηµένη δοµή τους, κάποιες σύγχρονες επιχειρηµατικές τεχνικές και κάποιες «µετατευλορικές» τεχνικές οργάνωσης της εργασίας (οµάδες εργασίας, ολίγη γνωµάτευση, ολίγη κατάρτιση, περισσότερη εναλλαγή) όµως η οργάνωση της εργασίας εξακολουθεί να είναι έντονα ιεραρχηµένη, το περιεχόµενο των θέσεων εργασίας µερικό και χωρίς αυτονοµία, ο βαθµός εξουσιοδότησης των οµάδων παραγωγής πολύ µικρός, η µεταβίβαση γνώσης ανεπαρκής (Πετράκη Γ., 2007). 7 Όταν οι αλλαγές στα παραγωγικά συστήµατα δεν συνοδεύονται από ουσιαστικές µεταβολές στα συστήµατα εργασίας οι εργαζόµενοι είναι υποχρεωµένοι να "συµφιλιώσουν" και να "τρέξουν" πολλαπλές "αξιώσεις" και λογικές εργασίας: την ταυτόχρονη άσκηση πρωτοβουλίας και υπευθυνότητας µε την έλλειψη αυτονοµίας και εξουσιοδότησης των ατοµικών θέσεων εργασίας, τις παραδοσιακές δοµές ελέγχου (ιεραρχία, τεχνικός έλεγχος) µε νέες δοµές ελέγχου (πελάτης, συνάδελφοι), την πίεση για "συµµετοχή" και δηµιουργική εργασία χωρίς ουσιαστική συµµετοχή στη λήψη των καθηµερινών αποφάσεων. Τα ευρήµατα των 3 Ευρωπαϊκών Ερευνών για τις Συνθήκες Εργασίας (First European Survey on Working Conditions, 1991, Paoli, P.,/Merllie,D., 2000, Paoli, P., 1997) καθώς και τα ευρήµατα της δειγµατοληπτικής έρευνας στις γαλλικές επιχειρήσεις (Coutrot, T., 1998), συγκλίνουν µε την παραπάνω υπόθεση εργασίας. Οι 3 Ευρωπαϊκές Έρευνες δείχνουν ότι παρά την µικρή µείωση του τεϊλορικού τύπου ελέγχου, παρατηρείται µεγάλη αύξηση της εντατικοποίησης της εργασίας ως αποτέλεσµα της σωρευτικής πίεσης τόσο των παλαιού τύπου βιοµηχανικών περιορισµών (αυτοµατισµού, νόρµας, ιεραρχικοί, οριζόντιοι) όσο και των περιορισµών που προέρχονται από τη ζήτηση (εµπορικών περιορισµών) (η σχέση µε τον πελάτη, η παράδοση παραγγελιών κλπ). είχνουν επίσης ότι το περιεχόµενο της εργασίας εµφανίζεται αρκετά σύνθετο, συνεργασιακό αλλά και έντονα εντατικοποιηµένο, µε ιεραρχικό συντονισµό και χωρίς ουσιαστική συµµετοχή στη λήψη των καθηµερινών αποφάσεων. Η δειγµατοληπτική έρευνα στις γαλλικές επιχειρήσεις δείχνει επίσης ότι η εισαγωγή µετατεϊλορικών πρακτικών οργάνωσης της εργασίας συνδυάζεται µε την διατήρηση ή και ενίσχυση των παραδοσιακών, ιεραρχικών µηχανισµών ελέγχου (Πετράκη Γ., 2007). Μία δεύτερη, µειοψηφική, κατηγορία επιχειρήσεων µεταρρυθµίζει τα παραγωγικά συστήµατα και συγχρόνως τα συστήµατα εργασίας. Αυτή η κατηγορία επιχειρήσεων εντοπίσθηκε τόσο από τις δειγµατοληπτικές έρευνες στις αµερικανικές επιχειρήσεις,- το 10% των επιχειρήσεων δηλώνει ότι εφαρµόζει ένα σύστηµα µετατεϊλορικής εργασίας (Appelbaum,E., Batt, R., 1994) - όσο και από την δειγµατοληπτική ευρωπαϊκή έρευνα της BDL- το 10% των επιχειρήσεων δηλώνει ότι εφαρµόζει ένα σύστηµα µετατεϋλορικής εργασίας (BDL, 1998). Η µεταρρύθµιση των συστηµάτων εργασίας σε αυτή την κατηγορία επιχειρήσεων έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α. η εισαγωγή µετατεϊλορικών συστηµάτων εργασίας δεν αφορά το σύνολο των 7 Η τάση αυξανόµενης διάχυσης µεµονωµένων µετατεϋλορικών πρακτικών στην οργάνωση της εργασίας από ένα όχι αµελητέο ποσοστό επιχειρήσεων διαπιστώθηκε από τις αµερικανικές δειγµατοληπτικές έρευνες την περίοδο το 25%-30% των επιχειρήσεων δηλώνει ότι εισάγει µεµονωµένες µετατεϋλορικές πρακτικές όπως η οµάδα εργασίας- από την ευρωπαϊκή δειγµατοληπτική έρευνα της BDL (1998) -το 50% των επιχειρήσεων άνω των 50 εργαζοµένων σε 10 χώρες- µέλη δηλώνει ότι οργανώνει τις βασικές λειτουργικές δραστηριότητες µε βάση την οµάδα εργασίας- τη δειγµατοληπτική γαλλική έρευνα και από αξιόπιστες ακαδηµαϊκού χαρακτήρα έρευνες, χωρών όπως η Σουηδία, η Φιλανδία, η ανία.

12 12 θέσεων εργασίας σε δοσµένη επιχείρηση αλλά πολύ µικρό µέρος τους που συνήθως αντιστοιχεί σε κάποιες επιχειρηµατικές µονάδες ή ακόµα και τµήµατα της λειτουργικής δραστηριότητας στο εσωτερικό της επιχείρησης. β. η µεταρρύθµιση των συστηµάτων εργασίας δεν έχει σαφή ή έχει αρνητική (Γαλλία) συνάφεια µε τη διασφάλιση των θέσεων εργασία ενώ συνήθως (BDL, 1998) συνοδεύεται µε αποσταθεροποίηση των αµοιβών της εργασίας, και αποσυνάρτηση τους από τις θέσεις εργασίας και τις ειδικότητες. γ. τα νέα συστήµατα οργάνωσης της εργασίας διευρύνουν το περιεχόµενο των θέσεων εργασίας των βασικών λειτουργικών εργαζοµένων, οργανώνουν τις βασικές λειτουργικές δραστηριότητες µε βάση την ιεραρχικά πλαισιωµένη οµάδα εργασίας, επιτυγχάνουν λειτουργική αποκέντρωση και "συµµετοχή" του εργατικού προσωπικού σε ιεραρχικές δοµές γνωµάτευσης γύρω από θέµατα βελτίωσης της παραγωγής (Πετράκη Γ., 2007). Η τρίτη κατηγορία επιχειρήσεων που διακρίναµε από τις εµπειρικές έρευνες που αξιοποιήσαµε αφορά µια εξαιρετικά µειοψηφική µερίδα επιχειρήσεων- θα λέγαµε χωρίς στατιστική υπόσταση- των οποίων η µεταρρύθµιση των συστηµάτων εργασίας εγγράφεται σε µια επιχειρηµατική στρατηγική που θεωρεί απαραίτητη την αυτοδύναµη ανάπτυξη των εργαζοµένων, που εµπλουτίζει τις θέσεις εργασίας, που καλλιεργεί το συλλογικό χαρακτήρα της γνώσης µειώνοντας την κοινωνική διαίρεση της εργασίας και αλλάζοντας τις σχέσεις εξουσίας ενώ συγχρόνως διασφαλίζει τη θετική ενσωµάτωση των εργαζοµένων και τη σταθερότητα της απασχόλησης. Αυτή η µετατεϊλορική οργάνωση της εργασίας συνιστά µια µεµονωµένη, περιθωριακή αλλά υπαρκτή παρ όλα αυτά στρατηγική. Η επισκόπηση των αµερικάνικων προγραµµάτων µεταρρύθµισης της οργάνωσης της εργασίας µας έδειξε την ύπαρξη τέτοιων στρατηγικών υπεύθυνης αυτονοµίας 8. 3Β. Οι Νέες τεχνολογίες αναβαθµίζουν τις δεξιότητες / ειδικότητες; Στο ερώτηµα κατά πόσο και µε πιο τρόπο οι Ν.Τ. επηρεάζουν τη δοµή των δεξιοτήτων δεν υπάρχουν απλά και γενικεύσιµα συµπεράσµατα. Παρατηρούνται διαφοροποιηµένες επιπτώσεις ανάλογα µε πολλούς παράγοντες όπως ο κλάδος, η αγορά εργασίας, η περιοχή, τα οργανωτικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης. Ούτε είναι προφανές ότι οι πραγµατικές αιτίες ανάπτυξης των δεξιοτήτων (skills) οφείλονται στις ΝΤ. Πολλές έρευνες τείνουν να εξηγήσουν τις πολιτικές της ζήτησης από την προσφορά ενώ από τη άλλη πολλές έρευνες καταδεικνύουν τη σηµασία παραγόντων που έχουν σχέση µε την προσφορά, όπως η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου. Με βάση τα παραπάνω η σχέση ΤΠΕ και δοµής εξειδικεύσεων / δεξιοτήτων δεν είναι καθαρή ούτε µιας φοράς Έτσι πολλές έρευνες δείχνουν την άµεση επίδραση των ΝΤ στις απαιτούµενες ειδικότητες και στο επίπεδο εξειδίκευσης των εργαζοµένων που τις χρησιµοποιούν. Αύξηση των απαιτήσεων σε δεξιότητες και εµπλουτισµένη εργασία ανεπτυγµένες ειδικότητες. Όµως συχνά αναφέρονται σε δηµιουργία αναγκών για τις λεγόµενες γενικής χρήσης (generic skill requirement) η soft skills όπως δεξιότητες επικοινωνίας, επαφής µε τον πελάτη, επίλυσης προβληµάτων, -κοινωνικές 8 Ο ποιοτικός µετασχηµατισµός στην οργάνωση της εργασίας επιχειρείται κάτω από ειδικές περιστάσεις που συνήθως είναι µια σοβαρή οικονοµική κρίση ή η µεγάλη απώλεια µεριδίων της αγοράς και υπό την προϋπόθεση ότι οι επιχειρήσεις είναι σε θέση να αναπτύξουν µια στρατηγική µακροπρόθεσµης κερδοφορίας εις βάρος ενδεχοµένως της βραχυπρόθεσµης κερδοφορίας τους. Επιβεβαιώνεται έτσι κάτι που είχε παρατηρηθεί και παλαιότερα ότι οι σοβαροί µετασχηµατισµοί των συστηµάτων εργασίας επιχειρούνται σε περιόδους που οι επιχειρήσεις αντιµετωπίζουν προβλήµατα όπως συνέβη στην περίπτωση της Βόλβο ή άλλων εταιρειών στη συγκυρία του "εξανθρωπισµού της εργασίας" όταν η έντονη δυσαρέσκεια δηµιουργούσε πρόβληµα συγκράτησης του εργατικού προσωπικού, ή όπως επιχειρήθηκε στην Τογιότα την περίοδο έλλειψης εργατικού προσωπικού, λόγω των υψηλών ρυθµών ανάπτυξης και µετά εγκαταλείπονται ή περιθωριοποιούνται όταν το πρόβληµα της συγκεκριµένης εταιρείας ή η όποια δυσµενής συγκυρία ξεπερνιέται (Πετράκη Γ., 2007).

13 13 δεξιότητες θα τις λέγαµε- που έχουν σχέση µε τις οργανωτικές συνέπειες των ΝΤ και αφορούν την εκµάθηση νέων ρόλων, παρά τεχνικές δεξιότητες. Όµως εξίσου µεγάλος αριθµός ερευνών δείχνουν ότι παρά τις όποιες απαιτήσεις για κοινωνικές δεξιότητες παρατηρείται η τάση για αποειδίκευση. Όπως πχ τα λεγόµενα (call-center) τα τηλεφωνικά κέντρα που παρέχουν πληροφορίες ή διαφηµίζουν προϊόντα και υπηρεσίες. Ή (δείχνουν) ότι τα συστήµατα ελέγχου σε διαδικτυακές επιχειρήσεις περιορίζουν τις τεχνικές και επαγγελµατικές δεξιότητες των εργαζοµένων ενώ τα λεγόµενα σόφτ σκιλλς (soft skills) δεν συνδέονται απαραίτητα µε εξειδικευµένη εργασία. Συγχρόνως άλλες έρευνες δείχνουν ότι η χρήση των ΝΤ εδραιώνει τη σηµασία της τεχνικής εξειδίκευσης και ότι για πολλές επαγγελµατικές οµάδες υπάρχει ταυτόχρονη αναβάθµιση των κοινωνικών και τεχνικών ειδικεύσεων. Όµως φαίνεται ότι για τις περισσότερες επαγγελµατικές οµάδες η σχέση αποειδίκευσης και εξειδίκευσης, κοινωνικών και τεχνικών δεξιοτήτων είναι ανοικτό θέµα και χρειάζονται έρευνες µακράς διάρκειας κατά κλάδο και επαγγελµατική κατηγορία ειδικοτήτων. (Ramioul Μ, 2006)10) Αυτό που φαίνεται τόσο από τη θεωρητικοποίηση όσο και από την έρευνα είναι ότι υπάρχουν εν δράσει δυνάµεις που οδηγούν τόσο στη αποειδίκευση όσο και στην αναβάθµιση των ειδικοτήτων. Οι γενικές τάσεις όπως µπορέσαµε να τις καταγράψουµε είναι οι εξής: 1. ιευρύνεται το περιεχόµενο των βασικών λειτουργικών θέσεων εργασίας όµως ο εµπλουτισµός των θέσεων εργασίας δεν να αναγνωρίζεται. Η ιεραρχία των ταξινοµήσεων δεν αλλάζει και οι µισθοί δεν επηρεάζονται από τη διεύρυνση των καθηκόντων ενώ αυξάνεται αισθητά ο φόρτος εργασίας (εντατικοποίηση της εργασίας) 2. Αυξάνεται η τοπική αυτονοµία των βασικών λειτουργικών εργαζοµένων αλλά συγχρόνως αυξάνεται και ο διευθυντικός κεντρικός έλεγχος. 3. Καλλιεργείται ο συνεργασιακός-κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας µε τη δηµιουργία οµάδων εργασίας. Όµως ο ρόλος τους είναι συµβουλευτικός και η λειτουργία τους ιεραρχική µε πρωτεύοντα το ρόλο των στελεχών που ασκούν και διοίκηση. Συγχρόνως οι δυνατότητες που παρέχουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές στην ηλεκτρονική παρακολούθηση της ανθρώπινης επίδοσης επιτρέπουν στη διοίκηση να καρπωθεί τα οφέλη «που απορρέουν από την εκχώρηση αρµοδιοτήτων στις οµάδες την ίδια στιγµή που διατηρεί την εξουσία και τον πειθαρχικό έλεγχο µέσω της κατοχής της υπερδοµής εποπτείας και των πληροφοριών που αυτή συλλέγει, διατηρεί στην κατοχή της και µεταδίδει (Watson, Τ., 2005:384) 4. H πυραµιδωτή δοµή εξουσίας στις επιχειρήσεις υφίσταται έντονες πιέσεις. Τα µεσαία λειτουργικά στελέχη τείνουν να αποσταθεροποιηθούν διότι σηµαντικό µέρος των δραστηριοτήτων τους ενσωµατώνονται στους υπολογιστές (συντονισµός, παρακολούθηση, επεξεργασία) αλλά και στους βασικούς λειτουργικούς εργαζόµενους αλλά και µέρος των διευθυντικών στελεχών. Η πυραµίδα της εξουσίας στην επιχείρηση τείνει να γίνει διαµάντι: Με άνοιγµα της βάσης και στένεµα της κορυφής. Έτσι εξηγείται η έντονη αντίσταση των µηχανικών, της κοντινής ιεραρχίας και των διευθυντικών στελεχών στις αλλαγές που τροποποιούν τους σχεδιασµούς των θέσεων εργασίας (Watson, Τ. 2005) 9 9 Τα λειτουργικά στελέχη αντιστέκονται στις αλλαγές διότι αισθάνονται αποσταθεροποιηµένα από την πρόσβαση των χειριστών σε τεχνολογικές γνώσεις αλλά και στη γνώση υπολογισµού του κόστους που παλαιότερα εκείνα µονοπωλούσαν (Loskine, J., 1992).

14 14 5. Η µεταρρύθµιση των συστηµάτων εργασίας στο δυτικό κόσµο στη κατεύθυνση της διεύρυνσης και του εµπλουτισµού του περιεχοµένου των επαγγελµάτων, της καλλιέργειας του συλλογικού χαρακτήρα της γνώσης στο χώρο παραγωγής και της ενεργητικότερης συµµετοχής των εργαζοµένων στη βελτίωση της παραγωγής, συµπίπτει µε την εµφάνιση της "δεξιότητα" στις κατηγορίες ανάλυσης του περιεχοµένου των θέσεων εργασίας και την αµφισβήτηση των παραδοσιακών ειδικοτήτων που κατοχυρώνονταν από τις συλλογικές διαπραγµατεύσεις. Συµπίπτει επίσης µε την υιοθέτηση συστηµάτων µισθών που εξατοµικεύουν την αµοιβή αποσυναρτώντας την από τη θέση εργασίας. Η δεξιότητα καθώς και η αµφισβήτηση των παλιών άκαµπτων στενών και τεϊλορικών ταξινοµήσεων µε βάση την ειδικότητα εµφανίζονται να απορρέουν από τις αλλαγές στις απαιτούµενες γνώσεις στα ευέλικτα παραγωγικά συστήµατα. Πράγµατι τα νέα παραγωγικά συστήµατα στο βαθµό που υιοθετούν µια εµπλουτισµένη οργάνωση της εργασίας τείνουν να ωθήσουν προς τις βασικές λειτουργικές θέσης παραγωγής και την οµάδα εργασίας καθήκοντα τα οποία στην παραδοσιακή δοµή οργάνωσης εκτελούνταν από το γραφείο µεθόδων -τους µηχανικούς- (σχεδιασµός των µεθόδων εργασίας, και των παραγωγικών συστηµάτων)- από την υπηρεσία συντήρησης (καθήκοντα συντήρησης), από το τµήµα πωλήσεων (επαφή µε τους πελάτες), από το τµήµα προσωπικού (διοικητικά καθήκοντα). Το περιεχόµενο της εργασίας του βασικού λειτουργικού εργαζόµενου µε βάση την παραπάνω περιγραφή, οπωσδήποτε δεν µπορεί να "χωρέσει" στις "παλιές" στενές και παγιωµένες ειδικότητες. Χρειάζεται πράγµατι ένας ευρύς, πολυδύναµος ορισµός του περιεχοµένου των θέσεων εργασίας για να µπορούν να ανταποκριθούν στη µη στατική διαίρεση της εργασίας της σύγχρονης επιχείρησης. Όµως το νέο εµπλουτισµένο περιεχόµενο της εργασίας δεν συνιστά "προσωπική ικανότητα", ή "δεξιότητα" ή ατοµικό χαρακτηριστικό, παρά το γεγονός ότι εγγράφεται στο ατοµικό "επαγγελµατικό κεφάλαιο" του κάθε ατοµικού εργαζόµενου αλλά συνιστά γνώση που παράγεται συλλογικά στους χώρους παραγωγής, αποτέλεσµα της έντονης κοινωνικοποίησης της γνώσης και της ανάπτυξης της συνεργασίας που απαιτούν τα νέα παραγωγικά συστήµατα, η οποία επιπλέον αφορά µεγάλες κατηγορίες εργαζοµένων. Επιπλέον το εµπλουτισµένο περιεχόµενο των θέσεων εργασίας έχει σαφή επαγγελµατικά χαρακτηριστικά τα οποία συναρτώνται µε υψηλότερο επίπεδο επαγγελµατικής εκπαίδευσης. Ο σηµερινός χειριστής των αυτοµατοποιηµένων παραγωγικών εξοπλισµών δεν είναι ο εµπειρικός εργάτης του άλλοτε αλλά κάποιος που γνωρίζει γράµµατα, ερµηνεύει κωδικοποιηµένα δεδοµένα, βελτιώνει τις διαδικασίες παραγωγής, κατέχει γνώσεις µηχανικής, ηλεκτρονικής και υδραυλικής. Τείνουν λοιπόν να διαµορφωθούν νέα επαγγέλµατα µε σαφώς υψηλό επαγγελµατικό περιεχόµενο που γενικά οι επιχειρηµατικές στρατηγικές αρνούνται να αναγνωρίσουν, προβάλλοντας την ταξινόµηση των εργατικών θέσεων εργασίας µε βάση τις ατοµικές δεξιότητες. Το µοντέλο της δεξιότητας χρησιµοποιείται για να εξατοµικεύσει τη συλλογική γνώση που παράγεται στους χώρους παραγωγής και να διατηρήσει ή να εξασφαλίσει τον άτυπο χαρακτήρα της (Πετράκη, Γ., 2007). Βιβλιογραφία Appelbaum Eil. / Rosemary B., The New American Workplace, ILR Press, Ithaca, New York, Boyer, R, "Comment emerge un nouveau systeme productif?" in Durand, J, P, (eds), Vers Un Nouveau Modele Productif?, Syros/Alternatives, Paris, Braverman, Η., Labour and Monopoly Capital, Monthly Review Press, New York, Business Decisions Limited, New forms of work organisation: Case studies (final report) European Commission, Brussels, 1998.

15 Coutrot T., L' entreprise neo-liberale, nouvelle utopie capitaliste?, La Decouverte, Paris Coriat B., L atelier et le robot, C. Bourgois, Paris, European Commission () Green Paper, Partnership for a new organisation of work, Bulletin of the E.U, COM (97) 128 Final, 16/4/1997, Luxembourg, Felstead A/Duncan G/Green F., Work Skills in Britain , London: Departement for Education and Skills, pp. 160., London, First European Survey on Working Conditions, Luxembourg, Office des publications officielles des Communautes Europeennes, Freyssenet M., «La requalification des operateurs et la forme actuelle d automatisation», Sociologie du Travail, 4, pp , Paris, Gill G., Histoires des Techniques, Minuit, Paris, Κοριά, Μ, Ο Εργάτης και το Χρονόµετρο, Κοµµούνα / Θεωρία, Αθήνα, Κουζέλης, Γ., «Χρήσεις και χρήστες των νέων τεχνολογιών: Νέες µορφές υποκειµενικότητας και νέες µορφές γνώσης» στο Κουζέλης / Πουρνάρη / Τσελφές Γνώση Χρήσης και Νέες Τεχνολογίες, ΕΜΕΑ, Αθήνα Littler, C / Salaman, G., Class at Work: The Design, Allocation and Control of Jobs, Batsford Academic and Educational LTD, London, Lojkine, J., (, La Revolution Informationnelle, PUF, Paris, Mallet, S., La Nouvelle Class Ouvriere, Editions du Seuil, Paris, Noble, D. "The case of automatically controlled machines tools", Zimbalist, A, (ed) Case Studies on the Labour Process, Monthly Review Press, σ , N. York, OECD, New Directions in Work Organisation, Paris,1992. Paoli, P., and Merllie, D., Troisieme enquete europeenne sur les conditions de travail 2000, Fondation Europeenne pour l' amelioration des conditions de vie et de travail, Luxembourg, Paoli P., Second European Survey on Working Conditions, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, Πετράκη Γ., Οι Νέες Μορφές Οργάνωσης της Εργασίας, GUTENBERG (υπο έκδοση, ) Αθήνα. (2007 Ramioul, M., Organisational Change and the demand for skills in Ursula Huws The Transformation of Work in a global Knowledge economy: Towards a conceptual framework, Katholieke Universiteit Leuven Ραγκούσης, Α., Σχέσεις εργασίας και εργοστασιακά καθεστώτα στην ελληνική βιοµηχανία. Αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήµιο,1998. Sisson K., Direct Participation and the Modernisation of Work Organisation, European Foundation, Dublin, Tertre, C, / Santilli, G, Automatisation et Travail, PUF, Paris,1992. Thompson, P, The Nature of Work. An Introduction to Debates on the Labour Process, Macmillan, London, Watson, T., Κοινωνιολογία, Εργασία, Βιοµηχανία, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα,

16 16 How Does ICT (Information and Communication Technology) Influence Work? G. Petraki, Assistant Professor, Department of Social Policy, Panteion University Abstract To some degree, all technical systems influence the technical and social division of labor. Work organization is relatively independent from technology, maintaining, however, a certain level of association with it. The model of industrialism up to now favored and served the almost clear separation between direct (manual work) and indirect (intellectual) labor, the low qualification and passiveness of direct work, the top down control of knowledge and qualification. Our basic working hypothesis is that ICT has the dynamic that is not really realized, to push knowledge, and control of the work, back in the workplace or to bring manual and intellectual work together again. This is a big difference in relation to the precedent model of production in which the technical base served the monopolization of knowledge by capital. Now capital is partly obliged to give some part of control to the functional workers, an evolution with consequences that capital tries to limit.