Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Της προσφοράς και της ζήτησης Γιώργος Οικονομάκης, Μάνια Μαρκάκη

Transcript

1 ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ. ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΚΛΑΔΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗτων Γιώργου Οικονομάκη και Μάνιας Μαρκάκη Μέρος Ι: Νόμος και τιμή 1. Αντί εισαγωγής 1.1 Ο παπαγάλος Είναι μάλλον διαδεδομένη η άποψη ότι ο λεγόμενος «νόμος της προσφοράς και της ζήτησης είναι το θεμέλιο της οικονομικής ανάλυσης» ή ακόμα πως λίγο ως πολύ «ο θεμελιακός αυτός νόμος περικλείει ολόκληρη την οικονομική επιστήμη» (Chacholiades 1990: 32). Λέγεται πως ο ιστορικός Thomas Carlyle ( ) είπε: «Είναι εύκολο να εκπαιδεύσουμε οικονομολόγους. Δεν έχουμε παρά να μάθουμε έναν παπαγάλο να λέει προσφορά και ζήτηση» (παρατίθεται στο Chacholiades 1990: 32). Ο Carlyle μας γνωστοποιεί πως η πεποίθηση ότι τα οικονομικά = προσφορά + ζήτηση δεν είναι τωρινή υπόθεση. Πρόκειται για μια πεποίθηση που θα μπορούσε να θεωρηθεί, εντελώς δικαιολογημένα, ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της οικονομικής σκέψης υπό την προϋπόθεση, όμως, ότι η εξέλιξη της οικονομικής ανάλυσης είχε σταματήσει στο 17 ο αιώνα. 1.2 Το τυχαίο Η εμφάνιση του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης ιστορικά ανάγεται στον απόηχο του ύστερου μερκαντιλισμού (θεωρία του «εμπορικού ισοζυγίου») και αποτελεί μια προσπάθεια απάντησης στο ερώτημα του καθορισμού της τιμής ενός εμπορεύματος. Σε εκείνη την εποχή, ωστόσο, του πρώιμου καπιταλισμού που ο ελεύθερος ανταγωνισμός υφίστατο ακόμη τις στρεβλώσεις του καθορισμού των τιμών από τη μερκαντιλιστική ρυθμιστική πολιτική, τις συντεχνίες και τα μονοπωλιακού τύπου δικαιώματα των αποικιακών εμπορικών εταιριών, η απάντηση στο ερώτημα της τιμής, μέσω της πρώτης, τουλάχιστον, εκδοχής του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, οδηγήθηκε στην επίκληση του τυχαίου. «Οι οικονομολόγοι που παρατηρούσαν το χάος των πολυποίκιλων παραγόντων που προσδιόριζαν από κοινού τη διαδικασία σχηματισμού της τιμής στις συνθήκες του πρώιμου καπιταλισμού, παραιτούνταν συχνά από κάθε προσπάθεια ανακάλυψης της νομοτελειακής κανονικότηταςπου βρισκόταν στη βάση της. Οι συνεχείς και απότομες διακυμάνσεις στις τιμές της αγοράς, υπέβαλλαν την ιδέα ότι οι τιμές των εμπορευμάτων εξαρτώνται αποκλειστικά από τις υπάρχουσες σε μια δεδομένη στιγμή τυχαίες σχέσεις μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης» (Rubin 1994: 88). Ο φιλόσοφος John Locke διατύπωσε στα 1691ως εξής τα πρώτα στοιχεία της θεωρίας του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης: «Η τιμή όλων των πραγμάτων που πωλούνται και αγοράζονται αυξάνεται και μειώνεται ανάλογα με το αν υπάρχουν περισσότεροι αγοραστές οι πωλητές. Εκεί που υπάρχουν πολλοί πωλητές και λίγοι αγοραστές, όποιο τέχνασμα και αν χρησιμοποιήσετε, η τιμή θα είναι φθηνή. Αν, από την άλλη, αντιστρέψετε τη σχέση, και φέρετε σε επαφή ένα μεγάλο αριθμό αγοραστών και ένα μικρό αριθμό πωλητών, το ίδιο πράγμα θα ακριβύνει» (παρατίθεται στο Rubin 1994: 88-9). Φθηνή ή ακριβή αγοραία τιμή για το ίδιο πράγμα (εμπόρευμα) ανάλογα με το αν αυξάνονται οι πωλητές σε σχέση με τους αγοραστές ή αν αυξάνονται οι αγοραστές σε σχέση με τους πωλητές, αντίστοιχα, αλλά αυτή η κύμανση της τιμής βρίσκεται σε κενό καθορισμού ενός «κέντρου βάρους» τιμής, καθώς τόσο η τιμή όσο και η απόλυτη αυξομείωσή της δεν προσδιορίζονται θεωρητικά ή είναι τυχαίες. Είναι, ως προς την τιμή και τη μεταβολή της, για παράδειγμα, διαφορετικό να αυξηθούν οι αγοραστές σε σχέση με τους πωλητές με αποτέλεσμα η τιμή μιας μονάδας του εμπορεύματος Χ στην αγορά να αυξηθεί από τις 503 δραχμές στις 518 δραχμές και διαφορετικό να αυξηθούν οι αγοραστές σε σχέση με τους πωλητές με αποτέλεσμα η τιμή μιας μονάδας του εμπορεύματος Υ στην αγορά να αυξηθεί από τις δραχμές στις δραχμές. Σελίδα 1 / 19

2 Αφήνουμε, όμως, προς στιγμήν το ζήτημα αυτό για να επισημάνουμε ότι ήδη από τη διατύπωση αυτή του Locke περιγράφονται τα βασικά στοιχεία που διέπουν το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης, μέχρι σήμερα. 1.3 Νόμος ζήτησης και νόμος προσφοράς Μας είπε, λοιπόν, με άλλα λόγια, ο Locke πως για δεδομένη ζήτηση η αύξηση της προσφοράς οδηγεί σε μείωση της τιμής ενός εμπορεύματος. Για να συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο η σχέση που συνδέει τιμή και ζητούμενη ποσότητα πρέπει να είναι αρνητική. Με όρους σύγχρονης μικροοικονομικής (νεοκλασικής) θεωρίαςθα λέγαμε ότι πρόκειται για μια προς τα δεξιά (και κάτω) μετατόπιση μιας καμπύλης προσφοράς (έτσι που στην ίδια τιμή να προσφέρεται από τον πωλητή μεγαλύτερη ποσότητα ή η ίδια ποσότητα να προσφέρεται από τον πωλητή σε χαμηλότερη τιμή) επί μιας αμετάβλητης καμπύλης ζήτησης αρνητικής κλίσης. Η αρνητική αυτή σχέση τιμής και ζητούμενης ποσότητας γνωστή ως «νόμος της ζήτησης» αποτελεί τον ένα από τους δυο πυλώνες του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης. Μας είπε ακόμα ο Locke πως για δεδομένη προσφορά η αύξηση της ζήτησης οδηγεί σε αύξηση της τιμής ενός εμπορεύματος. Για να συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο η σχέση που συνδέει τιμή και προσφερόμενη ποσότητα πρέπει να είναι θετική. Με όρους σύγχρονης μικροοικονομικής (νεοκλασικής) θεωρίας θα λέγαμε ότι πρόκειται για μια προς τα δεξιά (και πάνω) μετατόπιση μιας καμπύλης ζήτησης (έτσι που στην ίδια τιμή να ζητείται από τον αγοραστή περισσότερη ποσότητα ή για την ίδια ποσότητα να καταβάλλεται από τον αγοραστή μεγαλύτερη τιμή) επί μιας αμετάβλητης καμπύλης προσφοράς θετικής κλίσης. Η θετική αυτή σχέση τιμής και προσφερόμενης ποσότητας γνωστή ως «νόμος της προσφοράς» αποτελεί τον άλλο πυλώνα του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 82-6, 100-3, ). Αλλά και στο ζήτημα αυτό θα επιστέψουμε στη συνέχεια. 2. Καπιταλιστική ανάπτυξη και πρώτες θεωρητικές απόπειρες ερμηνείας του σχηματισμού των τιμών «Το επιτυχές ξεκίνημα και, στη συνέχεια, η διάδοση του ελεύθερου ανταγωνισμού καθιστούσε θεωρητικά μη ικανοποιητική για τους οικονομολόγους την ιδέα ότι τα φαινόμενα σχηματισμού των τιμών ήταν τυχαίας φύσης» (Rubin 1994: 90), όπως εισηγείτο η πρώτη εκδοχή του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης. Από τα μέσα περίπου του 18 ου αιώνα έχουν κάνει την εμφάνισή τους τρεις βασικές ερμηνευτικές εκδοχές του σχηματισμού των τιμών που, στην παραπέρα ανάπτυξή τους, έμελλε να σφραγίσουν την εξέλιξη της Οικονομικής Επιστήμης. 2.1 Χρησιμότητα και σπανιότητα Ο επίσκοπος Ferdinando Galiani από το 1751 και ο αβάς και φιλόσοφος Etienne B. de Contillac από το 1776, αναπτύσσοντας περαιτέρω τις ιδέες του (σύγχρονου του Locke) Nickolas Barbon, σύμφωνα με τις οποίες η τιμή ενός αγαθού προκύπτει από τη χρησιμότητάτου (Rubin 1994: 89-90, Θεοχάρης 1979: 87-8, 126, 130-1), θέτουν, μαζί με τον Daniel Bernoulli, (που από τις αρχές της δεκαετίας του 1730 εισήγαγε την έννοια της χρησιμότητας της τελευταίας μονάδας: οριακή χρησιμότητα, βλ. Θεοχάρης 1979:126-9, Θεοχάρης 1980: 151), τις βάσεις της Θεωρίας του Υποκειμενικού Οφέλους (Rubin 1994: 90), δηλαδή της σημερινής οικονομικής ορθοδοξίας (Νεοκλασική Σχολήτης Οριακής ή Απόλυτης Χρησιμότητας--Cardinal Utility--αρχικά και της Τακτικής Χρησιμότητας--Ordinal Utility--μετέπειτα) που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια της ανάλυσής μας. Στα 1776 ο Contillac έγραφε, λοιπόν, πως η αξία (τιμή) των αγαθών καθορίζεται «κυρίως από την εκτίμηση που έχουμε για τη χρησιμότητά τους. Και έχουν μεγαλύτερη ή μικρότερη αξία είτε γιατί τα κρίνουμε περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμα είτε γιατί, όταν έχουν την ίδια χρησιμότητα, τα κρίνουμε ως πιο σπάνια ή πιο άφθονα» (παρατίθεται στο Θεοχάρης 1979: 130). Για τον ίδιο: «Ένα πράγμα δεν έχει αξία γιατί κοστίζει, όπως υποτίθεται, αλλά κοστίζει επειδή έχει αξία» (παρατίθεται στο Θεοχάρης 1979: 130). «Χρησιμότητα» και «σπανιότητα» βρίσκονται συνεπώς πίσω από το σχηματισμό των τιμών και μπορούμε ίσως, έστω αμυδρά, να διακρίνουμε πως οι δυο αυτές συνιστώσες του σχηματισμού της τιμής είναι οι αιτιώδεις παράγοντες της ζήτησης και της προσφοράς αντίστοιχα. Το τυχαίο φαίνεται να τίθεται προς Σελίδα 2 / 19

3 αποκωδικοποίηση. Αλλά για περισσότερα στη συνέχεια. 2.2 Κόστη παραγωγής «Ένα πράγμα δεν έχει αξία γιατί κοστίζει, όπως υποτίθεται», έγραφε ο Contillac, καθώς ο James Steuart είχε εισαγάγει δέκα χρόνια πριν τη λεγόμενη Θεωρία των Κοστών Παραγωγής, σύμφωνα με την οποία η τιμή ενός εμπορεύματος δεν είναι παρά το άθροισμα των κοστών παραγωγής (= «τιμή κατασκευής» ως η «πραγματική τιμήτου εμπορεύματος» που διαμορφώνει την πραγματική του αξία) συν το «κέρδος επί της (τιμής) μεταβίβασης», το οποίο και «θα είναι πάντα ανάλογο της ζήτησης και, επομένως, θα γνωρίζει διακυμάνσεις σύμφωνα με τις περιστάσεις» (στο Rubin 1994: 91). Καίτοι πρόκειται για μια «κοινή» θεωρητική προσέγγιση όπου το ζητούμενο (αξίες-τιμές εμπορευμάτων) ορίζεται δια του ζητούμενου (αξίες-τιμές των εμπορευμάτων) (Μηλιός κ.ά. 2000: 30-1), εδώ είναι ήδη σαφής ο περιορισμός της ερμηνευτικής ισχύος του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης πάνω στο σχηματισμό της τιμής σε ένα μέρος της τιμής: Αυτό των κερδών. Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης καθορίζει μόνο το ύψος των κερδών που προστίθενται σε μια «τιμή κατασκευής» καθορισμένη στη διαδικασία παραγωγής. 2.3 Ποσότητα εργασίας Είχε προηγηθεί, εντούτοις, ο William Petty στο έργο του οποίου μπορούμε να αναζητήσουμε από τα 1662 τα πρώτα, με αντιφάσεις και ασυνέπειες, στοιχεία («τις ρίζες» --Rubin 1994: 91) της Εργασιακής Θεωρίας της Αξίας. [1] Κατά τον Petty αγαθά που ενσωματώνουν ίσες ποσότητες εργασίας ανταλλάσσονται σε αναλογία 1:1 ή έχουν την ίδια τιμή καθώς είναι ίσης αξίας (Θεοχάρης 1979: 70, Rubin 1994: 94). Σε καθεστώς ελεύθερου ανταγωνισμού, εάν η τιμή δεν καθοριστεί σε ύψος ανάλογο της ενσωματωμένης στο αγαθό ποσότητας εργασίας αλλά διαμορφωθεί σε υψηλότερα επίπεδα θα συμφέρει η παραγωγή του αντί της αγοράς του. Η αύξηση αυτή της προσφοράς του αγαθού για δεδομένη ζήτηση θα μειώσει την τιμή του η οποία και τελικά θα ισορροπήσει στο ύψος όπου ίσες ποσότητες εργασίας λαμβάνουν την ίδια τιμή. Αντίστοιχα, και σε καθεστώς πάντα ελεύθερου ανταγωνισμού, εάν επίσης η τιμή δεν καθοριστεί σε ύψος ανάλογο της ενσωματωμένης στο αγαθό ποσότητας εργασίας αλλά διαμορφωθεί σε χαμηλότερα επίπεδα θα σταματήσει η παραγωγή του αγαθού. Η μείωση αυτή της προσφοράς του αγαθού για δεδομένη ζήτηση θα αυξήσει την τιμή του η οποία και τελικά θα ισορροπήσει στο ύψος όπου ίσες ποσότητες εργασίας λαμβάνουν την ίδια τιμή. Η από την ποσότητα εργασίας καθοριζόμενη τιμή αποκαλείται από τον Petty «αληθής τρέχουσα τιμή»ενώ οι στην αγορά διακυμάνσεις της λόγω των επιδράσεων της προσφοράς και της ζήτησης διαμορφώνουν την «πολιτική τιμή»(δες σχετικά Θεοχάρης 1979: 70). Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, ως η πεμπτουσία του ελεύθερου ανταγωνισμού (σε καθεστώς μονοπωλίου η τιμή εξαρτάται, σύμφωνα με τον Petty από τη βούληση του πωλητή και μόνο --σχετικά Θεοχάρης 1979: 70-1), είναι πλέον μονάχα ένας αναγκαίος διαμεσολαβητικός μηχανισμός σύμπτωσης της «πολιτικής» στην «αληθή τρέχουσα τιμή», μέσω της εξισορρόπησης προσφερόμενης και ζητούμενης ποσότητας. Η τιμή καθορίζεται στο σύνολό της από την παραγωγή (ως ποσότητα εργασίας για την παραγωγή), η λειτουργία των δυνάμεων της προσφοράς και της ζήτησης εξασφαλίζει πως η τιμή αγοράς θα συμπέσει με την τιμή που η παραγωγή καθόρισε. 3. Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης από τη γένεση της Κλασικής Σχολής της Πολιτικής Οικονομίας στην «Κριτική» της Στα πάνω από 100 χρόνια που μεσολάβησαν από το έργο του Petty μέχρι την πρώτη έκδοση του Πλούτου των Εθνώντου Adam Smith (1776) και από εκεί και μετά στα άλλα 100 και πάνω χρόνια μέχρι την πρώτη έκδοση του Τρίτου Τόμου του Κεφαλαίουτου Karl Marx (1894) η εργασιακή θεωρία της αξίας αναπτύχθηκε αφήνοντας, εντούτοις, αναλλοίωτα τα βασικά πορίσματα της ανάλυσης Petty πάνω στο νόμο της προσφοράς και της ζήτησης. Σελίδα 3 / 19

4 3.1 Από τονpetty στη σμιθιανή ανάλυση Σύμφωνα με τη σχετική ανάλυση του Σμιθ (ανάλυση που πάντως συχνά διολισθαίνει από την εργασιακή θεωρία της αξίας στη θεωρία των κοστών παραγωγής --δες σχετικά Rubin 1994: , Μηλιός 2000) κάθε εμπόρευμα έχει μια «φυσική τιμή» η οποία «δεν είναι ούτε μεγαλύτερη ούτε μικρότερη από αυτό που είναι αρκετό για να πληρωθεί η γαιοπρόσοδος, οι μισθοί της εργασίας και τα κέρδη του αποθέματος... σύμφωνα με τα φυσικά τους [ή κανονικά ή μέσα] επίπεδα» (Smith 2000: I.vii. 1-4). Εάν ένα εμπόρευμα πωληθεί στη «φυσική τιμή» του τότε «το εμπόρευμα πωλείται ακριβώς όσο αξίζει ή όσο κοστίζει στο άτομο που το προσκομίζει στην αγορά» (Smith 2000: I.vii. 5). Ωστόσο: «Η πραγματική τιμή στην οποία πωλείται συνήθως ένα εμπόρευμα στην αγορά» δεν είναι η «φυσική» αλλά η «αγοραία τιμή του» η οποία «μπορεί να είναι μεγαλύτερη, μικρότερη ή ακριβώς ίδια με τη φυσική του τιμή» (Smith 2000: I.vii. 7). «Η αγοραία τιμή κάθε συγκεκριμένου εμπορεύματος ρυθμίζεται από την αναλογία μεταξύ της ποσότητας που προσκομίζεται πραγματικά στην αγορά, και της ζήτησης αυτών που είναι πρόθυμοι να πληρώσουν τη φυσική τιμή του εμπορεύματος... Τους ανθρώπους αυτούς μπορούμε να τους ονομάσουμε λειτουργούντες (effectual) ζητητές, και τη ζήτησή τους λειτουργούσα (effectual) ζήτηση» (Smith 2000: I.vii. 8). «Όταν η ποσότητα ενός εμπορεύματος που προσκομίζεται στην αγορά υπολείπεται της λειτουργούσας ζήτησης... η αγοραία τιμή θα αυξηθεί λίγο ως πολύ, πάνω από τη φυσική τιμή... Όταν η ποσότητα που προσκομίζεται στην αγορά υπερβαίνει την λειτουργούσα ζήτηση... [η] αγοραία τιμή θα υποχωρήσει λιγότερο ή περισσότερο... Όταν η ποσότητα που προσκομίζεται στην αγορά επαρκεί ακριβώς ώστε να καλύψει τη λειτουργούσα ζήτηση... η αγοραία τιμή καταλήγει φυσικά να είναι είτε απολύτως ταυτόσημη, είτε να προσεγγίζει, όσο αυτό είναι δυνατόν, τη φυσική τιμή» (Smith 2000: I.vii. 9-11). Αλλά αυτή η τρίτη περίπτωση δεν είναι απλώς μια ακόμη περίπτωση αλλά η μόνιμη τάση προς ισορροπία με σύμπτωση της «αγοραίας» στη «φυσική τιμή»: «Η ποσότητα ενός εμπορεύματος που προσκομίζεται στην αγορά προσαρμόζεται φυσικά στη λειτουργούσα ζήτηση.... Αν κάποια στιγμή υπερβεί τη λειτουργούσα ζήτηση, θα πρέπει κάποια από τα συστατικά μέρη της τιμής του να πληρωθούν κάτω από τις φυσικές τους τιμές.... Σύντομα, η ποσότητα που θα προσκομίζεται στην αγορά δεν θα είναι μεγαλύτερη απ' όση απλά επαρκεί προκειμένου να ικανοποιήσει την λειτουργούσα ζήτηση. Τα διάφορα μέρη της τιμής του θα φθάσουν το ύψος της φυσικής τους τιμής και η συνολική τιμή θα φτάσει τη φυσική του τιμή... Αν αντιθέτως, η ποσότητα που προσκομίζεται στην αγορά κάποια στιγμή υπολείπεται της λειτουργούσας ζήτησης, κάποιο από τα συστατικά μέρη της τιμής θα πρέπει να αυξηθεί πάνω από τη φυσική του τιμή.... Η φυσική τιμή, επομένως, είναι κάτι σαν την κεντρική τιμή, προς την οποία έλκονται συνεχώς οι τιμές όλων των εμπορευμάτων. Διάφορες περιστάσεις είναι δυνατόν να τις κρατήσουν μετέωρες πολύ πάνω από τη φυσική τιμή, και μερικές φορές να τις εξαναγκάσουν να κινηθούν κατά τι κάτω από αυτήν. Όποια όμως και αν είναι τα εμπόδια που δυσχεραίνουν τη σταθεροποίησή τους σ' αυτό το κέντρο ηρεμίας και συνέχειας, δεν παύουν να τείνουν συνεχώς προς αυτό... Κατ' αυτόν τον τρόπο, η συνολική ποσότητα της παραγωγικής προσπάθειας... προσαρμόζεται αυθόρμητα στην λειτουργούσα ζήτηση» (Smith 2000: I.vii ). Μια τέτοια, όμως, τάση προς ισορροπία με σύμπτωση της «αγοραίας» στη «φυσική τιμή» προϋποθέτει μη μονοπωλιακές καταστάσεις ή γενικά καταστάσεις δυσχερούς λειτουργίας του ελεύθερου ανταγωνισμού καθόσον η ίδια «η φυσική τιμή» είναι η «τιμή του ελεύθερου ανταγωνισμού» (Smith 2000: I.vii ). Αν όπου «φυσική τιμή» θέσουμε «αληθή τρέχουσα τιμή» και όπου «αγοραία τιμή» «πολιτική τιμή», η ανάλυση Σμιθ ως προς τη λειτουργία του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης πάνω στο σχηματισμό της τιμής είναι, στις γενικές της γραμμές, μια αναπαραγωγή της ανάλυσης Petty. Υπό την προϋπόθεση του ελεύθερου ανταγωνισμού ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης είναι και εδώ μονάχα ένας αναγκαίος διαμεσολαβητικός μηχανισμός που εξισορροπώντας την προσφερόμενη ποσότητα και τη λειτουργούσα ζήτηση θα οδηγήσει προς τη σύμπτωση της «αγοραίας» στη «φυσική τιμή», καθώς η τελευταία αποτελεί το κέντρο έλξης, ηρεμίας και συνέχειας της τιμής. Το εκκρεμές (ή η ανισορροπία προσφοράς και ζήτησης) πάντα τείνει προς την ηρεμία (ισορροπία) με κέντρο έλξης την τιμή εκείνη που αξίζει ή κοστίζει ένα εμπόρευμα, δηλαδή την τιμή που εκ της παραγωγής καθορίζεται. 3.2 Κι από τον Smith στη μαρξική ανάλυση Σελίδα 4 / 19

5 Η σχετική οπτική δε μεταβάλλεται ουσιωδώς στην ανάλυση του Μαρξ. «Η τιμή παραγωγής ρυθμίζεται στην κάθε σφαίρα παραγωγής, και ρυθμίζεται επίσης σύμφωνα με τις ιδιαίτερες συνθήκες. Η ίδια όμως, αποτελεί πάλι το κέντρο, γύρω από το οποίο περιστρέφονται οι καθημερινές αγοραίες τιμές και πάνω στη βάση του οποίου εξισώνονται σε ορισμένες περίοδες» (Μαρξ 1978: 226). Σε τι αναφέρεται η τιμή παραγωγής; «Η τιμή παραγωγής συμπεριλαμβάνει [πλην του κόστους παραγωγής --τιμή κόστους] το μέσο κέρδος». [2] «Της δώσαμε το όνομα: τιμή παραγωγής. Στην πραγματικότητα είναι αυτό το ίδιο, που ο Α. Σμιθ το ονομάζει natural price [φυσική τιμή]... Της δώσαμε το όνομα αυτό γιατί αποτελεί μόνιμο όρο της προσφοράς και της αναπαραγωγής του εμπορεύματος κάθε ξεχωριστής σφαίρας παραγωγής... [Η] τιμή παραγωγής αποτελεί μια ήδη εντελώς εξωτερικευμένη... μορφή της εμπορευματικής αξίας, μια μορφή, όπως εμφανίζεται στο συναγωνισμό» (Μαρξ 1978: 199, 250-1, 1062). «Αν για ένα δοσμένο είδος εμπορευμάτων η ζήτηση είναι μεγαλύτερη από την προσφορά, τότε --μέσα σε ορισμένα όρια-- ο ένας αγοραστής πλειοδοτεί έναντι του άλλου και ακριβαίνει έτσι το εμπόρευμα... Αν αντίθετα, η προσφορά είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση, τότε αρχίζει ένας από τους πουλητές να ξεπουλά πιο φθηνά και οι άλλοι υποχρεώνονται να ακολουθήσουν [...] Όταν καλύπτονται η ζήτηση και η προσφορά, τότε η αγοραία τιμή του εμπορεύματος ανταποκρίνεται στην τιμή παραγωγής του, [κι] αυτό θα πει πως στην περίπτωση αυτή η τιμή του φαίνεται να ρυθμίζεται από τους εσωτερικούς νόμους της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, ανεξάρτητα από τον συναγωνισμό, μια και οι διακυμάνσεις της ζήτησης και της προσφοράς δεν εξηγούν παρά μόνον τις αποκλίσεις των αγοραίων τιμών από τις τιμές παραγωγής --αποκλίσεις που ισοσταθμίζονται αμοιβαία, ώστε σε ορισμένες μεγαλύτερες χρονικές περίοδες οι μέσες αγοραίες τιμές είναι ίσες με τις τιμές παραγωγής» (Μαρξ 1978: 245, ). Οι εσωτερικοί λοιπόν νόμοι της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, του ίδιου του τρόπου παραγωγής, καθορίζουν το κέντρο περιστροφής των «αγοραίων τιμών» («πολιτικών τιμών» κατά Petty). Την «τιμή παραγωγής» που, σε ό,τι εξετάζουμε, δεν είναι παρά η αλά Petty «αληθής τρέχουσα τιμή» ή η αλά Σμιθ «φυσική τιμή». Αν και η κάλυψη (ισορροπία) προσφοράς και ζήτησης δεν συνοδεύονται στην κάθε ξεχωριστή περίπτωση από τη σύμπτωση της «αγοραίας τιμής» με την «τιμή παραγωγής», εντούτοις, στην οικονομία ως σύνολο η λειτουργία του ανταγωνισμού εξασφαλίζει ότι οι μέσες «αγοραίες τιμές» τείνουν προς τις «τιμές παραγωγής». Ο ανταγωνισμός ως αμοιβαία αντιστάθμιση αντίθετων δυνάμεων, της προσφοράς και της ζήτησης, εξηγεί μόνο τη δυναμική σύγκλισης των «αγοραίων τιμών» προς το κέντρο εξίσωσης, την «τιμή παραγωγής». Ξανά ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης είναι μονάχα ένας αναγκαίος διαμεσολαβητικός μηχανισμός προσαρμογής των τιμών της αγοράς στις τιμές που καθορίζονται απ' την παραγωγή. Θα επιμείνουμε όμως στην έννοια του μέσου ποσοστού κέρδους και στη σχέση του με τον ανταγωνισμό μεταξύ των καπιταλιστών στη μαρξική ανάλυση. Είδαμε πιο πάνω πως κατά το Μαρξ το μέσο ποσοστό κέρδους «αποκατασταίνεται» μέσω του ανταγωνισμού των καπιταλιστών μεταξύ τους. Σύμφωνα με τη θέση αυτή «ο συναγωνισμός μπορεί να ισοφαρίσει μόνο ανισότητες στο ποσοστό του κέρδους. Για να ισοφαριστούν ανισότητες στο ποσοστό του κέρδους, πρέπει το κέρδος να υπάρχει κιόλας σαν στοιχείο της τιμής του εμπορεύματος. Δεν το δημιουργεί ο συναγωνισμός. Ανεβάζει ή κατεβάζει, όμως δεν δημιουργεί το επίπεδο, που αποκατασταίνεται μόλις πραγματοποιηθεί η ισοφάριση... [Το] ποσοστό του κέρδους,... είναι ανεξάρτητο από τις κινήσεις του συναγωνισμού, και... με τη σειρά του ρυθμίζει το συναγωνισμό» που μονάχα «μπορεί να πραγματοποιήσει αυτή την εξισορρόπηση, όχι όμως το ποσοστό του κέρδους, που προκύπτει από αυτή την εξισορρόπηση.... [Ο] συναγωνισμός έχει άρει τις αιτίες, που προκαλούσαν αποκλίσεις... Αποκατάστησε μια τέτοια τιμή των εμπορευμάτων, που κάθε κεφάλαιο παίρνει το ίδιο κέρδος ανάλογα με το μέγεθός του. Το μέγεθος όμως αυτού του ίδιου του κέρδους είναι ανεξάρτητο από το συναγωνισμό. Ο συναγωνισμός ανάγει μόνο ξανά και ξανά όλες τις αποκλίσεις στο μέγεθος αυτό» (Μαρξ 1978: ). Ποια είναι, ωστόσο, η αιτιώδης συνθήκη του καπιταλιστικού ανταγωνισμού και πώς αυτή διαπλέκεται ερμηνευτικά με την προσφορά, τη ζήτηση και τις τιμές παραγωγής; Για τον Μαρξ «στις διάφορες σφαίρες παραγωγής δημιουργούνται πολύ διαφορετικά ποσοστά κέρδους, ανάλογα με τη διαφορετική οργανική σύνθεση των μαζών του κεφαλαίου που έχουν τοποθετηθεί σ' αυτές. Το κεφάλαιο, όμως, αποσύρεται από τη σφαίρα με χαμηλό ποσοστό κέρδους και ρίχνεται σε άλλες, που αποφέρουν μεγαλύτερο κέρδος. Με αυτή την ακατάπαυστη μετανάστευσή του, με δυο λόγια, με την κατανομή του ανάμεσα στις διάφορες σφαίρες Σελίδα 5 / 19

6 παραγωγής, ανάλογα με την άνοδο εδώ ή την πτώση εκεί του ποσοστού του κέρδους, το κεφάλαιο επιφέρει μια τέτοια σχέση της προσφοράς προς τη ζήτηση, που στις διάφορες σφαίρες παραγωγής το μέσο κέρδος γίνεται το ίδιο», δηλαδή συγκροτούνται οι «τιμές παραγωγής» (Μαρξ 1978: 247-8). Τι μπορούμε να αντιληφθούμε με βάση τα παραπάνω επιπρόσθετα σημεία της μαρξικής ανάλυσης; Σύμφωνα με τη δική μας κατανόηση πάνω σ' αυτά προκύπτει επιπλέον ότι: Το μέσο κέρδος του κεφαλαίου είναι ανεξάρτητο του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός και οι δυνάμεις έκφρασής του, η προσφορά και η ζήτηση, ρυθμίζονται από το κέρδος του κεφαλαίου αποτελώντας το μηχανισμό και μόνο υλοποίησης του μέσου κέρδους στις τιμές παραγωγής στις διάφορες σφαίρες της παραγωγής. Η προσφορά και η ζήτηση επομένως συνιστούν τον αναγκαίο μηχανισμό ανάδυσης των τιμών παραγωγής, ως του κέντρου της ίδιας της διακύμανσής τους, όντας ο αναγκαίος διαμεσολαβητικός μηχανισμός σύμπτωσης των αγοραίων τιμών προς τις τιμές παραγωγής. (Δες και Μαρξ 1978: 199, 229, 242-3). 4. Η νεοκλασική ορθοδοξία και ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης 4.1 Υποκειμενικό όφελος και οριακή ανάλυση Αναζητώντας τη νομοτελειακή κανονικότητα στο σχηματισμό των τιμών στην παραγωγή, η Κλασικήκαι η Μαρξική Σχολή της Πολιτικής Οικονομίαςπεριόρισαν λοιπόν δραστικά την ερμηνευτική ισχύ του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης στην οικονομική ανάλυση, θεωρώντας τον ένα μηχανισμό διόρθωσης και μόνο της «μη αληθινής» σε «αληθινή τιμή», δηλαδή στην τιμή που απ' την παραγωγή καθορίζεται. Στο εσωτερικό, ωστόσο, της Κλασικής Σχολής της Πολιτικής Οικονομίας οι θεωρητικές θέσεις των Galiani - Contillac είχαν αναπαραχθεί, έστω και περιθωριακά, μέσω του Jean-Baptiste Say, αλλά και των N. W. Senior, R. Whately, W. F. Lloyd, S. M. Longfield (Θεοχάρης 1980: 151), που αμφισβητώντας την εργασιακή θεωρία της αξίας προέβαλαν ως θεωρητικό «μέτρο» της αξίας την αξία χρήσης, δηλαδή την ιδιαίτερη ικανότητα του εμπορεύματος να ικανοποιεί μια συγκεκριμένη ανάγκη, ή τη χρησιμότητά του: Τη χρησιμότητα ως εγγενή ιδιότητα ενός εμπορευματικού αγαθού. «Αυτή η ιδιότητα που έχουν ορισμένα πράγματα να μπορούν να ικανοποιήσουν τις διάφορες ανάγκες των ανθρώπων, μου επιτρέπει να την ονομάσω χρησιμότητα», γράφει ο Say και προσθέτει: «Η παραγωγή δεν είναι καθόλου παραγωγή υλικών αγαθών αλλά παραγωγή χρησιμότητας. Δεν μετράται καθόλου με το μήκος, τον όγκο ή το βάρος του προϊόντος, αλλά ανάλογα με τη χρησιμότητα που του έχει προσδοθεί» (παρατίθεται στο Θεοχάρης 1979: 265-6). Η ιδέα, εντούτοις, που είχε εισαγάγει ο Bernoulli δεν είχε βρει ακόμη ανταπόκριση, καθώς «όλοι αυτοί οι συγγραφείς ενώ βλέπουν τη σημασία της χρησιμότητας για τον καθορισμό της αξίας δεν τη συνδυάζουν με την οριακή ανάλυση» (Θεοχάρης 1980: 151). Ανταπόκριση βρήκε στο έργο δυο συγγραφέων του 19 ου αιώνα των Jules Dupuit και Hermann Heinrich Gossen που από το 1844 και 1854 αντίστοιχα είχαν αναπτύξει ανεξάρτητα την ιδέα της οριακής χρησιμότητας (Θεοχάρης 1980: 151-8). Στη βάση της χρησιμότητας «της τελευταίας μονάδας που είναι διαθέσιμη», δηλαδή της οριακής χρησιμότητας, ως «μέτρο» της αξίας (Θεοχάρης 1980: 131) που, ως τέτοιο «μέτρο», προϋποθέτει την απόλυτα μετρήσιμη υποκειμενική χρησιμότητα (απόλυτη χρησιμότητα), αναπτύσσεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 η πρώτη θεωρητική εκδοχή της Νεοκλασικής Σχολής των Οικονομικών με επιφανείς πρωταγωνιστές τους S. Jevons, C. Menger, L. Walras. Πάντως: «Η Νεοκλασική Σχολή, όπως την εννοούμε, αρχίζει βασικά από το Marshall, που θα συνδυάσει την πλευρά του κόστους παραγωγής με τα ψυχολογικά στοιχεία της υποκειμενικής θεωρίας» (Θεοχάρης 1980: 149). [3] Σελίδα 6 / 19

7 Θα στρέψουμε πλέον το ενδιαφέρον μας στο ερώτημα για τη βαρύτητα ή σημασία της επενέργειας των δυνάμεων της ζήτησης και της προσφοράς (νόμος της ζήτησης και της προσφοράς) πάνω στο σχηματισμό της τιμής στο, «κωδικοποιημένο» [4] ως μικροοικονομική ανάλυση, νεοκλασικό θεωρητικό σχήμα. Θα μας απασχολήσει επίσης, στο επόμενο μέρος της ανάλυσής μας, ένα δεύτερο και παρεπόμενο ερώτημα. Αυτό της ευστάθειας ή αστάθειας της (προσδιορίζουσας την --αγοραία-- τιμή) ισορροπίας. Θα προσεγγίσουμε το αντικείμενο της διερεύνησής μας όπως προσδιορίζεται από το δεύτερο ερώτημα (ευσταθής ή ασταθής ισορροπία;) «μεταφράζοντας» σε (ή εντάσσοντας υπό) όρους μικροοικονομικής κωδικοποίησης επιμέρους θεωρητικές παραδοχές που διατυπώθηκαν στα πλαίσια δυο διακριτών ιστορικών αναλύσεων του νεοκλασικού υποδείγματος, της ανάλυσης του Walras και της ανάλυσης του A. Marshall, θεωρώντας (καθ' υπόθεση) ότι «συνήθεις» παραδοχές της μικροοικονομικής κωδικοποίησης, ιδίως στη θεωρητική της εκδοχή τής οριακής χρησιμότητας (θεωρία της απόλυτης χρησιμότητας), αποτελούν κοινό τους παρανομαστή. [5] Ποιες είναι όμως αυτές οι παραδοχές που ενδιαφέρουν αναφορικά με ό,τι εξετάζουμε και τι μας λένε πάνω στο πρώτο ερώτημά μας (βαρύτητα του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης στο σχηματισμό της τιμής); 4.2 Μικροοικονομικές, νεοκλασικές, παραδοχές και τιμή Σε κάποιες απ' αυτές τις παραδοχές έχουμε ήδη αναφερθεί, έστω και ακροθιγώς. Όταν μιλάμε για καμπύλη ζήτησης της αγοράς [6] (επίπεδο κλάδου) μιλάμε για τη σχέση μεταξύ τιμής και ζητούμενης στην αγορά (του κλάδου) ποσότητας. Η σχέση αυτή, που είναι γνωστή ως νόμος της ζήτησης, μας υποδεικνύει πως τιμές και ζητούμενες ποσότητες ανά μονάδα χρόνου σχετίζονται αρνητικά. Συνήθως συμπληρώνουμε: Όταν μιλάμε για καμπύλη προσφοράς της αγοράς [7] (επίπεδο κλάδου) μιλάμε για τη σχέση μεταξύ τιμής και προσφερόμενης στην αγορά (του κλάδου) ποσότητας (ή εκροής της διαδικασίας παραγωγής). Η σχέση αυτή, που είναι γνωστή ως νόμος της προσφοράς, μας υποδεικνύει πως τιμές και προσφερόμενες ποσότητες σχετίζονται συνήθως θετικά ανά μονάδα χρόνου? πάντα θετικά σε όρους βραχυχρόνιας περιόδου παραγωγής, αλλά όχι και μακροχρόνιας περιόδου [8] (δες πιο κάτω). Η καμπύλη ζήτησης, στα πλαίσια της νεοκλασικής οικονομικής ανάλυσης της οριακής χρησιμότητας ενσωματώνει την πλευρά της χρησιμότητας ως χρησιμότητα της πρόσθετης μονάδας καταναλισκόμενου αγαθού (οριακή χρησιμότητα). Έχει συνήθως αρνητική κλίση γιατί η οριακή χρησιμότητα βαίνει φθίνουσα («νόμος» της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας) με την αύξηση της καταναλισκόμενης ποσότητας λόγω της επενέργειας της λεγόμενης αρχής του κορεσμού των αναγκών. [9] Η καμπύλη προσφοράς, στα πλαίσια της νεοκλασικής οικονομικής ανάλυσης, ενσωματώνει την πλευρά της σπανιότητας --ως σπανιότητα των συντελεστών παραγωγής. Λαμβάνει θετική κλίση εφόσον πρώτον, δεδομένου του κόστους παραγωγής, σε αυξημένη τιμή οι παραγωγοί είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν παραπάνω ποσότητα επιδιώκοντας αύξηση της μάζας των κερδών τους και εφόσον δεύτερον, δεδομένου του κέρδους, με την αύξηση της παραγόμενης εκροής αυξάνει το κόστος παραγωγής της, κι έτσι η τιμή της, λόγω αφενός της αύξησης των αμοιβών των σε ανεπάρκεια ευρισκόμενων συντελεστών παραγωγής («νόμος» της ανεπάρκειας) ή/και αφετέρου της μείωσης της, κατά μονάδα συντελεστή παραγωγής, απόδοσης («νόμος» των φθινουσών αποδόσεωνστη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής). Υπό την προϋπόθεση της τέλειας(ή αμιγώς) [10] ανταγωνιστικής αγοράς, [11] η καμπύλη προσφοράς μιας ατομικής επιχείρησης συνδέεται με το κόστος παραγωγής της κατά μονάδα μεταβολής της εκροής, συμπίπτουσα με το τμήμα εκείνο της καμπύλης του βραχυχρόνιου οριακού κόστους της (SMC) το οποίο βρίσκεται άνωθεν της καμπύλης του μέσου μεταβλητού κόστους της (AVC), για τη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής, και με το τμήμα εκείνο της καμπύλης μακροχρόνιου οριακού κόστους της (LMC) το οποίο βρίσκεται άνωθεν της καμπύλης του μέσου μακροχρόνιου κόστους της (LAC), για τη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής [12] (Μηλιός κ.ά. 2000: 68-76, 82-3, 100-2, , 223, 303, 308 και Chacholiades 1990: 46-7). [13] Σελίδα 7 / 19

8 Γράψαμε πως η αγοραία καμπύλη ζήτησης έχει συνήθως αρνητική κλίση γιατί δεν αποκλείεται να έχει και θετική. Τέτοια είναι η περίπτωση του λεγόμενου «παράδοξου Giffen», σύμφωνα με το οποίο όταν η τιμή ενός φτηνού «κατώτερου» αγαθού [14] που απορροφά μεγάλο μέρος του εισοδήματος των φτωχών εργατικών οικογενειών αυξάνεται, για παράδειγμα, δαπανάται τόσο πολύ από το εισόδημά τους που αυτές αφενός αναγκάζονται να καταναλώνουν λιγότερη ποσότητα από ένα πιο δαπανηρό αγαθό και αφετέρου, μια που το κατώτερο αγαθό είναι το σχετικά φτηνότερο αγαθό, καταναλώνουν μετά την αύξηση της τιμής του περισσότερο από πριν? σε όρους ανάλυσης τακτικής χρησιμότητας το εκ της μεταβολής τής τιμής τού αγαθού θετικό για κατώτερο αγαθό εισοδηματικό αποτέλεσμα (όπως υποδεικνύεται από την κίνηση επί μιας καμπύλης εισοδήματος κατανάλωσης) είναι κατ' απόλυτο μέγεθος μεγαλύτερο του πάντα αρνητικού αποτελέσματος υποκατάστασης (όπως υποδεικνύεται από την κίνηση επί μιας καμπύλης αδιαφορίας -- θεώρημα Slutsky) (Μηλιός κ.ά. 2000: ). [15] Γράψαμε, ακόμα, πως η αγοραία καμπύλη προσφοράς έχει πάντα θετική κλίση στη βραχυχρόνια περίοδο αλλά όχι και στη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής. Για δεδομένη τεχνολογία παραγωγής, η αγοραία μακροχρόνια καμπύλη προσφοράς έχει θετική κλίση στους «κλάδους αυξανόμενου κόστους», [16] αρνητική στους «κλάδους φθίνοντος κόστους» [17] και μηδενική κλίση [18] στους «κλάδους σταθερού κόστους» [19] (Παυλόπουλος 1980-β: 64-70). [20] Στην αγορά ενός εμπορεύματος η τιμή και η ποσότητα βρίσκονται σε ισορροπία όταν έχουν την τάση να παραμείνουν σε ηρεμία ή δεν έχουν την τάση να αλλάξουν καθώς οι οικονομικές δυνάμεις ή πιέσεις που ασκούνται πάνω τους αλληλοαντισταθμίζονται (ή εξισορροπούνται) μέσω της αμοιβαίας αντίθεσής τους. Οι δυνάμεις αυτές είναι η χρησιμότητα και η σπανιότητα, ως οι αιτιώδεις παράγοντες της λειτουργίας του νόμου της ζήτησης και της προσφοράς (Μηλιός κ.ά. 2000: ). Ωστόσο, η ανάλυση της τιμής και της ποσότητας ισορροπίας μέσω των καμπυλών προσφοράς και ζήτησης είναι δυνατή μόνον υπό την προϋπόθεση τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς, γιατί μόνο στα πλαίσια μιας τέτοιας αγοράς η καμπύλη οριακού κόστους καθίσταται καμπύλη προσφοράς, όπως ήδη σημειώσαμε. Συνεπώς και η ανάλυσή μας στα πλαίσια αυτής της αγοράς θα περιοριστεί. Ποια είναι όμως τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς; Είναι βασικά δύο: Ο μεγάλος αριθμός των πωλητών και η ομοιογένεια του παραγόμενου προϊόντος. Και τα δυο αυτά χαρακτηριστικά ενδιαφέρουν ως προς την οικονομική τους επίπτωση στη διαμόρφωση της τιμής ισορροπίας της αγοράς. Ο αριθμός των πωλητών πρέπει να είναι τόσο μεγάλος ούτως ώστε ουδείς εξ αυτών να δύναται να επηρεάσει ουσιωδώς την τιμή του παραγόμενου από τον κλάδο εμπορεύματος. Για να ισχύει το πρώτο αυτό χαρακτηριστικό προϋποτίθεται η ελευθερία «εισόδου-εξόδου» ατομικών επιχειρήσεων στον κλάδο. Αν και η ελευθερία εξόδου μιας ατομικής επιχείρησης από έναν κλάδο δεν είναι δύσκολη ως προς τις προϋποθέσεις της, η ελευθερία εισόδου σ' αυτόν προϋποθέτει πως δεν υπάρχουν ούτε νομικοί περιορισμοί ούτε ανυπέρβλητες τεχνικές δυσκολίες για την παραγωγή του κλαδικού προϊόντος από τυχούσα ατομική επιχείρηση. Η ομοιογένεια του προϊόντος είναι έννοια οικονομική και όχι φυσική καθόσον αναφέρεται όχι στις «αντικειμενικές-φυσικές» ιδιότητες ενός προϊόντος αλλά στην υποκειμενική εκτίμηση των καταναλωτών πάνω σ' αυτές τις ιδιότητες. Η εκτίμηση για τα προϊόντα που παράγουν οι διάφορες ατομικές επιχειρήσεις του κλάδου πρέπει να είναι τέτοια ώστε αυτά να θεωρούνται ως όμοια και έτσι να μη δικαιολογούνται αποκλίσεις τιμής γι' αυτά. Το δεύτερο χαρακτηριστικό αποτελεί, συνεπώς, όρο ώστε στην κλαδική αγορά να διαμορφώνεται μια και μόνη τιμή για το κλαδικό εμπόρευμα (Μηλιός κ.ά. 2000: 292-3). [21] Δεδομένων αυτών μπορούν να προσδιοριστούν οι συνθήκες ισορροπίας για μια ατομική επιχείρηση που λειτουργεί στο πλαίσιο μιας τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς, δηλαδή να προσδιοριστεί η τιμή και η ποσότητα που αυτή θα παράγει για τη μεγιστοποίηση των κερδών της ή ισοδύναμα για την ελαχιστοποίηση των ζημιών της (Μηλιός κ.ά. 2000: 295) στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής. Σελίδα 8 / 19

9 Σε όρους ανάλυσης οριακών μεγεθών οι συνθήκες αυτές είναι δύο. Πρώτη: Η ισότητα οριακού εσόδου (MR) και βραχυχρόνιου οριακού κόστους: MR = SMC. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 295-8). Και εφόσον στα πλαίσια του τέλειου ανταγωνισμού η τιμή (P) που αντιμετωπίζει μια ατομική επιχείρηση είναι δεδομένη και ισούται με το μέσο της έσοδο (AR) και με το οριακό της έσοδο (MR = AR= ), [22] η πρώτη συνθήκη ισορροπίας γίνεται: MR = AR = = SMC. Δεύτερη: Στο σημείο ισορροπίας η καμπύλη SMC πρέπει να ανέρχεται, ήτοι να τέμνει από τα κάτω την καμπύλη MR: d(mr)/dq < d(smc)/dq και εφόσον d(mr)/dq = 0 έπεται ότι d(smc)/dq > 0 (Μηλιός κ.ά. 2000: 298). [23] H λειτουργούσα υπό συνθήκες τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς ατομική επιχείρηση μπορεί σε βραχυχρόνια ισορροπία να πραγματοποιεί οικονομικά κέρδη, ζημιές ή μηδενικά οικονομικά κέρδη (απολαμβάνοντας μόνο τα λεγόμενα κανονικά κέρδη που ισούνται με τη δυνητική αμοιβή-κόστος ευκαιρίας της επιχειρηματικότητας --Mηλιός κ.ά. 2000: 243, 301) τούτου εξαρτώμενου από το βραχυχρόνιο μέσο κόστος της για κάθε Q και την καμπύλη βραχυχρόνιου μέσου κόστους της (SAC = STC/Q). Οικονομικά κέρδη πραγματοποιεί σε ισορροπία όταν P > SAC, ζημιές όταν P < SAC και κανονικά κέρδη όταν P = SAC (= minimum SAC). Στην περίπτωση ζημιών η επιχείρηση θα διακόψει τη λειτουργία της όταν P < AVC (= TVC/Q, όπου TVC το --βραχυχρόνιο-- συνολικό μεταβλητό κόστος) και θα βρεθεί στο μεταίχμιο συνέχισης ή παύσης όταν P = AVC (= minimum AVC) (Mηλιός κ.ά. 2000: , ). Στη βραχυχρόνια επομένως περίοδο παραγωγής ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης προσδιορίζει πλήρως την τιμή (και την ποσότητα) ισορροπίας για τον κλάδο και την τυχούσα κλαδική ατομική επιχείρηση της τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς. Η αγοραία τιμή και ποσότητα ισορροπίας στον κλάδο προσδιορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση του παραγόμενου υπό του κλάδου προϊόντος και δεδομένων των συνθηκών κόστους της ατομικής επιχείρησης είναι η προσδιοριζόμενη από την κλαδική ισορροπία αγοραία τιμή που καθορίζει τη ζήτηση και την καμπύλη ζήτησης για το προϊόν της ατομικής επιχείρησης προσδιορίζοντας έτσι το σημείο ισορροπίας της. Οι συνθήκες κόστους της τελευταίας, μας λένε μόνο αν αυτή σε βραχυχρόνια ισορροπία εμφανίζει οικονομική ή απλώς κανονική κερδοφορία ή ζημιά και αν με ζημιές θα παραμείνει ή όχι σε λειτουργία. Το διάγραμμα 1 αναπαριστάνει τα παραπάνω. SMC ε P=AR=MR 0 Q Ε Q 0 q ε q Σελίδα 9 / 19

10 (α) (β) Διάγραμμα 1 Στο τμήμα (α) παρουσιάζουμε την ισορροπία στην αγορά ενός κλάδου τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς, ενώ στο τμήμα (β) την ισορροπία σε τυχούσα ατομική επιχείρηση αυτού του κλάδου, με αναφορά στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής. Στους κάθετους άξονες μετρώνται οι τιμές (και για την ατομική επιχείρηση το βραχυχρόνιο οριακό κόστος της όπως και το μέσο και οριακό της έσοδο) και στους οριζόντιους οι ποσότητες ανά μονάδα χρόνου (Q για τον κλάδο και q για την ατομική επιχείρηση του κλάδου). Η καμπύλη D είναι η αγοραία καμπύλη ζήτησης και η καμπύλη S η αγοραία καμπύλη προσφοράς του κλάδου. Η καμπύλη ζήτησης της ατομικής επιχείρησης είναι η προσδιοριζόμενη από την τιμή ισορροπίας του κλάδου P E ευθεία γραμμή που αποτυπώνει την ισότητα P = AR = MR, ενώ η καμπύλη προσφοράς της είναι η καμπύλη SMC. Η κλαδική ισορροπία, λοιπόν, που προσδιορίζεται από την εξίσωση προσφοράς και ζήτησης της αγοράς στο σημείο τομής των καμπυλών προσφοράς και ζήτησης Ε δίνει τιμή ισορροπίας για τον κλάδο και την ατομική επιχείρηση P E και ποσότητα ισορροπίας για τον κλάδο Q E. H τιμή ισορροπίας της αγοράς με δεδομένη την καμπύλη SMC της ατομικής επιχείρησης δίνει το σημείο εξισορρόπησης ζήτησης και προσφοράς για την ατομική επιχείρησης, ε, και τηνποσότητα ισορροπίας, q ε. Καθώς στο (β) τμήμα του διαγράμματος έχουμε παραλείψει να σχεδιάσουμε τις καμπύλες βραχυχρόνιου μέσου και μέσου μεταβλητού κόστους της ατομικής επιχείρησης, δε γνωρίζουμε αν στο σημείο ισορροπίας ε η ατομική επιχείρηση παρουσιάζει οικονομικά κέρδη, μόνο κανονικά κέρδη ή ζημιές, και σε τι έκταση. Απ' τα παραπάνω συνάγεται και ότι: Στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής δεν εμφανίζεται «κέντρο βάρους» τιμής και συνεπώς αν οι δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης δεν προσδιορίζουν αγοραία τιμή ισορροπίας, η βραχυχρόνια περίοδος παραγωγής θα είναι μια περίοδος απούσας τιμής ή μη-τιμής.το ζήτημα, όπως θα γίνει κατανοητό στη συνέχεια, αφορά την ευσταθή ή ασταθή ισορροπία και η σημασία αυτής της επισήμανσης θα γίνει φανερή στην πορεία της ανάλυσής μας. Ωστόσο, αν στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής δεν εμφανίζεται κέντρο έλξης της τιμής, στη μακροχρόνια, αντίθετα, ο τέλειος ανταγωνισμός και οι συνθήκες της παραγωγής δημιουργούν προϋποθέσεις εμφάνισής του. Και κατ' αυτό, στο δικό της corpus αρχών συγκρότησης θεωρητικού αντικειμένου, η νεοκλασική ορθοδοξία δείχνει, καταρχήν τουλάχιστο, να ξεφεύγει απ' το «χυδαίο» επιστημονικά παρελθόν του τυχαίου σχηματισμού των τιμών. Χρειάζεται για το σκοπό αυτό μια τρίτη συνθήκη ισορροπίας της ατομικής επιχείρησης, την ισχύ της οποίας εξασφαλίζει ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, ως η πεμπτουσία του ελεύθερου (τέλειου) ανταγωνισμού. Η συνθήκη αυτή μας λέει ότι σε μακροχρόνια ισορροπία η ατομική επιχείρηση εξασφαλίζει μόνο κανονικά κέρδη: LAC = SAC = LMC = SMC = P = AR = MR, που ισοδυναμεί με P = minimum LAC [24] (Μηλιός κ.ά. 2000: 307-8). Το διάγραμμα 2 μας δείχνει το πώς και το γιατί της συνθήκης αυτής. E 1 ε 1 AR 1 = MR 1 Σελίδα 10 / 19

11 0 Q 1 Q 2 Q 0 q 2 q 1 q (α) (β) Διάγραμμα 2 Στο τμήμα (α) του διαγράμματος παριστάνονται διακριτές θέσεις ισορροπίας στην αγορά ενός κλάδου τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς, ενώ στο τμήμα (β) διακριτές θέσεις ισορροπίας τυχούσας ατομικής επιχείρησης αυτού του κλάδου, με αναφορά τόσο στη βραχυχρόνια όσο και στη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής. Στον κάθετο άξονα του (β) τμήματος έχουμε προσθέσει, εν σχέσει προς το αντίστοιχο τμήμα του προηγούμενου διαγράμματος, τη μέτρηση του βραχυχρόνιου μέσου κόστους της ατομικής επιχείρησης, το οποίο και δίνεται από την καμπύλη SAC. Η ανάλυση που ακολουθεί βασίζεται στις εξής δυο απλουστευτικές υποθέσεις: Πρώτη: Οι καμπύλες κόστους είναι πανομοιότυπες για όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου. Έτσι, η αναφορά σε μια ατομική επιχείρηση ισοδυναμεί με αναφορά στην αντιπροσωπευτική επιχείρηση του κλάδου. Δεύτερη: Η είσοδος και έξοδος επιχειρήσεων από τον κλάδο δεν επηρεάζει τις τιμές των χρησιμοποιούμενων εισροών. Αυτό σημαίνει ότι οι καμπύλες κόστους των ατομικών επιχειρήσεων δεν επηρεάζονται από τις αυξομειώσεις στην ποσότητα των παραγωγικών συντελεστών (κλάδος σταθερού κόστους --δες σχετικά πιο πριν) (Παυλόπουλος 1980-β: 56-7). Έστω, λοιπόν, ότι οι καμπύλες προσφοράς και ζήτησης στην τέλεια ανταγωνιστική αγορά ενός προϊόντος περιγράφονται από τις καμπύλες S 1 και D, αντίστοιχα, του (α) τμήματος του διαγράμματος, και, επομένως, ότι η τιμή και η ποσότητα αρχικής-βραχυχρόνιας ισορροπίας της αγοράς, όπως αυτές καθορίζονται από το σημείο ισορροπίας του κλάδου Ε 1, είναι P 1 και Q 1, αντίστοιχα. Στη δεδομένη αυτή κλαδική τιμή ισορροπίας, η αντιπροσωπευτική-ατομική επιχείρηση του κλάδου που έχει, καθ' υπόθεση, καμπύλες βραχυχρόνιου μέσου και οριακού κόστους όπως αυτές που περιγράφονται από τις καμπύλες SAC και SMC, αντίστοιχα, του (β) τμήματος του διαγράμματος, ισορροπεί βραχυχρόνια στο σημείο ε 1, όπου P 1 = MR 1 = SMC > SAC, προσφέροντας ποσότητα q 1 και πραγματοποιώντας οικονομικό κέρδος ίσο με αε 1 0q 1. Το ίδιο κερδοφόρα είναι, στη δεδομένη τιμή, η παραγωγή για κάθε μια από τις ατομικές επιχειρήσεις του κλάδου. Η κατάσταση αυτή οικονομικής κερδοφορίας, εντούτοις, δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρό χρονικό διάστημα, μακροχρόνια. Και δεν μπορεί να διατηρηθεί γιατί η ύπαρξη οικονομικού κέρδους αποτελεί αφενός κίνητρο για επιχειρήσεις άλλων κλάδων που εμφανίζουν μικρότερα οικονομικά κέρδη ή και ζημιές να στραφούν προς την παραγωγή του συγκεκριμένου προϊόντος και αφετέρου κίνητρο για τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων παραγωγής του συγκεκριμένου προϊόντος. Σε κάθε περίπτωση το αποτέλεσμα, της εμφάνισης οικονομικού κέρδους, θα είναι η αύξηση του αριθμού των επιχειρήσεων του υπό εξέταση κλάδου, που σημαίνει αύξηση της προσφοράς τού συγκεκριμένου προϊόντος, ήτοι μετατόπιση προς τα δεξιά της καμπύλης προσφοράς του κλάδου και, για δεδομένη την αγοραία καμπύλη ζήτησης, μείωση της τιμής. Η διαδικασία αυτή (αύξηση του αριθμού των επιχειρήσεων του κλάδου - αύξηση της προσφερόμενης από τον κλάδο ποσότητας προϊόντος - μείωση της τιμής) θα συνεχιστεί μέχρις ότου εξαφανιστούν τα οικονομικά κέρδη, οπότε παύει και η ισχύς του κίνητρου εισόδου νέων επιχειρήσεων στον κλάδο. Στα δεδομένα του (α) τμήματος του διαγράμματός μας, τα παραπάνω εκφράζονται με μια προς τα δεξιά μετατόπιση της αγοραίας καμπύλης προσφοράς, από τη θέση S 1 στη θέση S 2, με επακόλουθο, δεδομένης σταθερής της καμπύλης ζήτησης D, τη μετατόπιση του σημείου ισορροπίας του κλάδου στο Ε 2 που σημαίνει πτώση της τιμής ισορροπίας της αγοράς από P 1 σε P 2 και αύξηση της ποσότητας ισορροπίας της αγοράς από Q 1 σε Q 2. Στη δεδομένη για την κάθε ατομική επιχείρηση του κλάδου (όπως είναι η τυχούσα αντιπροσωπευτική-ατομική επιχείρηση του --β-- τμήματος του διαγράμματός μας) τιμή, το νέο σημείο ισορροπίας είναι το ε 2, όπου P 2 = MR 2 = SMC = (minimum) SAC. Στο σημείο αυτό ισορροπίας το οικονομικό κέρδος της αντιπροσωπευτικής-ατομικής επιχείρησης είναι μηδέν (η ατομική επιχείρηση αποκομίζει μόνο τα Σελίδα 11 / 19

12 λεγόμενα κανονικά κέρδη), ενώ η παραγωγή της έχει μειωθεί από q 1 σε q 2 (αύξηση της προσφοράς του κλάδου λόγω αύξησης του αριθμού των επιχειρήσεων αλλά και μείωση της παραγόμενης από την κάθε κλαδική ατομική επιχείρηση ποσότητας προϊόντος). Το σημείο αυτό ισορροπίας για τον κλάδο και την αντιπροσωπευτική-ατομική επιχείρηση είναι τελικό σημείο μακροχρόνιας ισορροπίας εφόσον η καμπύλη SAC της αντιπροσωπευτικής-ατομικής επιχείρησης είναι εκείνη η καμπύλη SAC που εφάπτεται (στο σημείο ελαχιστοποίησής της) με το σημείο ελαχιστοποίησης της καμπύλης LAC, έτσι που P = (minimum) LAC. Δεδομένης της άπειρης ελαστικότητας καμπύλης ζήτησης που αντιμετωπίζει η ατομική επιχείρηση στις συνθήκες της τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς, σε κάθε άλλη περίπτωση θα υπήρχε δυνατότητα επίτευξης οικονομικού κέρδους με αύξηση ή μείωση του μεγέθους της παραγωγικής δυναμικότητας της αντιπροσωπευτικής-ατομικής επιχείρησης, σε συνθήκες οικονομιών κλίμακας (Μηλιός κ.ά. 2000: 304-8). Η προηγηθείσα ανάλυσή μας ισχύει κατ' αναλογία και στην περίπτωση που οι επιχειρήσεις του κλάδου εμφανίζουν ζημιά. Επιχειρήσεις με ζημιά δεν επιβιώνουν μακροχρόνια. Κάποιες από τις ζημιογόνες επιχειρήσεις θα διακόψουν οριστικά την παραγωγή τους και κάποιες άλλες θα προσανατολιστούν προς άλλους παραγωγικούς κλάδους που υπόσχονται κέρδη. Σε κάθε περίπτωση η έξοδος επιχειρήσεων από τον κλάδο θα έχει ως αποτέλεσμα την προς τα αριστερά μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς του κλάδου και συνακόλουθα, με δεδομένη την αγοραία καμπύλη ζήτησης, τη μείωση της ποσότητας ισορροπίας και την αύξηση της τιμής ισορροπίας της (ανταγωνιστικής) αγοράς. Η αύξηση της τιμής θα έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την αντίστοιχη μείωση της ζημιάς για την κάθε ατομική επιχείρηση. Η διαδικασία εξόδου - αύξησης της τιμής θα συνεχιστεί μέχρι που η ζημιά να μηδενιστεί, δηλαδή η τιμή να διαμορφωθεί σε εκείνο το ύψος που για την κάθε ατομική επιχείρηση να είναι ίση με minimum LAC. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 306-7). 5. Παραγωγή και «ουσία» της τιμής 5.1 Νεοκλασική τιμή βραχυχρόνιας και μακροχρόνιας ισορροπίας έναντι τιμής αγοράς και τιμής παραγωγής Είδαμε ότι, σύμφωνα με τη νεοκλασική οικονομική ανάλυση, στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής η τιμή που διαμορφώνεται στην τέλεια ανταγωνιστική αγορά είναι αποκλειστικά καθοριζόμενη εκ της λειτουργίας του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, ήτοι είναι μια τυχαία τιμή. Η τυχαία αυτή τιμή, εντούτοις, κάτω από την επίδραση των δυνάμεων του τέλειου ανταγωνισμού (λειτουργία του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης) τείνει μακροχρόνια προς ένα κέντρο ηρεμίας που προσδιορίζεται από το σημείο ελαχιστοποίησης του μακροχρόνιου μέσου κόστους των ατομικών επιχειρήσεων του κλάδου. Είναι νομίζουμε εύλογο να τεθεί, στο σημείο αυτό, το ερώτημα της αντιστοιχίας μεταξύ της νεοκλασικής και της μαρξικής ανάλυσης (και κατ' επέκταση εκείνης του Petty και της σμιθιανής-κλασικής) πάνω στη βαρύτητα της προσφοράς και της ζήτησης στο σχηματισμό της τιμής. Έχουμε τη γνώμη πως: Η αποκλίνουσα από την τιμή παραγωγής αγοραία τιμή της μαρξικής ανάλυσης θα μπορούσε να αντιστοιχηθεί στη βραχυχρόνια τιμή της νεοκλασικής. Η συμπίπτουσα (κάτω απ' την επενέργεια των δυνάμεων του ανταγωνισμού) στην τιμή παραγωγής αγοραία τιμή στη μαρξική ανάλυση θα μπορούσε να αντιστοιχηθεί στην τιμή μακροχρόνιας ισορροπίας της νεοκλασικής, με το μέσο κέρδος του κεφαλαίου να αντιστοιχεί στο νεοκλασικό κανονικό κέρδος. [25] Σε κάθε περίπτωση η προσφορά και η ζήτηση είναι τελικά ο μηχανισμός προσαρμογής και μόνο των τιμών σε τιμές που καθορίζονται από την παραγωγή και το κέρδος είναι συστατικό στοιχείο της συγκροτούμενης εκ της παραγωγής τιμής. Αν οι παραπάνω συλλογισμοί είναι ορθοί θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την ύπαρξη αντιστοιχίας, σε Σελίδα 12 / 19

13 διαφορετικό πλαίσιο αρχών κατά τη συγκρότηση του επιστημονικού-θεωρητικού αντικειμένου, μεταξύ κάθε μιας από τις θεωρίες που εξετάζουμε, αναφορικά με το ρόλο της προσφοράς και της ζήτησης στη διαμόρφωση της τιμής Το κόστος και η απ-«ουσία» Εδώ όμως ανακύπτουν ζητήματα θεμελίωσης της νεοκλασικής θεωρητικής πρότασης. Εφόσον η τιμή P τείνει μακροχρόνια στο minimum LAC ως κέντρο έλξης, κάτω από συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού, δηλαδή εφόσον η τιμή καθορίζεται τελικά εκ των συνθηκών της παραγωγής και μόνο, ήτοι εκ της προσφοράς, η χρησιμότητα ως συστατικό στοιχείο-«μέτρο» της «ουσίας» της αξίας-τιμής φαίνεται να έχει εξαφανιστεί, περιοριζόμενη ως «αξία χρήσης... [σε] μια προϋπόθεση της πούλησης» (Μαρξ 1978: 230). Κατά συνέπεια μονάχα το κόστος απομένει ως ο εσωτερικός αιτιακός καθορισμός-«μέτρο» της «ουσίας» της αξίας-τιμής. Η παραπάνω διαπίστωση δεν θα ίσχυε μόνο εάν η καμπύλη LAC ενσωμάτωνε ταυτόχρονα και τη χρησιμότητα. Η καμπύλη LAC δείχνει το ελάχιστο κόστος παραγωγής σε διάφορα επίπεδα παραγωγής ή το μέσο κόστος παραγωγής που αντιστοιχεί στον άριστο συνδυασμό των συντελεστών παραγωγής, καθώς εξάγεται από την καμπύλη συνολικού μακροχρόνιου κόστους που αποτελεί το γεωμετρικό τόπο των σημείων άριστου συνδυασμού των συντελεστών παραγωγής όταν μεταβάλλεται η κλίμακα παραγωγής και οι τιμές των συντελεστών παραμένουν σταθερές. Η καμπύλη συνολικού μακροχρόνιου κόστους εξάγεται από τη γραμμή επέκτασης της παραγωγής που αποτελεί το γεωμετρικό τόπο των συνδυασμών ελάχιστου κόστους παραγωγής οι οποίοι αντιστοιχούν σε διάφορα επίπεδα παραγωγής, δεδομένων των τιμών των εισροών. Οι συνδυασμοί ελάχιστου κόστους παραγωγής είναι τα σημεία εκείνα όπου μια γραμμή ίσου κόστους εφάπτεται μιας καμπύλης ίσου προϊόντος (δηλαδή τα σημεία ισότητας οριακού λόγου τεχνικής υποκατάστασης και κόστους ευκαιρίας). Η καμπύλη ίσου προϊόντος είναι ο γεωμετρικός τόπος των άπειρων σημείων του χώρου των εισροών που παριστάνει όλους τους δυνατούς συνδυασμούς φυσικών ποσοτήτων εισροών οι οποίοι μπορούν να παράγουν μια δεδομένη φυσική ποσότητα εκροής ανά μονάδα χρόνου και η γραμμή ίσου κόστους είναι ο γεωμετρικός τόπος των άπειρων συνδυασμών των εισροών της παραγωγικής διαδικασίας που συνεπάγονται το αυτό μέγεθος χρηματικής δαπάνης ή κόστους ανά μονάδα χρόνου (όπου το κόστος είναι ίσο με το άθροισμα των γινομένων των φυσικών ποσοτήτων των εισροών της παραγωγής επί την τιμή της μονάδας τους). (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: , , , ). Εν ολίγοις η καμπύλη LAC δεν ενσωματώνει χρησιμότητα. Η καμπύλη LAC ουδεμία άμεση σχέση έχει με τη χρησιμότητα ως ουσιώδες περιεχόμενο της αξίας-τιμής. Η καμπύλη LAC αποτυπώνει το μέσο μακροχρόνιο κόστος αναγκαίων συντελεστών (ως αξίες χρήσης) για την παραγωγή αγαθών, οι οποίοι καθόσον βρίσκονται σε ανεπάρκεια αποτιμώνται. Η χρησιμότητα αποτελεί προϋπόθεση της παραγωγής-ζήτησης του α ή β αγαθού, παραμένει εντούτοις διακριτή εννοιολογική κατηγορία από τη φυσική ανεπάρκεια των αναγκαίων για την παραγωγή αγαθών πόρων, δηλαδή τη σπανιότητα. Η σπανιότητα των συντελεστών παραγωγής μόνο αντανακλάται στη σπανιότητα των προς κατανάλωση αγαθών συν-αποτελώντας μαζί με τη χρησιμότητά τους αιτία της αποτίμησής τους (οικονομικά αγαθά). Κανείς δεν πληρώνει για άχρηστα πράγματα και κανείς δεν πληρώνει για χρήσιμα σε επάρκεια πράγματα (ελεύθερα αγαθά). (Δες και Μηλιός κ.ά. 2000: 78-9). [26] Με τα λόγια του Marshall: «Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε, ως γενικό κανόνα, ότι όσο πιο βραχυχρόνια είναι η υπό θεώρηση περίοδος, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι η προσοχή μας στην επίδραση που ασκεί η ζήτηση πάνω στην αξία? και όσο πιο μακροχρόνια είναι η περίοδος τόσο πιο σημαντική είναι η επίδραση των κοστών παραγωγής πάνω στην αξία» (Marshall 1956: 291). Κι ακόμη: «η επίδραση των κοστών παραγωγής πάνω στην αξία δεν φαίνεται καθαρά εκτός από σχετικά μακροχρόνιες περίοδες» (Marshall 1956: 301). [27] Εάν όμως το «κέντρο βάρους» της αξίας-τιμής προσδιορίζεται μόνο μακροχρόνια, και μακροχρόνια είναι το Σελίδα 13 / 19

14 κόστος που καθορίζει την αξία-τιμή, φαίνεται ότι έχουμε επιστρέψει, από άλλο δρόμο, στην «κοινή» θεωρία των κοστών παραγωγής αλά Steuart με μόνη τη διαφορά ότι και το κέρδος, ως κανονικό κέρδος, αποτελεί στοιχείο του κόστους παραγωγής. [28] Αλλά η ερμηνευτική «περιθωριοποίηση» της προσφοράς και της ζήτησης ως προς τον προσδιορισμό της τιμής έχει μια ακόμα σημαντική όψη. Η λειτουργία των δυνάμεων της προσφοράς και της ζήτησης δεν είναι αφ' εαυτής σε θέση να προσδιορίσει σε κάθε περίπτωση και τιμή (ισορροπίας). Φτάνουμε έτσι στο ζήτημα της ευσταθούς και ασταθούς ισορροπίας, το οποίο και θα εξετάσουμε στο μέρος ΙΙ της ανάλυσής μας μέσα από δυο ερευνητικές κατευθύνσεις: της συγκριτικής στατικής και της δυναμικής ανάλυσης. Βιβλιογραφία: Walras, L. (1984), A Critique of Neoclassical Economics, London: Macmillan. Θεοχάρης, Π. Δ. (1959), Συμβολή εις την Θεωρίαν της Δυναμικής Σταθερότητας της Ισορροπίας, Αθήνα Θεοχάρης, Ρ. Δ. (1979), Ιστορία της Οικονομικής Αναλύσεως, Αθήνα: Παπαζήσης. Θεοχάρης, Ρ. Δ. (1980), Ιστορία της Οικονομικής Αναλύσεως, Τόμος Β, Αθήνα: Παπαζήσης. Marshall, A. (1956), Principles of Economics, 2 τόμ., London: Macmillan. Μαρξ, Κ. (1978), Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Τρίτος, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. Μηλιός, Γ., Οικονομάκης, Γ., Λαπατσιώρας, Σ. (2000), Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Blaug, M. (1973), Economic Theory in Retrospect, London: Heinmann Education Books. Nicholson, W. (1998), Μικροοικονομική Θεωρία βασικές αρχές και προεκτάσεις, Τόμος Α, Αθήνα: Κριτική. Παλάσκας, Θ. Β., Χριστόπουλος, Δ. Κ., (1997), Ποσοτικές Μέθοδοι Οικονομικής Ανάλυσης Θεωρία και Εφαρμογές, Αθήνα: Κριτική. Παλάσκας, Θ. Β., Οικονομάκης, Γ. Η., (2000), Ποσοτικές Μέθοδοι Οικονομικής Ανάλυσης Ασκήσεις και Εφαρμογές, Τόμος Β, Αθήνα: Κριτική. Σελίδα 14 / 19

15 Παυλόπουλος, Π. Γ. (1980-α), Οικονομική Θεωρία, Τόμος Τρίτος, Θεωρία παραγωγής, Κόστους και Εσόδων της Επιχειρήσεως, Αθήνα Κομοτηνή: Σάκκουλας. Παυλόπουλος, Π. Γ. (1980-β), Οικονομική Θεωρία, Τόμος Τέταρτος, Μορφαί οργανώσεως της Αγοράς, Αθήνα Κομοτηνή: Σάκκουλας. Πετράκη Κώττη, Α. (1994), Σύγχρονη Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική, Αθήνα: «Το Οικονομικό» Σπμίλιας. Rubin, I. I. (1994), Ιστορία Οικονομικών Θεωριών, Αθήνα: Κριτική.Samuelson, P. A. (1972), Foundation of Economic Analysis, New York: Atheneum.Schneider, E. (1962), Pricing and Equilibrium, London: George Allen & Unwin Ltd. Schumpeter, J. A. (1994), History of Economic Analysis, London:Routlegde. Smith, A. (2000), Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του Πλούτου των Εθνών. Βιβλία Ι και ΙΙ, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Σταμάτης, Γ. (1991), Νεοκλασική Μικροοικονομική Θεωρία, Παρουσίαση και Κριτική, Αθήνα: Κριτική. Chacholiades, M. (1990), Μικρο-Οικονομική Ι, Αθήνα: Κριτική. Chiang, A C. (1984), Fundamental Methods of Mathematical Economics, Singapore: McGraw Hill International Editions. [1] Για μια διαφορετική αξιολόγηση του έργου του Petty ως προς την εργασιακή θεωρία της αξίας δες Schumpeter 1994: [2] Ήτοι «είναι ίση με την τιμή κόστους του εμπορεύματος συν το μέσο ποσοστό κέρδους [...] όπως αποκατασταίνεται μαζί με την εξισορρόπηση των δυνάμεων των κεφαλαιοκρατών που συναγωνίζονται μεταξύ τους» (Μαρξ 1978: 199). [3] Η Νεοκλασική Σχολή, όπως την εννοούμε, αρχίζει βασικά από το Marshall στην εκδοχή της απόλυτηςκαι όχι της νεώτερης τακτικής χρησιμότητας, καθώς: «Οι πρώτοι νεοκλασικοί θεωρητικοί (...) πίστευαν, ότι κάθε άτομο είναι σε θέση να γνωρίζει όχι μόνον αν η κατανάλωση ή χρήση ενός ορισμένου καλαθιού αγαθών του παρέχει το ίδιο, ένα μικρότερο ή ένα μεγαλύτερο όφελος από το όφελος που του παρέχει η κατανάλωση ή χρήση ενός άλλου, διαφορετικού, καλαθιού αγαθών, αλλά επίσης, στις περιπτώσεις που το όφελος είναι μικρότερο ή μεγαλύτερο, κατά πόσονείναι μικρότερο ή μεγαλύτερο. Πίστευαν λοιπόν, ότι το όφελος είναι ένα μέγεθος που επιδέχεται όχι μόνον τακτική, αλλά και απόλυτη μέτρηση. Ορισμένοι σύγχρονοι νεοκλασικοί οικονομολόγοι δεν συμμερίζονται την άποψη, ότι το όφελος είναι ένα μέγεθος που επιδέχεται και απόλυτη μέτρηση. Πιστεύουν όμως, ότι μπορούν να διατυπώσουν τη νεοκλασική θεωρία... χωρίς να είναι αναγκασμένοι να προϋποθέσουν ότι το όφελος είναι ένα και απόλυτα μετρήσιμο μέγεθος» (Σταμάτης 1991: 16-17). Εδώ δε θα μας απασχολήσουν οι διαφορές αυτού του τύπου στη νεοκλασική Σελίδα 15 / 19

16 ανάλυση. [4] «Κωδικοποιημένο», από την άποψη της «συναρμολόγησης» σε ένα ενιαίο θεωρητικό υπόδειγμα όψεων-απόψεων των οικονομολόγων του νεοκλασικού ρεύματος των οικονομικών. Δες σχετικά και Πετράκη - Κώττη 1994: 104. [5] Η «απομόνωση» αυτή στοιχείων της ανάλυσης των Walras - Marshall και η ένταξή τους σε ένα κοινό πλαίσιο θεωρητικών παραδοχών θα αποτελούσε απλώς μια θεωρητική αυθαιρεσία αν ο σκοπός της μελέτης μας ήταν η συγκριτική - κριτική εξέταση του έργου τους. Ωστόσο ο σκοπός μας δεν είναι αυτός. Σκοπός μας εδώ είναι η κριτική εξέταση της νεοκλασικής «απάντησης» στο ερώτημα τιμή-ισορροπία, στις δυο δυνατές εκδοχές της,. Τη βαλρασιανή και τη μαρσαλιανή. [6] Η καμπύλη ζήτησης της αγοράς (αγοραία ή συνολική καμπύλη ζήτησης) είναι κατ' ουσία το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπυλών ζήτησης των καταναλωτών (Μηλιός κ.ά. 2000: 83). [7] Η καμπύλη προσφοράς της αγοράς (αγοραία ή συνολική καμπύλη προσφοράς) είναι το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπυλών προσφοράς των παραγωγών (Μηλιός κ.ά. 2000: 101), υπό τις προϋποθέσεις, πρώτον της πανομοιότυπης τεχνολογίας των επιχειρήσεων του κλάδου, δεύτερον της καταβολής των αυτών τιμών για τις χρησιμοποιούμενες από τις επιχειρήσεις του κλάδου εισροές και τρίτον της τέλειας ελαστικότητας προσφοράς των χρησιμοποιούμενων από τον κλάδο εισροών (Παυλόπουλος 1980-β: 50-4). [8] Ως βραχυχρόνια περίοδος παραγωγής ορίζεται εκείνη η περίοδος παραγωγής κατά την οποία τουλάχιστον ένας συντελεστής παραγωγής (ή εισροή) θεωρείται ως σταθερός, που σημαίνει πως δεν μπορεί να μεταβληθεί ευχερώς στη δεδομένη περίοδο παραγωγής. Κατ' απλουστευτική υπόθεση (που παραβλέπει τη «μεταβλητή φύση» των κυκλοφορούντων στοιχείων του) ο συντελεστής παραγωγής κεφάλαιο θεωρείται στο σύνολό του ως σταθερός και ο συντελεστής παραγωγής εργασία ως μεταβλητός. Στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής οι οποιεσδήποτε μεταβολές της ζήτησης μπορούν να ικανοποιηθούν από τις επιχειρήσεις μόνο με μεταβολή του ρυθμού χρησιμοποίησης της υπάρχουσας παραγωγικής δυναμικότητας. Αντίστοιχα ορίζεται ως μακροχρόνια περίοδος παραγωγής η περίοδος εκείνη παραγωγής κατά την οποία όλοι οι συντελεστές παραγωγής θεωρούνται ως μεταβλητοί, που σημαίνει πως μπορούν να μεταβληθούν ευχερώς στη δεδομένη περίοδο παραγωγής. Στη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής μπορεί να μεταβληθεί η ίδια η παραγωγική δυναμικότητα των επιχειρήσεων, στα πλαίσια των παραγωγικών δυνατοτήτων μιας οικονομίας. Η μεταβολή των τελευταίων αναφέρεται στη πολύ μακροχρόνια περίοδο (Μηλιός κ.ά. 2000: ). [9] Αρχή που εγκαταλείπεται, κατά βάση, στη θεωρητική εκδοχή της τακτικής χρησιμότητας. Δες σχετικά Μηλιός κ.ά. 2000: 145, 150-2, [10] Θεωρούμε τους όρους «τέλειος» και «αμιγής» ανταγωνισμός ως εναλλακτικές εκφράσεις. Καθόσον: «Η βασική διαφορά μεταξύ των δύο υποδειγμάτων τα οποία... χρησιμοποιούνται συχνάκις εναλλακτικώς προς υποδήλωσιν της αυτής μορφής αγοράς, έγκειται αφ' ενός εις την ταχύτητα επελεύσεως των αποτελεσμάτων και αφ' ετέρου εις την ύπαρξιν ή μη τριβών κατά την λειτουργίαν των» (Παυλόπουλος 1980-β: 32, για περισσότερα Παυλόπουλος 1980-β: 27-33). [11] Μόνο υπό καθεστώς τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς η καμπύλη οριακού κόστους καθίσταται καμπύλη προσφοράς καθόσον μόνον τότε υποδεικνύει μοναδική σχέση σε ισορροπία (ισότητα) μεταξύ τιμής οριακού εσόδου και ποσότητας (Μηλιός κ.ά. 2000: 316). Σελίδα 16 / 19

17 [12] Καθότι όταν η τιμή ισορροπίας είναι ίση (ή και μικρότερη) προς το μέσο μεταβλητό κόστος δεν μπορεί να προβλεφθεί η συμπεριφορά του επιχειρηματία στη βραχυχρόνια περίοδο παραγωγής. Και καθότι όταν η τιμή ισορροπίας είναι μικρότερη του μακροχρόνιου μέσου κόστους της η επιχείρηση θα διακόψει τη λειτουργία της στη μακροχρόνια περίοδο παραγωγής (Μηλιός κ.ά. 2000: 303, 308). Δες σχετικά και στη συνέχεια. [13] Ακολουθώντας τη μαρσαλιανή παράδοση, κατά σύμβαση μετράμε στον κάθετο άξονα ενός διαγράμματος την τιμή και στον οριζόντιο την ποσότητα. Έτσι η κλίση των καμπυλών ζήτησης και προσφοράς δίνεται από την παράγωγο της τιμής εν σχέσει προς την ποσότητα (Μηλιός κ.ά. 2000: 82-3). Εκτός από τις ακραίες περιπτώσεις των τελείωςή πλήρως ανελαστικώνή των τελείωςή πλήρωςή απείρως ελαστικώνκαμπυλών ζήτησης και προσφοράς (δες πιο κάτω) παριστάνουμε πολλές φορές διαγραμματικά τις καμπύλες ζήτησης και προσφοράς ως ευθείες γραμμές μόνο για λόγους απλότητας (Μηλιός κ.ά. 2000: 84, 103). [14] «Κατώτερα» ονομάζονται τα αγαθά των οποίων η κατανάλωση μειώνεται με την αύξηση του εισοδήματος των καταναλωτών, δηλαδή τα αγαθά αρνητικής εισοδηματικής ελαστικότητας ζήτησης (Μηλιός κ.ά. 2000: 84-5, 98). [15] Αναφέρουμε και τις περιπτώσεις της τελείως ανελαστικής καμπύλης ζήτησης (μηδενική ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή για κάθε σημείο της καμπύλης ζήτησης και άπειρη κλίση της καμπύλης ζήτησης), όπως και της τελείως ελαστικής καμπύλης ζήτησης (άπειρη ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή για κάθε σημείο της καμπύλης ζήτησης και μηδενική κλίση της καμπύλης ζήτησης). Η οικονομική έννοιας της πρώτης είναι ότι η ζητούμενη από τους καταναλωτές ποσότητα εξ ενός αγαθού δεν επηρεάζεται καθόλου από τις μεταβολές της τιμής του. Η οικονομική έννοια της δεύτερης είναι ότι μια αμελητέα μεταβολή της τιμής θα ωθήσει τους καταναλωτές σε τεράστια μεταβολή της ζητούμενης ποσότητας. Είναι η καμπύλη ζήτησης που αντιμετωπίζει ένας επιχειρηματίας σε μια τέλεια ανταγωνιστική αγορά, όπως θα δούμε. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 92-4). [16] Δηλαδή στους κλάδους στους οποίους η μεγέθυνσή τους και η εξ αυτής αύξηση στη ζήτηση των χρησιμοποιούμενων απ' αυτούς εισροών προκαλεί αύξηση των τιμών των εισροών (Παυλόπουλος 1980-β: 66-8). [17] Δηλαδή στους κλάδους στους οποίους η μεγέθυνσή τους, επιφέρουσα θετικές εξωτερικές οικονομίες, προκαλεί μείωση των τιμών των χρησιμοποιούμενων απ' αυτούς εισροών (Παυλόπουλος 1980-β: 68-70). 106). [18] Τελείως ελαστική καμπύλη προσφοράς ήτοι άπειρη ελαστικότητα προσφοράς ως προς την τιμή για κάθε σημείο της καμπύλης προσφοράς (Μηλιός κ.ά. 2000: [19] Δηλαδή στους κλάδους στους οποίους οι τιμές των χρησιμοποιούμενων από αυτούς εισροών δεν επηρεάζονται λόγω της μεγέθυνσής τους και της εξ αυτής αύξησης στη ζήτηση εισροών (Παυλόπουλος 1980-β: 64-6). [20] Αναφέρουμε και την περίπτωση της τελείως ανελαστικής καμπύλης προσφοράς (μηδενική ελαστικότητα προσφοράς ως προς την τιμή για κάθε σημείο της καμπύλης προσφοράς και άπειρη κλίση της καμπύλης προσφοράς). Πρόκειται για την καμπύλη προσφοράς της πολύ βραχείας περιόδου (περίοδος αγοράς). Η οικονομική της έννοια είναι ότι η προσφορά είναι δεδομένη-σταθερή και δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε μεταβολές της τιμής ούτε μέσω μεταβολής του ρυθμού χρησιμοποίησης της υπάρχουσας παραγωγικής δυναμικότητας των επιχειρήσεων (Μηλιός κ.ά. 2000: 106, 109, 211). Σελίδα 17 / 19

18 [21] Υποθέτουμε και ότι: Υφίσταται γνώση της αγοράς τόσο από τη μεριά των πωλητών όσο και των αγοραστών και ότι ο αριθμός των τελευταίων είναι επαρκώς μεγάλος ώστε ουδείς εξ αυτών να δύναται να επιδράσει αποφασιστικά επί της τιμής πώλησης του προϊόντος. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 291-2). [22] Αφού, όπως επισημάναμε, σε συνθήκες τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς μια ατομική επιχείρηση δεν είναι σε θέση να επηρεάσει την τιμή του προϊόντος, η καμπύλη ζήτησης που αντιμετωπίζει ο ατομικός παραγωγός για το προϊόν του είναι άπειρης ελαστικότητας ζήτησης, δηλαδή είναι κάθετη στον άξονα των τιμών σε δεδομένο ύψος τιμής. Έτσι το συνολικό έσοδο (TR) της ατομικής επιχείρησης συναρτάται ευθύγραμμα με την πωλούμενη απ' αυτήν ποσότητα προϊόντος (Q). Εφόσον ΤR = Q, έπεται και ότι AR = TR/Q = = MR = d(tr)/dq, κι αυτό σημαίνει ότι η καμπύλη ζήτησης για το προϊόν της ατομικής επιχείρησης που λειτουργεί στα πλαίσια μιας τέλειας ανταγωνιστικής αγοράς ταυτίζεται με την καμπύλη μέσου και οριακού εσόδου της (Μηλιός κ.ά. 2000: 293-4). Προσθέτουμε και ότι: Μπορεί να δειχτεί πως MR = (P +ΔP) (1 1/εd), όπου ΔP η μεταβολή της τιμής και εdη ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή. Όταν η ελαστικότητα της ζήτησης για το προϊόν της ατομικής επιχείρησης ισούται με άπειρο (τέλειος ανταγωνισμός), έχουμε ΔP = 0 και 1/εd= 0, οπότε ΜR = P. (Δες Παυλόπουλος 1980-α: 272-3). [23] Είναι προφανές πως οι δυο αυτές συνθήκες αντιστοιχούν στη συνθήκη πρώτου και δεύτερου βαθμού για τη μεγιστοποίηση της Π = TR STC, όπου Π το κέρδος και SΤC το βραχυχρόνιο συνολικό κόστος (και SMC = d(stc)/dq). (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 298). [24] Για τη νεοκλασική θεωρία κόστους στο σημείο ελαχιστοποίησης του μακροχρόνιου μέσου κόστους ισχύει ότι: (minimum) LAC = (minimum) SAC = LMC = SMC. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: 285-9, 307-8). Στο σημείο αυτό η επιχείρηση παράγει στις σταθερές αποδόσεις κλίμακας. (Δες Μηλιός κ.ά. 2000: και Blaug 1973: 382-3). [25] Σύμφωνα με το Marshall: «Αυτή είναι η γενική έννοια... του δόγματος του Άνταμ Σμιθ και άλλων οικονομoλόγων ότι η κανονική [normal] ή "φυσική" [natural] αξία ενός εμπορεύματος είναι αυτή την οποία οι οικονομικές δυνάμεις τείνουν να διαμορφώσουν στη μακροχρόνια περίοδο» (Marshall 1956: 289). [26] Η ανεξαρτησία σπανιότητας - χρησιμότητας δεν εμφανίζεται στο αναλυτικό πλαίσιο της γενικής ισορροπίας του Walras. Γράφει σχετικά: «Ως κοινωνικό πλούτοεννοώ όλα τα πράγματα, υλικά ή άυλα..., τα οποία είναι σπάνια, δηλαδή, αφενός χρήσιμαγια μας, και, αφετέρου, διαθέσιμα σε μας μόνο σε περιορισμένη ποσότητα... Λέω πως τα πράγματα είναι διαθέσιμα σε μας μόνο σε περιορισμένη ποσότητα οποτεδήποτε δεν υπάρχουν σε τέτοιες ποσότητες έτσι που ο καθένας από εμάς να μπορεί να έχει στη διάθεσή του αρκετά από αυτά ώστε να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του... Χρήσιμα πράγματα σε περιορισμένες ποσότητες είναι αντικείμενα οικειοποίησης. Άχρηστα πράγματα δεν είναι αντικείμενα οικειοποίησης... Χρήσιμα πράγματα σε απεριόριστες ποσότητες, δεν υπόκεινται επίσης σε οικειοποίηση... χρήσιμα πράγματα που υπάρχουν μόνο σε περιορισμένες ποσότητες είναι άξια οικειοποίησης και πράγματι υπόκεινται σε οικειοποίηση... η οικειοποίηση(και επομένως η κατοχή της ιδιοκτησίας, που είναι ο νομικός όρος της οικειοποίησης... ) είναι εφαρμόσιμη στο σύνολο του κοινωνικού πλούτου και μόνο στον κοινωνικό πλούτο... Ένα άτομο το οποίο έχει στην κυριότητά του οποιοδήποτε απ' αυτά τα σπάνια πράγματα μπορεί, δίνοντάς το, να αποκτήσει κάποια άλλα σπάνια πράγματα που του λείπουν. Μπορεί να αποκτήσει ό,τι δεν κατέχει μόνο υπό την προϋπόθεση ότι παραδίδει κάποια άλλα σπάνια αντικείμενα τα οποία έχει στην κατοχή του. Εάν δεν έχει τίποτα να δώσει σε αντάλλαγμα, θα μείνει χωρίς αυτά που του λείπουν. Τέτοιο είναι το φαινόμενο της αξίας στην ανταλλαγή, το οποίο, όπως το φαινόμενο της ιδιοκτησίας, βρίσκει εφαρμογή στο σύνολο του κοινωνικού πλούτου, και μόνο στον κοινωνικό πλούτο... Χρήσιμα πράγματα περιορισμένα σε ποσότητα είναι πράγματα που μπορούν να παραχθούν και να πολλαπλασιαστούν με την εργατικότητα» (Walras 1984: 65-7). Σπάνια λοιπόν είναι τα χρήσιμα πράγματα τα οποία είναι διαθέσιμα μόνο σε περιορισμένες ποσότητες και ως εκ τούτου είναι αντικείμενα τόσο ατομικής ιδιοκτησίας όσο και παραγωγικής δράσης των οικονομικών φορέων. [Χρήσιμα και περιορισμένα σε ποσότητα πράγματα βέβαια δεν είναι μόνο εκείνα που αποτελούν αντικείμενο της παραγωγικής διαδικασίας. Παράδειγμα η γη, πρωτογενώς (Μηλιός κ.ά. 2000: 78).] Ως τέτοια, αποτελούν αντικείμενα αποτίμησης μέσω της ανταλλαγής τους, ανάμεσα σε παραγωγούς που είναι ταυτόχρονα και καταναλωτές, συνιστώντας τον κοινωνικό πλούτο. Το τελευταίο αυτό σημείο έχει ιδιαίτερη σημασία. Στο βαλρασιανό σχήμα οι κάτοχοι των συντελεστών της παραγωγής, τα νοικοκυριά, μπορούν να καταναλώσουν οι ίδιοι άμεσα τις υπηρεσίες τους και αυτό επιτρέπει στον κάθε κάτοχο να ανταλλάσσει τους δικούς του με τους συντελεστές παραγωγής άλλων κατόχων έως ότου ο συνδυασμός αυτών που του μένουν και εκείνων που αποκτά με την ανταλλαγή να μεγιστοποιεί τη συνολική του χρησιμότητα (δες σχετικά Schumpeter 1994: , Θεοχάρης 1980: 207-9, Walras 1984: , New School 2000). Σελίδα 18 / 19

19 [27] Ως προς τη θέση του Jevons σύμφωνα με την οποία «η αξία εξαρτάται ολοκληρωτικά από τη χρησιμότητα» έτσι που «Τα κόστη παραγωγής καθορίζουν την προσφορά. Η προσφορά καθορίζει τον τελικό βαθμό της χρησιμότητας. Ο τελικός βαθμός της χρησιμότητας καθορίζει την αξία», ο Marshall παρατηρεί: «Τώρα αν αυτή η σειρά αιτιοτήτων πραγματικά ίσχυε, δε θα δημιουργούσε μεγάλη βλάβη η παράλειψη των ενδιάμεσων σταδίων ώστε να ειπωθεί ότι τα κόστη παραγωγής καθορίζουν την αξία. Καθόσον εάν Αείναι η αιτία του Β, το οποίο είναι η αιτία του C, το οποίο είναι η αιτία του D, τότε το Αείναι η αιτία του D» (Marshall 1956: 673). Δες σχετικά και Schumpeter 1994: 922. [28] Ο Marshall, βέβαια, στο πλαίσιο της δικής του ανάλυσης θεωρεί πως οι αρχές των κοστών παραγωγής και της οριακής χρησιμότητας, ως οι αναμφίβολες συνιστώσες του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, καθορίζουν την αξία: «κάθε συνιστώσα μπορεί να συγκριθεί με τη μια λεπίδα ενός ψαλιδιού», είναι η «θεμελιώδης συμμετρία των γενικών σχέσεων στις οποίες η ζήτησης και η προσφορά κρατούν την αξία, η οποία συνυπάρχει με εντυπωσιακές διαφορές στις λεπτομέρειες αυτών των σχέσεων» (Marshall 1956: 675, σχετικά και Marshall 1956: 290 δες και Schumpeter 1994: 921). Οι ίδιες οι τιμές των συντελεστών παραγωγής, δηλαδή τα κόστη παραγωγής, καθορίζονται (κατά πώς εισηγήθηκε ο T. Malthus --Economakis υ.έ.) από την ζήτηση και την προσφορά των συντελεστών της παραγωγής (δες σχετικά Marshall 1956: , Θεοχάρης 1980: ). «Ο Marshall θεωρεί ότι η προσφορά και η ζήτηση ενεργούν ταυτόχρονα προκειμένου να καθορίσουν την τιμή ισορροπίας (...) και την ποσότητα (...) που θα ανταλλαχτεί στην αγορά. Συμπεραίνει ότι δεν είναι δυνατόν να πούμε εάν μόνο η προσφορά ή μόνον η ζήτηση καθορίζουν την τιμή, ούτε συνεπώς εάν μόνον το κόστος ή μόνον η χρησιμότητα καθορίζει την ανταλλακτική αξία» (Nicholson 1998: 31). Έτσι: «Η θεωρία της Αξίας του Marshall προβάλλει την προσφορά και τη ζήτηση σαν ισότιμους καθοριστικούς παράγοντες.... Διαφέρει σε τούτο από τους Κλασικούς, που πρόβαλλαν την πλευρά της προσφοράς, αλλά και από τους Αυστριακούς [Menger, Μπαιμ-Μπάβερκ] και τον Jevons, που πρόβαλλαν την πλευρά της ζητήσεως» (Θεοχάρης 1980: 232). «Η μαρσαλιανή ανάλυση, εντούτοις, της μακροχρόνιας περιόδου... έχει ευρέως απορριφθεί» (Blaug 1973: 381) και οι πιο πάνω περί ψαλιδιού και συμμετρίας αιτιάσεις του Marshall έχουν νόημα μόνο υπό τις αναλυτικές προϋποθέσεις της νεοκλασικής βραχυχρόνιας περιόδου παραγωγής. Σελίδα 19 / 19