ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ: ΔΥΑΣ ΟΜΟΟΥΣΙΟΣ Ανδρέας Κ. Παπανικολάου. Πανεπιστήμιο Κύπρου 2 Δεκ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Transcript

1 1 ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ: ΔΥΑΣ ΟΜΟΟΥΣΙΟΣ Ανδρέας Κ. Παπανικολάου Πανεπιστήμιο Κύπρου 2 Δεκ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ A. ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ Α.1 ΤΟ ΠΑΝΔΗΜΟ ΔΟΓΜΑ Α.2 ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΔΟΓΜΑΤΩΝ Α.3 ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ Η ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΔΥΪΣΜΟΥ Α.4 ΤΡΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ Β. Η ΕΝΝΑΛΑΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Β.1 ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΑΦΕΛΟΥΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ B.2 Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ «ΔΙΠΛΗΣ ΟΨΗΣ», Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ «ΜΝΗΜΗΣ» Β.3 Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ Β.4 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα δυο κυρίαρχα δόγματα που εξηγούν την σχέση μεταξύ εγκεφάλου και ψυχισμού είναι ο δυισμός και ο επιστημονικός υλισμός. Στα πλαίσια του πρώτου ο εγκέφαλος θεωρείται αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την έκφανση του ψυχισμού γενικώς και ειδικότερα του συνειδέναι, το οποίο σημαίνει ότι στα αίτια του ψυχισμού περιλαμβάνεται πέραν του εγκεφάλου, ένας μη υλικός παράγων ο οποίος καθιστά την συνείδηση και την ελεύθερη βούληση κατανοητή. Αν και αυτό το δόγμα αποτελεί το θεμέλιο των θεσμών που διέπουν σχεδόν όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες, οδηγεί σε γνωσιολογικά αδιέξοδα. Στα πλαίσια του επιστημονικού υλισμού, του δόγματος της πλειονότητας των νευροεπιστημόνων του ενσωματωμένου στα διάφορα σύγχρονα νευροψυχολογικά πρότυπα, ο εγκέφαλος θεωρείται όχι μόνο αναγκαία αλλά και ικανή συνθήκη για την γένεση ψυχισμού. Αλλά κι αυτού του δόγματος οι επιπτώσεις οδηγούν σε γνωσιολογικά αλλά και σε πρακτικά αδιέξοδα. Τόσο τα αδιέξοδα όσο και οι διαφορές μεταξύ των δύο δογμάτων πηγάζουν από τον παραδοσιακό (και

2 2 παρωχημένο) ορισμό της ύλης τον οποίο υιοθετούν από κοινού. Υπάρχουν όμως τρεις ιδέες, συγκερασμός των οποίων σε μια ενιαία θεώρηση των σχέσεων ψυχισμού και εγκεφάλου, θα παρέκαμπτε τα προβλήματα του δυϊσμού τα οποία ανεπιτυχώς προσπαθεί να επιλύσει ο επιστημονικός υλισμός και αυτά που δημιουργεί ο ίδιος ο υλισμός. Αντιπαράθεση των ιδεών αυτών και των δύο δογμάτων είναι ο στόχος αυτής της ομιλίας. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παρόλο που οι εικασίες για τη σχέση εγκεφαλικών δρώμενων και συνειδητών εμπειριών ανέρχονται τουλάχιστον στις τριάντα [1] είναι νομίζω προφανές ότι οι περισσότεροί μας, από τον τέταρτο περίπου π.χ. αιώνα έως τις μέρες μας, σκεπτόμαστε και δρούμε ως δυϊστές. Φαίνεται δηλαδή πως πιστεύουμε ότι η φύση απαρτίζεται από δύο εκ διαμέτρου αντίθετα συστατικά, την «ύλη» και το «πνεύμα» και διευθετεί ο καθένας μας όλες του τις υποθέσεις τόσο τις προσωπικές όσο και τις δημόσιες, με αφετηρία και γνώμονα αυτό το δόγμα. Πιστεύουμε επίσης ότι γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι αυτή η ύλη: Ύλη είναι, πιστεύουμε, η ουσία από την οποία είναι φτιαγμένα όλα τα αντικείμενα που προσλαμβάνουμε με την όραση κυρίως, αλλά και με την αφή (εξ ού και η φράση «χειροπιαστή ύλη» ή «χειροπιαστό πράγμα», όπου το επίθετο «χειροπιαστός» θεωρείται συνώνυμο του «αληθινός» ή του «πραγματικός»). Επιπλέον, πιστεύουμε ότι η ύλη είναι αυθύπαρκτη ως εκ τούτου τα υλικά αντικείμενα είναι και αυτά αυθύπαρκτα, δηλαδή ανεξάρτητα από εμάς που τα αντιλαμβανόμαστε. Γι αυτό άλλωστε βρίσκουμε παράδοξη την ιδεαλιστική άποψη του Berkeley [2] ότι τα αντικείμενα γύρω μας είναι γέννημα του νου μας. Η ύλη λοιπόν, σύμφωνα με την κοινή, δυϊστική άποψη, έχει αντικειμενική ύπαρξη, είναι εκτεταμένη στο χώρο, διαρκεί επ άπειρον, είναι δηλαδή άφθαρτη, αν και οι διάφοροι χωρο-χρονικοί συνδυασμοί των ατόμων και των μορίων που αποτελούν τις μορφές των επί μέρους αντικειμένων, αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου. Διέπονται δε οι αλλαγές αυτές και οι αλλοιώσεις των υλικών αντικειμένων από τους γνωστούς νόμους της Φυσικής και της Χημείας οι οποίοι, πιστεύουμε, θα μπορούσαν να περιγράψουν την συμπεριφορά και του τελευταίου ατόμου, τόσο την τωρινή όσο και την μελλούμενη. Αλλά, παρόλο που τα αντικείμενα «φθείρονται» υπό την έννοια ότι αλλοιώνονται, η

3 3 ουσία τους, η ύλη, είναι άφθαρτη πράγμα που εκφράζουν οι αρχές της διατηρήσεως της μάζας, της ενέργειας και της ορμής στη Φυσική. Για τη φύση του πνεύματος όμως, δεν φαίνεται να είμαστε και τόσο βέβαιοι. Η κοινή γνώμη εδώ διαφοροποιείται, πολυκλαδίζεται πράγμα που αντανακλάται, εν μέρει, στη χρήση των πολλών, σχεδόν συνωνύμων όρων όπως «ψυχή», «συνείδηση», «λόγος», «νους», με τους οποίους προσπαθούμε να συλλάβουμε και να αποδώσουμε την πρωτεϊκή του φύση. Αλλά, το μόνο πράγμα για το οποίο είμαστε βέβαιοι όσον αφορά αυτό το δεύτερο συστατικό του κόσμου, το πνεύμα, είναι η ριζική, η ουσιαστική του, σωστότερα, αντίθεση με την ύλη. Το θεωρούμε άϋλο. Πιστεύουμε ότι δεν εκτείνεται στο χώρο, ότι απαντά μόνον σε έμβια όντα και κατεξοχήν στον άνθρωπο και καθόλου στα «νεκρά», «άψυχα» υλικά αντικείμενα. Πιστεύουμε ότι σε αντίθεση με την ύλη, το πνεύμα, με τη μορφή της προσωπικότητας, του νου και της ψυχής, ιδίως της ανθρώπινης, έχει προθετικότητα, αξίες, και τη δυνατότητα να ελέγχει το υλικό σώμα. Επομένως δεν είναι έρμαιο της Ανάγκης που δυναστεύει την ύλη και η συμπεριφορά του δεν προκαθορίζεται από την ίδια σιδερένια και άκαμπτη νομοτέλεια επομένως και προβλεπτικότητα που καθορίζει τις μεταβολές και κινήσεις ακόμα και του τελευταίου μορίου ύλης. Επομένως, στα πλαίσια αυτού του πανδήμου, ας το ονομάσουμε, δυϊστικού δόγματος, ο εγκέφαλος του ανθρώπου θεωρείται και αυτός ως ένα ακόμα υλικό αντικείμενο ή σύστημα, έστω και αν είναι το πολυπλοκότερο που απαντά στη Φύση το οποίο, όπως όλα τα υλικά αντικείμενα, διέπεται και αυτό από τους ίδιους νόμους της Φυσικής και της Χημείας που αναφέραμε. Αναγνωρίζεται όμως ο εγκέφαλος του ανθρώπου ως μια αναγκαία προϋπόθεση για την έκφανση του ψυχισμού, για τη γένεση συνειδητών εμπειριών, αν και δεν θεωρείται αποκλειστικά υπεύθυνος, σύμφωνα με τη δυϊστική άποψη, για την γένεσή τους. Θεωρείται δηλαδή ο εγκέφαλος ως αναγκαία αλλά όχι ως ικανή συνθήκη αυτών των εκφάνσεων του ψυχισμού, των συνειδητών εμπειριών. Παρεμπιπτόντως, με τον όρο «εμπειρία» εδώ εννοώ τα περιεχόμενα όλου του φάσματος των συνειδητών εκφάνσεων του ψυχισμού που εκτείνεται από απλά αισθήματα (π.χ. θερμότητας, ψύχους, πόνου) και αντιλήμματα του έξω κόσμου (τραπεζιών, φεγγαριών, ανθρώπων) έως τις σκέψεις, τις αποφάσεις, τις προτιμήσεις, τους συλλογισμούς, τις ηθικές και αισθητικές εκτιμήσεις και τις αφηρημένες έννοιες και τις αξίες μας. Αυτές λοιπόν οι εμπειρίες προκύπτουν, σύμφωνα με τη δυϊστική αντίληψη, από τη σύμπραξη των

4 4 νομοτελών διαδικασιών του υλικού εγκεφάλου αφ ενός, και του άϋλου παράγοντα, του νου μας ή του εγώ μας ή του πνεύματός, μας αφετέρου. Διότι όπως είπαμε, το δεύτερο αυτό συστατικό του Σύμπαντος υπάρχει διαμορφωμένο ως διάφορα προσωπικά «εγώ» έτσι όπως η ύλη υπάρχει με τη μορφή των διαφόρων υλικών αντικειμένων. Βέβαια, ο δυϊσμός αμφισβητείτο ανέκαθεν. Στο παρελθόν όμως, οι επικριτές του ήταν ευάριθμες μόνον μειονότητες, κυρίως φιλοσόφων. Σήμερα όμως, το δόγμα αυτό βάλλεται συνεχώς, εντόνως και επιτυχώς από την πλειοψηφία πλέον των ειδικών στα θέματα εγκεφάλου και ψυχισμού, των ψυχολόγων δηλαδή, των νευρολόγων, των ψυχιάτρων και των νευροεπιστημόνων εν γένει, οι οποίοι θεωρούν το Σύμπαν ως ενιαίο αλλά υλικό μόνον σύστημα και συνεπώς θεωρούν τις φυσιολογικές διεργασίες του υλικού εγκεφάλου όχι απλώς αναγκαίες αλλά ικανές, αυτάρκεις, για τη γένεση εμπειριών, χωρίς δηλαδή την επικουρία του ανύπαρκτου γι αυτούς πνευματικού παράγοντα. Το αντίπαλο αυτό δόγμα εμφανίζεται με ποικίλες παραλλαγές στη γραμματεία αρχίζοντας με εκείνη του Δημόκριτου και τελειώνοντας με αυτές των νευροφιλοσόφων της σήμερον [3]. Παρά τις διαφορές των εκφάνσεών του όμως, οι βασικές αρχές του δόγματος αυτού παραμένουν σταθερές, αμετάβλητες πράγμα που μας επιτρέπει να το θεωρήσουμε και να το αντιμετωπίσουμε ως ενιαίο και να το αποκαλέσουμε «επιστημονικό υλισμό». Η κατάρρευση όμως του πανδήμου δυϊστικού δόγματος και η αντικατάστασή του με τον επιστημονικό υλισμό θα δημιουργούσε ανυπέρβλητα προβλήματα, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, δηλαδή προβλήματα ηθικής και προβλήματα νομικής τάξεως. Διότι, ο επιστημονικός υλισμός επιλύει το πανάρχαιο πρόβλημα της ελευθερίας της βουλήσεως με τον τρόπο που έλυσε ο Αλέξανδρος το Γόρδιο δεσμό, καταλύοντάς το, δηλαδή, και συνάμα καταστρατηγώντας τα βασικά αξιώματα στα οποία ερείδεται η ηθική αλλά και η νομοθεσία όλων, νομίζω, των συγχρόνων κοινωνιών. Αλλά αν η επιστημονική μέθοδος εφαρμοστεί με συνέπεια και χωρίς μεταφυσικές προκαταλήψεις μπορεί να δειχτεί ότι υπάρχει λύση η οποία παρακάμπτει τα προβλήματα του δυϊσμού τα οποία ανεπιτυχώς προσπαθεί να επιλύσει ο επιστημονικός υλισμός και στα οποία θα αναφερθώ αργότερα, και αυτά που δημιουργεί ο ίδιος ο υλισμός, για τα οποία επίσης θα γίνει λόγος. Η λύση αυτή προκύπτει από τον συγκερασμό τριών ιδεών σε μια ενιαία θεώρηση των σχέσεων

5 5 ψυχισμού και εγκεφάλου. Αυτήν δε την εμπειρική λύση προτίθεμαι να αναπτύξω, αφού πρώτα αντιπαραθέσω τα βασικά γνωρίσματα των δύο αντιπάλων δογμάτων αλλά και τις θεωρητικές ουτοπίες και τα πρακτικά αδιέξοδα στα οποία και τα δυο μας οδηγούν. A. ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ Α.1. ΤΟ ΠΑΝΔΗΜΟ ΔΟΓΜΑ Μια βασική πεποίθηση του κάθε δυϊστή, είναι ότι τα έμβια όντα είναι δυνατόν να ταξινομηθούν σε μια ανιούσα κλίμακα πνευματικότητας ή συνειδητότητας η οποία οδηγεί από την αμοιβάδα, ή όποιο άλλο μονοκύτταρο οργανισμό, στον άνθρωπο. Για την αμοιβάδα είναι αμφίβολο εάν οποιαδήποτε μορφή εμπειρίας είναι εφικτή. Κάποια, άκρως στοιχειώδη αισθήματα ίσως να εμπλουτίζουν τη ζωή του ψαριού ή του σκουληκιού. Συνθετότερες εμπειρίες είναι μάλλον εφικτές για τα θηλαστικά, σκύλους και γάτες, των οποίων το ρεπερτόριο περιλαμβάνει αντιλήμματα, εμπειρίες πραγμάτων δηλαδή που συγκροτούν τον έξω κόσμο αν όχι και συναισθήματα, αν όχι και νοητές εικόνες παράγωγα της φαντασίας. Και, φυσικά, στον άνθρωπο το ρεπερτόριο των εμπειριών περιλαμβάνει όχι μόνο όλα αυτά τα είδη εμπειριών αλλά και αφηρημένες έννοιες, λογικές και αξιολογικές κρίσεις, προθέσεις, πεποιθήσεις, αποφάσεις, ελπίδες. Τα τελευταία αυτά είδη εμπειριών πάντα σύμφωνα με το πάνδημο δόγμα είναι κατεξοχήν παράγωγα του πνευματικού, του άϋλου παράγοντα, της Πλατωνικής και της Αριστοτελικής λογικής ψυχής, ή της ελεύθερης προσωπικότητας, ή του «εγώ» που είναι υπεύθυνο για τις πράξεις του και τις αποφάσεις του, στο μέτρο βέβαια, που οι επιλογές του δεν καταδυναστεύονται από απρόσωπες εξωτερικές πιέσεις* πιέσεις που προέρχονται από τη νομοτέλεια του υλικού σύμπαντος και κατ επέκταση του εγκεφάλου, με τον οποίο είναι συνυφασμένο. Στο μέτρο δηλαδή που το «εγώ» μπορεί να δράσει ελεύθερα. Διότι στα πλαίσια του κοινού δυϊσμού και κατ επέκταση στα πλαίσια του κάθε ηθικού και νομικού κώδικα, αναγνωρίζεται η διαφορά μεταξύ του «εκούσιου» και «ακούσιου» αν και το κριτήριο βάσει του οποίου οι πράξεις κατατάσσονται στις αντίστοιχες κατηγορίες δεν είναι πάντα σαφές. Δεν είναι σαφές, επί παραδείγματι, πότε και ως ποιο βαθμό μια πράξη που τελέστηκε εν «βρασμώ ψυχής» ή λόγω «νοητικής ανεπάρκειας» ή από έναν ανήλικο, ή ένα ψυχοπαθή ή

6 6 κάποιον πάσχοντα από κάποιο νευρολογικό σύνδρομο, είναι πράξη υπεύθυνη και ελεύθερη. Και αυτό το γεγονός, αυτή η ασάφεια, δημιούργησε την ανάγκη συστάσεως κωδίκων συμπεριφοράς και την ανάγκη συστάσεως δικαστηρίων. Αλλά παρά τις σχετικές δυσκολίες, οι ανθρώπινες πράξεις διακρίνονται σε αξιέπαινες και αξιοκατάκριτες και ιεραρχούνται βάσει των εμπειριών που τις πλαισιώνουν και οι οποίες λειτούργησαν ως τα ποιητικά και τα τελικά τους αίτια -- ως τα κίνητρά τους δηλαδή και οι σκοπιμότητές τους. Η διάκριση αυτή και η ιεράρχηση προϋποθέτει την πεποίθηση, την οποία προφανώς διαθέτουμε ως δυϊστές, ότι οι εμπειρίες, οι υποκειμενικές μας δηλαδή κρίσεις, αξιολογήσεις, και τα συναισθήματά μας έχουν πραγματική αιτιακή επάρκεια ότι μπορούν να ελέγχουν, να κινητοποιούν ή να αναστέλλουν τις σωματικές διεργασίες τις αναγκαίες για την τέλεση οποιαδήποτε πράξεως. Ότι, εν ολίγοις, οι εμπειρίες μας επεμβαίνουν και διαταράσσουν τη φυσική νομοτέλεια των διεργασιών και των μηχανισμών του σώματος και του εγκεφάλου. Σε αυτό το σημείο θέλω να κάνω μια παρατήρηση εξαιρετικά κρίσιμη για το υπό συζήτηση θέμα: Τόσο ο δυϊσμός όσο και ο επιστημονικός υλισμός αναγνωρίζουν το ίδιο κριτήριο διαχωρισμού όλων των πραγμάτων σε αληθινά ή πραγματικά και μη. Το δε κριτήριο είναι η αιτιακή επάρκεια του κάθε πράγματος. Η αιτιακή επάρκεια και επομένως η πραγματικότητα των υλικών αντικειμένων και διεργασιών είναι προφανής και γενικώς αποδεκτή. Κάθε υλικό πράγμα αλληλεπιδρά και επιφέρει αλλαγές σε άλλα θέμα με το οποίο ασχολούνται οι θετικές επιστήμες. Αλλά πέραν των υλικών πραγμάτων, ο δυϊσμός αναγνωρίζει όπως μόλις ανέφερα, αιτιακή επάρκεια και στις εμπειρίες. Και σε αυτό έγκειται η βασικότερη διαφορά του από τον επιστημονικό υλισμό ο οποίος τους την αρνείται. Η δε αποδοχή της αιτιακής επάρκειας των εμπειριών εκλαμβάνεται ως εξήγηση της υπεροχής των εμβίων που έχουν τη δυνατότητα να βιώνουν περισσότερα είδη εμπειριών και τις πολυπλοκότερες εμπειρίες. Α.2. ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΔΟΓΜΑΤΩΝ Θωρακισμένος λοιπόν με αυτές τις πεποιθήσεις ή απλώς προκατειλημμένος, ο τυπικός δυϊστής αδυνατεί ή αρνείται να εκλάβει τοις μετρητοίς τις κατά καιρούς εξαγγελίες του κάθε επιστήμονα υλιστή ο οποίος υποστηρίζει, εν ονόματι της επιστήμης, ότι κάθε εμπειρία είναι αποκλειστικά προϊόν των εγκεφαλικών διεργασιών ότι όλες οι εμπειρίες είναι αιτιακώς αδρανείς, οπότε μη πραγματικές ή

7 7 «επιφαινομενικές» ότι η φαινομενική τους επάρκεια είναι απλώς φενάκη, ότι είναι άχρηστα υποπροϊόντα των φυσικοχημικών διεργασιών του εγκεφάλου οι οποίες διεργασίες είναι τα μόνα πραγματικά, κατ αυτόν, αίτια κάθε συμπεριφοράς πράγμα που καθιστά κάθε πράξη προδικασμένη και επ ουδενί λόγω υπεύθυνη ή ελεύθερη, δεδομένου ότι οι φυσικοχημικές διεργασίες ακολουθούν τους άκαμπτους νόμους της Ανάγκης, της Νομοτέλειας, που δυναστεύει την ύλη. Αλλά, ο τυπικός δυϊστής πιστεύει πως θα ήταν εύκολο να μεταπείσει τον επιστήμονα για την αιτιακή επάρκεια των εμπειριών, με απλούστατα μάλιστα επιχειρήματα, όπως επί παραδείγματι αυτό εδώ: «Δώστε μου σας παρακαλώ το χέρι σας» θα έλεγε στον επιστήμονα-υλιστή. Κι όταν αυτός θα ανταπέδιδε την χειραψία «βλέπετε λοιπόν;» θα του έλεγε. «Εάν δεν είχατε συνειδητή εμπειρία δηλαδή επίγνωση της παράκλησής μου και εάν αυτή η εμπειρία δεν είχε αιτιακή επάρκεια, ποιες λέτε θα ήταν οι πιθανότητες έτσι, στα καλά καθούμενα, να μου σφίγγατε το χέρι εδώ και τώρα; Προφανώς λοιπόν, η εμπειρία σας ήταν αιτιακώς επαρκής» Μόνο που κάθε δόκιμος επιστήμονας θα μπορούσε άνετα να αντικρούσει τον επίδοξο δυϊστή φιλόσοφο συμφωνώντας μεν ότι οι πιθανότητες θα ήταν απειροελάχιστες διαφωνώντας όμως ότι ο λόγος γι αυτό έχει να κάνει με την αιτιακή επάρκεια ή την ανεπάρκεια των συνειδητών εμπειριών. Θα του εξηγούσε μάλιστα τον πραγματικό λόγο αναπτύσσοντάς του το πρότυπο που εξηγεί με καθαρά επιστημονικό τρόπο το πως και γιατί έγινε η χειραψία, χωρίς τη μεσολάβηση των εμπειριών, και που επίσης εξηγεί γιατί οι εμπειρίες είναι περιττές και ψεύτικες. Ένα πρότυπο το οποίο θα σας το παρουσιάσω και εγώ αργότερα. Κι εάν ο ατυχής δυϊστής διανοείτο να συνεχίσει την αντιπαράθεση ρωτώντας «μα τότε, κύριε επιστήμονα, γιατί η Θεία Πρόνοια ή τελοσπάντων οι πιέσεις της εξελίξεως να μας προικίσουν με άχρηστες ψευδαισθήσεις;», ο ευφυής συνομιλητής του θα του υπενθύμιζε ότι αφενός «ανεξιχνίαστες οι Βουλές του Υψίστου», άλλωστε και ο ίδιος ο «Ύψιστος» δεν είναι παρά μια ακόμα ψευδαίσθηση όπως «απέδειξε» πρόσφατα ο Dawkins [4] και αφετέρου, η εξέλιξη ενίοτε παράγει υποπροϊόντα χωρίς πραγματική αξία. Και αυτά τα επιχειρήματα, ο καλοπροαίρετος δυϊστής ίσως να μην μπορούσε ειλικρινά να αμφισβητήσει. Κάπως έτσι νομίζω γεννούνται στο μυαλό του κοινού πολίτη, του κοινού δυιστή, οι πρώτες αμφιβολίες για του δόγματός του το αλάθητο κάπως έτσι δημιουργούνται οι πρώτες ρωγμές στο συμπαγές προπέτασμα του πανδήμου δόγματος. Και οι ρωγμές

8 8 γίνονται χάσματα όσο εναργέστερα και λεπτομερέστερα διακρίνεται η εξάρτηση των εμπειριών από τη φυσιολογία του εγκεφάλου απ την μια μέρα στην άλλη, καθώς η έρευνα προχωρεί. Όταν, επί παραδείγματι, γίνεται εμφανές ότι μια συγκεκριμένη χημική ουσία αυτή φερ ειπείν που περιέχουν τα χάπια Ladose, [5] αρκεί να εμφυσήσει εκ νέου νόημα στην ζωή του καταθλιπτικού όταν είναι βέβαιο ότι μια άλλη χημική ουσία η σκοπολαμίνη που περιέχουν τα χάπια ναυτίας (σε μεγαλύτερες όμως δόσεις) παρεμποδίζει, επιλεκτικά, την εγγραφή νέων εμπειριών στη μνήμη[6] όταν μια βλάβη σε συγκεκριμένο σημείο του εγκεφάλου μετατρέπει μια άκρως συντηρητική προσωπικότητα σε αθυρόστομο σάτυρο όταν εν ολίγοις είναι ηλίου φαεινότερο ότι συγκεκριμένοι φυσικοχημικοί παράγοντες έχουν τόσο εξειδικευμένες επιδράσεις σε τόσο λεπτομερείς όψεις του ψυχισμού, τι νόημα έχει να επιμένει κανείς ότι ο εγκέφαλος είναι μεν αναγκαίος για τη γένεση εμπειριών αλλά κάποιος άϋλος παράγων πρέπει επίσης να τον συνδράμει; Τι νόημα έχει, επομένως να επιμένει κανείς ότι για όλες ή έστω για κάποιες εμπειρίες ευθύνεται ένα άπιαστο «εγώ» ανεξάρτητο από τις πιέσεις της φυσικής νομοτέλειας που διέπει τον εγκέφαλο και που συνεπώς είναι υπεύθυνο για τις πράξεις στις οποίες οδηγούν αυτές οι εμπειρίες; Έτσι λοιπόν ο άϋλος ελεύθερος και υπεύθυνος παράγων, το λογικό μόριο της πλατωνικής ψυχής αρχίζει να φαντάζει «σκιάς όναρ». Και ενώ στο μεσαίωνα ακόμα και ζώα τιμωρούνταν για πράξεις για τις οποίες θεωρούνταν υπεύθυνα σύμφωνα με την τότε ερμηνεία του πανδήμου δόγματος, σήμερα κάθε καλοπροαίρετος δυϊστής διστάζει να καταλογίσει ευθύνες στον σχιζοφρενή που κακούργησε για τον ίδιο, βασικά, λόγο που δεν διανοείται καν να εγκαλέσει τον επιληπτικό για τους σπασμούς του ή τον πάσχοντα από το σύνδρομο του Gilles de la Tourette για τα ξεφωνητά και τους μορφασμούς του. Και διστάζει, διότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, νομίζει πως διακρίνει τον δάκτυλο της Ανάγκης με τη μορφή κάποιας εγκεφαλικής παθήσεως πίσω από τα δρώμενα. Και έχοντας αποδεχθεί την φυσιολογία ως αίτιο του ψυχισμού αφενός και μη δυνάμενος να εξηγήσει πώς ακριβώς ο άϋλος παράγων αλληλεπιδρά με τη φυσιολογία, τείνει ευήκοον το ους στις σχετικές αναλύσεις του επιστήμονα-υλιστή ο οποίος θεωρείται αυθεντία σε αυτά τα θέματα και να τι ακούει: Ακούει για το νευροεπιστημονικό πρότυπο που σας έλεγα το οποίο εξηγεί την ανεπάρκεια του δυισμού. Τι είναι λοιπόν αυτό το πρότυπο; Α.3. ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ Η ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΔΥΪΣΜΟΥ

9 9 Εν πρώτοις, όπως έχω ήδη αναφέρει, τόσο ο δυϊστής όσο και ο επιστήμονας-υλιστής αποδέχονται ότι ο εγκέφαλος είναι αναγκαία συνθήκη για τη γένεση ψυχολογικών φαινομένων. Αυτό σύμφωνα με την τρέχουσα επιστημονική άποψη σημαίνει ότι για την παραγωγή κάθε είδους εμπειρίας είναι αναγκαίος και ένας συγκεκριμένος εγκεφαλικός μηχανισμός. Για την παραγωγή λοιπόν ενός είδους εμπειριών, ακουσμάτων ας πούμε, ή ενός άλλου, αναμνήσεων, είναι ανάγκη να ενεργοποιηθεί ο αντίστοιχος μηχανισμός. Ενεργοποίηση δηλαδή του οπτοκινητικού μηχανισμού στον εγκέφαλο είναι αναγκαία προϋπόθεση για την κίνηση των ματιών. Ενεργοποίηση του μηχανισμού της ακοής είναι αναγκαία για τις ακουστικές εμπειρίες. Ενεργοποίηση κάποιων γνωσιακών μηχανισμών είναι αναγκαία για τη γένεση ενός λογικού συμπεράσματος ενός άλλου για τη γένεση μια αποφάσεως ενός τρίτου για να προκύψουν αναμνήσεις και ούτω καθεξής. Αυτή είναι τουλάχιστον η τρέχουσα επιστημονική άποψη το τρέχον πρότυπο. Αλλά τα παράγωγα της ενεργοποιήσεως των διαφόρων μηχανισμών, είτε είναι συνειδητές εμπειρίες όπως μια ανάμνηση, είτε είναι ασυνείδητες πράξεις όπως μια οφθαλμική κίνηση, δεν είναι τα άμεσα παράγωγα. Άμεσα παράγωγα του κάθε μηχανισμού είναι μόνον ηλεκτροχημικά σήματα. Ας ονομάσουμε λοιπόν κάθε σύνολο σημάτων που αντιστοιχεί σε κάθε έκφανση ψυχισμού σε κάθε εμπειρία και σε κάθε πράξη, «σχηματισμό» και ας υποθέσουμε, σύμφωνα με το τρέχον επιστημονικό πρότυπο ότι σε κάθε εμπειρία αντιστοιχεί και ένας σχηματισμός, αν και όπως έχω διεξοδικά αναλύσει σε άλλα πλαίσια, [7], ούτε τώρα έχουμε ούτε ποτέ θα έχουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε τέτοιους σχηματισμούς. Γνωρίζουμε όμως αρκετά, και στο μέλλον θα μάθουμε περισσότερα, για το τι διαφοροποιεί τους μηχανισμούς πολλών ειδών εμπειρίας. Παράδειγμα: μέρος του περιγράμματος του μηχανισμού προσλήψεως λόγου είναι εν μέρει γνωστό βάσει δυο τεκμηρίων: Πρώτον, βλάβη στα νευρωνικά κυκλώματα σε αυτήν περίπου την περιοχή έχει ως συνέπεια την αδυναμία του πάσχοντος να εννοήσει τι ακούει και δεύτερον έντονη

10 10 ενεργοποίηση των κυκλωμάτων της ίδιας περιοχής παρατηρείται κατά την πρόσληψη λόγου σε φυσιολογικά άτομα, με τις σύγχρονες μεθόδους λειτουργικής απεικονίσεως [8]. Ο μηχανισμός εκφοράς λόγου, απ το άλλο μέρος διαφέρει απ αυτόν της προσλήψεως όπως επίσης και απ αυτόν της οράσεως: Αυτά είναι τα βασικότερα στοιχεία που απαρτίζουν τη σύγχρονη επιστημονική αντίληψη των σχέσεων εγκεφάλου και ψυχισμού και νομίζω αρκούν για να εννοήσει κανείς πώς το πρότυπο εξηγεί την διαδικασία γενέσεως μιας σειράς εμπειριών και πράξεων σαν κι αυτή που θα περιγράψω στο εξής απλό παράδειγμα: Έστω ότι κάποιος φρενάρει στο κόκκινο φανάρι σε μια διασταύρωση: Τι έχει μεσολαβήσει στον εγκέφαλό του; Πως παράγεται η συγκεκριμένη αλληλουχία εμπειριών και πράξεων που απαρτίζουν το επεισόδιο; Εν πρώτοις, ένας συγκεκριμένος σχηματισμός νευρικών σημάτων και θα παριστάνουμε όλους τους σχηματισμούς νευρικών και νευρωνικών σημάτων με αυτό το σχήμα, ξεκινά από τα αισθητικά κύτταρα του ματιού. Ο σχηματισμός αυτός είναι η απόκριση των αισθητήρων στο κόκκινο φως και περιέχει, κωδικευμένα, τα χαρακτηριστικά του ερεθίσματος «κόκκινο φως». Ο σχηματισμός αυτός δεν είναι υποθετικός. Είναι

11 1ος σχηματισμός νευρικών σημάτων 11 πραγματικός. Θα μπορούσε να καταγραφεί. Καταλήγει δε στα κυκλώματα του εγκεφαλικού μηχανισμού της οράσεως, Ο, τα οποία και ενεργοποιεί. O Αποτέλεσμα της ενεργοποιήσεως του οπτικού μηχανισμού είναι η επεξεργασία του σχηματισμού και η παραγωγή ενός δεύτερου ο οποίος είναι ένας νευρωνικός κώδικας που αντιστοιχεί στα χαρακτηριστικά του οπτικού αισθήματος, χωρίς βέβαια ο ίδιος να είναι η εμπειρία «κόκκινο φως». Ο δεύτερος αυτός σχηματισμός διεγείρει με τη σειρά του μηχανισμούς άλλους, τους οποίους θα ονομάσουμε γνωσιακούς Γ O Γ 1 ος σχηματισμός νευρικών σημάτων 2 ος σχηματισμός νευρωνικών σημάτων κώδικας των χαρακτηριστικών του ερεθίσματος οι οποίοι επεξεργάζονται τον δεύτερο σχηματισμό και παράγουν ένα τρίτο O Γ Α 1 ος σχηματισμός νευρικών σημάτων 2 ος σχηματισμός 3 ος σχηματισμός νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων κώδικας των κώδικας των χαρακτηριστικών χαρακτηριστικών του ερεθίσματος του οπτικού αισθήματος τον οποίο μπορούμε να θεωρήσουμε κώδικα της σημασίας και των επιπτώσεων που έχει ο προηγούμενος κώδικας (κι ο οποίος είναι πάλι, όχι η εμπειρία αλλά ο νευρωνικός κώδικας) «κόκκινο φως σε μια διασταύρωση». Ο τρίτος αυτός σχηματισμός ενεργοποιεί έναν καθαρά υποθετικό πλέον μηχανισμό κρίσεως ή αποφάσεων Α ο οποίος παράγει ένα τέταρτο σχηματισμό κώδικα νευρωνικών εντολών στον κινητικό μηχανισμό Κ του εγκεφάλου

12 12 O Γ Α K Σχηματισμός νευρικών σημάτων 1 ος σχηματισμός 2 ος σχηματισμός 3 ος σχηματισμός νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων κώδικας των κώδικας των κώδικας της σημασίας χαρακτηριστικών χαρακτηριστικών του προηγούμενου κώδικα του ερεθίσματος του οπτικού αισθήματος ο οποίος ενεργοποιεί τους μύες του ποδιού των οποίων η ενεργοποίηση είναι η πράξη «πάτημα του φρένου».(ή μυϊκή σύσπαση Μ κεφαλαίο στο σχήμα) O Γ Α K M 1 ος Σχηματισμός 2 ος σχηματισμός 3 ος σχηματισμός 4 ος σχηματισμός 5 ος σχηματισμός νευρικών νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων σημάτων κώδικας των κώδικας της σημασίας κώδικας των εντολών κώδικας εντολών κινήσεως του χαρακτηριστικών του προηγούμενου κώδικα στον κινητικό μηχανισμό σώματος του ερεθίσματος Η αλληλουχία αυτή των φυσιολογικών συμβάντων μπορεί να συμβεί και πολλές φορές όπως όλοι ξέρουμε, συμβαίνει αυτόματα, χωρίς τη μεσολάβηση καμμιάς συνειδητής εμπειρίας. Αλλά κάποιες φορές κάποιες ή όλες οι φάσεις του επεισοδίου συνοδεύονται από εμπειρίες κάποιες φορές εκτός της σειράς των νευροφυσιολογικών συμβάντων που συμβολίζονται στο τελευταίο αυτό σχήμα υπάρχει μια παράλληλη σειρά συμβάντων: των εμπειριών. Και, ενώ η σειρά των φυσιολογικών συμβάντων είναι εν μέρει πραγματική και εν μέρει υποθετική, η δεύτερη σειρά, το συνειδησιακό γίγνεσθαι δεν είναι καθόλου υποθετικό η παρουσία του αν όχι και η πραγματικότητά του είναι άμεση και αναντίρρητη: την βιώνουμε. Οπότε, συνεπείας και πληρότητας ένεκεν, στο τελευταίο διάγραμμα πρέπει να προσθέσουμε δύο σύμβολα: Ένα για τον υποθετικό μηχανισμό ο οποίος κάποτε ενεργοποιείται και παράγει εμπειρίες και κάποτε όχι, και τον οποίο θα μπορούσαμε να ονομάσουμε μηχανισμό του συνειδέναι Σ και ένα δεύτερο σύμβολο για να συμβολίσουμε τα παράγωγα του μηχανισμού αυτού, τις πάντα πραγματικές εμπειρίες, σ αυτή την περίπτωση. Κι ένα λεπτό βέλος ίσως να αποδίδει καλύτερα το «άϋλο» της φύσεως των εμπειριών.

13 13 Οπτική εμπειρία Ησημασίατου σήματος: κόκκινο φώς απόφαση ΣΟ ΣΓ ΣΑ O Γ Α K M 1ος σχηματισμός 2 ος σχηματισμός 3 ος σχηματισμός 4 ος σχηματισμός νευρικών νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων σημάτων κώδικας των κώδικας της σημασίας κώδικας των εντολών χαρακτηριστικών τουπροηγούμενουκώδικα στον κινητικό μηχανισμό του ερεθίσματος 5 ος σχηματισμός νευρωνικών σημάτων κώδικας εντολών κινήσεως του σώματος Σύμφωνα με το γενικώς αποδεκτό πρότυπο το οποίο εκλαμβάνει τις εμπειρίες ως αποτελέσματα και τους αντίστοιχους τους σχηματισμούς ως αίτια, το σχήμα δείχνει τους σχηματισμούς να προηγούνται χρονικώς των εμπειριών. Η καίρια για το υπό εξέταση θέμα πληροφορία που παρέχει αυτό το σχήμα δεν είναι ούτε ο ακριβής αριθμός μηχανισμών που ενεργοποιούνται στη διάρκεια του επεισοδίου ούτε η φύση και ο τρόπος λειτουργίας τους ούτε η ακριβής συνδεσμολογία ούτε αν υπάρχει ένας ή πολλοί μηχανισμοί παραγωγής εμπειριών. Η καίρια πληροφορία είναι ότι στα πλαίσια του επιστημονικού προτύπου μόνο οι σχηματισμοί των νευρωνικών σημάτων (τα παχιά βέλη στα σχήματα) λειτουργούν ως αίτια ως αίτια, πρώτον, ενεργοποιήσεως άλλων εγκεφαλικών μηχανισμών και σωματικών συστημάτων και δεύτερον ως αίτια ενεργοποιήσεως των μηχανισμών του συνειδέναι δηλαδή εμμέσως, αίτια παραγωγής εμπειριών. Οι εμπειρίες όμως, όπως πχ η συνειδητοποίηση της αποφάσεως «πρέπει να πατήσω φρένο», παρόλο που φαίνεται να είναι το αίτιο της μυϊκής αντιδράσεως, είναι εντελώς αδρανής διότι με τον τρόπο που και ο επιστήμονας-υλιστής και ο κοινός δυϊστής αντιλαμβάνονται και ορίζουν τη φύση των νευρωνικών σημάτων αφενός και των εμπειριών αφετέρου, προεξοφλεί το ανέφικτο κάθε αλληλεπιδράσεώς τους πράγμα που φαίνεται στο τελευταίο σχήμα μιας και οι εμπειρίες δεν έρχονται σε επαφή με κανένα εγκεφαλικό μηχανισμό ή σχηματισμό, δεδομένου ότι κάτι που δεν υπάρχει σε κανένα σημείο του χώρου ο οποίος χώρος περιλαμβάνει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς και τα νευρωνικά σήματα, εξ ορισμού πλέον δεν μπορεί να προκαλέσει οποιοδήποτε αποτέλεσμα, να επιδράσει και να τροποποιήσει με οποιονδήποτε τρόπο τις υλικές διεργασίες και δομές του εγκεφάλου. Πρόκειται εδώ για το γνωστό Καρτεσιανό αδιέξοδο το οποίο με κανένα σόφισμα δεν μπορεί κανείς να παρακάμψει. Εκτός βέβαια κι αν επικαλεστούμε κάποιον από μηχανής Θεό ο οποίος με τρόπους απροσπέλαστους για την επιστήμη επιτρέψει στο πνεύμα να επιδράσει στην ύλη. Στην περίπτωση του Descartes, τον ρόλο του από

14 14 μηχανής Θεού το παίζει η επίφυση, ένας μικρός αδένας στη βάση του εγκεφάλου που φέρνει σε επαφή τις ηλεκροχημικές διεργασίες του εγκεφάλου με το πνεύμα, το περίφημο «φάντασμα» που εισήγαγε ο Καρτέσιος στη μηχανή του εγκεφάλου, για την οποία πράξη τον κατηγορεί και με το δίκιο του, ο Βρετανός φιλόσοφος Gilbert Ryle[9]. Στο ίδιο αδιέξοδο οδηγεί και η «διαβιβαστική» αλλά επίσης δυϊστική θεωρία της συνειδήσεως την οποία συζήτησε κάποτε ο William James [10] σύμφωνα με την οποία ο εγκέφαλος λειτουργεί ως «δέκτης» του πνευματικού παράγοντα, (μιας συμπαντικής συνειδήσεως ανεξάρτητης των επί μέρους εγκεφάλων) διότι και σε αυτήν την περίπτωση ο τρόπος που ο υλικός εγκέφαλος ενεργοποιείται από τα άϋλα σήματα που δέχεται είναι επίσης μυστηριώδης Έτσι λοιπόν, ο επιστημονικός υλισμός αποκαλύπτει το άτοπο του πανδήμου δόγματος και με παραδειγματική συνέπεια το βασικό του πρότυπο εδώ σχηματοποιημένο, εξηγεί τη φυσική νομοτέλεια σύμφωνα με την οποία εγκεφαλικά κυκλώματα και σχηματισμοί νευρωνικών σημάτων, παράγουν εμπειρίες και πράξεις και καθιστά τη μελέτη της παραγωγής τους εφικτή βάσει μεθόδων κοινών σε όλες τις θετικές επιστήμες, τόσο τις επιστήμες της ζωής όσο και της ανόργανης ύλης. Και όπως υπαινίχθηκα πριν, ο τρόπος αυτός της μελέτης έχει αποδειχθεί άκρως αποδοτικός: Μαθαίνοντας ολοένα και περισσότερες λεπτομέρειες της λειτουργίας των φυσικοχημικών μηχανισμών μπορούμε και επεμβαίνουμε με επίσης φυσικοχημικά μέσα και να τις αλλοιώνουμε έτσι ώστε να μην παράγουν βιώματα απελπισίας και θλίψης στον καταθλιπτικό, όπως έλεγα πριν, αλλά εμπειρίες ευεξίας ακριβώς όπως επεμβαίνοντας με παρόμοια φυσικοχημικά μέσα αναστέλλουμε τις κρίσεις του επιληπτικού ή τις ψευδαισθήσεις του σχιζοφρενούς. Και δεν ωφελεί να επιμένει ο δυϊστής ότι το μόνο που δείχνει η επάρκεια των επεμβάσεών μας με φυσικοχημικά μέσα πάνω στον ανθρώπινο ψυχισμό είναι ότι οι φυσικοχημικές διεργασίες του εγκεφάλου είναι αναγκαίες κι όχι και επαρκείς διότι παρόλο που σε αυτό έχει δίκιο, ο ίδιος αδυνατεί να δείξει πώς αυτές οι υλικές διεργασίες συμπληρώνονται από τον άϋλο παράγοντα, ή πώς ο άϋλος παράγων αλληλεπιδρά με αυτές τις διεργασίες. Ο επιστημονικός υλισμός, όμως, με συνέπεια και λιτότητα ανάγει κάθε έκφανση ψυχισμού στα ίδια νευρωνικά κυκλώματα όπου ανάγει και μέσω των οποίων εξηγεί κάθε πράξη και κάθε αντίδραση. Έχοντας δε δείξει τη νομοτέλεια που διέπει τη γένεση κάθε εμπειρίας καταργεί ως εντελώς περιττό το διαχωρισμό μεταξύ των

15 15 αυτοματισμών και των συνειδητών προθέσεων. Πίσω από το θέλω, το πρέπει, την άλφα ή βήτα πρόθεση, απόφαση, επιλογή όλες αυτές τις -κατά το πρότυποψευδαισθήσεις, δουλεύει ομοιόμορφος ο μηχανισμός της φυσικής νομοτέλειας ο οποίος τις παράγει ως αδρανή υποπροϊόντα.. Αναγνωρίζει βέβαια ο επιστήμονας-υλιστής την ύπαρξη των εμπειριών. Αλλά οι εμπειρίες γι αυτόν υφίστανται όχι ως πραγματικά φαινόμενα αλλά, όπως προανέφερα, ως επιφαινόμενα, δηλαδή ως τα μόνα φαινόμενα στο σύμπαν που είναι αιτιακώς αδρανή και επομένως περιττά: Η εμπειρία μιας αποφάσεως για τον επιστημονικό υλισμό είναι μια κατόπιν εορτής φενάκη. Τα νευρωνικά κυκλώματα που συντελούν στη γένεση της εμπειρίας έχουν ήδη κινητοποιηθεί σύμφωνα με τους απαραβίαστους και ανελεύθερους νόμους που διέπουν κάθε φυσική διαδικασία. Οι εγκεφαλικές διεργασίες και οι σχηματισμοί νευρωνικών σημάτων κι όχι οι εμπειρίες έκαναν τον επιστήμονα του αρχικού παραδείγματος να σφίξει το χέρι του δυιστή συνομιλητή του. Οπότε κανείς δεν είναι υπεύθυνος για όποια απόφαση και για όποια πράξη, είτε αινετή είτε μεμπτή, ακριβώς για τον ίδιο λόγο που ο σχιζοφρενής ή ο νευροπαθής ή ο καταθλιπτικός δεν είναι υπεύθυνος για το είδος των συναισθηματικών ή των νοητικών τους καταστάσεων και των εμπειριών που βιώνουν. Γιατί, όμως, επιστρέφοντας ο καθένας μας σπίτι του μετά από τόσες αποδείξεις ή τουλάχιστον εύλογες ενδείξεις που παραθέτει ο επιστήμων-υλιστής υποτροπιάζουμε και αν κι είχαμε μεταπειστεί, ξαναγινόμαστε δυϊστές; Γιατί δεν κόβουμε, τελικά και τελειωτικά τον ομφάλιο λώρο που μας συνδέει με το πάνδημο δόγμα -το όπιο με το οποίο το δόγμα αυτό, σύμφωνα με τον υλιστή, μας μεθά αιώνες τώρα, και μας παραπλανεί με τόσες και τόσες ψευδαισθήσεις, απ τη ψευδαίσθηση της ελεύθερης ψυχής μας ως τη ψευδαίσθηση του Θεού για την οποία μας μίλησε πρόσφατα με περισσή πειστικότητα ο Dawkins πού προανέφερα; Γιατί να μην κάνουμε άλλο ένα βήμα εμπρός και να προβούμε σε ριζικές μεταρρυθμίσεις του ποινικού μας κώδικα, επί παραδείγματι, και να καταργήσουμε τις πλασματικές κατηγορίες «ορθή ή νόμιμη πράξη», «αδίκημα», «πλημμέλημα», «κακούργημα» ανάγοντάς τες όλες στην αποδεδειγμένη νομοτέλεια των εγκεφαλικών διεργασιών και την ομοιομορφία των πραγματικών τους αιτίων των σχηματισμών των νευρωνικών σημάτων; Γιατί να επιμένουμε να ζητούμε ευθύνες από κάθε ανεύθυνο πλάσμα; Γιατί να μην επιδιώξουμε ριζική ανακαίνιση της παιδείας και μια πολιτισμική επανάσταση

16 16 βαθύτερη και ευρύτερη αυτής που αποτόλμησε ο Μάο στην Κίνα, για να πάψει επιτέλους η ανθρωπότητα να άγεται και να φέρεται απ τις διάφορες ψευδαισθήσεις; Υποτροπιάζουμε, νομίζω, κι επιστρέφουμε στους κόλπους του πανδήμου δόγματος όπως πολλές φορές κάνουν ακόμα και οι ένθερμοι υποστηρικτές του επιστημονικού υλισμού, και ούτε εμείς ούτε αυτοί τολμούν να προβούν σε τόσο ριζικές μεταρρυθμίσεις ασχέτως πόσο σύμφωνες θα ήταν με το πνεύμα του δόγματος τους, διότι, σε τελική ανάλυση κανείς δεν θέλει να απαρνηθεί την ψευδαίσθηση, έστω, της ανθρωπιάς του και να θεωρήσει τον εαυτό του και τους γύρω του αυτόματα. Διότι εκεί καταλήγει η συλλογιστική του επιστημονικού υλισμού: αυτό είναι το τελικό του συμπέρασμα. Ότι δηλαδή όλα τα έμβια όντα είναι μηχανές. Ίσως όχι μηχανές από σιλικόνη και καλώδια αλλά πόσο μεγάλη είναι τέλος πάντων η διαφορά του άνθρακα των εμβίων συστημάτων από τη σιλικόνη των τεχνητών ; Και είναι αδύνατο να αποποιηθούμε την ανθρωπιά μας όχι επειδή δεν είμαστε επαρκώς «ανδρείοι του πνεύματος» ούτε, αναγκαστικά, επειδή είμαστε εριστικοί, δύστροποι ή κακοπροαίρετοι. Μας είναι αδύνατο να αποδεχθούμε πως είμαστε αυτόματα επειδή, είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα, αμφιβάλλουμε για του επιστημονικού δόγματος το αληθές επειδή διακρίνουμε μεταξύ των επιπτώσεών του μια σειρά προβλημάτων τρία εκ των οποίων αξίζει να εξετάσουμε κάπως διεξοδικά. Α.4. ΤΡΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ Το πρώτο πρόβλημα και το βασικότερο είναι πρόβλημα θεωρητικό. Πηγάζει από το κοινό αξίωμα στη βάση και του δυϊσμού και του επιστημονικού υλισμού το οποίο έχουμε ήδη αναφέρει: το αξίωμα ότι η ύλη και το πνεύμα, είτε είναι και τα δύο πραγματικά είτε μόνο το πρώτο είναι πραγματικό και το δεύτερο πλασματικό, είναι ριζικώς ανόμοια, πράγμα που καθιστά τη δυϊστική θέση ότι ο άϋλος παράγων συμπράττει ή αλληλεπιδρά με την ύλη, θέση ανεδαφική. Το ίδιο ακριβώς αξίωμα καθιστά ανεδαφική και τη θέση του επιστημονικού υλισμού ότι από την υλική μηχανή του εγκεφάλου προκύπτουν μη πραγματικά παράγωγα οι εμπειρίες. Στο μέτρο που κάτι όντως προκύπτει και στο μέτρο που αυτό που προκύπτει είναι άρδην διαφορετικό από τα αίτια του, ο υλισμός αντί να εισάγει το φάντασμα του δυϊσμού να ελέγχει τη μηχανή του εγκεφάλου προτείνει ότι η μηχανή

17 17 του εγκεφάλου παράγει φαντάσματα. Αλλά όσο αδύνατον είναι για το δυϊστή να εξηγήσει πώς το πνεύμα επιδρά αιτιακά στην ύλη άλλο τόσο είναι για τον υλιστή να εξηγήσει πώς η ύλη γίνεται ποιητικό αίτιο άϋλων υπάρξεων (είτε φαινόμενα τα πούμε αυτά είτε επιφαινόμενα). Ήδη είδαμε ότι το πρότυπο του επιστημονικού υλισμού δείχνει πώς οι εγκεφαλικοί μηχανισμοί παράγουν σχηματισμούς νευρωνικών σημάτων σύμφωνα με τους νόμους που διέπουν την ύλη. Αυτό που δεν μας λέει το πρότυπο, είναι πώς, σύμφωνα με τους ίδιους νόμους, οι υποτιθέμενοι επίσης υλικοί-εγκεφαλικοί μηχανισμοί του συνειδέναι παράγουν άϋλες εμπειρίες. Όταν δε πιεστεί ο επιστήμονας-υλιστής να εξηγήσει πώς από την τάξη των υλικών πραγμάτων προκύπτουν ποιοτικώς άλλα πράγματα* πράγματα μη-πραγματικά του είδους που, όπως ισχυρίζεται, είναι οι εμπειρίες, φέρνει ως παράδειγμα την «ανάδυση» του μορίου του νερού από την αλληλεπίδραση ατόμων υδρογόνου και οξυγόνου. Την ανάδυση ενός πράγματος, δηλαδή, που έχει εντελώς διαφορετικές, ποιοτικώς διαφορετικές, ιδιότητες απ αυτές των υλικών του αιτίων του οξυγόνου και του υδρογόνου. Αλλά το παράδειγμα είναι άστοχο: το υδρογόνο και το οξυγόνο και το νερό είναι όλα υλικά αντικείμενα που και τα τρία διέπονται από τους νόμους της ύλης. Δεν υπάρχει δηλαδή ουσιαστική διαφορά μεταξύ αιτίων και αποτελέσματος. Όλα τα παραδείγματα «αναδύσεως» (emergence) που μπορεί να βρει κανείς στη γραμματεία όπως και όλες οι παρομοιώσεις για το τι σημαίνει επιφαινόμενο είναι του ιδίου είδους: σε όλες τις περιπτώσεις και τα αίτια του φαινομένου και το «αναδυόμενο» αποτέλεσμα είναι πάντα πράγματα ομοούσια: από υλικά συστατικά, όπως το οξυγόνο και το υδρογόνο προκύπτει το επίσης υλικό νερό, από φαινόμενα συμπεριφοράς ατόμων προκύπτουν φαινόμενα συμπεριφοράς, πάλι, καίτοι συμπεριφοράς του όχλου. Το μόνο «αναδυόμενο» που είναι πάντα σύμφωνα με το κοινό στο δυϊσμό και στον υλισμό αξίωμα-, παράδειγμα ουσιαστικής ανομοιότητας αιτίων και αποτελεσμάτων είναι το παράδειγμα των νευρωνικών σχηματισμών και της εμπειρίας. Και κανένα πρότυπο του επιστημονικού υλισμού δεν μπορεί να εξηγήσει πώς η εμπειρία προκύπτει από την ύλη καλύτερα από ότι τα δυϊστικά πρότυπα μπορούν να εξηγήσουν πώς η εμπειρία επηρεάζει την ύλη. Κι αυτό είναι το πρώτο πρόβλημα.

18 18 Το δεύτερο πρόβλημα του επιστημονικού υλισμού έλκει και αυτό την καταγωγή του από τη βασική του θέση, ότι οι εμπειρίες είναι αιτιακώς αδρανείς. Είναι το πρόβλημα το οποίο κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος εύκολα διαπιστώνει, αν τυχαίνει να ξέρει έστω τη μια από τις δύο αρχές της θεωρίας της εξελίξεως των ειδών: Την αρχή που λέει ότι οργανισμοί που έχουν χαρακτηριστικά τα οποία τους προσφέρουν πλεονεκτήματα επιζούν, και αυτοί με χαρακτηριστικά που δεν τους προσφέρουν πλεονεκτήματα χάνονται και επομένως τα άχρηστα χαρακτηριστικά εξαφανίζονται μαζί τους. Αναρωτιέται λοιπόν ο κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, όπως ο τυπικός δυϊστής που ανέφερα στην αρχή: Αν οι όποιοι μηχανισμοί του συνειδέναι παράγουν αιτιακώς αδρανή, δηλαδή άχρηστα προϊόντα τις εμπειρίες, τα επιφαινόμενα, τότε γιατί να διαιωνίζονται αυτοί και οι φορείς τους- τα ζώα με συνείδηση; Εδώ, όπως προανέφερα, η τυπική απάντηση του υλιστή είναι πως κάποτε, κάποια χαρακτηριστικά διαιωνίζονται χωρίς να προσφέρουν πλεονεκτήματα. Μόνο που η απάντηση δεν είναι τόσο εύλογη όσο ίσως φαίνεται, για τον εξής λόγο: Εάν από μια τυχαία γονιδιακή μετάλλαξη προκύψει φαινότυπος με στοιχειώδη συνείδηση η οποία, όντας αιτιακά αδρανής, δεν του προσφέρει κανένα πλεονέκτημα, ο φαινότυπος, σύμφωνα με την θεωρία της εξελίξεως, δεν θα έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιλεγεί και να αφήσει απογόνους από άλλους του είδους του χωρίς στοιχειώδη συνείδηση. Ως εκ τούτου, η πιθανότητα αλλεπάλληλων, εντελώς τυχαίων επιλογών φαινοτύπων με σταδιακά αναβαθμιζόμενη αλλά εντελώς άχρηστη συνειδητότητα που προκύπτει από σειρά επίσης τυχαίων μεταλλάξεων δια μέσου των αιώνων είναι πρακτικά ανύπαρκτη. Ο αντίλογος εδώ του υλιστή είναι ότι αυτό που επιλέγεται είναι όχι η δυνατότητα επίγνωσης αλλά οι νευρωνικοί μηχανισμοί που παράγουν, ταυτόχρονα, βελτιωμένους τρόπους αιτιακώς επαρκούς συμπεριφοράς και, παρεμπιπτόντως, αιτιακώς αδρανούς συνειδητότητας. Έτσι, η επιλογή δεν είναι καθόλου τυχαία. Αλλά «παρεμπιπτόντως» σημαίνει χωρίς λόγο, δηλαδή εντελώς τυχαία πράγμα δύσκολο να αποδεχτεί κανείς ως λογική εξήγηση για το πώς εξελίχτηκε η συνείδηση από την αμοιβάδα στον άνθρωπο και για τον ίδιο λόγο που δεν αποδέχεται κανείς ότι οι μηχανισμοί και της συνειδήσεως και της συμπεριφοράς θα επιλέγονταν τυχαία, χωρίς λόγο. Και ο μόνον τρόπος να πειστεί κανείς ότι υλικοί μηχανισμοί συμπεριφοράς παράγουν, «παρεμπιπτόντως», ως υποπροϊόντα, συνειδητές εμπειρίες είναι να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι, ότι ένα μηχανικό πρότυπο, ένα ρομπότ, δομημένο με σκοπό να μιμείται πιστά την ανθρώπινη συμπεριφορά, επίσης έχει συνείδηση. Κάποιοι μεταξύ των υλιστών,

19 19 θιασώτες της τεχνητής νοημοσύνης θεωρούν ότι μηχανικά αυτόματα τέτοιου είδους είναι εφικτά ενώ άλλοι, υλιστές και μη, διαφωνούν. Αλλά και στην περίπτωση που το τέλειο αυτόματο έκανε την εμφάνισή του θα ήταν αδύνατο να αποδειχτεί ότι όντως έχει εμπειρίες. Γιατί αυτό είναι αδύνατο το έχει εξηγήσει πειστικότατα, νομίζω, ο γνωστός φιλόσοφος Searle με το παράδειγμα του «κινέζικου δωματίου»[11] το οποίο δεν θα περιγράψω και γιατί είναι πασίγνωστο αλλά και γιατί δεν είναι τελεσίδικο: Ναι μεν δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι μια μηχανή αισθάνεται, πονά ή ελπίζει, αλλά δεν μπορούμε, για τον ίδιο λόγο που είναι αδύνατο να αποδείξουμε ότι οποιαδήποτε ύπαρξη, πέρα του εαυτού μας, είτε για άνθρωπο πρόκειται είτε για ζώο, είτε για μηχανή, αισθάνεται, πονά ή ελπίζει. Σε όλες τις περιπτώσεις, εκτός απ την περίπτωση του εαυτού μας, τα μόνα τεκμήρια συνειδητότητας που υπάρχουν είναι η συμπεριφορά. Στο μέτρο λοιπόν που ένα ρομπότ συμπεριφέρεται, ακριβώς όπως ο κάθε συνάνθρωπος, ως εάν να αισθάνεται και να προσδοκά και να ελπίζει, θα πρέπει, συνεπείας ένεκεν, να το αποδεχτούμε ως όν ενσυνείδητο. Διαφορετικά, θα πρέπει να θεωρήσουμε όλα τα όντα βιολογικά τε και τεχνητά, εκτός του εαυτού μας, ως άμοιρα συνειδήσεως. Κανείς μας ωστόσο δεν πιστεύει ότι οι συνάνθρωποί μας είναι όντα χωρίς συνείδηση. Οπότε στο μέτρο που αναγνωρίζουμε στον δίπλα μας συνειδητότητα όπως τη δική μας, αλλά όχι στο τέλειο ρομπότ σημαίνει ότι δεν χρησιμοποιούμε το κριτήριο της συμπεριφοράς αλλά κάποιο άλλο, που ανεξάρτητα από το τι ακριβώς είναι, μας κάνει να πιστεύουμε στη ουσιαστική διαφορά ανθρώπων και μηχανών. Σε όσους λοιπόν εξ ημών το κριτήριο της όμοιας συμπεριφοράς δεν αρκεί για να αποδώσουν στο ρομπότ συνείδηση, δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξει κανείς ότι το ρομπότ έχει ή δεν έχει συνείδηση. Είναι πεπεισμένοι ότι δεν έχει. Οπότε δεν είναι δυνατό να πειστούν ότι στην πορεία της εξελίξεως των ειδών υλικοί νευρωνικοί μηχανισμοί συμπεριφοράς παράγουν, «παρεμπιπτόντως», ως υποπροϊόντα, συνειδητές εμπειρίες. Οι υπόλοιποι, αυτοί που όντως αρκούνται στο κριτήριο της όμοιας συμπεριφοράς για να αποδώσουν στο ρομπότ συνείδηση (που θα έπρεπε να σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι είναι όσο έτοιμοι να θυσιαστούν για μια τέτοια μηχανή όσο για έναν τους συνάνθρωπο) δεν χρειάζονται απόδειξη άλλη από το τέλειο ρομπότ. Οπότε, μέχρι να γίνει εάν ποτέ γίνει- το ρομπότ πραγματικότητα, θα παραμένει και για αυτούς αστάθμητο εάν υλικοί μηχανισμοί συμπεριφοράς παράγουν, «παρεμπιπτόντως», ως υποπροϊόντα, συνειδητές εμπειρίες. Και στις δυο επομένως περιπτώσεις ο

20 20 επιστημονικός υλισμός δημιουργεί για κάποιους ανυπέρβλητο και για άλλους άλυτο, προς το παρόν, πρόβλημα. Το τρίτο πρόβλημα που προκαλεί η αποδοχή του επιστημονικού υλισμού ως αληθές δόγμα είναι πρακτικό. Έχει δε ως εξής: Δεδομένου ότι κάθε εμπειρία όπως η εμπειρία που εκπορεύεται από τους μηχανισμούς κρίσεως και αποφάσεων Α (στο σχήμα) «πρέπει να πατήσω φρένο» έπεται του αντιστοίχου της νευρωνικού κώδικα, όπως φαίνεται στο σχήμα, καμμιά δεν μπορεί να θεωρηθεί αίτιο καμμιάς πράξεως και καμμιάς άλλης εμπειρίας. Αίρεται επομένως ο διαχωρισμός των πράξεων σε εσκεμμένες και αντανακλαστικές, σε πράξεις προμελετημένες ή σε πράξεις που γίνονται εν βρασμώ ψυχής. Καμιά απολύτως πράξη, είτε θετική είτε αρνητική, δεν είναι προμελετημένη. Ακόμα και όταν προμελετήσω να κάνω κάτι αύριο, η αλληλουχία των εμπειριών που συνιστούν την προμελέτη όλες έπονται των αιτίων τους, των σχηματισμών οι οποίοι, είπαμε, διέπονται από τους απαραβίαστους νόμους της ύλης. Οπότε καμμιά πράξη δεν είναι υπεύθυνη και η ελευθερία φενάκη. Οπότε τόσο το έγκλημα του πάσχοντος ψυχασθενούς όσο και το προμελετημένο έγκλημα του επαγγελματία εκτελεστή είναι ομοίως ανεύθυνες πράξεις όπως είναι και οι πράξεις αυτοθυσίας, ανδρείας, τεμπελιάς, λαιμαργίας, δειλίας, οργής, εγκράτειας και ούτω καθεξής. Οι επιπτώσεις αυτής της γενικεύσεως είναι φαντάζομαι ευδιάκριτες Αλλά, όπως προείπα, κανείς δεν θα αρχίσει να καταστρώνει σχέδια για ριζικές κοινωνικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις. Διότι όλοι μας έχουμε άλλος περισσότερες άλλος λιγότερες αμφιβολίες για την εγκυρότητα του επιστημονικού υλισμού. Φαίνεται λοιπόν ότι ούτε το ένα κυρίαρχο δόγμα, ο κοινός δυϊσμός ούτε το άλλο, ο επιστημονικός υλισμός είναι ικανοποιητικά. Και το βασικό ερώτημα παραμένει μετέωρο: Πώς είναι δυνατόν το άυλο πνεύμα με τη μορφή μιας προσωπικότητας μιας ψυχής ενός συγκεκριμένου εγώ να επιδρά και να ελέγχει την ύλη; Και πως είναι ποτέ δυνατόν οι διεργασίες υλικών συστημάτων να μετατρέπουν ηλεκτροχημικά σήματα, τους σχηματισμούς που λέγαμε, σε εμπειρίες; Β. Η ΕΝΝΑΛΑΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Β.1. ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΑΦΕΛΟΥΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ

21 21 Όπως αναφέρθηκε στην «εισαγωγή» αυτό το πρόβλημα έχει λύση και όλα τα επιμέρους ερωτήματα που έχω παραθέσει και τα οποία παραμένουν μετέωρα βρίσκουν απάντηση στα πλαίσια μιας θεωρίας που συνίσταται στο κράμα τριών αλληλέγγυων ιδεών: Οι ιδέες αυτές δεν είναι καινούργιες. Εμφανίστηκαν στο παρελθόν για να ξεχαστούν και να ανακύψουν πάλι και πάλι στην ιστορία των ιδεών. Από ότι μπόρεσα να εξακριβώσω, η πρώτη ιδέα κάνει την εμφάνισή της, στη δυτική τουλάχιστον γραμματεία, στο διάλογο «Θεαίτητος»[12]. Εκεί, αποδίδεται από το Σωκράτη στους περί τον Ηράκλειτο φυσιολόγους, δηλαδή τους Φυσικούς και γίνεται αποδεκτή, όσον αφορά τη φύση των αισθητών πραγμάτων, κι απ τον ίδιο το Σωκράτη (επομένως και τον Πλάτωνα). Συνάδει δε η ιδέα αυτή με την κρατούσα άποψη στη μετακλασική Φυσική για την φύση των αισθητών, πράγμα που έχω αλλού σχολιάσει [13]. Η ιδέα αυτή αποδίδεται συνοπτικά από την ακόλουθη ρήση του Σωκράτη: αυτό μεν καθ αυτό μηδέν είναι εν δε τη προς άλληλα ομιλία πάντα γίγνεσθαι και παντοία... Κανένα αντικείμενο δηλαδή από αυτά που συναπαρτίζουν τον κόσμο μας δεν είναι αυθύπαρκτο. Όλα είναι παράγωγα αλληλεπιδράσεων μεταξύ παραγόντων των οποίων η ουσία είναι εμπειρικά απροσπέλαστη (μηδέν είναι). Αυτό που ονομάζουμε υλικό τραπέζι ή εγκέφαλο ή φεγγάρι ή, γενικότερα, αντικείμενο άλφα ή βήτα, είναι αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεως μεταξύ κάποιου παράγοντα αγνώστου υφής ή ουσίας ας τον ονομάσουμε «προ-αντικείμενο», και ημών των αντιλαμβανομένων και εννοούντων, δηλαδή του νου μας ή των εγκεφαλικών μηχανισμών του νου μας. Επομένως, όντας όλα παράγωγα, κανένα αντικείμενο δεν έχει αντικειμενικότητα, δηλαδή ύπαρξη ανεξάρτητη του υποκειμένου που το βιώνει. Αντί για αντικείμενα τα τραπέζια και τα φεγγάρια είναι και πρέπει να τα λέμε αντιλήμματα. Είναι δηλαδή παραδείγματα ενός είδους εμπειρίας. Προφανές αυτό αλλά υπερβολικά δύσπεπτο διότι συγχέομε τον όντως αντικειμενικό και αυθύπαρκτο αλλά άγνωστο παράγοντα «προαντικείμενο» αυτόν τον αστάθμητο- πριν την αλληλεπίδρασή του με το αισθητικό μας σύστημα εξωτερικό παράγοντα, με το αντίλημμα, το τραπέζι δηλαδή ή το φεγγάρι που είναι παράγωγο της αλληλεπιδράσεως αυτού του άγνωστου παράγοντα και ημών των αντιλαμβανομένων.

22 22 Η άλλη όψη ή το άλλο στοιχείο αυτής της ιδέας που είναι ομοίως δύσπεπτο καίτοι ομοίως αναντίρρητο είναι ότι καμμιά από τις ιδιότητες που καθορίζουν την φύση των παραγώγων, των αντιλημμάτων δηλαδή, δεν έχει αντικειμενικότητα. Αυτά που θεωρούμε γνωρίσματα της Υλικότητας των αντικειμένων --των αντιλημμάτων σωστότερα, δηλαδή των τραπεζιών των φεγγαριών η σύγχρονη φυσική δεν τα θεωρεί ως ενδεικτικά της ουσίας τους. Το άβουλο, το νεκρό, το ετεροκίνητο, το βαρύ το αδιαπέραστο το άκαμπτα νομοταγές που χαρακτηρίζουν την συμβατική ύλη είναι τόσο αληθινά όσο οι σκιές στον Πλατωνικό μύθο της σπηλιάς [14]. Κι εκεί που τα αισθητήριά μας εντοπίζουν χειροπιαστή ύλη, η φυσική ανάλυση εντοπίζει μια αφηρημένη δομή σχέσεων μεταξύ συμβόλων. Πίσω δε από τα σύμβολα είναι η άγνωστη, η εμπειρικά απροσπέλαστη ουσία του αντικειμενικού παράγοντα αυτήν που ο Αριστοτέλης ονόμασε πρωτογενή αδιαμόρφωτη ύλη την πίσω από τις τέσσαρες επίγειες μορφές της και την ουράνια πεμπτουσία και αργότερα ο Kant πράγμα αυτογενές ding an isch [15] για την οποία το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι δεν είναι συμβατικά υλική (έτσι όπως ορίζει την ύλη η αντίληψή μας). B.2. Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ «ΔΙΠΛΗΣ ΟΨΕΩΣ» ΚΑΙ Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ «ΜΝΗΜΗΣ» Η δεύτερη ιδέα νομίζω θα πρέπει να αποδοθεί στον Σπινόζα. Είναι δε γνωστή ως θεωρία των «δύο όψεων» επίγονοι της οποίας είναι οι διάφορες παραλλαγές της θεωρίας της «νευρικής ταυτότητας» -Neural Identity [16]. Συνάδει δε με κάποιες απόψεις του William James [17] και με τις διάφορες παραλλαγές του λεγόμενου «ουδέτερου μονισμού» που προωθήθηκαν κυρίως από τον Russell [πχ18]. Σύμφωνα με αυτήν την ιδέα σε κάθε εμπειρία αντιστοιχεί κι ένας σχηματισμός ενεργοποιήσεως των εγκεφαλικών μηχανισμών της αντιλήψεως και του νου, γενικότερα, οι οποίοι επεξεργάζονται στην περίπτωση των αντιλημάτων τα νευρικά σήματα που κωδικεύουν την επίδραση του αντικειμενικού αλλά αγνώστου εξωτερικού παράγοντα. Ο σχηματισμός λοιπόν αυτός, αντί να θεωρείται, όπως στην περίπτωση του επιστημονικού υλισμού, αίτιο της εκάστοτε εμπειρίας, θεωρείται ως η άλλη όψη της εμπειρίας. Με άλλα λόγια, η εμπειρία τραπέζι, επί παραδείγματι, και ο αντίστοιχός της σχηματισμός νευρωνικών σημάτων στον εγκέφαλο είναι δυο όψεις της ίδιας εμπειρικά απροσπέλαστης ουσίας. Όσο για το «προ-αντικείμενο» που προκάλεσε το ζεύγος σχηματισμός-εμπειρία του οποίου η δομή αντιστοιχεί στην δομή του ζεύγους πρέπει να είναι κατ ανάγκη ομοούσιο της απροσπέλαστης ουσίας της οποίας εκφάνσεις είναι το ζεύγος εμπειρία-εγκεφαλικός σχηματισμός.

23 23 Αλλά εδώ προκύπτει ένα ερώτημα: Εάν οι σχηματισμοί νευρωνικών σημάτων είναι ταυτόχρονα και συνειδητές εμπειρίες, γιατί, ανάμεσα στους αμέτρητους σχηματισμούς που υπάρχουν ανά πάσα στιγμή στου καθενός μας τον εγκέφαλο, ελάχιστοι μόνο να γίνονται αισθητοί, να συνειδητοποιούνται ως εμπειρίες; Στο ερώτημα αυτό δίνει απάντηση η τρίτη κατά σειρά ιδέα. Η ιδέα αυτή απ ότι μπόρεσα να διαπιστώσω απαντά για πρώτη φορά πάλι στον Πλάτωνα και συγκεκριμένα στον «περί ηδονής» διάλογο τον «Φίληβο» ως μια ερμηνεία που προτείνει ο Σωκράτης για το ότι απλοί πρωτόγονοι οργανισμοί όπως τα στρείδια δεν μπορούν να αισθανθούν ούτε ηδονή ούτε οδύνη. Ο λόγος, λέει, είναι η απουσία μνήμης. Ζώα χωρίς μνήμη δεν μπορούν να συγκρατήσουν για το απαιτούμενο χρονικό διάστημα τον απόηχο του ερεθίσματος το αντίστοιχο των σχηματισμών για τους οποίους μιλάμε για να βιώσουν πόνο ή ηδονή. Η διάρκεια λοιπόν της μνήμης ή η διάρκεια του εκάστοτε σχηματισμού εξηγεί τη διαφορά μεταξύ «αισθήσεως και αναισθησίας» όπως ονομάζει ο Πλάτων το συνειδέναι και το ασυνείδητο αντιστοίχως. Η ίδια ιδέα περεταίρω επεξεργασμένη, κατέχει κεντρικό ρόλο στη θεωρία της μνήμης του Henri Bergson, ειδικά στη περίφημη μονογραφία του «Μνήμη και Ύλη»[19]. Εκεί η περιεκτικότητα αντί της διάρκειας της αμέσου μνήμης το πλήθος δηλαδή των πληροφοριών που η μνήμη εμπεριέχει ανά μονάδα χρόνου ή η «πυκνότητά» της καθορίζει, πρώτον, εάν θα προκύψει εμπειρία και δεύτερον το είδος της εμπειρίας που θα προκύψει, το βάθος της και ο πλούτος της. Παραλλαγές δε της ίδιας ιδέας επιζούν σήμερα ενσωματωμένες στη νευροψυχολογική γραμματεία σχετικά με την φύση της ενεργού μνήμης θέμα που έχω αναπτύξει αλλού [20]. Οπότε, λοιπόν, το πρότυπο που παρίστανε το τελευταίο σχήμα μετατρέπεται, απλοποιείται στα πλαίσια αυτής εδώ της θεωρίας που συναποτελείται από τις τρείς ιδέες που ανέφερα. Απλοποιείται λοιπόν το σχήμα και δεν περιέχει πλέον δύο ειδών οντότητες φύσει ανόμοιες, υλικές και άϋλες αλλά μόνο μια, ούτε υλική ούτε άυλη. O Γ Α K M 1ος σχηματισμός 2ος σχηματισμός 3ος σχηματισμός 4ος σχηματισμός 5ος σχηματισμός νευρικών νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων νευρωνικών σημάτων σημάτων Οπτική εμπειρία Σημασία του σήματος απόφαση κώδικας εντολών κινήσεως κόκκινο φώς του σώματος