Η έλλνηα ηνπ πιήζνπο θαη ε νπηνπηθή πξννπηηθή ηεο παγθόζκηαο δεκνθξαηίαο (Με αθνξκή ηε Δεκνθξαηία ηνπ Πιήζνπο ζην έξγν ηνπ Νέγθξη)

Transcript

1 Η έλλνηα ηνπ πιήζνπο θαη ε νπηνπηθή πξννπηηθή ηεο παγθόζκηαο δεκνθξαηίαο (Με αθνξκή ηε Δεκνθξαηία ηνπ Πιήζνπο ζην έξγν ηνπ Νέγθξη) του Αντώνη Μανιτάκη Καζεγεηή ηνπ πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ζην Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο Εηζαγωγή: ην θαπηό δήηεκα ηεο δηαθπβέξλεζεο ηωλ ιαώλ θαη ηνπ θόζκνπ Ζ θαινχκελε παγθνζκηνπνίεζε, ζπκπνξεπφκελε κε ηηο ηερλνινγηθέο επαλαζηάζεηο ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ηεο ειεθηξνληθήο επηθνηλσλίαο, πξνθάιεζε ηξνκαθηηθέο εθξήμεηο θαη ξηδηθέο αλαθαηαηάμεηο ζε φιεο ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζρέζεηο. Δίρε επίζεο αληίθηππν έκκεζν αιιά θαζνξηζηηθφ ζηελ νξγάλσζε θαη άζθεζε ηεο θξαηηθήο θαη πνιηηηθήο εμνπζίαο θαη βέβαηα ζηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο ησλ ιαψλ. Ηδηαίηεξα αηζζεηέο είλαη νη επηπηψζεηο -αλ θαη φρη εχθνια νξαηέοζην πεδίν ηεο νξγάλσζεο ηνπ θξάηνπο, ηεο θπξηαξρίαο ηνπ θαη ηεο δεκνθξαηίαο, ηδίσο αλ ε ηειεπηαία λνεζεί σο νξγάλσζε ηεο ιατθήο θπξηαξρίαο. Οη επηπηψζεηο ζηελ θξαηηθή θαη ιατθή θπξηαξρία, αλ θαη έκκεζεο, γίλνληαη, σζηφζν, φζν πεξλάεη ν θαηξφο, φιν θαη πην έληνλεο, φιν θαη πην αηζζεηέο. πλεηδεηνπνηείηαη φηη ε δεκηνπξγία ή ε ηάζε γηα ηε δεκηνπξγία κηαο ελνπνηεκέλεο θαη αλνηρηήο αγνξάο εκπνξεπκάησλ θαη ππεξεζηψλ ζε πιαλεηηθφ επίπεδν θαη θπξίσο νη ηερλνινγηθέο δπλαηφηεηεο κηαο παγθφζκηαο, ειεχζεξεο θαη αλεμέιεγθηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ιαψλ, θξαηψλ θαη πξνζψπσλ δελ ζηακαηνχλ ζηελ αλαηξνπή ησλ ζπλζεθψλ παξαγσγήο θαη δηαλνκήο ησλ αγαζψλ, δελ αιιάδνπλ απιψο ηνπο φξνπο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη εξγαζίαο ησλ αλζξψπσλ. Δπεθηείλνληαη θαη επεξεάδνπλ θαζνξηζηηθά θαη ην ζεζκηθφ θαη πνιηηηθφ πιαίζην ησλ φξσλ απηψλ. Μαδί κε ηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο, πνπ φιν θαη πεξηζζφηεξν ιεηηνπξγεί πέξα θαη αλεμάξηεηα απφ ην εζληθφ θξάηνο, είλαη θαη ν ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο ησλ ιαψλ πνπ ζίγεηαη θαίξηα απφ ηελ παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο. Ζ επελέξγεηα ζηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο δελ αθνξά κφλνλ ηελ εζληθή δηαθπβέξλεζε εγείξεη δήηεκα δηαθπβέξλεζεο ηνπ πιαλήηε, αθνξά ηελ παγθφζκηα δηαθπβέξλεζε, ηε θπβέξλεζεο ησλ ιαψλ ηνπ θφζκνπ ή ησλ επείξσλ ζπλνιηθά. Ζ ηειεπηαία επίπησζε, επεηδή πξνθαιείηαη απφ κηα δηαξζξσηηθή, καθξάο δηάξθεηαο, νηθνλνκηθή θξίζε 1

2 θαη επεηδή ζπλδπάδεηαη κε κηα ζνβαξή νηθνινγηθή θξίζε, θαζηζηά ην δήηεκα ηεο δηαθπβέξλεζεο ηνπ θάζε ιανχ μερσξηζηά θαη ηνπ θφζκνπ ζπλνιηθά, επηηαθηηθφ θαη επίθαηξν φζν πνηέ. Έλα είλαη ζίγνπξν, φηη ηα νξγαλσηηθά ζεκέιηα πάλσ ζηα νπνία νηθνδνκήζεθε θαη κε βάζε ηα νπνία πνξεχηεθε ε αλζξσπφηεηα κεηά ηε πλζήθε ηεο Βεζηθαιίαο ην 1648 απνδεηθλχνληαη αλεπαξθή γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηα ζχγρξνλα παγθφζκηα πξνβιήκαηα. Σν εζληθφ θξάηνο αδπλαηεί, πιένλ, λα δηαρεηξηζηεί κφλν ηνπ κε ηξόπν απνθιεηζηηθό θαη αληαγωληζηηθό πξνο άιιεο νκνεηδείο θξαηηθέο εμνπζίεο, ηηο θνηλέο ππνζέζεηο ηνπ πιεζπζκνχ, ν νπνίνο θαηνηθεί ζηελ επηθξάηεηά ηνπ. Ο ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο ησλ εζλψλ-θξαηψλ, πνπ γλσξίδακε θαη ίζρπε πάλσ απφ πέληε αηψλεο, θαη ν νπνίνο εμαζθάιηδε, έκκεζα, ηε δηαθπβέξλεζε ηνπ θόζκνπ κέζα από δηαθξαηηθέο (δηεζλείο) ζπκθσλίεο, δηκεξείο ή πνιπκεξείο, πνπ ζπλάπηνληαλ κεηαμχ αλεμάξηεησλ, ίζσλ θαη θπξίαξρσλ θξαηψλ, δείρλεη λα αγγίδεη ηα ηζηνξηθά ηνπ φξηα. Οη θνηλσλίεο ηεο πιεξνθνξίαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο δελ ρσξνχλ θαη δελ κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ πεξηραξαθσκέλεο ζηα εδαθηθά ζχλνξα ηνπ εζληθνχ θξάηνπο. Σν θξίζηκν εξψηεκα ηεο δηαθπβέξλεζεο ελόο ιανύ ζπλαξηάηαη πιένλ κε ηνλ ηξόπν δηαθπ βέξλεζεο ηνπ θόζκνπ θαη εμαξηάηαη από απηόλ. Σν εξψηεκα «πνηνο θπβεξλά απηήλ ηελ ρψξα» ζπλπθαίλεηαη πιένλ κε ην «πνηφο θπβεξλά απηφλ ηνλ θφζκν θαη πψο θπβεξληέηαη ν ίδηνο». Πνηέ άιινηε ζηελ ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο έλα ηέηνην εξψηεκα δελ κπήθε κε ηφζν απηφ, θαζνιηθφ θαη ηξαγηθφ καδί ηξφπν. Καη πνηέ άιινηε νη ηξαγηθέο ή νη επεξγεηηθέο ζπλέπεηεο απφ ηελ ελδερφκελε επηθξάηεζε κηαο παγθφζκηαο ελζσκαησκέλεο θαη αιιειεμαξηψκελεο νηθνλνκίαο, πνπ ζα δηέπεηαη απφ ηνπο λφκνπο ηεο αγνξάο θαη ζα θαζνδεγείηαη ή ζα επνπηεχεηαη απφ ππεξεζληθνχο νξγαληζκνχο δελ είραλ γίλεη ηφζν, ηξαγηθά, αηζζεηέο. Οη θνζκνγνληθήο ζεκαζίαο αιιαγέο πνπ ζπληεινχληαη, καο επηβάιινπλ λα επαλεμεηάζνπκε ηα ζεσξεηηθά εξγαιεία κε βάζε ηα νπνία ζθεπηφκαζηε ην θξάηνο θαη ηε δεκνθξαηία. Θα επηρεηξήζσ ζηελ ζπλέρεηα λα δηεξεπλήζσ κεξηθέο κφλνλ κεηακνξθψζεηο πνπ πθίζηαληαη ζεκειηψδεηο θαηεγνξίεο ηεο πνιηηηθήο επηζηήκεο θαη ηνπ πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, φπσο νη έλλνηεο «ιαφο» θαη «πιήζνο» θαη λα εληνπίζσ ηηο αιιαγέο πνπ πξέπεη λα ζπλνδεχζνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηηο ελλννχκε ή ηηο πξνζιακβάλνπκε ζηελ πξννπηηθή κηαο παγθφζκηαο δηαθπβέξλεζεο. Σν πξψην εξψηεκα πνπ αλαθχπηεη ζήκεξα είλαη αλ ν εζληθφο ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο κπνξεί λα απνηειέζεη ηελ βαζηθή χιε γηα λα θαληαζηνχκε ηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο ηνπ θφζκνπ θαζψο θαη αλ ε εζληθή δεκνθξαηία κεηαθέξεηαη, έηζη φπσο είλαη, ζηε δηαθπβέξλεζε ηνπ θφζκνπ. Με άιια ιφγηα, αλ ην ηζηνξηθφ πξνεγνχκελνπ ηνπ εζληθνχ θξάηνπο θαη θπξίσο ηεο εζληθήο δεκνθξαηίαο κπνξεί λα απνηειέζεη 2

3 πξφηππν δηακφξθσζεο ελφο παγθφζκηνπ θξάηνπο θαη κίαο παγθφζκηαο, πιαλεηηθήο, δεκνθξαηίαο. Ζ δεκνθξαηία εμαθνινπζεί άξαγε λα δηαηεξεί, σο ηδεαηφ πξφηππν δηαθπβέξλεζεο, ηελ επηζηεκνινγηθή αμία ηεο αθφκε θαη ηελ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο; Απηφ είλαη ην θεληξηθφ εξψηεκα πνπ δηαηξέρεη ηε κειέηε πνπ αθνινπζεί, ε νπνία είλαη αθηεξσκέλε ζηνλ «ζπλαγσληζηή» απφ ηα παιηά θαη ζπλάδειθν ελ παλεπηζηεκίσ, Εήζε Παπαδεκεηξίνπ1. 1. Η Δεκνθξαηία ηνπ Πιήζνπο: Από ηε ζθέψε ηνπ Σπηλόδα ζην ζεόξακα ηνπ Νέγθξη Θα επηθεληξψζσ ηελ έξεπλά κνπ ζε έλα κφλν απφ ηα πξνζδηνξηζηηθά ζηνηρεία ηεο Γεκνθξαηίαο: ζηε ζεκαζία πνπ είρε θαη έρεη γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ε έλλνηα ηνπ Πιήζνπο. Ζ ηδέα γεληθά ηεο Γεκνθξαηίαο ζπλαληήζεθε ζηελ ηζηνξηθή ηεο πνξεία κε ηξεηο ζεκειηψδεηο θιαζζηθέο, ηζηνξηθέο, θπζηνγλσκίεο, πνπ απνηέιεζαλ, κε ηε κία ή ηελ άιιε κνξθή, ηνλ θαζξέθηε είηε ηεο αξραίαο είηε ηεο ζχγρξνλεο δεκνθξαηίαο. Πξφθεηηαη γηα ηηο θαηεγνξίεο ηνπ «δήκνπ», ηνπ «ιανχ» θαη ηνπ «πιήζνπο» κε ηελ (έλλνηα ηνπ ιαηηληθνχ multitudν). Κεληξηθή θαηεγνξία ηεο αξραίαο δεκνθξαηίαο ε πξψηε, ηεο ζχγρξνλεο2 ε δεχηεξε ακθηιεγφκελε ε ηξίηε, ηνπιάρηζηνλ σο θαηεγνξία ζπζηαηηθή κηαο «κεηα-εζληθήο» δεκνθξαηίαο, έρεη αλαδεηρζεί ζηελ επνρή καο απφ ηνλ Ηηαιφ καξμηζηή θηιφζνθν Σφλη Νέγθξη ζε έλλνηα θαηαζηαηηθή κηαο 1 Πξνδεκνζίεπζε απφ ηνλ Σηκεηηθφ Σφκν Εήζε Παπαδεκεηξίνπ, εθδφζεηο αββάια, Ζ κειέηε είλαη αθηεξσκέλε ζηνλ αγαπεηφ ζπλάδειθν απφ ηα παιηά, απφ ηα ρξφληα ηεο δηθηαηνξίαο, Εήζε Παπαδεκεηξίνπ. Πξσηνζπλαληεζήθακε ην 1971 ζην Νηίζειληνξθ ζην ζπίηη ηνπ βαξχηνλνπ Βνπηζίλνπ κε αθνξκή κηα ζπλάληεζε «επαλαζηαηεκέλσλ λέσλ», Διιήλσλ ηνπ εμσηεξηθνχ, κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία νξγάλσζεο θαη ηελ έθδνζε επξσπατθνχ πεξηνδηθνχ κε ηηηιν ε «Μακή» γηα ηε δηάδνζε ηεο ηδέαο ηεο «παγθφζκηαο επαλάζηαζεο». Ζ πνιηηηθή εθείλε ζπλεχξεζε δελ θξάηεζε πνιχ, αθνχ νη νξγαλψζεηο ζθνξπίζηεθαλ ζρεηηθά ζχληνκα καδί κε ηα επαλαζηαηηθά καο φλεηξα. Ξαλαβξεζήθακε ζηε Θεζζαινλίθε ζηνλ Σνκέα Γεκνζίνπ Γηθαίνπ θαη Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο, δέθα ρξφληα κεηά, δάζθαινη ζπγγελψλ καζεκάησλ. πκκεξηζηήθακε επί ζρεδφλ ηξηάληα ρξφληα ηηο ίδηεο αθαδεκατθέο αλεζπρίεο, θνηλνχο νξακαηηζκνχο αιιά θαη πνιιέο απνγνεηεχζεηο. Ωο δάζθαινο θαη σο επηζηήκνλαο ν Εήζεο Παπαδεκεηξίνπ, εξγάζηεθε κε αίζζεκα επζχλεο θαη αίζζεζε θαζήθνληνο. Γελ έπαςε, φπσο θαη ηφηε πνπ ηνλ πξσηνγλψξηζα, λα πηζηεχεη, λα γξάθεη θαη λα αγσλίδεηαη γηα κηα ηδέα νπηνπηθή, κηαο ηδαληθήο θνηλσλίαο. Απηφο είλαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ν ηίηινο ηνπ ηφκνπ πνπ εθδίδεηαη πξνο ηηκή ηνπ, είλαη: Ζ δεκνθξαηία κεηαμχ νπηνπίαο θαη πξαγκαηηθφηεηαο. 2 Βιέπε ζρεηηθά γηα ηηο ζρέζεηο αξραίαο θαη ζχγρξνλεο δεκνθξαηίαο, ην ζεκαληηθφ έξγν ηνπ Μ. ΑΚΔΛΑΡΗΟΤ, Ζ Αζελατθή Γεκνθξαηία, Παλεπηζηεκηαθέο εθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην, 1999, ζ. 3-14, θαη Δπίζεο βι. ηα θιαζζηθά έξγα ησλ MOSES FINLEY, Démocratie antique et démocratie moderne, Payot, 2003, ηδίσο ζ , BENJAMIN CONSTANT, De la Liberté des Anciens comparée à celle des Modernes, Librairie Générale Française, 1980, ζ , ηηο αλαιχζεηο ηνπ D. HELD, Models of Democracy, Oxford, Polity Press, 1987, ζ. 23 επ., θαη (=θαη ειιεληθή κεηάθξαζε, Μνληέια Γεκνθξαηίαο, Πνιχηξνπνλ, 2003), θαη ηε δνγκαηηθή καξμηζηηθή ζεψξεζε ηνπ Γ. ΡΟΤΖ, Αξραία Γεκνθξαηία γηα πάληα λέα, Γθνβφζηεο, 1999, ηδίσο ζ θαη

4 «παγθφζκηαο» δεκνθξαηίαο (global democracy), θαη αληηκεησπίδεηαη απφ ηνλ ίδην σο εκκελήο «θνηλσληθή-πνιηηηθή δχλακε», πνπ κπνξεί λα αληηηαρζεί θαη λα αληηπαξαηεζεί ζηελ πιαλεηηθή θπξηαξρία ηεο Απηνθξαηνξίαο. Σελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο ν Σφλη Νέγθξη3, ηελ αλέζπξε απφ ηα έξγα θαη αξρήλ ηνπ πηλφδα (Spinoza) θαη ηελ αμηνπνίεζε εληάζζνληάο ηελ ζην δηθφ ηνπ κεηακαξμηζηηθφ ζεσξεηηθφ ζρήκα. ε ζπλεξγαζία κε ηνλ Μάτθι Υάξλη ηελ αλήγαγε, ζην ηειεπηαίν ηνπ βηβιίν4, ζε ζεκειηψδε παξάγνληα «θάζε πνιηηηθήο δξάζεο πνπ ηνπνζεηείηαη ζηελ πξννπηηθή ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ηεο απειεπζέξσζεο» ηεο αλζξσπφηεηαο, σο «ην κνλαδηθφ θνηλσληθφ ππνθείκελν πνπ είλαη ηθαλφ λα πξαγκαηνπνηήζεη ηε Γεκνθξαηία, δειαδή ηελ θπβέξλεζε φισλ γηα φινπο». Σνλ φξν multitudo ρξεζηκνπνηεί ν Spinoza θπξίσο ζην Tractactus Politicus5 αιιά θαη ζην Tractactus Theologico-Politicus. Multitudo θαη δειψλεη ηελ αλνξγάλσηε πνιιαπιφηεηα ησλ αλζξψπσλ, ην πνιχκνξθν θαη δηαθνξνπνηεκέλν σο πξνο ηε ζχλζεζή ηνπ πιήζνο, αιιά ηαπηφρξνλα θαη ελνπνηεκέλν, αθνχ έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα δξα σο κηα ςπρή θαη έλα ζψκα, παξαθηλνχκελν απφ ηελ επηζπκία ηεο δχλακεο θαη ηεο απφιπηεο εμνπζίαο6. Ο πηλφδα δηαθξίλεη ην πιήζνο ηφζν απφ ην populus φζν θαη απφ ην plebs ή ηνλ vulgus. Σνλ φξν populus ηνλ ρξεζηκνπνηεί ειάρηζηεο θνξέο θαη ηνλ ηαπηίδεη κε ην ιαφ, πνπ σο ππνθείκελν αλαγλσξίδεη ην δίθαην θαη ππφθεηηαη ζην λφκν. «Πιέκπα» είλαη ηα θαηψηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα θαη vulgus είλαη ν φρινο, ην πιήζνο πνπ θπξηαξρείηαη απφ ηελ άγλνηα θαη ηελ αλνεζία. Δλψ multitudo είλαη ε κάδα πνπ είλαη ζηξαηεπκέλε ζηελ ππέξηαηε δχλακε πνπ ζπληάζζεη ηε δεκνθξαηία: «Απηφ ην δηθαίσκα πνπ νξίδεη ηε δχλακε ηνπ πιήζνπο, ην απνθαινχκε, 3 Πξψηα ζην ιηγφηεξν γλσζηφ έξγν ηνπ (ANTONIO NEGRI), Le pouvoir constituant. Essai sur les alternatives de la modernité, Paris, PUF, 1997, ζ , θαη έπεηηα ζην έξγν πνπ έγξαςε απφ θνηλνχ κε ηνλ M. HARDT (θαη ANT. NEGRI), Empire, Exils Editeurs, 2000, ζ , (ειι. έθδ.: Απηνθξαηνξία, κηθ. Ν. Καιατηδήο, Αζήλα, Scripta, 2002.). 4 M. HARDT ET A. NEGRI, Multitude, Paris, La découverte, 10/18, SPINOZA, Tractatus politicus, Traité politique, Ed. Réplique, Paris, 1979, (ειι. έθδ. Μ. πηλφδα, Πνιηηηθή Πξαγκαηεία, κεηθ. Άξε ηπιηαλνχ, Παηάθεο, Δμαηξεηηθά θαηαηνπηζηηθή γηα ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ πηλφδα θαη εηδηθά γηα ηελ αληίιεςή ηνπ πεξί δεκνθξαηίαο είλαη ε κειέηε ηνπ SΣ. VISENTIN, Il movimento della democrazia: antropologia e politica in Spinoza, ζην Oltre la democrazia, (a cura di G. Duso), Carocci, Roma, 2004, ζ Ο ET. BALIBAR, («πηλφδα: Πνιηηηθή θαη επηθνηλσλία», ζην ΠΗΝΟΕΑ, Πνιηηηθή πξαγκαηεία, φπ., ζ , ΣΟΤ ΗΓΗΟΤ, Ο πηλφδα θαη ε πνιηηηθή, κηθξ. Άξε ηπιηαλνχ, Βηβιηνπσιείν ηεο Δζηίαο, 1996, ζ θαη ), ακθηηαιαληεχεηαη κεηαμχ ηνπ φξνπ «κάδα» θαη «πιήζνπο». Ζ πιένλ φκσο θαηαηνπηζηηθή κειέηε ηνπ ίδηνπ ζπγγξαθέα γηα ηε ζπκβνιή ηνπ πηλφδα ζηελ ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ηνπ πιήζνπο θαη ζηε ζεκαζία ηνπ ηειεπηαίνπ φρη κφλν γηα ηε ζπγθξφηεζε ηνπ θξάηνπο αιιά θαη γηα ηε ζρέζε καδψλ θαη θξάηνπο είλαη Spinoza, l anti-orwell. La crainte des masses ζην «La crainte des masses», Galillée, 1997, ζ

5 γεληθά, θπξηαξρία (imperium = θξάηνο). Σελ θαηέρεη κε ηξφπν απφιπην, φπνηνο έρεη, κε θνηλή ζπκθσλία, ην βάξνο ηεο δηαρείξηζεο ησλ δεκφζησλ πξαγκάησλ, δειαδή φπνηνο έρεη ηελ θξνληίδα λα δηαζέηεη, λα εξκελεχεη θαη λα θαηαξγεί ηνπ λφκνπο, λα νρπξψλεη ηηο πφιεηο, λα απνθαζίδεη γηα ηνλ πφιεκν θαη ηελ εηξήλε θιπ. Αλ απηή ε θξνληίδα αλήθεη ζηε ζπλέιεπζε πνπ ζπληίζεηαη απφ ην πιήζνο νιφθιεξν, ηφηε ην θξάηνο απνθαιείηαη δεκνθξαηία, αλ ε ζπλέιεπζε ζπληίζεηαη απφ νξηζκέλα κέιε πνπ επηιέγνληαη ηφηε απνθαιείηαη αξηζηνθξαηία θαη αλ ηέινο ε θξνληίδα ηεο δηαρείξηζεο ησλ δεκνζίσλ πξαγκάησλ θαη θαηά ζπλέπεηα ηνπ θξάηνπο βξίζθεηαη ζηα ρέξηα ελφο ηφηε ην θξάηνο απνθαιείηαη κνλαξρία» (Tractactus Politicus (TP) II.17)7. Ζ θπξηαξρία αλήθεη εμ νξηζκνχ ζην πιήζνο πνπ είλαη θηήηνξάο ηεο θαη φρη φπσο ν κνλάξρεο ή ε αξηζηνθξαηία πνπ είλαη απιψο θάηνρνί ηεο θαη αλάζεζε: «[ ] ην δηθαίσκα ηνπ θξάηνπο ή θπξηαξρία δελ είλαη ηίπνηε άιιν παξά ην δηθαίσκα ηεο ίδηαο ηεο θχζεο πνπ θαζνξίδεηαη απφ ηε δχλακε φρη ηνπ θαζέλα αιιά ηνπ πιήζνπο [ ]» ( TP III, 2 ). Σν αμηνζεκείσην είλαη φηη ν πηλφδα δηαθξίλεη ην «δηθαίσκα» ηνπ θπξίαξρνπ ζηελ θπξηαξρία απφ ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο πνπ γίλεηαη αληηθείκελν θηήζεο ή θαηνρήο. Αλ θαη δχζθνιε ε δηάθξηζε θξάηνπο θαη θπξηαξρίαο, γίλεηαη ζηνλ πηλφδα νξαηή.8 Ωο πξνο ηηο έλλνηεο «άηνκν» θαη «θξάηνο», γξάθεη ζρεηηθά ν Balibar, παξνπζηάδνληαο ην έξγν ηνπ πηλφδα, είλαη αθεξεκέλεο θαη απνθηνχλ λφεκα κφλνλ ζε ζπλάξηεζε ε κία κε ηελ άιιε. Καζεκηά ηνπο εθθξάδεη φκσο νξηζηηθά έλαλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε δχλακε ηνπ πιήζνπο πξαγκαηνπνηείηαη σο ηέηνηα.9 Σν πιήζνο απνηειείηαη ηφζν απφ ηνπο άξρνληεο φζν θαη απφ ηνπο αξρφκελνπο, κφλν πνπ ε δηάθξηζε απηή δελ αγγίδεη ην ίδην, αθνχ ην κφλν πνπ ηνλ ελδηαθέξεη είλαη, ηειηθά, ε ηθαλνπνίεζε ηεο επηζπκίαο ηνπ, λα απηφ-θπβεξλεζεί, λα απμήζεη δειαδή ηε δχλακή ηνπ.10 Σν πιήζνο (multitudo) είλαη γηα ηνλ πηλφδα ε απφιπηε εμνπζία, ην νινθιεξσηηθά απφιπην (omnino absolutum): «Αλ ππάξρεη κηα απφιπηε εμνπζία, απηή δελ κπνξεί λα είλαη άιιε απφ απηήλ πνπ έρεη νιφθιεξε 7 Ζ απφδνζε απφ ηα ιαηηληθά έγηλε κε βάζε ηε κειέηε ηνπ CH. RAMOND, Spinoza les expressions de la souveraineté, ζην Penser la souveraineté, (sous la dir. G. M. Gazzaniga et Y. Ch. Zarka) Librairie J. Vrin, Paris, 2001, ζ (138). ηελ κειέηε απηή βξίζθεη θαλείο θξίζηκα απνζπάζκαηα απφ ην έξγν ηνπ πηλφδα ζρεηηθά κε ην θξάηνο, ηελ θπξηαξρία θαη ην πιήζνο. Πξβι. θαη ηελ πξνζεγκέλε ειιεληθή κεηάθξαζε ηνπ ίδηνπ έξγνπ απφ ηνλ Άξε ηπιηαλνχ Πνιηηηθή Πξαγκαηεία, φ.π., θεθάιαην δεχηεξν. αξηζ. 17 ζ. 107 κε εηζαγσγή θαη επίκεηξν Γεξ. Βψθνπ θαη Δη. Μπαιηκπάξ ). 8 Πεξηζζφηεξα γηα ηε ζρέζε θξάηνπο θαη θπξηαξρίαο ζηε κειέηε ηνπ Ramond, πνπ κφιηο παξαζέζακε. 9 ET. BALIBAR, Ο πηλφδα θαη ε Πνιηηηθή, ζ Όπσο ππνγξακκίδεη ζρεηηθά ν ET. BALIBAR, Spinoza et la politique, Paris, PUF, 1985, ηδίσο, ζ θαη ειι. κηθξ., φ.π., ζ

6 ζηα ρέξηα ηνπ ην πιήζνο»11. Ζ δχλακή ηνπ πξνθαιεί θφβν ζην θξάηνο, γη απηφ θαη θξνληίδεη λα ην θαηαζηήζεη φζν γίλεηαη ιηγφηεξν επίθνβν, ψζηε λα θξαηήζεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ηελ κεγαιχηεξε ειεπζεξία. Σν πιήζνο είλαη θάηνρνο κηαο ηξνκαθηηθήο εμνπζίαο, πνπ είλαη απφιπηε θαη απεξηφξηζηε θαη κπνξεί λα ζηξαθεί θαη ελαληίνλ ηνπ εαπηνχ ηνπ, αθνχ θηλεηήξηα δχλακε ηεο άζθεζήο ηεο είλαη ηα πάζε θαη νη επηζπκίεο ηνπ. Δλππάξρεη σο δχλακε αιεζηλή θαη πξαγκαηηθή ζε θάζε θξάηνο θαη ζε θάζε κνξθή πνιηηηθήο.12 Δίλαη ηαπηφρξνλα ε βαζχηεξε -αλ θαη φρη πάληα πξφδειε- αιήζεηα θαη ε πξαγκαηηθφηεηα φισλ ησλ πνιηηεπκάησλ θαη βέβαηα ε νπζία ηνπ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο, έηζη ψζηε δεκνθξαηία θαη πιήζνο λα δειψλνπλ έλα θαη ην απηφ πξάγκα13. Γεκνθξαηία ζα κπνξνχζε λα νλνκαζηεί ε ζπληαθηηθή εμνπζία ηνπ πιήζνπο φηαλ εθδειψλεηαη σο θπξηαξρία θαη απφιπηε εμνπζία, ρσξίο κεζνιάβεζε λνκηθή ή θξαηηθή14. Με απηήλ ηελ ηειεπηαία έλλνηα εθιακβάλεη ην πιήζνο θαη ν Νέγθξη θαη ηελ αλαπηχζζεη γηα πξψηε θνξά απηνηειψο ζην έξγν ηνπ «πληαθηηθή εμνπζία».15 Γηα ηνλ ίδην, ε δξάζε ηνπ πιήζνπο εληάζζεηαη ζηε ζπλέρεηα ηεο ζπληαθηηθήο εμνπζίαο, φπσο απηή πξσηνεκθαλίζηεθε ζηε Γαιιηθή θαη ζηελ Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε, σο δχλακε δεκηνπξγηθή θνηλσληθήο ρεηξαθέηεζεο ή απειεπζέξσζεο, πνπ επηζπκεί κε πάζνο λα πξαγκαηψζεη έλα πνιηηηθφ ζρέδην. Σν ζπληαθηηθφ πάζνο ηνπ πιήζνπο, παξαθηλεί ην ίδην λα γίλεη ην απφιπην ππνθείκελν ηεο δηαδηθαζίαο θξαηαίσζεο ηεο δχλακήο ηνπ.16 Σν δεηνχκελν πάλησο γηα 11 SPINOZA, Tractatus politicus, VIII, Βι. ζρεηηθά, Γ. ΚΟΣΡΟΓΗΑΝΝΟ, Ζ έλλνηα ηεο ιατθήο θπξηαξρίαο ζηνλ πηλφδα, Αμηνινγηθά, (εηδηθφ ηεχρνο), 2, ζ. 114 θαη 122 ( πην ζπλεπήο ζηε ζθέςε ηνπ πηλφδα ζα ήηαλ ν ηίηινο Ζ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο ηνπ πιήζνπο). Σα ζεκαζία ηεο δχλακεο ηνπ πιήζνπο γηα ηνλ νξηζκφ ηεο δεκνθξαηίαο ηνλίδεη, ζσζηά, ν ΆΡΖ ΣΤΛΗΑΝΟΤ, (Διεπζεξία θαη δεκνθξαηία: ν απφιπηνο πηλφδα, ζην ίδην ζ. 128) ζην ίδην αθηέξσκα, φπνπ θαη θξνληίδεη λα επηζεκάλεη αθφκε φηη ε δεκνθξαηία ζηνλ πηλφδα ηαπηίδεηαη κε ηελ θπξηαξρία ηνπ πιήζνπο θαη φηη ε δεκνθξαηία δελ είλαη έλα πνιίηεπκα κεηαμχ ηξηψλ, αιιά γλψκνλαο φισλ ησλ πνιηηεπκάησλ. Κάηη πνπ ζπκίδεη θξάζε απφ ηα λεαληθά έξγα ηνπ Μαξμ φηη «ε δεκνθξαηία ππάξρεη ζε φιεο ηηο άιιεο πνιηηηθέο κνξθέο (ηα πνιηηηθά θαζεζηψηα) θαη είλαη ζε ζρέζε κε απηέο φπσο ν ρξηζηηαληζκφο κε ηηο άιιεο ζξεζθείεο» ( Υεηξφγξαθα )., 13 G. BRAS, Un peuple introuvable: Spinoza, ζην «De la puissance du peuple», (sous la dir. de Yves Vargas), Le Temps des Cerises, 2000, ζ (146). Έλα είλαη γεγνλφο, φηη ζηνλ πηλφδα ν ιαφο δελ ηαπηίδεηαη κε ην πιήζνο, είλαη θάηη ην δηαθνξεηηθφ. Γη απηφ θαη ε δεκνθξαηία ζην έξγν ηνπ νξίδεηαη απφ ην πιήζνο (multitude) (=ex communi multitudine componitur, tum Imperium Democratia appellatur), φπσο παξαηίζεηαη απφ ηνλ ΆΡΖ ΣΤΛΗΑΝΟΤ, Διεπζεξία θαη δεκνθξαηία: ν απφιπηνο πηλφδα, φ.π., ζ G. BRAS, φ.π., ζ Ο ζπγγξαθέαο πάλησο απηφο αδπλαηεί λα εληνπίζεη ηε δηάθξηζε πιήζνπο θαη ιανχ θαη έηζη θαηαιήγεη λα ηαπηίδεη ην ιαφ κε ην πιήζνο, αλάγνληαο ην πξψην ζην δεχηεξν θαη λα δηαπηζηψλεη ηειηθά φηη ν ιαφο σο πνιηηηθή νληφηεηα είλαη αλχπαξθηνο. 15 ANT. NEGRI, Le pouvoir constituant. Essai sur les alternatives de la modernité, Paris, PUF, 1997, ζ. 399 επ. 16 ANT. NEGRI, ζην ίδην, ζ

7 ηνλ Νέγθξη δελ είλαη ε ελόηεηα ηνπ πιήζνπο αιιά ε δύλακή ηνπ, ε νπνία βαζίδεηαη ζηε δηάρπζή ηνπ θαη ζηελ πνιιαπιφηεηά ηνπ. Ζ δχλακε πάλησο ηεο ζπληαθηηθήο εμνπζίαο έγθεηηαη φρη ζηελ πνιιαπιφηεηα ησλ αηφκσλ ή ηνπ θαζέλα μερσξηζηά πνπ ζπγθξνηεί θαη ζπλζέηεη ε ίδηα, αιιά ζην ζπκπαγέο ηνπ πιήζνπο πνπ εθθξάδεη. Ο αηνκηζκφο δηαιχεη ηελ ζπληαθηηθή εμνπζία, ε νπνία είλαη εμ νξηζκνχ δεκνθξαηηθή θαη πνηέ θηιειεχζεξε. Ζ ζπληαθηηθή εμνπζία νπδεηεξνπνηείηαη απφ ηνλ αηνκηθηζκφ.17 Παξάιιεια είλαη ε ίδηα αηίζαζε θαη αληίζεηε απέλαληη ζε θάζε δηαδηθαζία ζπληαγκαηηθή. «ε θακία πεξίπησζε ε ζπληαθηηθή εμνπζία δελ δέρεηαη απφ κφλε ηεο λα ππνηαρζεί κφληκα ζηνπο ζπληαγκαηηθνχο θαηαλαγθαζκνχο ηεο ζπληαγκαηηθήο δσήο» ή ελφο πληάγκαηνο. Γη απηφ θαη ην πιήζνο σο δχλακε ζπληαθηηθή είλαη εμ νξηζκνχ αληίζεηε ζε θάζε κνξθή νξγάλσζεο θαη νξζνινγηθήο ηαθηνπνίεζεο ηεο δχλακήο ηνπ. Γηα ηνλ Νέγθξη ν ζπληαγκαηηζκφο θαηαζηξέθεη ηελ ζπληαθηηθή εμνπζία. Ο θφβνο θαη ε δχλακε ηνπ πιήζνπο ζπγθξνηνχλ, άιισζηε, ηνλ ζπληαγκαηηζκφ, σο νξζνινγηθφ εξγαιείν αληηκεηψπηζεο ηεο απφιπηεο δχλακήο ηνπ. Ζ «ζπληαθηηθή εμνπζία είλαη κία δχλακε δεκηνπξγηθή θαη απειεπζεξσηηθή καδί, πνπ ζπγθξνηεί ηελ θνηλσλία ηαπηίδνληαο ην πνιηηηθφ κε ην θνηλσληθφ ή ελνπνηψληαο ηα κε δεζκνχο νληνινγηθνχο».18 Σελ έλλνηα φκσο ηνπ πιήζνπο αμηνπνηεί πιήξσο ν Νέγθξη, αξρηθά, ζην βηβιίν πνπ έγξαςε απφ θνηλνχ κε ηνλ Υάξλη, ηελ «Απηνθξαηνξία», αξρηθά θαη αξγφηεξα, ζην «Πιήζνο» φπνπ ην πιήζνο, σο παγθφζκηα πιένλ δχλακε, απνηειεί ηε κφλε «αληηεμνπζία» απέλαληη ζηελ πιαλεηηθή θπξηαξρία ηεο Απηνθξαηνξίαο. Αληηιακβάλεηαη ην πιήζνο -φπσο θαη ν πηλφδα- σο ηε δχλακε ζηελ νπνία θάζε εμνπζία θαη θάζε αξρή είλαη ελζσκαησκέλε θαη απφ ηελ νπνία πεγάδνπλ θαη νη δχν. Γηα ηνλ Νέγθξη πάλησο, ην πιήζνο ππάξρεη θαη δξά απέλαληη ζηελ παληνδχλακε απηνθξαηνξηθή θπξηαξρία, ρσξίο θακία κεζνιάβεζε ή νξγαλσηηθή κνξθή θαη θπξίσο ρσξίο ηε κεζνιάβεζε ηνπ θξάηνπο. Πξνηνχ φκσο θαηαιήμνπλ ζηε δηαπίζησζε απηή, νη Νέγθξη θαη Υαξλη αλαγθάδνληαη λα αληηδηαζηείινπλ ηηο έλλνηεο «ιαφο» θαη «πιήζνο». Ζ δηάθξηζε πνπ θάλνπλ είλαη ηδηαίηεξα δηαθσηηζηηθή. Τπνγξακκίδνληαο, ζηελ αξρή φηη ε έλλνηα ηνπ ιανχ είλαη πξντφλ ηνπ θξάηνπο-έζλνπο, ζεκεηψλνπλ φηη νη δχν απηέο έλλνηεο είλαη πνιχ δηαθνξεηηθέο κεηαμχ ηνπο.19 Σε δηαθνξά κεηαμχ ησλ δχν ηελ είρε ήδε επηζεκάλεη ν Υφκπο ζην ζεκειηψδεο έξγν ηνπ «Πνιίηεο»20. Βαζηδφκελνη ζε ρσξίν πνπ παξαζέηνπλ ηνπ Υφκπο, νη δχν ζπγγξαθείο ηεο Απηνθξαηνξίαο, δηεπθξηλίδνπλ ζηε ζπλέρεηα φηη ην 17 ANT. NEGRI, ζην ίδην, ANT. NEGRI, φπ., 426 θαη M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Empire, ζ T. HOBBES, De Cive, Κεθ., ΥΗΗ, παξαγξ. 8..Βιέπε θαη πην θάησ ζρεηηθά. 7

8 «πιήζνο είλαη κηα πνιιαπιφηεηα, έλα ζχλνιν απφ αηνκηθφηεηεο, έλα αλνηρηφ παηγλίδη απφ ζρέζεηο, ην νπνίν δελ είλαη νκνηνγελέο νχηε ηαπηφζεκν κε ηνλ εαπηφ ηνπ θαη θέξεη καδί ηνπ κία ζρέζε αδηάθξηηε, ελζσκαησηηθή ζε φινπο απηνχο πνπ είλαη έμσ απφ ην ίδην. Ο ιαφο ηείλεη απφ ηελ θχζε ηνπ ζηελ ηαπηφηεηα θαη ζηελ εζσηεξηθή νκνηνγέλεηα, θαη κε απηήλ ηελ κνξθή πξνβάιιεη ηελ δηαθνξεηηθφηεηά ηνπ ζε θάζε ηη πνπ είλαη έμσ απφ απηφλ απνθιείνληάο ην. Δλψ ην πιήζνο είλαη κηα ζρέζε ζπληαθηηθή πνπ δελ είλαη ζπγθεθαιαησηηθή, ν ιαφο είλαη κία ζχλζεζε πνπ ζπγθξνηείηαη θαη πξνεηνηκάδεηαη απφ ηελ θπξηαξρία. Ο ιαφο πξνζθέξεη ζέιεζε θαη δξάζε, πνπ είλαη αλεμάξηεηεο απφ ηηο ζειήζεηο θαη ηηο πνηθίιεο δξάζεηο ηνπ πιήζνπο, θαη ζπρλά ζε ζχγθξνπζε καδί ηνπο. Κάζε έζλνο νθείιεη λα θάλεη ην δηθφ ηνπ πιήζνο ιαφ».21 Γηα ηελ Απηνθξαηνξία, ινηπφλ, ην πιήζνο «ζπληίζεηαη απφ πνιιαπιέο θαη πνηθίιεο ππνθεηκεληθφηεηεο, παξαγσγηθέο θαη δεκηνπξγηθέο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο». Απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν απφ νκάδεο θαη άηνκα, πνπ είλαη ππνηαγκέλα ζηε βηνπνιηηηθή εμνπζία θαη γίλνληαη αληηθείκελν εθκεηάιιεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ. Όια καδί αληηηίζεληαη ζηελ Απηνθξαηνξία. Γηα ηελ αθξίβεηα ην πιήζνο ζηελ παγθνζκηνπνηεκέλε αγνξά είλαη κηα «δχλακε δεκηνπξγηθή πνπ ζηεξίδεη κελ ηελ Απηνθξαηνξία, αθνχ δεκηνπξγείηαη απφ απηήλ θαη ηαπηφρξνλα κηα δχλακε πνπ θαιεί θαη θαζηζηά αλαγθαία ηελ θαηαζηξνθή ηεο».22 Σελ πιένλ νινθιεξσκέλε φκσο εηθφλα ηνπ πιήζνπο καο ηε δίλνπλ νη ίδηνη ζπγγξαθείο ζην κεηαγελέζηεξν, νκψλπκν, έξγν ηνπο. Δθεί πξνβαίλνπλ ζε κηα ζεκειηψδε κεζνδνινγηθή δηάθξηζε. Γηεπθξηλίδνπλ φηη ηελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο ηελ πξνζιακβάλνπλ κε δχν αιιεινζπκπιεξσλφκελεο ζεκαζίεο.23 Με ηελ πξψηε ζεκαζία πνπ νλνκάδνπλ νληνινγηθή, ην πιήζνο ππάξρεη sub specie aeternitatis, σο είδνο πνπ δηαησλίδεηαη, σο δχλακε πνπ αλαδεηά δηαξθψο ηελ απόιπηε ειεπζεξία. Σα αλζξψπηλα φληα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηζηνξηθήο ηνπο χπαξμεο αλαδεηνχλ, επηδηψθνπλ θαη παιεχνπλ κέζα απφ εμεγέξζεηο, επαλαζηάζεηο θαη αγψλεο λα θαηαξγήζνπλ θάζε εκπφδην θαη θάζε φξην ζηελ ειεπζεξία ηνπο. Αληηηάζζνληαη δηαξθψο ζε θάζε είδνπο θαηαπίεζε θαη εμνπζίαζε. Σν πξάηηνπλ, αηνκηθά θαη πιεζπληηθά, σο άηνκα κνλαδηθά θαη σο πνιιαπιφηεηα, παξαθηλνχκελνη απφ ην πάζνο ηνπο θαη απφ ηε ινγηθή ηνπο. Με απηήλ ηελ έλλνηα ην «πιήζνο είλαη αηψληα παξφλ». Με ηε δεχηεξε ζεκαζία ην πιήζνο εθιακβάλεηαη ζηελ ηζηνξηθή ηνπ δηάζηαζε, ωο νληόηεηα πνιηηηθή. Δδψ ην πιήζνο πξνζιακβάλεηαη ζηελ ηζηνξηθή ηνπ ζηηγκή, δηακνξθψλεη ηελ χπαξμή ηνπ κέζα απφ ηηο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο, νηθνλνκηθέο, λνκηθέο, πνιηηηζκηθέο, πνπ δξά. Γίλεηαη 21 M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Empire, ζ M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Empire, ζ M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Multitude, La découverte, Paris, 2004, ζ. 261 επ. 8

9 αληηιεπηφ ελφςεη ελφο θνηλνχ πνιηηηθνχ ζρεδίνπ, πνπ ελζηεξλίδεηαη, θαη ην νπνίν δηακνξθψλεηαη ζηαδηαθά κέζα απφ αηέξκνλεο δξάζεηο θαη δηαδξαζηηθέο ελέξγεηεο. θπξειαηείηαη κέζα απφ ηηο αληηζηάζεηο ηνπ θαη ηηο θνηλσληθέο επηδηψμεηο ηνπ γηα έλα θνηλό κέιινλ. Σν πιήζνο ζηελ πνιηηηθή ηνπ δηάζηαζε δελ θαηαξγεί ηε δηαθνξεηηθφηεηα νχηε ηε κνλαδηθφηεηα ησλ αηφκσλ θαη ησλ νκάδσλ, απφ ηηο νπνίεο ζπληίζεηαη. Αληίζεηα, νη «έλλνηεο ηεο κνλαδηθόηεηαο θαη ηεο δηαθνξεηηθόηεηαο» ζπλππάξρνπλ ζην «είκαζηε θαη γηλόκαζηε όινη καδί, από θνηλνύ». Γχξσ απφ απηή ηελ θνηλή χπαξμε θαη πξννπηηθή αξζξψλεηαη ην πιήζνο. Σν πιήζνο δελ απνθιείεη θαλέλαλ, πεξηθιείεη ηνπο πάληεο. Έρεη αλάγθε, σζηφζν, γηα λα ππάξμεη απφ έλα «θνηλό» πνιηηηθό ζρέδην, απφ έλα ζρέδην πνπ δηακνξθψλεη ην ίδην απηφλνκα, ρσξίο νξγαλσηηθέο θαη ζεζκηθέο δηακεζνιαβήζεηο, κέζα απφ ηελ θνηλή δξάζε θαη αληίζηαζε ζε θάζε είδνπο θαηαπίεζε. Με ηνλ ηξφπν απηφ παξάγεηαη θαη αλαπαξάγεηαη έλα «θνηλφ είλαη», έλαο «θνηλφο εαπηφο». Σν πιήζνο ζηελ πνιηηηθή ηνπ δηάζηαζε έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα εκπεξηέρεη κέζα ηνπ θαη ηελ αηνκηθφηεηα θαη ηελ πνιιαπιφηεηα, λα ζπλδπάδεη ην Έλα θαη ην Πνιιαπιφ.24 Απηφ πνπ ραξαθηεξίδεη φκσο ην πιήζνο ηελ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο είλαη φηη δεκηνπξγεί ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπ ζηε δηαδηθαζία ηεο βηνπνιηηηθήο αλαπαξαγσγήο, ηνλ ηδεαηφ ηφπν ηνπ «θνηλνχ». Ζ έλλνηα ηνπ «θνηλνχ» πξνζηδηάδεη κελ ζηελ έλλνηα ηνπ «δεκφζηνπ θνηλνχ», είλαη φκσο θάηη δηαθνξεηηθφ απφ ηνλ θνηλφ ηφπν φζν θαη απφ ηε δεκφζηα ζθαίξα. Αληηδηαζηέιιεηαη εμάιινπ ηφζν πξνο ην δεκφζην φζν θαη πξνο γεληθφ ζπκθέξνλ θαη θείηαη πέξαλ ηεο δηάθξηζεο ηνπ δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ, ηνπ δεκφζηνπ ή γεληθνχ ζπκθέξνληνο. Ζ ππέξβαζε ηεο δηάθξηζεο δεκφζηνπ-ηδησηηθνχ δελ ζεκαίλεη νχηε ζπλεπάγεηαη θαη θαηάξγεζε ηεο δηάθξηζή ηνπο νχηε εμάιεηςε ηεο αληηπαξάζεζήο ηνπο. εκαίλεη απιψο φηη ε ηζηνξηθή εμέιημε αλαδεηθλχνληαο ηελ πιαλεηηθή δηάζηαζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεησπίδεη ε αλζξψπηλε δηαβίσζε θαη επηβίσζε θάλεη ηαπηφρξνλα νξαηφ ηνλ «θνηλφ» ραξαθηήξα ησλ πξνβιεκάησλ απηψλ. Γείρλεη ηε ηεξάζηηα ζεκαζία πνπ έρνπλ γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο ιφγνπ ράξε νξηζκέλα «θνηλά ζε φινπο αγαζά», φπσο είλαη π.ρ. νη πεγέο ελέξγεηαο, ην λεξφ, ν ειεθηξηζκφο, νη ζπγθνηλσλίεο θαη πάλσ απφ φια ε νηθνινγηθή ηζνξξνπία ηνπ πιαλήηε. Ζ βηψζηκε αλάπηπμε απνβιέπεη παξαδείγκαηνο ράξε ζηελ πξνζηαζία θαη ζηε δηαηήξεζε αθξηβψο απηψλ ησλ θνηλψλ αγαζψλ, σο πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ην θνηλσληθφ ζχλνιν. «ε αληίζεζε κε ην γεληθφ ζπκθέξνλ, ζεκέιην ηνπ λνκηθνχ δφγκαηνο ηνπ θξάηνπο-έζλνπο, ην «θνηλφ ζπκθέξνλ» είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα 24 M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Multitude, ζ. 262 θαη

10 πξντφλ ηνπ πιήζνπο».25 Καη ζπλερίδνπλ νη δχν ζπγγξαθείο ηνλίδνληαο φηη «ην θνηλφ ζπκθέξνλ δειψλεη ηελ αλάδπζε κηαο λέαο κνξθήο θπξηαξρίαο, κηαο δεκνθξαηηθήο θπξηαξρίαο ζηνπο θφιπνπο ηεο νπνίαο νη θνηλσληθέο κνλαδηθφηεηεο ειέγρνπλ δηα κέζνπ ησλ βηνπνιηηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπο ηα θνηλά αγαζά θαη ηηο θνηλέο ππεξεζίεο, νη νπνίεο εμαζθαιίδνπλ ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ ίδηνπ ηνπ πιήζνπο. Πεξλά έηζη θαλείο απφ ην Res publica ζην Res communis».26 Ζ πιηθή βάζε ηνπ πιήζνπο, ην θνηλσληθφ ζηήξηγκά ηνπ είλαη ε άυιε εξγαζία, ε νπνία έρεη απνθηήζεη εγεκνληθή ζέζε ζηελ επνρή καο κε ηηο λέεο ηερλνινγίεο θαη ηηο ηξνκαθηηθέο δπλαηφηεηεο ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ηεο επηθνηλσλίαο. Ζ βηνκεραληθή εξγαζία θαη ην εξγνζηάζην, κνξθή θαη ηφπνο εξγαζίαο πξνλνκηαθφο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ηδίσο ηνλ 19ν αηψλα, παξαρσξεί ηελ εγεκνληθή ζέζε ηεο ζε άιιεο κνξθέο εξγαζίαο, πνπ εμαθνινπζνχλ κελ λα παξάγνπλ ππεξαμία θαη λα ππφθεηληαη ζηελ θεδεκνλία θαη ηνπο λφκνπο ηνπ θεθαιαίνπ, κε άιινπο φκσο ηξφπνπο παξαγσγήο θαη δηαθνξεηηθέο ζρέζεηο εξγαζίαο, θαζψο θαη κε άιιεο κνξθέο αιιειεμάξηεζεο θαη δηθηπαθήο ή ζπλεξγαηηθήο δηάδξαζεο κεηαμχ ησλ παξαγσγψλ.27 Σν πην ελδηαθέξνλ φκσο γηα ην ζέκα καο ηκήκα ηνπ βηβιίνπ ησλ Νέγθξη θαη Υαξλη βξίζθεηαη ζηελ αληηδηαζηνιή πνπ θάλνπλ κεηαμχ ιανχ θαη πιήζνπο, πξηλ θηάζνπλ ζηνλ καθξχ δξφκν γηα ηε Γεκνθξαηία, αθνινπζψληαο θαη εδψ πηζηά ηα βήκαηα ηνπ πηλφδα. Πξνεγνπκέλσο είραλ δηεπθξηλίζεη φηη ην πιήζνο είλαη θαη απηφ κηα θαηεγνξία ηαμηθή, κφλνλ πνπ δηαθέξεη ξηδηθά απφ ηηο παξαδνζηαθέο ηάμεηο, ηελ εξγαηηθή θαη ηελ αζηηθή, ζε δχν ηνπιάρηζηνλ ζεκεία. Πξψηνλ, δηφηη είλαη κηα έλλνηα αλνηθηή ζηελ θνηλσλία θαη ελζσκαησηηθή, δελ απνθιείεη, πεξηθιείεη ελ δπλάκεη ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο. Καη δεχηεξνλ, απφ ην γεγνλφο θπξίσο φηη θαηαθέξλεη λα ζπλδέζεη ζηνπο θφιπνπο ηνπ ηελ αηνκηθφηεηα κε ηελ πνιιαπιφηεηα. Ο νξηζκφο ηνπ δελ ηαιαληεχεηαη κεηαμχ ελφηεηαο θαη πνιιαπιφηεηαο, δηφηη θηηάρλεηαη ην ίδην απφ πνιιαπιέο κνλαδηθφηεηεο πνπ δξνπλ απφ θνηλνχ. Δίλαη ε θνηλή δξάζε θαη ε πάιε ελφςεη ελφο θνηλνχ πνιηηηθνχ ζρεδίνπ ή ζθνπνχ, πνπ ελψλεη ην πιήζνο θαη ηνπ ραξίδεη πνιηηηθή ππφζηαζε. Με ηελ έλλνηα απηή ην πιήζνο δελ ππάξρεη πνιηηηθά παξά κέζα απφ ηελ ηαμηθή πάιε θαη ηελ θνηλή πνιηθή δξάζε.28 Απφ ηελ εηζαγσγή ήδε ηνπ βηβιίνπ ηνπο νη δχν ζπγγξαθείο δηεπθξηλίδνπλ πσο ε έλλνηα πιήζνο δηαθξίλεηαη απφ ηηο νκνηαγείο έλλνηεο «ιαφο», «κάδα» θαη «εξγαηηθή ηάμε». «Ο ιαόο», γξάθνπλ, «έρεη, παξαδνζηαθά, ζεκαζία ελσηηθή. Ο πιεζπζκφο κηαο ρψξαο 25 Idem, ζ Ibidem. 27 Βιέπε ηηο ζρεηηθέο, εμαηξεηηθά δηαπγείο, αλαιχζεηο ζ θαη 174 επ. θαη 28 ην ίδην, ζ. 131 επ. 10

11 ραξαθηεξίδεηαη απφ θάζε είδνπο δηαθνξέο, αιιά ν ιαφο αλάγεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ζε κηα ελφηεηα θαη θάλεη ηνλ πιεζπζκφ κηα κνλαδηθή ηαπηφηεηα: ν ιαφο είλαη έλαο. Τν πιήζνο αληίζεηα είλαη πνιιαπιφ. Σν πιήζνο ζπληίζεηαη απφ ακέηξεηεο δηαθνξέο εζσηεξηθέο, πνπ δελ κπνξνχλ λα αλαρζνχλ ζε κηα ελφηεηα ή ζε κηα ηαπηφηεηα κνλαδηθή, φπσο ν ιαφο - δηαθνξέο θνπιηνχξαο ρξψκαηνο, εζλφηεηαο, θχινπ θαη ζεμνπαιηθφηεηαο αιιά θαη δηαθνξέο κνξθήο εξγαζίαο, δηαθνξέο ηξφπνπ δσήο, δηαθνξέο σο πξνο ηηο ζεσξήζεηο ηνπ θφζκνπ, δηαθνξέο επηζπκηψλ. Σν πιήζνο είλαη κηα πνιιαπιφηεηα δηαθνξψλ κνλαδηθψλ». Η «κάδα ή νη κάδεο», κε ηε ζεηξά ηνπο, αληηηίζεληαη θαη απηέο ζην ιαφ, ζην κέηξν πνπ δελ κπνξνχλ «λα αλαρζνχλ ζε κηα ελφηεηα ή ζε κηα ηαπηφηεηα[ ]. Ζ νπζία ησλ καδψλ είλαη ε κε δηαθνξεηηθφηεηα: φιεο νη δηαθνξέο ηζνπεδψλνληαη, πλίγνληαη ζηε κάδα. Όια ηα ρξψκαηα πνπ έπαηδαλ ζηνπο θφιπνπο ηνπ πιεζπζκνχ ιεηψλνπλ ζην γθξί. Οη κάδεο γίλνληαη ηθαλέο λα δξάζνπλ φηαλ ζρεκαηίζνπλ κηα κάδσμε αδηάθξηηε θαη νκνηφκνξθε. ην πιήζνο αληίζεηα νη θνηλσληθέο δηαθνξέο παξακέλνπλ δηαθνξεηηθέο[ ]». Σέινο, θαη ε έλλνηα ηεο εξγαηηθήο ηάμεο δηαθέξεη θαη απηή ξηδηθά απφ ην πιήζνο, δηφηη «θαηαιήγεη λα είλαη κηα έλλνηα απνθιεηζηηθή, δηαθξίλνληαο θαη απνθιείνληαο απφ ηνπο θφιπνπο ηεο φρη κφλνλ ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ έρνπλ ηα κέζα θαη δελ έρνπλ αλάγθε γηα λα δήζνπλ λα εξγαζηνχλ, αιιά θαη φινπο ηνπο άιινπο ηχπνπο ησλ εξγαδνκέλσλ».29 Οη δχν ζπγγξαθείο θαηαιήγνπλ αλαθεθαιαηψλνληαο: «ην κέηξν πνπ ην πιήζνο δελ απνηειεί κηα ηαπηφηεηα, φπσο ν ιαφο νχηε κηα νκνηφκνξθε κάδα, νη εζσηεξηθέο δηαθνξέο ηνπ πιήζνπο νθείινπλ λα αλαθαιχςνπλ ην «θνηλό» πνπ ζα ηηο επηηξέπεη λα επηθνηλσλνχλ θαη λα δξνχλ σο ζχλνιν φιεο καδί. Σν θνηλό πνπ έρνπκε άιιωζηε όινη από θνηλνύ δελ αλαθαιύπηεηαη δεκηνπξγείηαη» Μηα ζύληνκε θξηηηθή αμηνιόγεζε ηεο ηδέαο «Δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο» θνπφο, ηειηθά, ηνπ βηβιίνπ δελ είλαη ε πεξηγξαθή θαη ε αλάιπζε ηνπ πιήζνπο. Γελ έγξαςαλ θνηλσληνινγηθή πξαγκαηεία. Ο ζηφρνο ηνπο είλαη θαζαξά πνιηηηθφο. Βιέπνπλ ην πιήζνο, θπξίσο, σο πνιηηηθφ ππνθείκελν, ην νπνίν ζηε ζέζε ηνπ πξνιεηαξηάηνπ θαη αλη απηνχ, κπνξεί, φπσο πεξίπνπ εθείλν, λα αλαιάβεη ηνλ ηζηνξηθφ ξφιν λα πξαγκαηνπνηήζεη ην πνιηηηθφ ζρέδην ηεο Γεκνθξαηίαο, λα πινπνηήζεη ην ηδεψδεο ηεο θπβέξλεζεο φισλ απφ φινπο. Έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ην θάλεη ιφγσ ηεο κνλαδηθήο ζέζεο πνπ θαηέρεη ην πιήζνο ζηε δηαδηθαζία ηεο βηνπνιηηηθήο αλαπαξαγσγήο: παξαγσγή φρη κφλνλ πιηθψλ αγαζψλ 29 Idem, ζ Idem, ζ

12 αιιά θαη άυισλ, ηξφπσλ θαη ζπλεζεηψλ δσήο, πνιηηηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ αμηψλ, θαζψο θαη πξαθηηθψλ θαη κνξθψλ δσήο θαη εξγαζίαο. Δθπιήζζεηαη φκσο θαλείο δηαβάδνληαο ην βηβιίν κέρξη ην ηέινο θαη δηαπηζηψλνληαο φηη ζηφρνο ηνπ είλαη ε πξαγκάησζε ηεο ηδέαο ηεο δεκνθξαηίαο. Δθπιήζζεηαη, πνιιαπιά, θπξίσο απηφο πνπ μέξεη ηε ζθέςε θαη ηα έξγα ηνπ βαζηθνχ ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ Σφλη Νέγθξη, ελφο καξμηζηή πνπ απηναπνθαιείηαη κεηακαξμηζηήο, ν νπνίνο γλσξίδεη φζν ιίγνη ηελ ζθέςε ηνπ Μαξμ, ηηο νηθνλνκηθέο ηνπ αλαιχζεηο, ηελ ρεηξαθεηηθή δχλακε πνπ απέδηδε ζηελ εξγαηηθή ηάμε θαη γεληθφηεξα ζην πξνιεηαξηάην. Δθπιήζζεηαη, δηφηη αλαθαιχπηεη αλεπάληερα φηη ζθνπφο ηνπ πιήζνπο θαη ηεο αλζξσπφηεηαο δελ είλαη πιένλ ν ζνζηαιηζκφο νχηε ν θνκκνπληζκφο αιιά ε δεκνθξαηία. Όζνη ζπκνχληαη ηελ πινχζηα καξμηζηηθή θηινινγία πνπ αλαπηχρζεθε γχξσ απφ ηελ δεκνθξαηία θαη ηε ιπζαζκέλε θξηηηθή πνπ ηεο αζθήζεθε, ζην φλνκα ηνπ ζνζηαιηζκνχ, φρη κφλνλ σο ηζηνξηθή κνξθή αιιά θαη σο ηδεψδεο ηεο αλζξσπφηεηαο, κέλνπλ θπξηνιεθηηθά άθσλνη δηαβάδνληαο θαη μαλαδηαβάδνληαο -ζαλ λα κελ πηζηεχνπλ ηα κάηηα ηνπο- ηα φζα γξάθνληαη γηα ηε δεκνθξαηία ρσξίο θαλέλα πξφζζεην πξνζδηνξηζκφ. «ηφρνο καο βαζηθφο είλαη λα επεμεξγαζηνχκε ηηο ελλνηνινγηθέο βάζεηο πάλσ ζηηο νπνίεο έλα λέν ζρέδην δεκνθξαηίαο κπνξεί λα ζηαζεί θαη λα νηθνδνκεζεί. Θέινπκε λα πείζνπκε ηνλ αλαγλψζηε φηη ζήκεξα κηα δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο δελ είλαη κφλνλ αλαγθαία αιιά θαη δπλαηή».31 Ο ζηφρνο ηνπο είλαη, βέβαηα, εμαηξεηηθά θηιφδνμνο θαη κεγαιεπήβνινο γηα λα ηνλ πεηχρνπλ νη δχν ζπγγξαθείο. Δίλαη επίζεο θαη εμαηξεηηθά δχζθνινο ψζηε αθφκε θαη ν πην θαιφπηζηνο θαη πξνζεθηηθφο αλαγλψζηεο δχζθνια πείζεηαη. Άιισζηε ην βηβιίν γξακκέλν κε απηφλ ηνλ ζθνπφ πζηεξεί ζε ζρέζε κε ηηο κεγάιεο πξνζδνθίεο πνπ δεκηνπξγεί, δηφηη ηειηθά ηειεηψλεη εθεί απ φπνπ ζα έπξεπε λα αξρίζεη. Υξεηάδεηαη, γξάθνπλ, κηα λέα επηζηήκε ηεο Γεκνθξαηίαο, λα μαλαδνχκε φιεο ηηο έλλνηεο ηεο Γεκνθξαηίαο, ιατθή θπξηαξρία, αληηπξνζψπεπζε, δηάθξηζε ησλ εμνπζηψλ, δηθαηψκαηα, εμνπζίεο: «Ζ δεκνθξαηία έρεη αλάγθε κηαο ξηδηθήο αλαλέσζεο θαη κηαο λέαο επηζηήκεο».32 Δίλαη εληππσζηαθφ, πξάγκαηη, ην φηη ν κεηακαξμηζηήο Νέγθξη αλαθάιπςε ζην χζηεξν έξγν ηνπ ηε Γεκνθξαηία. Γείρλεη φρη κφλνλ πφζν αδνγκάηηζηε ζθέςε έρεη άιια θαη πφζε δχλακε πλεπκαηηθήο δεκηνπξγίαο δηαζέηεη. Γελ κπνξνχζε λα πεξηκέλεη θαλείο κηα νινθιεξσκέλε ζεσξία γηα ηε Γεκνθξαηία. Αξθεί φκσο -θαη απηφ ηνλ δηαθξίλεη απφ ηνπο άιινπο καξμηζηέο- φηη θαηέιεμε ζηελ βαξπζήκαληε δηαπίζησζε φηη καο ρξεηάδεηαη κηα λέα επηζηήκε ηεο Γεκνθξαηίαο πνπ λα καο αλαιχεη φρη 31 idem ζ Idem, ζ

13 κφλνλ πφζν αλαγθαία είλαη ε δεκνθξαηία αιιά θαη κε πνηνπο ηξφπνπο θαη κε πνηα κνξθή ζα πξαγκαηνπνηεζεί. Ζ ζπκβνιή ηνπ σζηφζν ζηακαηά εθεί, δηφηη δελ καο δείρλεη νχηε ηελ πνξεία πξαγκάησζήο ηεο, ηε κεηάβαζε απφ ην έλα είδνο ζην άιιν, νχηε ην πψο ζα κεηαβνχκε. Αθηεξψλεη, βέβαηα, πνιιέο ζειίδεο γηα λα δείμεη ηελ αλεπάξθεηα θαη ηηο αληηθάζεηο ηεο ζχγρξνλεο δεκνθξαηίαο θαη εηδηθά ηεο αληηπξνζψπεπζεο. Γελ θαηαιήγεη φκσο, παξφιν πνπ ην πξνζπαζεί, ζε κηα λέα δηαθνξεηηθή ελλνηνινγηθή επεμεξγαζία θαη ζχιιεςε ηεο αληηπξνζψπεπζεο ζε επίπεδν παγθφζκην, νχηε ηεο εζληθήο δεκνθξαηίαο. Σα φζα γξάθεη θξηηηθάξνληαο αλαιπηηθά ηηο πξνηάζεηο γηα ηε κεηαξξχζκηζε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ είλαη αλεπαξθή, δηφηη είλαη απνζπαζκαηηθά θαη ζθφξπηα, θαη δελ νδεγνχλ νχηε θαλ ζθηαγξαθνχλ θάπνηα πνξεία πξνο κηα παγθφζκηα αληηπξνζψπεπζε νχηε ζε κηα δεκνθξαηία δηαθνξεηηθή απφ ηελ θηιειεχζεξε. Σν ηειεπηαίν θεθάιαην ηνπ βηβιίν ηνπο πεξηέρεη σζηφζν ζθέςεηο πνπ είλαη αμηνπξφζεθηεο θαη αμίδεη ηνλ θφπν λα κειεηεζνχλ. Οη έλλνηεο ηνπ «πιήζνπο» θαη ηεο «δεκνθξαηίαο ηνπ πιήζνπο» θαζψο θαη ε θξηηηθή πνπ θάλεη ζην ζνβηεηηθφ θαζεζηψο θαη ζηε ιεληληζηηθή ζθέςε έρνπλ κεγάιε αμία.33 Ζ επηζηξνθή πνπ καο θαιεί εμάιινπ λα θάλνπκε ζην 18 ν αηψλα είλαη εμίζνπ ζεκαληηθή. Γηφηη δελ καο θαιεί λα εθαξκφζνπκε ή λα κεηαθέξνπκε, έηζη φπσο είλαη, ηηο θαηεγνξίεο ηεο αληηπξνζσπεπηηθήο δεκνθξαηίαο ζηελ παγθφζκηα δεκνθξαηία, αιιά λα θαηαζθεπάζνπκε, λα επηλνήζνπκε λέεο κνξθέο δεκνθξαηίαο, αληηπξνζψπεπζεο θιπ., πνπ λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο λέεο ζπλζήθεο εξγαζίαο θαη επηθνηλσλίαο, φπσο έγηλε ηελ επνρή εθείλε ζε ζρέζε κε ηελ αξραία δεκνθξαηία. «Ζ λέα επηζηήκε ηεο Γεκνθξαηίαο πξέπεη λα είλαη κηα επηζηήκε ηνπ πινπξαιηζκνχ θαη ηεο πβξηδηθήο αλάιπζεο, κηα επηζηήκε ηεο πνιιαπιφηεηαο ηθαλήο λα νξίζεη ηνλ ηξφπν κε βάζε ηνλ νπνίν νη κνλαδηθφηεηεο εθθξάδνληαη πιήξσο κέζα απφ ην πιήζνο».34 Πηζηεχσ φηη ε πην ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπ βηβιίνπ ζηελ «επηζηήκε ηεο δεκνθξαηίαο», γηα λα ρξεζηκνπνηήζσ κηα θξάζε θιεηδί, είλαη απηή αθξηβψο ε δηαπίζησζε ησλ ζπγγξαθέσλ φηη ε παγθνζκηνπνίεζε είλαη ν κνλαδηθόο νξίδνληαο αιιαγήο πνπ κπνξνύκε λα θαληαζηνύκε θαη όηη ε δεκνθξαηία ε κόλε εθαξκόζηκε ιύζε.35 Υξεηάδεηαη επνκέλσο λα εξγαζηνχκε πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο πνιηηηθήο. Πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηεο λέαο απηήο επηζηήκεο είλαη γηα ηνπο δχν ζπγγξαθείο ε θαηαζηξνθή ηεο θπξηαξρίαο, δηφηη ην πιήζνο δελ αληηκάρεηαη απιψο ηελ θπξηαξρία, ηελ θαηαξγεί. Γελ ζπκβηβάδεηαη κε θακία κνξθή θπξηαξρίαο. Δίλαη ην 33 Ηδίσο ζ Idem ζ Idem ζ

14 ίδην ην πιήζνο, άξλεζε νινθιεξσηηθή ηεο θπξηαξρίαο θαη αλαγσγήο ησλ πνιηηηθψλ ζρέζεσλ ζε κηα κία εληαία εμνπζία, ζε έλαλ θπξίαξρν, είηε είλαη έλαο είηε ιίγνη ή πνιινί. Ζ αλαγσγή ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο ζην «έλα», ζην «κνλαδηθφ» είλαη δεκηνχξγεκα ηεο ζχιιεςεο θαη ηεο νξγάλσζεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο πνιηηηθήο γχξσ απφ ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο. Ζ δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο βξίζθεηαη ζηνλ αληίπνδα απηήο ηεο ζχιιεςεο θαη δελ ζα πξαγκαηνπνηεζεί παξά κφλνλ φηαλ ηελ θαηαζηήζεη πεξηηηή: «Μφλνλ φηαλ ην πιήζνο θαηαζηεί ηθαλφ λα θπβεξλεζεί απφ κφλν ηνπ, λα απηνθπβεξλεζεί κπνξεί θαη ε δεκνθξαηία λα θαηαζηεί δπλαηή».36 Υξεηάδεηαη φκσο θαη κηα άιιε ζπλζήθε γηα λα γίλεη, ηελ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, δπλαηή ε δεκνθξαηία, κηα ζπλζήθε άυιε, αιιά ηξνκαθηηθά ηζρπξή: Θα πξέπεη ην πιήζνο λα θαηαθιπζηεί από ηελ επηζπκία, ην πάζνο ηεο δεκνθξαηίαο, λα έρεη θπξηνιεθηηθά εκπνηηζηεί από ηε δύλακε ηεο πνιηηηθήο αγάπεο. Γηφηη γηα ηνπο Νέγθξη θαη Υάξλη «ε ζεία αγάπε γηα ηελ αλζξωπόηεηα θαη ε αλζξώπηλε αγάπε γηα ην Θεό εθθξάδνληαη θαη ελζαξθώλνληαη ζην θνηλό, πιηθό, πνιηηηθό ζρέδην ηνπ πιήζνπο»,37 ηελ πξαγκάησζε ηεο θπβέξλεζεο φισλ απφ φινπο. Καη ε δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο είλαη «κηα πξάμε πνιηηηθήο αγάπεο».38 Ξεθηλψληαο απφ ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο δχλακεο θαη ηνπ πηλφδα θαη ηνπ Μαξμ ν Σφλη Νέγθξη έρεη ελαπνζέζεη ηηο πνιηηηθέο ειπίδεο ηνπ ζηελ πνιηηηθή ζενινγία ηεο αγάπεο. Απφ ηνλ νπηνπία ηνπ θνκκνπληζκνχ ζην ζεφξακα ηεο Γεκνθξαηίαο ηνπ πιήζνπο. Ζ παζηαζκέλε, πξάγκαηη, ππεξάζπηζε ηεο Γεκνθξαηίαο ηνπ πιήζνπο πξνθαιεί θαη δηεγείξεη πλεπκαηηθά. Πξνζθαιεί ηνλ αλαγλψζηε ζε πεξίζθεςε θαη ζηνραζκφ, κα πάλσ απφ φια ζε δηάινγν. Δηζθέξεη πνιιά ζηε κειέηε ηεο δεκνθξαηίαο. Οξηζκέλα απφ απηά ηα έρνπκε ήδε επηζεκάλεη. Μέλεη σζηφζν λα δηαηππψζνπκε θαη νξηζκέλεο απνξίεο πνπ ζπλεπάγνληαη θαη επηθπιάμεηο. 3. Η παγθόζκηα δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο αληηκέηωπε κε ηε δεκνθξαηία ηνπ δήκνπ θαη ηνπ ιανύ. i. Οη απνξίεο Ζ δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο ζηελ νπζία ππεξβαίλεη ηελ έλλνηα ηνπ ιανχ, ηελ παξακεξίδεη θαη ηελ ππνθαζηζηά. Δλψ φκσο ην πιήζνο ζπιιακβάλεηαη, ηειηθά, σο έλλνηα πνιηηηθή θαη αλαιακβάλεη λα επηηειέζεη ζηφρνπο πνιηηηθνχο ελεξγψληαο σο πνιηηηθφ ππνθείκελν, δελ είλαη νξαηή ε πνιηηηθή ηνπ θπζηνγλσκία νχηε ζηελ κεηαβαηηθή πεξίνδν νχηε ζηε θάζε ηεο πξαγκάησζεο ηεο δεκνθξαηίαο. Γηφηη ε έλλνηα ηνπ 36 Idem, ζ Idem, ζ Idem, ζ

15 πιήζνπο ζπγθξνηείηαη ζε πνιηηηθή νληφηεηα απφ κφλε ηεο, απηφκαηα ρσξίο δηακεζνιαβήζεηο νξγαλσηηθέο θαη δηαδηθαζηηθέο.39 Καη κπνξεί κελ ν ιαφο λα ππεξβαίλεηαη σο δηα καγείαο θαη λα αληηθαζίζηαηαη απφ ην πιήζνο, ε χπαξμή ηνπ φκσο ζηε πνιηηηθή ζθέςε ηνπ δηαθσηηζκνχ είλαη θαζαξά «ζπκβαηηθή». Ο ιαφο είλαη πξντφλ ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο (ηνπ θξάηνπο) κέζσ ελφο θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ θαη ηεο δηαδηθαζίαο ηεο αληηπξνζψπεπζεο. Ο ιαφο κε ηε πνιηηηθή θαη λνκηθή ζεκαζία θαηαζθεπάζηεθε, δηφηη ην πιήζνο, σο πνιιαπιφηεηα, ήηαλ αδχλαην λα αληηπξνζσπεπηεί ρσξίο λα γίλεη Έλα. Δμάιινπ, ρσξίο αληηπξνζσπεπηηθή δεκνθξαηία δελ κπνξνχζε λα ππάξμεη θαλελφο είδνπο θπβέξλεζε ηνπ πιήζνπο. Δίλαη αιήζεηα φηη ε δηαδηθαζία ηεο αληηπξνζψπεπζεο έρεη απσζήζεη θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα παξακεξίζεη ηελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο, αλ θαη πξφθεηηαη γηα νληφηεηα ππαξθηή. Ζ νληνινγηθή σζηφζν ζχιιεςή ηεο απφ ηνλ Νέγθξη, θαζψο θαη ε αλαγσγή ηεο ζηελ δσληαλή εξγαζία έηζη ψζηε λα γίλεη θαηαλνεηή σο θνηλσληθφ-νηθνλνκηθή δχλακε, πνπ θαηαξγεί, κάιηζηα, ηε δηάθξηζε ηνπ νηθνλνκηθνχ απφ ην πνιηηηθφ, θαη δελ έρεη αλάγθε απφ ζεζκηθέο ή ζπκβνιηθέο δηακεζνιαβήζεηο, πεξηπιέθεη αθάληαζηα ηα πξάγκαηα θαη δεκηνπξγεί πνιιέο απνξίεο. Ζ πξψηε απνξία κνπ είλαη ε εμήο: ηη είλαη απηφ πνπ θάλεη ζηελ επνρή ηεο Απηνθξαηνξίαο ην πιήζνο λα κπνξεί λα ππάξρεη θαη λα δξά ρσξίο δηακεζνιαβεηέο θαη δηακεζνιαβήζεηο; Ζ απνξία γίλεηαη επηηαθηηθή, αλ ιεθζεί ππφςε φηη ην πιήζνο ζηελ αξραία δεκνθξαηία ππήξρε κέζσ ηνπ Γήκνπ θαη ηεο Αγνξάο ηνπ δήκνπ θαη φηη ζηελ αληηπξνζσπεπηηθή δεκνθξαηία ην πιήζνο γηα λα ππάξμεη πνιηηηθά σο ιαφο έρεη κεηακνξθσζεί, φπσο πεξηέγξαςε ραξαθηεξηζηηθά ν Υφκπο, ζε πξφζσπν. Μφλνλ σο πξφζσπν κπνξεί ν Λαφο λα λνεζεί σο ππνθείκελν, θνξέαο απηφλνκεο βνχιεζεο θαη σο ελφηεηα πνιηηηθά ίζσλ αηφκσλ. Πψο κπνξεί, αιήζεηα, λα γίλεη ην πιήζνο «ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο», -έηζη φπσο ην ζέιεη ν Νέγθξη, αλ ην ζέιεη-, θαηαξγψληαο, σο ηέηνην, ηελ δηάθξηζε πνιηηηθήο θαη νηθνλνκίαο, εμνπζηαζηψλ θαη εμνπζηαδνκέλσλ, ρσξίο ζπλείδεζε ηνπ εαπηνχ ηνπ θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπ; Καη πψο κπνξεί λα απνθηήζεη ζπλείδεζε ηεο δχλακήο ηνπ ρσξίο «πνιηηηθέο» κεζνιαβήζεηο, ρσξίο νξγαλσηηθέο ζπλαξζξψζεηο; Ζ απάληεζε ηνπ Νέγθξη είλαη κία: Μφλνλ έηζη είλαη δπλαηή θαη λνεηή ε θπβέξλεζε φισλ απφ φινπο. Απηή φκσο ε ζχιιεςε ηεο Γεκνθξαηίαο ηνπ πιήζνπο κνηάδεη κε ζεφξακα θαη φρη κε πξαγκαηνπνηήζηκν πνιηηηθφ ζρέδην, πνπ αδηαθνξεί 39 Βιέπε εηδηθά γηα ην δήηεκα απηφ, θαζψο θαη γηα άιια πνιιά δεηήκαηα πνπ εγείξεη αλάγλσζε ηνπ βηβιίνπ ησλ M. HARDT θαη ANT. NEGRI, Empire, ηνλ ζπιινγηθφ ηφκν, Debating Empire, edited by G. BALAKRISHNAN, London, Verso, 2003, θαη εηδηθά ηηο θξηηηθέο παξαηεξήζεηο ηεο ELLEN MEIKSINS WOOD, ζηελ βηβιηνθξηζία ηεο, A Manifesto for Global Capital, ζ

16 εληειψο γηα ην πψο θαη ην πφηε ηεο πξαγκάησζήο ηεο αιιά θαη γηα ηε ζηνηρεηψδε επηξξνή ηνπ ζηε ζχγρξνλε πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα. Απνξίεο φκσο ζνβαξέο δεκηνπξγεί θαη ε πξνίθηζε ηνπ πιήζνπο κε φιεο ηηο αξεηέο θαη ηε δχλακε ηνπ θφζκνπ, πνπ κφλνλ έλαο θνζκηθφο ζεφο κπνξεί λα έρεη. Σν πιήζνο θνζκείηαη κε ππεξθπζηθέο ηδηφηεηεο θαη κε κεηαθπζηθφ πξννξηζκφ, δηαθαηέρεηαη θαη θαζνδεγείηαη απφ ηελ εκκέλεηα ηεο θπξηαξρίαο θαη ηεο απφιπηεο δχλακεο.40 Οη νκνηφηεηεο κε ηνλ κεζζηαληθφ πξννξηζκφ ηνπ πξνιεηαξηάηνπ είλαη πξνθαλείο. Μπνξεί, σζηφζν, ην πιήζνο λα ππάξρεη θαη λα δξά ρσξίο νξγάλσζε θαη ρσξίο θφκκα δηθφ ηνπ θαη λα κελ απνβιέπεη, φπσο ην πξνιεηαξηάην ζηελ εγθαζίδξπζε δηθνχ ηνπ θξάηνπο; Δίλαη δπλαηφλ ε «εκκέλεηα ηνπ πιήζνπο» απφ κφλεο ηεο, απζφξκεηα, πεγαία λα θάλεη ην παγθφζκην πιήζνο λα ελεξγεί σο Έλ, σο εληαίν ζχλνιν, ηθαλφ λα αληηζηαζεί απνηειεζκαηηθά ζηελ Απηνθξαηνξία θαη λα νδεγήζεη ζηελ θαηάιπζε θαη ηελ θαηαζηξνθή ηεο θαη ζηελ ρεηξαθέηεζε ηεο αλζξσπφηεηαο; Ζ απφιπηε νινθιεξσηηθή δεκνθξαηία, φπσο ηελ νξακαηίζηεθε θαη ηελ εμήγγεηιε ν πηλφδα, δελ είλαη απιψο έλα νπηνπηθφ ηδεψδεο, πνπ βαζίδεηαη θαη πξνυπνζέηεη ηελ θαηάξγεζε θάζε είδνπο δηαίξεζε ή θαη θάζε είδνπο αληαγσληζκνχ, ζπληζηά παξάιιεια θαη πνιηηηθφ ζρέδην, ηνπ νπνίνπ ε επηδίσμε ή ε πξνζδνθία ηεο πξαγκάησζήο ηνπ ζα δηθαηνινγνχζε, σο αληίδξαζε απφ θφβν θαη κφλν, ηελ θάζε είδνπο επίδεημε δχλακεο ηεο Απηνθξαηνξίαο. Σν πιήζνο θηλδπλεχεη λα κείλεη ηειηθά αλππεξάζπηζην θαη αβνήζεην κπξνζηά ζηε βία θαη ζηελ παληνθξαηνξία ηεο Απηνθξαηνξίαο. Σν εξψηεκα πψο, κέζα απφ πνηεο δηαδηθαζίεο ζα κεηαηξαπεί ην πιήζνο ζε ππνθείκελν κε επηζπκίεο θαη ιφγν ή έζησ ζε δχλακε ζπληαθηηθή θαη δεκηνπξγηθή, απφιπηε θαη απεξηφξηζηε, παξακέλεη αλαπάληεην ζην έξγν ηνπ Νέγθξη. Καη κφλνλ ην ελδερφκελν ηεο επηδίσμεο κηαο παγθφζκηαο δεκνθξαηίαο, ρσξίο θξάηε θαη ιανχο πξνθαιεί δένο θαη επηθπιάμεηο. Απφ ηε ζηηγκή, κάιηζηα, πνπ αγλνείηαη πιήξσο ε θιαζζηθή δεκνθξαηηθή θιεξνλνκηά, ην «θεθηεκέλν» ηεο εζληθήο δεκνθξαηίαο θαη δελ αληηκεησπίδεηαη θαλ ην εξψηεκα ηη ζα γίλνπλ νη εζληθέο δεκνθξαηίεο, φηαλ νηθνδνκεζεί κε ην θαιφ ε δεκνθξαηία ηνπ πιήζνπο ζε παγθφζκην επίπεδν. Δίλαη ρξήζηκν αιιά θαη επίθαηξν πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνεζεί ε ζεκαζία ησλ απνξηψλ πνπ δηαηππψζεθαλ, λα γίλεη κηα ζχληνκε αλαθνξά ζηελ αξραία θαη ζχγρξνλε δεκνθξαηία, γηα λα θαλεί πψο «ππήξρε» εθεί πνιηηηθά ην πιήζνο. 40 Βιέπε θξηηηθή ηεο εκκέλεηαο ζην έξγν ησλ Negri θαη Hardt απφ ERNESTO LACLAU,Δίλαη δπλαηφλ λα εμεγεζνχλ νη θνηλσληθνί αγψλεο εκκελψο; Σύγρξνλα Θέκαηα, 2003, ζ , φπνπ επηζεκαίλεηαη ε παληειήο εμάιεηςε απφ ηελ εκκέλεηα ηνπ πιήζνπο ηνπ πνιηηηθνχ ζηνηρείνπ ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ. 16

17 ii. Αξραία δεκνθξαηία: πιήζνο κελ άξρνλ, ν δήκνο εζηηλ θξαηώλ δηα ηεο Αγνξάο ηνπ Δήκνπ. Από ηνλ Ηξόδνην ζηνλ Αξηζηνηέιε ηελ αξραία δεκνθξαηία ππήξρε κηα νξγαληθή ζρέζε δήκνπ θαη πιήζνπο, ε δεκνθξαηία πξαγκαησλφηαλ ηαπηφρξνλα σο απηνπξνζδηνξηζκφο ηνπ πιήζνπο θαη σο απηνθπβέξλεζε ηνπ Γήκνπ.41 Ζ θπξηαξρία, κε ζεκεξηλνχο φξνπο, αλήθε ζην πιήζνο, ην νπνίν απηνπξνζδηνξίδεηαη θαη απηνθπβεξληέηαη δηά ηνπ δήκνπ, πνπ απνηεινχζε ην ελεξγφ θαη αδηαίξεην κέξνο ηνπ πιήζνπο, ρσξίο λα είλαη ή λα δξά σο αληηπξφζσπφο ηνπ. Ο δήκνο ήηαλ ην ίδην ην πιήζνο ηε ζηηγκή πνπ αζθνχζε ηελ θπξηαξρία ηνπ, απηνπξνζδηνξηδφκελν. Με απηήλ ηελ έλλνηα ε αζελατθή δεκνθξαηία απνηειεί ηζηνξηθφ παξάδεηγκα απηφ-νξγάλσζεο ηνπ πιήζνπο θαη απηφ-θπβέξλεζεο ηνπ Γήκνπ θαη πξέπεη λα κειεηεζεί απφ απηήλ ηελ νπηηθή γσλία. Ο Ζξφδνηνο ηαπηίδεη, δηθαίσο, ηε δεκνθξαηία κε ηελ πνιηηηθή ηζφηεηα, γη απηφ θαη ηελ απνθαιεί «ηζνλνκία», ζεσξεί φκσο σο πξνζδηνξηζηηθφ ηεο ζηνηρείν ζε ζρέζε κε ηα άιια πνιηηεχκαηα ηελ ζηήξημή ηεο ζην πιήζνο, θαη εθζεηάδνληαο ηελ ζεκαζία ησλ «πνιιψλ», ππνγξακκίδεη φηη «ηα πάληα βξίζθνληαη, ελππάξρνπλ ζην πιήζνο, ζηνπο πνιινχο». Ζ ζέζε απηή πξνθχπηεη απφ ηε ζπδήηεζε κεηαμχ ηξηψλ Πεξζψλ, ηνπ Οηάλε, ηνπ Μεγάβπδνπ θαη ηνπ Γαξείνπ ζρεηηθά κε ηε δηάθξηζε ησλ πνιηηεπκάησλ ζε κνλαξρία, νιηγαξρία θαη δεκνθξαηία πνπ πεξηγξάθεη ζην ηξίην βηβιίν ησλ Ηζηνξηψλ ηνπ, ζηε Θάιεηα.42 Ζ ζπδήηεζε γίλεηαη κε αθνξκή ηνλ ζάλαην ηνπ βαζηιηά Κακβχζε θαη ηελ αλαδήηεζε ηνπ θαιιίηεξνπ πνιηηεχκαηνο. Ο Οηάλεο παξαζέηνληαο ηα πιενλεθηήκαηα ηεο δεκνθξαηίαο, ηελ νξίδεη κε αλαθνξά ζηελ θπξηαξρία ηνπ πιήζνπο: «Πιήζνο κελ άξρνλ πξψηα κελ νχλνκα πάλησλ θάιιηζηνλ έρεη, ηζνλνκίελ, δεχηεξα δε ηνχησλ ησλ ν κνχλαξρνο πνηέεη νπδέλ πάισ κελ αξράο άξρεη, ππεχζπλνλ δε αξρήλ έρεη, βνπιεχκαηα δε πάληα εο ην θνηλφλ αλαθέξεη ηίζεκαη ψλ γλψκελ κεηέληαο εκέαο κνπλαξρίελ ην πιήζνο αέμεηλ ελ γαξ ησ πνιιψ ελί ηα πάληα».43 Ο ιφγνο ηνπ Οηάλε είλαη πνιιαπιά επίθαηξνο θαη ζεκαληηθφο γηα ηε ζχιιεςε ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηνχην φρη κφλνλ δηφηη ηαπηίδεη ηελ δεκνθξαηία κε ηελ ηζνλνκία ή δηφηη ζηέθεηαη θαη κηιά ζην κέζνλ ησλ Πεξζψλ (εο κέζνλ θαηαηεζείλαη ηα πξάγκαηα), ζπδεηά, δειαδή, ηα δεκφζηα πξάγκαηα εηο ην «θέληξνλ» ή ζηελ αγνξά ηεο Πφιεσο αιιά θπξίσο δηφηη ζεσξεί φηη ζηελ πνιιαπιφηεηα ή ζην πιήζνο βξίζθνληαη ηα πάληα, απφ εθεί εθπνξεχνληαη φια. Σν θέληξν αλαθνξάο, ε πεγή πξνέιεπζεο, ε χπαηε βαζκίδα αλαγσγήο θαη ελνπνίεζεο φισλ ησλ 41 Βιέπε ΑΝΣ. ΜΑΝΗΣΑΚΖ, Ζ αζελατθή δεκνθξαηία σο παξάδεηγκα απηνπξνζδηνξηζκνχ ηνπ πιήζνπο κέζσ ηεο απηνθπβέξλεζεο ηνπ δήκνπ, Σηκεηηθφο ηφκνο, Η. Μαλσιεδάθε, ΗΗΗ, εθδ. άθθνπια, 2007, ζ ΖΡΟΓΟΣΟΤ, Ηζηνξίαη, ΗΗΗ, Θάιεηα, ΖΡΟΓΟΣΟΤ, ζην ίδην. 17

18 απνθάζεσλ θαη ησλ ελεξγεηψλ κηαο πνιηηηθήο θνηλσλίαο είλαη ε ελνπνηεκέλε πνιιαπιφηεηα: «ελ ηω πνιιώ ελί ηα πάληα».44 Ζ ελφηεηα απηή ησλ πνιιψλ παίξλεη ζάξθα θαη νζηά ζε κηα αλαπαξάζηαζε ηεο πνιηηηθήο θαη ηεο εμνπζίαο σο δηαβνχιεπζεο κε ην θνηλφ, ζε έλαλ ηφπν θνηλφ, ζην κέζνλ δειαδή κηαο δεκφζηαο Αγνξάο. Πίζσ, επνκέλσο, απφ ηνλ δήκν βξίζθεηαη ην πιήζνο: πιήζνο κελ άξρνλ πξώηα κελ νύλνκα πάληωλ θάιιηζηνλ έρεη, ηζνλνκίελ (Ηξόδνηνο). Απηφ είλαη θαη θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ε πξαγκαηηθή βάζε θαη ε δχλακε ηεο Γεκνθξαηίαο: φηαλ ην πιήζνο είλαη θύξην ηεο Πφιεσο θαη ζπκβαίλεη λα πνιηηεχεηαη εμππεξεηψληαο ην γεληθφ ζπκθέξνλ, ηφηε ην πνιίηεπκα θαιείηαη Πνιηηεία θαη είλαη ην ηδαληθφ πνιίηεπκα θαη πάλησο ην νξζφ πνιίηεπκα, ζε ζρέζε κε ηε δεκνθξαηία ε νπνία ζεσξείηαη παξέθβαζε ηεο Πνιηηείαο: «όηαλ δε ην πιήζνο πξνο ην θνηλόλ πνιηηεύεηαη ζπκθέξνλ, θαιείηαη ην θνηλόλ όλνκα παζώλ ηωλ πνιηηεηώλ, πνιηηεία» (Πνιηηηθά, 1279a 40-43). Δίλαη πξνθαλέο φηη νη φξνη πιήζνο θαη δήκνο δελ ηαπηίδνληαη: πιήζνο είλαη νη πνιινί, ν πνιύο ιαόο, ε πνιιαπιόηεηα ηωλ νηθνύληωλ ηελ πόιε. Σν πιήζνο σο ζχλνιν ελσκέλν κπνξεί θαη λα ππεξηεξεί πνηνηηθά ησλ αξίζησλ, δηφηη νη πνιινί, θαζέλαο απφ ηνπο νπνίνπο δελ είλαη ζπνπδαίνο, ελδέρεηαη όηαλ ζπλέξρνληαη γηα λα απνθαζίζνπλ, λα είλαη, σο άζξνηζκα, θαιιίηεξνη απφ ηνπο αξίζηνπο.45 Ζ αμία -θαη ην ζηνίρεκα καδί- ηεο δεκνθξαηίαο έγθεηηαη ζην φηη εκπηζηεχεηαη ηελ πνιιαπιόηεηα. ην πνιίηεπκα απηφ, πάλησο, ηα πάληα ελαπνηίζεληαη ζηελ πνιιαπιόηεηα: «ελ ησ πνιιψ ελί ηα πάληα» (Ζξφδνηνπ Ηζηνξίαη, ΗΗΗ, Θάιεηα, 80-82). Γήκνο είλαη, απφ ηελ άιιε κεξηά, ην πιήζνο ησλ πνιηηψλ πνπ κεηέρεη ελεξγά ζηα θνηλά, ην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηα θνηλά. Ο δήκνο ελεξγεί φρη ζην φλνκα ηνπ πιήζνπο, αιιά σο πιήζνο ελ ζπλειεύζεη. Απνηειεί ηελ ελνπνηεκέλε, ελεξγφ θαη δξαζηήξηα παξνπζία ηνπ πιήζνπο. Τπάξρεη ράξηλ ηνπ πιήζνπο, πνπ είλαη ν πξαγκαηηθά θπξίαξρνο. Μεηαμχ πιήζνπο θαη δήκνπ ππάξρεη ζρέζε ηαπηφηεηαο θαη φρη αληηπξνζψπεπζεο. Οη δηαθνξά ησλ δχν φξσλ γίλεηαη ζαθέζηεξε κε ηελ αληηπαξαβνιή, πνπ θάλεη ν Αξηζηνηέιεο ζηελ Αζελαίωλ Πνιηηεία. Δθεί ε έλλνηα ηεο αξραίαο Γεκνθξαηίαο απνδίδεηαη κε ηξφπν πιεξέζηεξν θαη εμφρσο πεξηεθηηθφ: 44 Βιέπε ζρεηηθά θαη ηε κειέηε ηνπ GENARO CARILLO, Nel molto c è il tutto. La democrazia nel dibattito sui regimi politici (Erodoto, III, 80, 1-6), ζε Oltre la democrazia, ( a cura di G. Duso), Paris, Carocci, 2004, ζ «φηη δε δεη θχξηνλ είλαη κάιινλ ην πιήζνο ή ηνπο αξίζηνπο κελ νιίγνπο δε, δφμεηελ αλ ιχεζζαη θαη ηηλ έρεηλ απνινγίαλ, ηάρα δε θαλ αιήζεηαλ. Σνπο γαξ πνιινχο σλ έθαζηφο εζηηλ νχ ζπνπδαίνο αλήξ, φκσο ελδέρεηαη ζπλειζφληαο είλαη βειηίνπο εθείλσλ νπρ σο έθαζηνλ αιι σο ζχκπαληαο,..» ΑΡΗΣΟΣΔΛΖ, Πνιηηηθά, 1281a b3, θαη W. KULLMANN, Ζ πνιηηηθή ζθέςε ηνπ Αξηζηνηέιε, [κεηάθξαζε Α. Ρεγθάθνπ], Μνξθσηηθφ Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο, 2003, ζ

19 ...αθ ήο δηαγεγέλεηαη κέρξη ηεο λπλ, αεί πξνζεπηιακβάλνπζα ησ πιήζεη ηελ εμνπζίαλ. Απάλησλ γαξ απηφο απηφλ πεπνίεθελ ν δήκνο θχξηνλ θαη πάληα δηνηθείηαη ςεθίζκαζηλ θαη δηθαζηεξίνηο ελ νίο ν δήκνο εζηίλ θξαηψλ, θαη γαξ αη ηεο βνπιήο θξίζεηο εηο ην δήκνλ ειειχζαζηλ 46. ηε δεκνθξαηία ηεο Αζήλαο, ινηπφλ, ε εμνπζία ή «θπξηαξρία», κε ηελ ζεκεξηλή έλλνηα ηνπ φξνπ, αλήθεη κελ ζην πιήζνο, ε δηνίθεζε φκσο ησλ θνηλψλ αζθείηαη νξγαλσκέλα θαη θαζεκεξηλά απφ ηνλ Γήκν, ν νπνίνο σο νξγαλσκέλε θαη άκεζε έθθξαζε ηνπ πιήζνπο εγθαζηζηά ηνλ εαπηφλ ηνπ παληνθξάηνξα, απηό-αλαγνξεύεηαη ν ίδηνο ζε θύξην ηωλ πάληωλ θαη δηνηθεί κε ςεθίζκαηα θαη δηθαζηηθέο απνθάζεηο ηελ Πφιε. Αθφκε θαη νη πξνηάζεηο ηεο Βνπιήο ζηνλ δήκν θζάλνπλ γηα λα θξηζνχλ ηειηθά. Ζ παληνθξαηνξία ηνπ δήκνπ είλαη θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ε πιένλ νινθιεξσκέλε εθδνρή ηεο αζελατθήο δεκνθξαηίαο, ε νπνία φκσο ππφ ηελ επίδξαζε θπξίσο ησλ δεκαγσγψλ, φηαλ ε εμνπζία αζθείηαη πξνο ην ζπκθέξσλ ησλ πνιιψλ ή απφξσλ θαη φρη πξνο ην ζπκθέξνλ φισλ ησλ πνιηηψλ, θηλδπλεχεη λα παξεθθιίλεη απφ ηελ (ηδαληθή) Πνιηηείαο θαη λα κεηαθπιήζεη ζε ηπξαλλία ή κνλαξρία.47 Απηφ ζπκβαίλεη ζηηο πνιηηείεο φπνπ δελ άξρνπλ νη λφκνη αιιά νη δεκαγσγνί. iii. Η Δεκνθξαηία ηεο αληηπξνζώπεπζεο: ν ιαόο θπξίαξρνο ωο πιαζκαηηθή κνξθνπνίεζε ηνπ πιήζνπο ηελ αληηπξνζσπεπηηθή δεκνθξαηία ε έλλνηα ηνπ πιήζνπο είλαη πιήξσο απσζεκέλε, ζα έιεγε θαλείο εμαθαληζκέλε, θαη φκσο είλαη παξνχζα θαη ππαξθηή, αθνχ απφ απηήλ πξνθχπηεη θαη ζε απηήλ ζηεξίδεηαη ε έλλνηα ιαφο, φπσο ζα δνχκε. Ο ιαφο, κε ηελ λνκηθή ή πνιηηηθή έλλνηα ηνπ φξνπ, σο ζχλνιν πνιηηψλ πνπ έρνπλ ηελ ίδηα ηζαγέλεηα θαη ίζα δηθαηψκαηα, σο ελφηεηα πνιηηηθή θαη εληαίν ππνθείκελν, είλαη έλα δεκηνχξγεκα ησλ λεφηεξσλ ρξφλσλ, άξξεθηα ζπλδεδεκέλν κε ηηο ζεσξίεο ηνπ θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ θαη κε ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο, απφ ηελ νπνία πξνέξρεηαη θαη ηελ νπνία πξνυπνζέηεη. Φνξέαο θαη αληηθείκελν ηεο θπξηαξρίαο ν «ιαφο» δελ ήηαλ δπλαηφλ λα λνεζεί σο δξψζα θαη ππαξθηή ππνθεηκεληθφηεηα, πνπ ζέιεη θαη κπνξεί, αλ πξνεγνπκέλσο δελ ηνπ αλαγλσξηδφηαλ ε δπλαηφηεηα λα κπνξεί κε ηε ζέιεζή ηνπ λα αληηπξνζσπεπηεί, λα κπνξεί λα εμνπζηνδνηεί θάπνην άιιν πξφζσπν, ηνλ αληηπξφζσπφ ηνπ λα ελεξγεί θαη λα απνθαζίδεη ζην φλνκά ηνπ θαη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ, ζαλ λα ήηαλ ν ίδηνο «έλα» πξόζωπν. 46 ΑΡΗΣΟΣΔΛΖ, Αζελαίσλ Πνιηηεία, XLI, 47 Βι. ΑΡΗΣΟΣΔΛΖ, Πνιηηηθά, 1292a , αθφκε W. KULLMANN, φ.π., ζ. 113, θαη θπξίσο J. DE ROMILLY, La Grèce antique à la découverte de la liberté, Paris, Ed. de Fallois, 1989, ζ , ΣΖ ΗΓΗΑ, Πξνβιήκαηα ηεο αξραίαο ειιεληθήο δεκνθξαηίαο, κεηθξ. Αγθαβαλάθεο, Καξδακίηζα, 1992, ζ. 189 επ. ηέινο, ΘΟΤΚΤΓΗΓOY, Ηζηνξίαη, ΗΗ, 65, 10 19

20 Ζ δηαδηθαζία ηεο πνιηηηθήο αληηπξνζψπεπζεο ηνπ ιανχ κέζσ εθινγψλ ζην Κνηλνβνχιην είλαη απηή πνπ επέηξεςε λα αλαπαξαζηαζεί ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ πνπ θαηνηθεί ζε κία ρψξα σο πξφζσπν κε εληαία βνχιεζε, σο πνιηηηθφ ππνθείκελν, θηήηνξαο θαη ηηηινχρνο ηεο θπξηαξρίαο. Ζ πνιηηηθή θαη λνκηθή πξφζιεςε ηνπ ιανχ, σο πνιηηηθήο ελφηεηαο θαη σο ππνθεηκέλνπ, απνηειεί αλαγθαζηηθά κηα ινγηθή άξλεζε ηνπ ιανχ κε ηελ εκπεηξηθή ή θνηλσληνινγηθή έλλνηα. Ο ιαόο ζηελ εκπεηξηθή ηνπ πξαγκαηηθόηεηα ηαπηίδεηαη κε ην πιήζνο ή κε ηνλ πιεζπζκό κηαο ρώξαο. Δίλαη έλα ζχλνιν αηφκσλ, ζρέζεσλ θαη θαηαζηάζεσλ, πνιχκνξθσλ θαη πνιιαπιψλ, δηαηξεκέλν ζε ηάμεηο θαη θνηλσληθέο νκάδεο, πνπ ζπαξάζζνληαη απφ ηνλ αληαγσληζκφ ησλ ζπκθεξφλησλ, πνπ εκθνξνχληαη απφ δηαθνξεηηθέο αληηιήςεηο θαη αθνινπζνχλ δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά πξφηππα. Ο ιαφο κε ηε λνκηθή ή πνιηηηθή ηνπ φξνπ έλλνηα απνηειεί, αληίζεηα, κηα ινγηθή θαηαζθεπή, έλα πιάζκα δηθαίνπ, πνπ αληηπαξαηίζεηαη ζην ιαφ κε ηελ εκπεηξηθή ή θνηλσληνινγηθή ζεκαζία, δειαδή πξνο ην πιήζνο, πνπ είλαη πνιχκνξθν θαη πνιπζχλζεην κε πνιιαπιέο δηαηξέζεηο θαη δηαθνξνπνηήζεηο θνηλσληθέο, κε άπεηξεο ζειήζεηο θαη ππνθεηκεληθφηεηεο. ην ζχγρξνλν θξάηνο, ζε φιεο ηνπ ηηο κνξθέο απφ ην απνιπηαξρηθφ κέρξη ην θηιειεχζεξν, θαη θπξίσο ζην θξάηνο ηεο αληηπξνζσπεπηηθήο δεκνθξαηίαο, ν ιαφο ππάξρεη θαη γίλεηαη αληηιεπηφο σο ελφηεηα θαη πνιηηηθφ ππνθείκελν πνπ ζέιεη θαη κπνξεί επεηδή αλαπαξηζηάλεηαη λνκηθά, σο «λνκηθφ πξφζσπν». Μάηαηα αλαδεηείηαη ε χπαξμε ηνπ «ιανχ» κε ηελ ζεκεξηλή πνιηηηθή ζεκαζία ηνπ φξνπ ζην ηζηνξηθφ παξειζφλ θαη αδηθαηνιφγεηα εμνκνηψλεηαη ηζηνξηθά κε θνηλσλίεο, πνπ αγλννχζαλ ηελ έλλνηα ιαφο ή πνπ ηελ γλψξηδαλ κε ηελ πνιηηηζκηθή ή εζλνινγηθή, απνθιεηζηηθά, ζεκαζία ηνπ φξνπ, (σο εζλφηεηα, σο ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα, σο έζλνο ή «ιαφ» κε θνηλή πνιηηηζκηθή παξάδνζε, γιψζζα, έζηκα θιπ). Ο ιαφο, σο ελφηεηα πνιηηηθή θαη ζψκα εληαίν θαη θπξίσο σο πνιηηηθφ ππνθείκελν κε βνχιεζε, δελ πξνυπάξρεη ηνπ ζχγρξνλνπ θξάηνπο θαη θπξίσο ηεο αληηπξνζσπεπηηθήο δεκνθξαηίαο, ψζηε λα ηνλ αλαδεηήζνπκε ζε πξν-αζηηθέο θνηλσλίεο.48 Υάξε ζηε δηαδηθαζία ηεο αληηπξνζψπεπζεο, ηνλ απνηειεζκαηηθφ θαη καγηθφ απηφ κεραληζκφ, κε βάζε ηνλ νπνίν εμνπζηνδνηείηαη έλα αληηπξνζσπεπηηθφ ζψκα ή αθφκε θαη έλα πξφζσπν, ν κνλάξρεο λα απνθαζίδεη ζην φλνκα ηνπ έζλνπο γηα ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο, νη 48 P. ROSANVALLON, Le peuple introuvable, Histoire de la représentation démocratique en France, Paris, Gallimard, 1998, ζ