Η ελληνιστική ιστοριογραφία αποστασιοποιείται από τη θου-

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ Η γραµµατεία της Ελληνιστικής εποχής συνολικά παρουσιάζει κάποια γενικά χαρακτηριστικά τα οποία θα ήταν σκόπιµο να καταγράψουµε από την αρχή αυτού του κεφαλαίου για δύο βασικούς λόγους: πρώτον επειδή αυτά αντανακλούν τις ιδιαίτερες ιστορικές και πολιτισµικές συνθήκες στις οποίες αναπτύχθηκε και δεύτερον επειδή τη διακρίνουν από τη γραµµατεία άλλων εποχών, συνιστούν την ιδιαιτερότητά της και µπορούν να κινήσουν το ενδιαφέρον µας. Ένα τέτοιο βασικό χαρακτηριστικό είναι ο διάλογος της ελληνιστικής γραµµατείας µε αυτή της Κλασικής εποχής, ο οποίος διακρίνεται από την αντίδραση σε µορφικά και πνευµατικά χαρακτηριστικά της κλασικής γραµµατείας από τη µια, αλλά και από τον συστηµατικό, διακριτικό και επιδέξιο δανεισµό από την άλλη. Η ελληνιστική λογοτεχνία, για παράδειγµα, χαρακτηρίζεται γενικά από µια απόρριψη του ηρωικού στοιχείου που κατεξοχήν χαρακτηρίζει το αρχαϊκό έπος και από µια αποµάκρυνση από τη συνεχή διήγηση του έπους και της τραγωδίας. Όπως θα δούµε και στη συνέχεια, η λογοτεχνία της Ελληνιστικής εποχής εστιάζει στο καθηµερινό, στο ταπεινό, ακόµη και στο αντιηρωικό, ενώ καλλιεργεί πιο σύντοµες και πιο υπαινικτικές λογοτεχνικές µορφές από αυτές της αρχαϊκής και κλασικής λογοτεχνίας, όπως είναι το ειδύλλιο ή το επίγραµµα. Ωστόσο, τα συστατικά για τη δηµιουργία της αντικλασικής αυτής λογοτεχνίας είναι σε µεγάλο βαθµό αυτά της κλασικής. Η ελληνιστική λογοτεχνία βρίθει λογότυπων, εικόνων, µεταφορών που προέρχονται από την αρχαϊκή και κλασική λογοτεχνία. Ανάλογη είναι και η στάση των ιστοριογράφων των ελληνιστικών χρόνων, οι οποίοι διαφοροποιούνται από τον Θουκυδίδη τόσο ως προς την επιλογή του περιεχοµένου της ιστορίας τους όσο και ως προς το ύφος, καθώς η εστίασή τους είναι ευρύτερη και χρονολογικά και γεωγραφικά από τη Θουκυδίδεια περιλαµβάνουν εκτός από ιστορικά και πολιτικά γεγονότα πλήθος ανεκδότων, µύθων και τοπικών παραδόσεων, ενώ εµφανίζουν ιδιαίτερα επιτηδευµένο ύφος, επηρεασµένο από τη ρητορική. Στη φιλοσοφία τώρα, δίπλα στην Ακαδηµία του Πλάτωνα και στον Περίπατο του Αριστοτέλη, δηµιουργούνται δύο νέες σχολές, ο Κήπος του Επίκουρου και η Στοά του Ζήνωνα, οι οποίες διακρίνονται από µία έντονη αντίδραση προς την κλασική φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Όπως θα δούµε αναλυτικά στη συνέχεια, τόσο οι Επικούρειοι όσο και οι Στωικοί δείχνουν να παρακάµπτουν τους δύο κύριους κλασικούς φιλοσόφους και να εµπνέονται από προγενέστερους στοχαστές, τους οποίους συνήθως ονοµάζουµε Η ελληνιστική ιστοριογραφία αποστασιοποιείται από τη θου-

2 Προσωκρατικούς, όπως είναι ο Ηράκλειτος, ο Εµπεδοκλής, ο ίδιος ο Σωκράτης αλλά και ο λίγο µεταγενέστερος Δηµόκριτος. Η απόρριψη της κλασικής φιλοσοφίας γίνεται µε τον πιο έντονο τρόπο σε πολεµικές πραγµατείες εναντίον του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη όπου συγγράφουν κορυφαίοι Επικούρειοι και Στωικοί, όπως ο ίδιος ο Επίκουρος και οι οπαδοί του, Μητρόδωρος, Πολύστρατος, Κωλώτης, καθώς και ο Στωικός Ζήνωνας. Ωστόσο, και στην περίπτωση των ελληνιστικών φιλοσόφων η οφειλή τους στη σκέψη των κλασικών Πλάτωνα και Αριστοτέλη είναι µεγάλη. Οι Στωικοί εµπνέονται από τον Τίµαιο και τους Νόµους του Πλάτωνα για να διαµορφώσουν τη φυσική φιλοσοφία τους και τη µεταφυσική τους, και από τους πρώιµους σωκρατικούς διαλόγους για την ηθική τους, ενώ οι Επικούρειοι οφείλουν πολλά στην αριστοτελική ηθική αλλά και σε πλατωνικούς διαλόγους, όπως ο Πρωταγόρας και ο Φίληβος, για τον σχηµατισµό της ηθικής τους φιλοσοφίας. Η στάση της ελληνιστικής γραµµατείας απέναντι στην κλασική δηλώνει δύο πράγµατα: πρώτον, ότι οι διανοούµενοι της Ελληνιστικής εποχής είναι ιδιαίτερα καλοί γνώστες της προγενέστερης παράδοσης και έχουν απόψεις για αυτή και δεύτερον, ότι οι αναγνώστες τους αναµένεται να είναι επίσης εξοικειωµένοι µε αυτή την παράδοση. Το γεγονός ότι συγγραφείς και αναγνώστες είναι ιδιαίτερα µορφωµένοι δεν σηµαίνει αναγκαστικά ότι η ελληνιστική γραµµατεία κινείται στο πλαίσιο µιας ελίτ, σίγουρα όµως οι µορφωτικές απαιτήσεις ήταν υψηλότερες από αυτές της Κλασικής εποχής. Ενώ στην Κλασική εποχή τα οµηρικά έπη αποτελούσαν µέρος της παιδείας του πολίτη, στην Ελληνιστική εποχή ολόκληρη η κλασική γραµµατεία δείχνει να θεωρείται κοινή κληρονοµιά των ελληνιστικών κρατών. Η νέα πολιτιστική αυτή πραγµατικότητα έχει έναν σηµαντικό πολιτικό χαρακτήρα. Η εκτίµηση και η αξιοποίηση της προγενέστερης γραµµατείας προωθείται από τους µονάρχες των ελληνιστικών κρατών καταρχήν για πολιτικούς λόγους, καθώς έτσι προβάλλουν τον ελληνισµό τους και υπογραµµίζουν τη σχέση τους µε τον πρόγονό τους Αλέξανδρο. Οι µονάρχες αυτοί φροντίζουν ώστε οι πρωτεύουσες των κρατών τους, όπως η Αντιόχεια, η Πέργαµος και η Αλεξάνδρεια, να γίνουν κέντρα πολιτισµού και παιδείας, εξοπλισµένες µε βιβλιοθήκες και πνευµατικά ιδρύµατα που φιλοξενούσαν και ενίσχυαν οικονοµικά καλλιτέχνες, επιστήµονες και λογοτέχνες. Χαρακτηριστική είναι η δηµιουργία από τους Πτολεµαίους στην Αλεξάνδρεια ενός απαράµιλλου κέντρου επιστηµονικής Κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων η φιλοσοφία

3 και καλλιτεχνικής δηµιουργίας, του Μουσείου, όπου µε τη βασιλική υποστήριξη µελετούσαν σηµαντικοί διανοούµενοι της εποχής. Είναι χαρακτηριστικό ότι την εποχή αυτή καταβάλλονται οι πρώτες συστηµατικές προσπάθειες µελέτης και φιλολογικής επιµέλειας των οµηρικών επών αλλά και λυρικής ποίησης και τραγωδίας από γραµµατικούς του κύρους του Αριστοφάνη του Βυζάντιου και του Αρίσταρχου, οι οποίοι ασχολούνται µε την αυθεντικότητα και την ορθότητα του κειµένου που έχει παραδοθεί δηµιουργώντας ουσιαστικά µια νέα επιστήµη, αυτή της φιλολογίας. Η επιστήµη αυτή αποτελεί µέρος µιας πολιτισµικής αναγέννησης. Είναι αξιοσηµείωτο ότι µερικοί από τους επιφανέστερους ποιητές της εποχής, όπως ο Φιλητάς, ο Καλλίµαχος, ο Λυκόφρων και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, είναι συστηµατικοί µελετητές των αρχαίων κειµένων, φιλόλογοι θα λέγαµε σήµερα. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό µιας πολύ σηµαντικότερης αλλαγής. Στην Αρχαϊκή και Κλασική εποχή η λογοτεχνία γράφεται για να παρουσιαστεί µπροστά σε κοινό µε τη µία ή την άλλη µορφή: οι Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας Το Μουσείο, δηλαδή το τέµενος των µουσών, ήταν ένα κέντρο που φιλοξενούσε κάθε είδους πνευµατική δραστηριότητα που θεράπευαν οι Μούσες στην αρχαιότητα. Ιδρύθηκε το 280 από τον Πτολεµαίο Α και, σύµφωνα µε την περιγραφή του Στράβωνα (Γεωγρ ), βρισκόταν στον περίβολο του βασιλικού ανακτόρου και λειτουργούσε υπό την επίβλεψη και την ενίσχυση του βασιλικού οίκου. Τα µέλη του Μουσείου διορίζονταν από τον βασιλιά και απολάµβαναν µια προνοµιακή ζωή αφιερωµένη στην καλλιτεχνική δηµιουργία και στην επιστήµη. Ανάµεσά τους ήταν προσωπικότητες, όπως οι ποιητές και κριτικοί Καλλίµαχος και Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο γραµµατικός Αρίσταρχος, ο µαθηµατικός Ευκλείδης, ο γεωγράφος και µαθηµατικός Ερατοσθένης, οι γιατροί Ερασίστρατος και Ηρόφιλος. Σηµαντικό µέρος της έρευνας ήταν η συγκέντρωση, η έκδοση και µελέτη των έργων της προγενέστερης γραµµατείας στους τοµείς της λογοτεχνίας, της ιστορίας, της επιστήµης και της φιλοσοφίας. Η δραστηριότητα αυτή ήταν στενά συνδεδεµένη µε τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας,

4 όπου οι Πτολεµαίοι προσπάθησαν να συγκεντρώσουν όλα τα σηµαντικά έργα του παρελθόντος. Θα πρέπει να αναλογιστούµε ότι τα αρχαία έργα ήταν δυσεύρετα και ακριβά, καθώς ήταν χειρόγραφα, και η ετοιµασία τους ήταν µια ιδιαίτερα χρονοβόρα και πολυέξοδη υπόθεση. Γνωρίζουµε ότι υπήρχαν βιβλιοθηκάριοι και βοηθοί επιφορτισµένοι µε την ταξινόµηση και την καταλογογράφηση των βιβλίων. Στο έργο αυτό συµµετείχαν οι ποιητές Λυκόφρων, Αλέξανδρος Αιτωλός και Καλλίµαχος, καθένας από τους οποίους είχε αναλάβει την ταξινόµηση συγκεκριµένων λογοτεχνικών ειδών, ο πρώτος της κωµωδίας, ο δεύτερος της τραγωδίας, ενώ ο τρίτος συνέταξε τους περίφηµους «Πίνακες», έναν κατάλογο σε 120 αρχαία βιβλία όλων όσων διέπρεψαν σε κάποιο λογοτεχνικό είδος και των έργων τους. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το τεράστιο αυτό έργο δεν ήταν ένας απλός κατάλογος αλλά περιείχε σχόλια σχετικά µε ζητήµατα αυθεντικότητας και χρονολόγησης καθώς και βιογραφίες των συγγραφέων τους. Μια τέτοια δραστηριότητα συµβάδιζε µε τη µελέτη και την έκδοση των αρχαϊκών και κλασικών ποιητικών κειµένων από τους Αλεξανδρινούς γραµµατικούς, όπως ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος και ο Αρίσταρχος. Το Μουσείο συνέχισε τη λειτουργία του και σε όλη τη διάρκεια της Ρωµαϊκής περιόδου, αν και η δραστηριότητά του δείχνει περιορισµένη, για να κλείσει πιθανότατα επί Θεοδοσίου τον 4ο αιώνα µ.χ. Η οργάνωση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας βασιζόταν οµηρικοί αοιδοί άδουν τα οµηρικά έπη, οι χοροί της χορικής ποίησης την άδουν και τη χορεύουν, οι τραγωδίες και οι κωµωδίες παριστάνονται σε δραµατικούς αγώνες που αποτελούσαν µέρος θρησκευτικών γιορτών. Η ελληνιστική λογοτεχνία ως επί το πλείστον γράφεται για να διαβαστεί αλλά και πηγάζει από την ανάγνωση και τη γνώση της προγενέστερης λογοτεχνίας. Ανάλογα οι ελληνιστικοί φιλόσοφοι οδηγούνται σε νέες φιλοσοφικές ατραπούς, αφού γνωρίσουν την κλασική φιλοσοφία, και επιδιώκουν να δώσουν λύση εκεί όπου οι προκάτοχοί τους κατά τη γνώµη τους απέτυχαν. Αν είναι έτσι, τότε κατανοούµε ότι το νέο παιδευτικό και πολιτιστικό ιδεώδες των Πτολεµαίων που στόχευε στη διατήρηση και στη σπουδή της προγενέστερης γραµ- µατείας δεν προσέφερε απλώς το πλαίσιο για την ανάπτυξη της ελληνιστικής πνευ- µατικής παραγωγής, αλλά ανταποκρινόταν σε πραγµατικές πνευµατικές αλλαγές. Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση µε το αδιαµφισβήτητο γεγονός ότι το πολιτιστικό πρόγραµµα

5 των Πτολεµαίων υποκινούσαν πολιτικοί παρά πνευµατικοί λόγοι. Το γεγονός όµως ότι από το νέο αυτό πολιτιστικό πλαίσιο προέκυψαν τόσα σηµαντικά πνευµατικά προϊόντα σηµαίνει ότι το πλαίσιο αυτό ανταποκρίθηκε σε πραγµατικές πνευµατικές τάσεις. Η αρµονική ένταξη των τάσεων αυτών σε ένα συνολικό πολιτικό, πολιτιστικό και οικονοµικό πλαίσιο από τη µια, αλλά και η σύνθετη σχέση της σύγχρονης µε την προγενέστερη πνευµατική δηµιουργία είναι χαρακτηριστικά πολιτιστικής αναγέννησης ανάλογα χαρακτηριστικά διακρίνουν τη βυζαντινή του 9ου και 10ου αιώνα και την ιταλική αναγέννηση του 13ου-15ου αιώνα. Δύο άλλα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής γραµµατείας αντικατοπτρίζουν τις νέες πολιτικές και πολιτισµικές συνθήκες. Το πρώτο από αυτά είναι η διάχυση της πνευµατικής και καλλιτεχνικής παραγωγής σε πολλά διαφορετικά κέντρα που έρχεται σε έντονη αντίθεση µε τον δεσπόζοντα ρόλο της Αθήνας τον 5ο και 4ο αιώνα. Εκτός από την Αλεξάνδρεια, που παίζει έναν εξέχοντα ρόλο, υπάρχει έντονη πνευµατική κίνηση και παραγωγή σε πολλές άλλες πόλεις της Ελλάδας, σε νησιά όπως η Κως, η Ρόδος και η Σάµος, σε πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως η Κολοφώνα, της Συρίας, όπως η Αντιόχεια και η Απάµεια, και από τον 2ο αιώνα π.χ. και στη Ρώµη. Το χαρακτηριστικό αυτό έχει µία σοβαρή συνέπεια που αποτελεί ένα επίσης σηµαντικό διακριτικό γνώρισµα της ελληνιστικής γραµµατείας. Αυτό είναι η αλλαγή από την εστίαση στην πόλη στην εστίαση στο άτοµο και στον κόσµο. Όπως είναι γνωστό, τόσο η κλασική λογοτεχνία όσο και η ιστοριογραφία και η φιλοσοφία εµπνέονται σε µεγάλο βαθµό από ζητήµατα σχετικά µε τη διαχείριση της πόλης. Ας θυµηθούµε τις κωµωδίες του Αριστοφάνη, την Ιστορία του Θουκυδίδη, την Πολιτεία του Πλάτωνα και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη. Με την κατάλυση των πόλεων-κρατών της Κλασικής εποχής και τη δηµιουργία των ελληνιστικών κρατών στα οποία καλλιεργείται ο ελληνικός πολιτισµός οι πολιτιστικές συντεταγµένες έχουν αλλάξει. Το άτοµο δεν είναι πια µέλος µιας πόλης, αλλά ενός κράτους και του κόσµου. Η ευτυχία του είναι συνάρτηση ατοµικών πράξεων και κοσµικών δυνάµεων παρά του οργανικού του ρόλου στην πόλη. Η ελληνιστική γραµµατεία µαρτυρεί την αλλαγή αυτή από διάφορες οπτικές γωνίες. Οι λογοτέχνες προτιµούν θέµατα που σχετίζονται µε το άτοµο, όπως είναι ο έρωτας, ο γάµος, ο θάνατος, το συµπόσιο, σκηνές από την καθηµερινή ζωή, ακόµα και τις πιο ταπεινές εκδοχές της, ενώ όταν αναφέρονται σε τόπους, αυτοί είναι αφηρηµένοι αλλά πολύ συ- Το παιδευτικό ιδεώδες των Πτολεµαίων αποσκοπούσε στη δια-

6 χνά µακριά από την πολύβουη πόλη, στην ειδυλλιακή ύπαιθρο. Οι ιστοριογράφοι από την άλλη εστιάζουν και αυτοί σε όλη την οικουµένη αλλά και στο άτοµο και τονίζουν πόσο εκτεθειµένο είναι στις κοσµικές δυνάµεις που προκαλούν δραµατικές µεταβολές της τύχης. Οι φιλόσοφοι, τέλος, θεωρούν τη φιλοσοφία τρόπο για να ευτυχήσει κανείς, όχι τρόπο για να γίνει σοφότερος ή πεπαιδευµένος, και αυτήν ακριβώς την ευδαιµονία υπόσχονται στους µαθητές τους. Όµως η ευδαιµονία, υποστηρίζουν, δεν είναι δυνατή αν δεν κατανοήσει κανείς τον κόσµο και τους νόµους που τον διέπουν. Έτσι η ηθική τόσο των Στωικών όσο και των Επικούρειων βασίζεται σε µεταφυσικές προκείµενες, δηλαδή σε µια ορισµένη κατανόηση του κόσµου. Είναι αυτή η αντίληψη για τον κόσµο (και όχι για την πόλη, όπως συνέβαινε µε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη) που υπαγορεύει τώρα την ηθική, δηλαδή τον τρόπο ευδαιµονίας του ατόµου. Με αυτή την έννοια ο ελληνιστικός άνθρωπος είναι πολίτης του κόσµου παρά της πόλης. Η πολιτική αυτή πραγµατικότητα έχει µεταβληθεί πια σε πολιτιστικό γεγονός που διαµορφώνει την πνευµατική παραγωγή και τον στοχασµό. Ελληνιστική λογοτεχνία Η µελέτη της λογοτεχνίας θέτει πάντα το ζήτηµα αν θα πρέπει κανείς να ξεκινά από τις θεωρητικές της προδιαγραφές, έτσι όπως αυτές µπορούν να ανασυντεθούν από τα κεί- µενα, ή από την ίδια τη λογοτεχνία, δηλαδή τα κείµενα. Και οι δύο προσεγγίσεις έχουν πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα. Η πρώτη έχει εντονότερο εξηγητικό χαρακτήρα, αλλά για τον ίδιο λόγο µας φορτώνει µε αισθητικές προκαταλήψεις στην ερµηνεία της λογοτεχνίας. Η δεύτερη πάλι επιτρέπει άµεση επαφή µε τα κείµενα, αλλά παραβλέπει το πνευµατικό υπόβαθρο που κινητοποιεί και µορφοποιεί τη λογοτεχνική συγγραφή. Στην περίπτωση της ελληνιστικής λογοτεχνίας έχουµε τη σπάνια τύχη ένας από τους κυριότερους ποιητές της, ο Καλλίµαχος, να προτάσσει στην έκδοση ενός από τα σηµαντικότερα έργα του, των Αιτίων, ένα κείµενο θεωρητικού χαρακτήρα που αποτελεί µια συνολική απολογία για την ποιητική του. Το κείµενο έχει διασωθεί σε πάπυρο της Οξυρρύγχου µε αρκετά κενά. Το παραθέτω σε µετάφραση: «Οι Τελχίνες, αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας...µουρµουρίζουν για την ποίησή µου. Μου καταµαρτυρούν Η έντονη πνευµατική κίνηση και παραγωγή της Ελληνιστικής Τµήµα από τον πάπυρο της Οξυρρύγχου (vol. XVII no.

7 ότι δεν άπλωσα ποίηµα ενιαίο και συνεχές σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ηρώων, αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήµα λιγοστό σαν το µικρό παιδί, ενώ µετράω δεκαετίες ουκ ολίγες. Κι εγώ σαν τους Τελχίνες έχω την εξής απάντηση: «φύτρα... ειδικευµένη στον φθόνο που τρώει τα σωθικά σας...υπήρξα ολιγόστιχος αλλά η Δήµητρα η Θρεπτική είναι πολύ ανώτερη από τη µακριά... και τη γλυκιά χάρη του στίχου του Μίµνερµου τη διδαχτήκαµε από τα «κατά λεπτόν», όχι από τη Μεγάλη Γυναίκα. «ο γερανός που αίµατα Πυγµαίων τον ευφραίνουν µε τα φτερά του ας λάµνει από Αίγυπτο σε Θράκη» και «οι Μασσαγέτες µε µακριές σαϊτιές τους Μήδους ας στοχεύουν». Έστω αλλά τ αηδόνια, τα µικρά ποιήµατα, είναι πιο γλυκά. Στον κόρακα από δω, φάρα κακιά και βάσκανη! Και στο εξής κριτήριό σας να ναι η τέχνη κι όχι το περσικό χιλιόµετρο. Και µη ζητάτε από µένα βαρύγδουπη ωδή για τις βροντές στον Δία, όχι σ εµένα. Όταν πρωτοκάθισα να γράψω, ο Λύκιος Απόλλωνας µου είπε: «ποιητή, για τη θυσία φρόντισε να χεις το πιο παχύ θρεφτάρι, αλλά τη Μούσα σου, αγαπητέ µου, κράτα την λεπτή. Σου παραγγέλνω ακόµη: πορεύου όπου δεν πατεί η άµαξα να µην ακολουθείς τα χνάρια άλλων, ούτε και την πλατιά λεωφόρο, αλλά δρόµους ασύχναστους, κι ας είναι η πορεία σου στενή. Εγώ υπάκουσα. Τώρα τραγουδώ για τους εραστές της λιγυρής φωνής του τζίτζικα, για τους µισούντες θόρυβον όνου. Το γκάρισµα του θηρίου µε τα µεγάλα αυτιά ας το ζηλώσουν άλλοι εγώ θέλω να είµαι ο ελάχιστος, ο φτερωτόςπραγµατικά! τρόφιµος της δροσιάς, του θείου αιθέρα µάννα,

8 για να µπορώ να τραγουδώ και ν αποθέσω µονοµιάς αυτά τα γηρατιά που µε βαραίνουν όσο το τρίγωνο νησί τον ολετήρα Εγκέλαδο....αφού οι Μούσες όποιον τον παίρνουν µε καλό µάτι από παιδί δεν τον απαρνιούνται όταν ασπρίζει (µετάφρ. Θ. Παπαγγελής). Ο Καλλίµαχος απαντά στους κριτικούς τους οποίους ονοµάζει συλλήβδην Τελχίνες (στην κυριολεξία πρόκειται για µία φυλή µάγων). Δεν γνωρίζουµε σε ποιους συγκεκρι- µένα αναφέρεται ο Καλλίµαχος, αλλά η γλώσσα των αιτιάσεών του είναι αριστοτελική, κάτι που σηµαίνει ότι οι αντίπαλοί του υιοθετούσαν την αριστοτελική αντίληψη για την ποίηση όπως αυτή εκτίθεται στην Ποιητική του Σταγειρίτη, σύµφωνα µε την οποία χαρακτηριστικό της καλής ποίησης είναι η πλοκή και η ενότητα, κριτήρια που πληρούν τα οµηρικά έπη και ο Σοφοκλής. Γνωρίζουµε άλλωστε ότι ο Καλλίµαχος έγραψε ένα πολεµικό έργο κατά του Περιπατητικού Πραξιφάνη, ο οποίος πιθανότατα υπερασπιζόταν την αριστοτελική αντίληψη περί ποίησης. Οι αιτιάσεις στις οποίες απαντά ο Καλλίµαχος Ο Καλλίµαχος είναι µία από τις σηµαντικότερες πνευµατικές φυσιογνωµίες της Ελληνιστικής εποχής. Συνδύαζε σε εξαιρετικό βαθµό δύο ικανότητες, αυτή του ιστορικού και κριτικού των κειµένων καθώς και αυτή του ποιητή. Το έργο του και στους δύο τοµείς δείχνει να είναι απαράµιλλο. Εµείς γνωρίζουµε από πρώτο χέρι µόνο το ποιητικό του έργο, το οποίο µπορούµε να πούµε ότι άνοιξε νέους δρόµους στη λογοτεχνία της αρχαιότητας, καθώς ενέπνευσε µια νέα ποιητική µατιά. Ο Καλλίµαχος γεννήθηκε στην Κυρήνη γύρω στο 305 π.χ. αλλά έζησε το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια, όπου από πολύ νωρίς είχε εξασφαλίσει µια θέση στην Αυλή των Πτολεµαίων. Στην Αλεξάνδρεια εργάστηκε στη βιβλιοθήκη του Μουσείου δίνοντας έµφαση στην καταλογογράφηση και ταξινόµηση των αποκτηµάτων της βιβλιοθήκης. Ο ζήλος του φαίνεται στην παραγωγικότητά του. Το µεσαιωνικό λεξικό της «Σούδας» του αποδίδει τη συγγραφή περισσότερων από 800 αρχαία βιβλία. Στα έργα του ως κριτικού συγκαταλέγονται τα εξής: «Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαµψάντων και ων συνέγραψαν (βλ. σχετικά στο «Μουσείο της Αλεξάνδρειας»),»Πίναξ των Δηµοκρίτου γλωσσών και συνταγµάτων»,

9 «Μηνών προσηγορίαι κατά έθνος και πόλεις», «Κτίσεις νήσων και πόλεων και µετονο- µασίαι». Τα ποιητικά του έργα περιλαµβάνουν τα «Αίτια», την «Εκάλη», µια συλλογή έξι ύµνων σε διάφορες θεότητες, τους «Ιάµβους», µια συλλογή 13 ποιηµάτων, τα οποία εµπνέονται από την παράδοση του Ιππώνακτα (6ος αιώνας π.χ.), επιγράµµατα, το σατιρικό ποίηµα «Ίβις», αλλά και τραγωδίες, κωµωδίες και σατυρικά δράµατα. Ο αντίκτυπος του Καλλίµαχου είναι πολύ µεγάλος τόσο χάρη στο κριτικό όσο και στο ποιητικό του έργο. Λόγιοι όπως ο Ερατοσθένης και ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος ήταν µαθητές του, ενώ η επίδρασή του ήταν σηµαντική σε σύγχρονούς του ποιητές, όπως ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο Θεόκριτος, ο Λυκόφρων, αλλά και σε µεταγενέστερους, όπως ο Διονύσιος ο Περιηγητής και ο Νόννος. Η φήµη των ποιητικών έργων του Καλλι- µάχου διατηρήθηκε µέχρι το τέλος της αρχαιότητας και στα βυζαντινά χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι ήδη από τον 1ο αιώνα π.χ. γράφονταν υποµνήµατα εξηγητικά των ποιηµάτων του Καλλίµαχου από προσωπικότητες όπως ο Σαλούστιος. Ο Αρέθας τον 9ο αιώνα γνωρίζει την «Εκάλη», τα «Αίτια» και τους «Ύµνους», όπως και ο Μιχαήλ Χωνιάτης τον 12ο αιώνα, ο οποίος έχει ακόµη χειρόγραφα αυτών των έργων του Καλλίµαχου. Αυτά όµως χάθηκαν σήµερα µε εξαίρεση τους «Ύµνους» που έχουν σωθεί σε µεσαιωνικά χειρόγραφα, από τα υπόλοιπα έργα του Καλλίµαχου έχουµε µόνο αποσπάσµατα σε παπύρους που ανακαλύφθηκαν στην Αίγυπτο τον 20ό αιώνα. Καλλίµαχος είναι ότι δεν συνέθεσε ένα ενιαίο και συνεχές ποίηµα (άεισµα διηνεκές) µε ηρωικό περιεχόµενο παρά το προχωρηµένο της ηλικίας του, αλλά περιορίζεται σε σύντοµα τραγούδια. Ο Καλλίµαχος απαντά ότι κριτήρια της ποιητικής τέχνης δεν είναι η έκταση και η βαρύτητα του ποιήµατος, αλλά αντίθετα η συντοµία και η λεπτότητα, και κατά συνέπεια τα σύντοµα ποιήµατα είναι ανώτερα από τα έπη. Το ζητούµενο είναι ποιο είναι το περιεχόµενο και το ειδικό βάρος του όρου λεπτότητα που χρησιµοποιεί ο ίδιος ο Καλλίµαχος (στ. 12, 24). Όπως λέει ο ίδιος, µε αυτή τα ποιήµατα γίνονται πιο γλυκά («µελιχρότεραι», στ. 16). Και πιο κάτω επισηµαίνει ότι τραγουδά για τους εραστές και µε στόχο να τραγουδά δροσιά («ίνα δρόσον αείδω», στ. 33) και να αποθέσει τα γηρατειά που τον βαραίνουν (στ. 34-5). Δύο σηµεία πρέπει να τονιστούν εδώ. Πρώτον, η καλλιµαχική απόρριψη του διηνεκούς

10 ποιήµατος δεν συνεπάγεται υποτίµηση ή απόρριψη του οµηρικού έπους. Η εναντίωσή του είναι µάλλον προς τους προγενεστέρους του ποιητές που γράφουν έπη έχοντας απολέσει την ποιητική ευαισθησία της παράδοσης της λυρικής ποίησης, του Μίµνερ- µου για παράδειγµα, τον οποίο ρητά αναφέρει. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να σηµειώσουµε πόσο λίγο γνωρίζουµε την ποίηση του 4ου αιώνα στην οποία εναντιώνεται ο Καλλίµαχος και η οποία έχει χαθεί αφήνοντας πίσω της ελάχιστα αποσπάσµατα. Δεύτερον, είναι αυτή η ποιητική ευαισθησία την οποία υπερασπίζεται ο Καλλίµαχος απέναντι στους κριτές του παρά ο περιορισµός της έκτασης του ποιήµατος. Αυτό γίνεται φανερό και στο παρακάτω απόσπασµα από τον Καλλιµαχικό Ύµνο στον Απόλλωνα: ύπουλος ο Φθόνος ψιθύρισε στο αυτί του Απόλλωνα: θαυµάζω τον ποιητή που το τραγούδι του είναι θάλασσα πλατιά. Του Φθόνου ο Απόλλωνας κατάφερε κλωτσιά και είπε: «µέγας ο ρους του ασσυριακού ποταµού, αλλά µε τα νερά του παρασέρνει πλήθος λύµατα και ρύπους. Κι η προσφορά των Μελισσών στη Δήµητρα δεν είναι ύδωρ κοινό αλλά πηγής καθαρής και άχραντης ανάβλυσµα ιερό, ολίγο στάλαγµα, τέλειο απόσταγµα (µετάφρ. Θ. Παπαγγελής). Ο Απόλλωνας που υπερασπίζει τον ποιητή από ένα υποθετικό Τελχίνα µαρτυρεί ότι η αντίθεση του Καλλίµαχου στην ποιητική του έπους συνίσταται στο ότι αυτή δεν επιτρέπει µια επιµέλεια του υλικού όσο προσεκτική θα ήθελε ο Αλεξανδρινός. Η διαφορά της καλλιµάχειας ποιητικής γίνεται πιο συγκεκριµένη µόνο αν εξετάσουµε, έστω σύντοµα, το ποιητικό του έργο. Αναφέρθηκα παραπάνω στα Αίτια. Πρόκειται για µία συλλογή ποιηµάτων σε ελεγειακό στίχο που εκτεινόταν σε τέσσερα βιβλία, από τα οποία όµως σώθηκαν µόνο αποσπάσµατα σε παπύρους από την Αίγυπτο. Ο τίτλος του έργου δηλώνει ότι θεµατοποιούσε µύθους ή ιστορίες σχετικά µε τους λόγους ύπαρξης θρησκευτικών εθίµων, ονοµατοθεσιών, ή αιτίες συµβάντων, ιστορικών ή µυθολογικών. Ένα Αίτιο του δευτέρου βιβλίου, για παράδειγµα, αναφέρεται σε ιστορίες σχετικά µε την ίδρυση σηµαντικών πόλεων στη Σικελία. Στο Αίτιο αυτό διακρίνεται καθαρά η χαρακτηριστική δοµή των Αιτίων που είναι η ερωταπόκριση µεταξύ του ποιητή και των Μουσών. Η δοµή αυτή εντάσσεται σε µια συνολικά διαφορετική διαχείριση ενός υλικού που πα- Προµετωπίδα έκδοσης του 1755 ύµνων και επιγραµµάτων

11 ραδοσιακά εκµεταλλευόταν η επική ποίηση. Ο Καλλίµαχος µιλά για βασιλιάδες, ήρωες όπως οι Αργοναύτες και ηρωικές πράξεις αλλά τόσο η εστίασή όσο και η πραγµάτευσή του είναι διαφορετική από την επική. Τον βλέπουµε να κατευθύνει την ποιητική του µατιά σε ζώα (Αίτιο ΙΙΙ.4) ή σε άψυχα, όπως στην πλεξούδα της βασίλισσας Βερενίκης στο Αίτιο Βερενίκης πλόκαµος, ή σε µη ηρωικές πλευρές των ιστοριών, όπως στην περίπτωση του Αιτίου των αγώνων της Νεµέας, όπου επικεντρώνεται περισσότερο στην παραµονή του Ηρακλή σε έναν φτωχό αγρότη παρά στη θανάτωση του λιονταριού της Νεµέας από τον ήρωα. Η ίδια αντιηρωική οπτική διέπει και ένα άλλο ποίηµα του Καλλίµαχου, την Εκάλη. Πρόκειται για ένα µη ηρωικό έπος µε θέµα τον Θησέα, ο οποίος µεταξύ άλλων κατορθωµάτων πηγαίνει στον Μαραθώνα προκειµένου να απαλλάξει την περιοχή από τον καταστροφικό ταύρο. Το κύριο επεισόδιο του έργου, ωστόσο, αφορά τη φιλοξενία του Θησέα στη φτωχική καλύβα µιας χωρικής, της Εκάλης, το βράδυ πριν κυνηγήσει τον ταύρο. Στην επιστροφή του ο Θησέας βρίσκει την Εκάλη νεκρή και ιδρύει προς τιµήν της έναν δήµο της Αττικής. Και αυτό το έργο συνεπώς κλείνει µε ένα Αίτιον. Το παράλληλο µε το επεισόδιο της φιλοξενίας του Οδυσσέα από τον Εύµαιο στην Οδύσσεια (14) υπογραµµίζει παρά περιορίζει τη διαφοροποίηση του Καλλίµαχου από τον επικό τρόπο, ακριβώς γιατί κάνει σαφή τη διαφορά της εστίασης ανάµεσα στους δύο. Για ακόµα µία φορά ο Καλλίµαχος κάνει θέµα του το λιγότερο γνωστό αλλά περισσότερο ανθρώπινο, το µη ηρωικό παρασκήνιο παρά το ηρωικό προσκήνιο. Ενώ λοιπόν το έργο µορφολογικά είναι έπος, ο χαρακτήρας του βρίσκεται στους αντίποδες του έπους. Η σύγχρονη έρευνα επινόησε τον όρο επύλλιο για να περιγράψει παρόµοια έργα, τα οποία συχνά αντιµετωπίζει ως ένα νέο είδος. Ωστόσο, πρέπει να λάβουµε υπόψη µας ότι ο ποιητικός νεωτερισµός αποκτά νόηµα ακριβώς επειδή συντελείται στο πλαίσιο του γνωστού παραδοσιακού είδους µε το οποίο ο ποιητής συνδιαλέγεται. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο ποιητής διατηρεί την επική µορφολογία. Είναι δικαιότερο λοιπόν να πούµε ότι πρόκειται για έναν νέο ποιητικό τρόπο και όχι για νέο είδος. Ανάλογα ποιητικά έργα έγραψε και ο Ευφορίων (γενν. περ. 275 π.χ.), ένας ποιητής που φαίνεται να προσοµοιάζει πολύ στο καλλιµάχειο ποιητικό προφίλ και µε µεγάλη επίδραση στους µεταγενέστερους. Τα αποσπάσµατα του Ευφορίωνα είναι πολύ ισχνά για να εξαχθούν ακριβή συµπεράσµατα, φαίνεται όµως ότι οι διηγήσεις του ήταν αιτι- Η ιδιαίτερη ευαισθησία του Καλλίµαχου και η διαφορο-

12 ολογικές όπως του Καλλίµαχου. Ένας άλλος νεωτεριστικός ποιητικός τρόπος, ανανεωτικός του παραδοσιακού έπους, καλλιεργείται από τον Θεόκριτο, για τη ζωή του οποίου γνωρίζουµε ελάχιστα (πιθανό έτος γέννησης 300 π.χ.). Τα ποιήµατα για τα οποία είναι κυρίως γνωστός χαρακτηρίζονται ειδύλλια. Τρία από αυτά είναι γραµµένα σε αιολική διάλεκτο και µέτρο κατά το πρότυπο του Αλκαίου και της Σαπφούς, ενώ τα υπόλοιπα 19 που θεωρούνται γνήσια είναι ως επί το πλείστον γραµµένα σε εξάµετρο και δωρική διάλεκτο. Η θεµατική τους, η δοµή και ο τόνος τους ποικίλλουν σηµαντικά. Τα περισσότερα αφορούν ανθρώπους της υπαίθρου και γι αυτό χαρακτηρίζονται βουκολικά (ειδύλλια 1, 3-11, 20, 27). Κάποια είναι εγκώµια για βασιλείς (16, 17 για τον Ιέρωνα των Συρακουσών και τον Πτολεµαίο Φιλάδελφο αντίστοιχα), ενώ κάποια άλλα µπορούν να χαρακτηριστούν µίµοι (2, 14, 15), επύλλια (13, 24, 25), ύµνοι (22). Τα ποιήµατα αυτά χάρη στο µέτρο και στη γλώσσα τους δίνουν την επίφαση του έπους αλλά, όπως και τα καλλιµαχικά, διέπονται από µια διαφορετική ευαισθησία: εστιάζουν στο καθηµερινό, στο αντιηρωικό, στο χωριάτικο, συχνά µάλιστα σε έντονη αντίστιξη προς τον πολιτισµό των πόλεων. Η βουκολική ποίηση καλλιεργήθηκε και µετά τον Θεόκριτο. Για έναν αριθµό βουκολικών ποιηµάτων που σώθηκαν δεν γνωρίζουµε τον συγγραφέα. Δύο γνωστοί εκπρόσωποι του είδους είναι ο Μόσχος, γραµµατικός του 2ου αιώνα από τις Συρακούσες, και ο Βίων ο Σµυρναίος (ακµάζει γύρω στο 100 π.χ.). Από τον Μόσχο σώθηκαν µόνο λίγα αποσπάσµατα βουκολικών ποιηµάτων. Ολόκληρο σώθηκε το ποίηµά του Ευρώπη, το οποίο έχει θέµα τον παλιό µύθο της αρπαγής της Ευρώπης από τον Δία µεταµορφω- µένο σε ταύρο. Από τον Βίωνα έχουµε και πάλι αποσπάσµατα βουκολικών ποιηµάτων µε εξαίρεση το ποίηµά του για τον Άδωνη. Πρόκειται για τον θρήνο της Αφροδίτης για τον χαµό του εραστή της, Άδωνη, ένα θέµα προσφιλές ήδη στην αρχαϊκή λογοτεχνία (Σαπφώ) αλλά και στους ελληνιστικούς ποιητές (Θεόκριτος, Ειδ. 15). Μία ακόµα ανανεωτική ποιητική µορφή διακρίνεται στους µιµίαµβους του Ηρώνδα (3ος αιώνας), οι οποίοι σώθηκαν σε έναν πάπυρο που απέκτησε το Βρετανικό Μουσείο το 1889 και δηµοσιεύτηκε το Ολόκληροι σώθηκαν επτά µιµίαµβοι, ένας όγδοος είναι εκτενής αλλά µε αρκετά κενά, ενώ από άλλους πέντε έχουµε µόνο λίγα αποσπάσµατα. Ενώ στην περίπτωση του επύλλιου και του ειδύλλιου είχαµε βασικά νέους ποιητικούς τρόπους καλλιέργειας ενός αρχαίου είδους, του έπους, οι µιµίαµβοι Τµήµα παπύρου του 2ου αιώνα π.χ. που περιλαµβάνει απόσπα-

13 είναι ένα είδος που προκύπτει από τη µείξη προγενέστερων, τον µίµο τον οποίο καλλιέργησε ο Σώφρων από τις Συρακούσες τον 5ο αιώνα από τη µια και την παράδοση του σατιρικού ίαµβου στην οποία διακρίθηκε ο Ιππώνακτας ο Εφέσιος τον 6ο αιώνα π.χ. από την άλλη. Ο Ηρώνδας δεν ήταν ο µόνος που εµπνεύστηκε από την ιαµβική παράδοση. Ο Καλλίµαχος έγραψε επίσης ιάµβους, κάποιοι µάλιστα είναι έντονα σατιρικοί (π.χ. 1-3). Μάλιστα, στον πρώτο καλλιµάχειο ίαµβο εµφανίζεται να µιλά ο ίδιος ο Ιππώνακτας, στον οποίο αναφέρεται ρητά ο Ηρώνδας στο τέλος του 8ου µιµίαµβου. Οι µιµίαµβοι του Ηρώνδα διακρίνονται από έντονο σαρκασµό. Περιγράφουν σκηνές από την καθηµερινή ζωή, συχνά τη ζωή του πεζοδροµίου ή του υπόκοσµου, όπως την απολογία ενός µαστροπού στο δικαστήριο, συνοµιλίες γυναικών για σεξουαλικά βοηθήµατα, τη ζηλοτυπία της ερωµένης ενός άπιστου σκλάβου. Κάποιοι µιµίαµβοι θυµίζουν σκηνές κωµωδίας, είναι όµως απίθανο να παίζονταν επί σκηνής. Η ταπεινότητα των θεµάτων τους έρχεται σε έντονη αντίθεση µε την επιτηδευµένη διαλεκτική και µετρική µορφή (ιωνική και ιαµβική αντίστοιχα). Ένα από τα χαρακτηριστικότερα λογοτεχνικά είδη της ελληνιστικής λογοτεχνίας είναι το επίγραµµα µερικοί από τους καλύτερους ποιητές της εποχής (π.χ. Καλλίµαχος, Θεόκριτος) είναι δεινοί επιγραµµατοποιοί. Το επίγραµµα είναι σύντοµο ποίηµα, συνήθως όχι πάνω από οκτώ στίχους, σε ελεγειακό µέτρο ή σε εξάµετρους (σπανιότερα). Αρχικά, δηλαδή στην Αρχαϊκή εποχή, το επίγραµµα ήταν µια επιγραφή πάνω σε κάποιο αντικείµενο ή µνηµείο. Τα πρωιµότερα επιγράµµατα είναι γραµµένα σε εξάµετρους, αλλά στα κλασικά χρόνια το κυρίαρχο µέτρο γίνεται το ελεγειακό δίστιχο. Ήδη στα κλασικά χρόνια το επίγραµµα τείνει να αποσυνδεθεί από αντικείµενα ή µνηµεία και να γίνει αυτόνοµο λογοτεχνικό είδος. Η τάση αυτή κορυφώνεται στα ελληνιστικά χρόνια. Το επίγραµµα γίνεται το µέσο για να εκφραστούν συναισθήµατα, το καθηµερινό, το ανθρώπινο, αλλά και η σάτιρα. Ειδικότερα το επίγραµµα µιλά για τον έρωτα στις διάφορες µορφές και πτυχές του, τον θάνατο, το επάγγελµα, ενώ µπορεί να είναι επίσηςσκωπτικό ή συµποτικό, δηλαδή να σατιρίζει (κατά την αρχαία ιαµβική παράδοση) ή να αναφέρεται σε σκηνές συµποσίου. Κάποιοι από τους σηµαντικότερους ποιητές της εποχής γράφουν κατά κανόνα ή αποκλειστικά επιγράµµατα. Ο Λεωνίδας από τον Τάραντα, η Ανύτη, η Νοσσίς, η Μοιρώ συνεχίζουν την παράδοση που ήθελε το επίγραµµα να είναι αφιερωµατικό η επιτύµβιο, Ο Θεόκριτος εισήγαγε στην ποίησή του έναν νεωτεριστικό

14 ενώ ο Ασκληπιάδης, ο Καλλίµαχος, ο Ποσείδιππος, ο Ηδύλος καινοτοµούν και θεµατικά γράφοντας ερωτικά και συµποσιακά επιγράµµατα. Όλοι τους ωστόσο χρησιµοποιούν ιδιαίτερα έντεχνη γλώσσα, πλούσια σε υπαινιγµούς και αναφορές στην προγενέστερη λογοτεχνική παράδοση, και ιδιαίτερα κοµψό κλείσιµο. Η ακµή του επιγράµµατος συνεχίζεται στον 1ο αιώνα µε ποιητές του διαµετρήµατος του Αντίπατρου από τη Σιδώνα, του Επικουρείου Φιλόδηµου και του Μελέαγρου από τα Γάδαρα. Χαρακτηριστικό της διάδοσης του επιγράµµατος είναι ότι αρχίζουν να δηµιουργούνται ανθολογίες, ενώ προηγουµένως το επίγραµµα κυκλοφορούσε σε προσωπικές συλλογές µε έκταση που ποίκιλλε. Μια τέτοια ανθολογία επιµελήθηκε ο Μελέαγρος, την οποία τιτλοφόρησε Στέφανος, ενώ µε τον ίδιο τίτλο κυκλοφόρησε µία ανθολογία ο Φίλιππος ο Θεσσαλονικεύς γύρω στο 40 µ.χ. Οι συλλογές αυτές είναι πρόδροµοι των µεσαιωνικών συλλογών του 10ου (Παλατινή) και 13ου (Πλανούδεια) αιώνα, από τις οποίες κυρίως γνωρίζουµε το αρχαίο επίγραµµα. Το έπος και η τραγωδία δεν εκλείπουν ειδολογικά αλλά µεταλλάσσονται. Αντιπροσωπευτικά αυτής της αισθητικής µετάλλαξης είναι τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου, τα Φαινόµενα του Άρατου και η Αλεξάνδρα του Λυκόφρονα. Τα Αργοναυτικά περιγράφουν σε τέσσερα βιβλία την ιστορία των Αργοναυτών: το πρώτο και δεύτερο βιβλίο εξιστορούν τις περιπέτειες του ταξιδιού των Αργοναυτών από την Ιωλκό στην Κολχίδα στη Μαύρη θάλασσα, το τρίτο βιβλίο αφηγείται τη συνάντηση του Ιάσονα µε τον βασιλιά Αιήτη, ο οποίος του ζητά ως αντάλλαγµα για το χρυσόµαλλο δέρας µία σειρά από άθλους, όπως το να οργώσει µε βόδια που έβγαζαν φωτιές από το στόµα και να σκοτώσει τους πολεµιστές που γεννούσε η γη. Ο Ιάσων τα καταφέρνει µε τη βοήθεια της κόρης του Αιήτη, Μήδειας, η οποία τον ερωτεύεται και του δίνει ένα µαγικό βοτάνι για να τον προστατεύσει. Στο τέταρτο βιβλίο η Μήδεια κλέβει το δέρας από τους φύλακες-δράκοντες και φεύγει µαζί µε τους Αργοναύτες. Τα Αργοναυτικά συνδιαλέγονται στενά µε τα οµηρικά έπη σε βαθµό που η γνώση των τελευταίων εκ µέρους του αναγνώστη να είναι απαραίτητη συνθήκη για την αποτίµησή τους. Το ποίηµα βρίθει από οµηρικούς λογότυπους, οµηρικές εικόνες, µεταφορές, παροµοιώσεις και υπαινικτικές αναφορές σε επεισόδια της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Από την άλλη οι διαφορές του από τα δύο αρχαϊκά έπη είναι µεγάλες. Δίνεται πολύ λιγότερη βαρύτητα στο ηρωικό στοιχείο ενώ πριµοδοτείται το ερωτικό, ο ρόλος των Η αρπαγή της Ευρώπης αποτελεί το κεντρικό θέµα του µοναδι-

15 θεών είναι περιορισµένος, ένδειξη της νέας αντίληψης ότι ο άνθρωπος καθορίζει ο ίδιος τη ζωή του σε µεγάλο βαθµό. Επιπλέον τα Αργοναυτικά περιέχουν πολλές παρεκβάσεις µε ανεκδοτολογικό χαρακτήρα, στις οποίες δίνονται τα αίτια ποικίλων πραγµάτων. Το γεγονός αυτό δείχνει την εναρµόνιση του απολλώνειου έπους µε την καλλιµαχική ποιητική πρακτική και τη διαφοροποίησή του από την αρχαϊκή εµµονή στο ηρωικό στοιχείο και στην αφήγηση της δράσης. Τα Αργοναυτικά αποτελούν έτσι µια εναλλακτική πρόταση για τη σύνθεση συνεχούς ποιήµατος σε σχέση µε την παραδοσιακή. Ενώ τα Αργοναυτικά µεταποιούν την παράδοση του ηρωικού έπους, τα Φαινόµενα του Άρατου (περ π.χ.) εµπνέονται από την παράδοση του διδακτικού έπους, κυρίως του ησιόδειου. Πρόκειται για ένα έργο µε αστρονοµικό περιεχόµενο, το οποίο ο Άρατος έγραψε κατά προτροπή του βασιλιά Αντίγονου Γονατά, στην Αυλή του οποίου πέρασε µεγάλο µέρος της ζωής του. Το ποίηµα εµπνέεται από ένα αστρονοµικό εγχειρίδιο του Εύδοξου του Κνίδιου, το οποίο έδινε λεπτοµερή περιγραφή των θέσεων των αστερισµών. Αυτό είναι και το θέµα του πρώτου µέρους των Φαινοµένων, ενώ στο δεύτερο µέρος (στ ) κάνει λόγο για µετεωρολογικές ενδείξεις, χρήσιµες για την πρόγνωση του καιρού, και κατά πάσα πιθανότητα βασίζεται σε διαφορετική πηγή. Το πνευµατικό υπόβαθρο του ποιήµατος είναι ιδιαίτερα σύνθετο. Εκτός από τις πηγές της αστρονοµικής θεµατικής του, το έπος του Άρατου χαρακτηρίζεται από ισχυρές επιρροές από τη Στωική φιλοσοφία, την οποία ο Άρατος σπούδασε δίπλα στον ιδρυτή της, Ζήνωνα, αλλά και από την καλλιµαχική ποιητική, την οποία είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από τον ίδιο τον Καλλίµαχο. Ενδεικτική αυτού του πνευµατικού υπόβαθρου είναι η εναρκτήρια επίκληση στον Δία που εκπροσωπεί τον παντεπόπτη θεό των Στωικών, ο οποίος υπάρχει σε όλα τα όντα και προνοεί ενεργητικά για τον κόσµο. Η επίκληση όµως εµπνέεται και από την προγενέστερη και σύγχρονή της ποιητική υµνητική παράδοση. Ας θυµηθούµε ότι ανάλογους ύµνους στον Δία έχουµε και από τον Στωικό Κλεάνθη αλλά και από τον Καλλίµαχο, και πιο πριν από τον Τέρπανδρο και τον Αισχύλο. Τα παραπάνω δείχνουν ότι το ποίηµα του Άρατου εξέφραζε τον πνευµατικό περίγυρο της εποχής του, γεγονός που επιβεβαιώνει η µεγάλη και χρόνια δηµοτικότητά του (επαινέθηκε από τον Καλλίµαχο σε ένα επίγραµµά του (Παλ. Ανθ ), ενώ µεταφράστηκε επανειληµµένα στα λατινικά από τον Βάρρωνα, τον Ο Ποσείδιππος ανήκει στους επιγραµµατοποιούς της ελλη-

16 Κικέρωνα, τον αυτοκράτορα Γερµανικό). Εκτός από τα Φαινόµενα ο Άρατος έγραψε και άλλα διδακτικά έπη µε θέµατα εµπνευσµένα από την ανατοµία και τη φαρµακολογία, γεγονός ενδεικτικό της προόδου των επιστηµών αυτών την εποχή, ενώ επίσης συνέθεσε όπως και ο Καλλίµαχος ύµνους, επιγράµµατα, και σύντοµα ποιήµατα µε τον τίτλο Κατά λεπτόν. Διδακτικά έπη µε θέµατα εµπνευσµένα από τις επιστήµες έγραψε µεταξύ άλλων και ο Νίκανδρος από την Κολοφώνα (2ος αιώνα π.χ.). Τα έργα του Θηριακά και Αλεξιφάρ- µακα που σώζονται ολόκληρα έχουν θέµα τους δηλητηριώδη ζώα και φάρµακα για τη γιατρειά από τα δαγκώµατά τους και αντίδοτα σε δηλητήρια αντίστοιχα. Αµφότερα διακρίνονται για επιτηδευµένη λεξιθηρία, αναµενόµενη από έναν γραµµατικό όπως ο Νίκανδρος ο οποίος ασχολούταν µε σπάνιες λέξεις (γνωρίζουµε ότι έγραψε έργο µε τον τίτλο Γλώσσαι, δηλαδή σπάνιες λέξεις). Άλλα δύο έργα του, χαµένα σήµερα, τα Γεωργικά και τα Ετεροιούµενα (δηλ. Μεταµορφώσεις), θα µας ενδιέφεραν για να µπορούµε να τα συγκρίνουµε µε τα αντίστοιχα έργα του Βιργίλιου και του Οβίδιου. Στην περίπτωση του Λυκόφρονα έχουµε έναν ποιητή που συνδιαλέγεται µε την παράδοση της δραµατικής ποίησης, την οποία µαρτυρείται ότι µελετούσε συστηµατικά. Και αυτός πέρασε µεγάλο µέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια και στη βιβλιοθήκη της επιδόθηκε στην καταλογογράφηση και πιθανόν στην έκδοση των κωµωδιών. Η παράδοση του αποδίδει 46 ή 64 τραγωδίες αλλά και σατυρικά δράµατα, από τα οποία σήµερα σώζονται µόνο ισχνά αποσπάσµατα. Το µοναδικό σωζόµενο έργο του είναι η Αλεξάνδρα ή Κασσάνδρα, µία τραγωδία γραµµένη σε εξαιρετικά επιτηδευµένη γλώσσα είναι ουσιαστικά ένας µονόλογος της Κασσάνδρας προς τον Πρίαµο, στον οποίο εξιστορεί προφητικά τις περιπέτειες των Τρώων και των Ελλήνων µετά την κατάκτηση της Τροίας, καταλήγοντας µε την κατάκτηση της Ασίας από τον Αλέξανδρο. Ο Λυκόφρονας δεν ήταν ο µόνος που έγραψε τραγωδίες. Γνωρίζουµε ότι τραγωδίες, κωµωδίες αλλά και σατυρικά δράµατα έγραψε και ο Καλλίµαχος, από τα οποία όµως δεν σώζεται τίποτα. Χαρακτηριστικό της διάδοσης των κλασικών λογοτεχνικών µορφών είναι η τραγωδία Έξοδος του Ιουδαίου Ιεζεκιήλ (αβέβαιης χρονολογίας), από το οποίο ο χριστιανός απολογητής Ευσέβιος δίνει ένα εκτενές παράθεµα. Πρόκειται για ένα δράµα µε θέµα την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο, το οποίο εστίαζε στη µορφή του Μωυσή. Ο Άρατος, εµπνεόµενος από την παράδοση του ησιόδειου έπους,

17 Η κωµωδία δεν σταµάτησε να καλλιεργείται από την εποχή του Αριστοφάνη, αλλά και αυτό το δραµατικό είδος µεταλλάχθηκε. Οι ποιητές µετά τον Αριστοφάνη δεν γράφουν πια για πολιτικά θέµατα, αλλά είτε για µυθολογικά είτε για ιδιαίτερους κωµικούς χαρακτήρες που προοδευτικά τυποποιούνται, ενώ εκλείπει ο χορός και η πολύ τολµηρή γλώσσα. Την παράδοση αυτή της λεγόµενης Μέσης Κωµωδίας συνεχίζει και εξελίσσει ο Μένανδρος αλλά και ο Φιλήµων, ο Δίφιλος, ο Ποσείδιππος, ο Βάττων, οι οποίοι ορίζουν µια νέα φάση της κωµωδίας που ονοµάζεται Νέα Κωµωδία. Πολλοί από τους ποιητές αυτούς δρουν στην Αθήνα, όµως οι κωµωδίες φαίνεται ότι είχαν µεγάλη διάδοση σε όλη τη Μεσόγειο, όπως προκύπτει από τις µάσκες και τις σχετικές καλλιτεχνικές ανα- Mένανδρος Ο Μένανδρος (344/3-292/1) είναι ο σηµαντικότερος Έλληνας κωµωδιογράφος της Ελληνιστικής εποχής. Η σπουδαιότητά του έγκειται στην ικανότητά του να δηµιουργεί κωµική πλοκή µε θέµατα και χαρακτήρες κοινούς και να διατηρεί αµείωτο το ενδιαφέρον των θεατών έως το τέλος. Ήταν Αθηναίος που κατά µια παράδοση µαθήτευσε στον µαθητή του Αριστοτέλη, Θεόφραστο, αλλά και στον κωµωδιογράφο Άλεξη. Έγραψε πάνω από 100 έργα, από τα οποία είχαµε µόνο σύντοµα παραθέµατα από µεταγενέστερες πηγές, µέχρι τον 20ό αιώνα, όταν ήρθαν στο φως στην Αίγυπτο πάπυροι που διασώζουν αρκετά αποσπάσµατα, µε αποκορύφωµα την ανακάλυψη το 1958 ενός παπύρου που διασώζει ένα ολόκληρο έργο, τον «Δύσκολο». Ο δραµατικός χώρος των κωµωδιών του Μενάνδρου είναι συχνά η Αθήνα ή η Αττική και το θέµα τους περιστρέφεται γύρω από ιδιωτικές υποθέσεις, όπως για παράδειγµα οι ερωτικές περιπέτειες ενός ζευγαριού (Δύσκολος, Ασπίς, Μισούµενος), η εξαφάνιση και η ανεύρεση ενός παιδιού (Επιτρέποντες), η αναγνώριση κάποιου που θεωρούταν χαµένος για πολλά χρόνια (Περικειροµένη). Χαρακτηριστικό των κωµωδιών του Μενάνδρου είναι οι πρόλογοι, στους οποίους δίνονται τα βασικά στοιχεία για την υπόθεση, οι έξυπνοι διάλογοι, η χρήση τυπικών χαρακτήρων χωρίς ψυχολογικό βάθος αλλά και η άµεση προσφώνηση του κοινού τόσο στον πρόλογο όσο και σε µονολόγους. Οι κωµωδίες του είχαν µεγάλη απήχηση και τα θέµατά τους διασκευάστηκαν από τους Λατίνους κωµωδιογράφους Πλαύτο και Τερέντιο. Ο Ζήνων ο Κιτιέας, ιδρυτής της Στωικής σχολής, υπήρξε Ο Μένανδρος, σηµαντικότερος κωµωδιογράφος της

18 παραστάσεις που έχουν βρεθεί. Οι κωµωδίες της εποχής περιστρέφονται γύρω από θέµατα µεταφερµένα από την αστική καθηµερινότητα όπως οι οικογενειακές και ερωτικές σχέσεις, ενώ εστιάζουν σε τυποποιηµένους χαρακτήρες όπως το στραβόξυλο, ο µάγειρος, ο παράσιτος, ο δούλος, ο στρατιώτης. Ελληνιστική ιστοριογραφία Η ιστοριογραφία της Ελληνιστικής εποχής διακρίνεται από ένα µεγάλο πλήθος ιστορικών από τη µια και από έναν πλουραλισµό όσον αφορά το ύφος και τον τρόπο πραγµάτευσης του υλικού από την άλλη. Τα χαρακτηριστικά αυτά εξηγούνται σε µεγάλο βαθµό από το ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον που δηµιούργησαν οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και από τη νέα πολιτική τάξη που επιβάλλεται µε την άνοδο της Ρώµης και την κυριαρχία της στον κόσµο. Πιο συγκεκριµένα τα νέα δεδοµένα έγιναν αντιληπτά µε διαφορετικούς τρόπους και ενεργοποίησαν διαφορετικά ενδιαφέροντα και προσεγγίσεις. Ας τα δούµε αναλυτικά. Μία οµάδα ιστορικών, όπως ο Ηγησίας, ο Πτολεµαίος και ο Αριστόβουλος, εστιάζουν αποκλειστικά στην περιγραφή των εκστρατειών του Αλεξάνδρου, κάποτε και µε µυθιστορηµατικό τρόπο, όπως φαίνεται από τα αποµεινάρια του έργου τους. Κάποιοι άλλοι πάλι, όπως ο Πολύβιος και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, γράφουν παγκόσµια ιστορία. Εστιάζουν µεν σηµαντικά στη Ρώµη, ωστόσο καλύπτουν τα γεγονότα ολόκληρης της γνωστής οικουµένης για ένα σηµαντικό χρονικό διάστηµα σε αντίθεση µε την πρακτική του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Ο Πολύβιος, για παράδειγµα, για κάθε χρόνο ιστορικής αφήγησης συνηθίζει να εστιάζει πρώτα στη Ρώµη, µετά στην Ελλάδα, στην Ασία και, τέλος, στην Αίγυπτο. Μία άλλη οµάδα ιστορικών αντιστέκονται σε αυτή την πρακτική της παγκοσµιοποίησης και γράφουν την ιστορία των γενέθλιων πόλεων και περιοχών τους, προφανώς επειδή θέλουν να την εξάρουν. Πολυάριθµοι είναι οι λεγόµενοι ατθιδογράφοι, δηλαδή οι ιστορικοί της Αττικής, µε σηµαντικότερο τον Φιλόχορο, ενώ γνωρίζουµε επίσης ιστορικούς της Λυδίας (Ξενόφιλος), της Λυκίας (Μενεκράτης) και της Σικελίας (Τίµαιος από το Ταυροµένιο). Τέλος, µια άλλη οµάδα ιστορικών καλλιεργεί ένα νέο είδος ιστορίας, την εθνογραφία, µε κίνητρο την περιέργεια για τους νέους λαούς και την έλξη του αγνώστου. Γνωρίζουµε τουλάχιστον δύο έργα µε τον τίτλο Ινδικά, του Μεγασθένη και του Δαϊµάχου ο Εκαταίος ο Αβδηρίτης γράφει Περί Αιγυπτίων και

19 Περί Υπερβορέων, ο Ευήµερος από τη Μεσσήνη γράφει µία ταξιδιωτική µυθιστορία για κάποια άγνωστα νησιά του Ινδικού ωκεανού, ενώ ο Αντίγονος ο Καρύστιος είναι ο γνωστότερος των λεγόµενων παραδοξογράφων που εξιστορούν εκπληκτικά ή παράδοξα φαινόµενα σε διάφορα µέρη, ένα είδος που καλλιέργησε και ο Καλλίµαχος. Τα έργα αυτών των συγγραφέων είναι ενδεικτικά ενός µεγάλου ενδιαφέροντος για τη γεωγραφία, το οποίο οφείλεται φυσικά στην εξερεύνηση νέων χωρών. Το ενδιαφέρον αυτό για τη γεωγραφία, η οποία την εποχή αυτή αποκτά θα λέγαµε επιστηµονικό Πολύβιος Ο Πολύβιος γεννήθηκε στη Μεγαλόπολη την τελευταία δεκαετία του 3ου αιώνα π.χ. Ο πατέρας του, Λυκόρτας, ήταν σηµαντικός πολιτικός και υποστηρικτής του Φιλοποίµενος, στρατηγού και πρώτου τη τάξει στην Αχαϊκή Συµπολιτεία. Από νεαρός ο Πολύβιος εξοικειώθηκε µε την πολιτική και στρατιωτική τέχνη, όπως µαρτυρούν και οι σχετικές παρατηρήσεις και εξιστορήσεις µέσα στο ιστορικό του έργο. Το 170/69, κατά τη διάρκεια δηλαδή του πολέµου της Ρώµης κατά του Περσέα, ο Πολύβιος είναι ίππαρχος, που ήταν το δεύτερο σηµαντικότερο αξίωµα της Αχαϊκής Συµπολιτείας. Μετά την ήττα του Περσέα από τους Ρωµαίους ο Πολύβιος συγκαταλέχθηκε σε εκείνους που οι Ρωµαίοι θεώρησαν εχθρούς και τους έστειλαν στη Ρώµη. Εκεί ο Πολύβιος είχε την τύχη να γνωριστεί µε τον Σκιπίωνα Αιµιλιανό, τον θετό γιο του Αιµίλιου Παύλου, του νικητή του Περσέα. Ενώ όλοι οι συµπατριώτες του ήταν εξορισµένοι σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας υπό επιτήρηση και χωρίς προνόµια, ο Πολύβιος έλαβε την άδεια να µείνει στη Ρώµη και να γίνει σύµβουλος και φίλος του Σκιπίωνα. Εκεί συλλαµβάνει και αρχίζει τη συγγραφή του ιστορικού του έργου. Το 150, χάρη στην ισχυρή επιρροή του Σκιπίωνα, οι Ρωµαίοι αποφασίζουν να αφήσουν τους Αχαιούς εξόριστους να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Όµως σύντοµα µετά τον επαναπατρισµό του ο Πολύβιος ξαναγίνεται σύµβουλος του Σκιπίωνα και παρευρίσκεται µαζί του στην Καρχηδόνα. Την εποχή αυτή, µάλλον µετά την πτώση του Σκιπίωνα, ταξιδεύει στα παράλια της Αφρικής, µένει για κάποιο διάστηµα στην Αλεξάνδρεια επί βασιλείας του Πτολεµαίου Ευεργέτη Β, ενώ αργότερα συνεχίζει τα ταξίδια του στις Σάρδεις και ίσως στη Ρόδο. Πεθαίνει γύρω στο 120 π.χ. Ο ιστορικός Πολύβιος, κατά την αφήγηση της «παγκόσµιας ιστο-

20 χαρακτήρα µε τις συµβολές του Ερατοσθένη από την Κυρήνη και του Πυθέα από τη Μασσαλία, αποδεικνύουν οι πολυάριθµες σχετικές παρεκβάσεις ιστορικών όπως ο Πολύβιος. Οι σηµαντικές πολιτικές αλλαγές της εποχής επίσης ασκούν µεγάλη έλξη σε ιστορικούς. Ο Πολύβιος, για παράδειγµα, εστιάζει ιδιαίτερα σε πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Έναν διαφορετικό προσανατολισµό ανιχνεύουµε στον Ποσειδώνιο, ο οποίος εστιάζει όχι µόνο στην πολιτική και στρατιωτική ιστορία, ούτε µόνο στη γεωγραφία, αλλά συνδυάζει και την καταγραφή πολιτιστικών γεγονότων. Ένα διακριτικό γνώρισµα της πλειονότητας των ιστοριογράφων αυτής της εποχής είναι η σηµαντική επίδραση της ρητορικής αλλά και της φιλοσοφίας του 4ου αιώνα µε την εξής έννοια: οι ιστορικοί αρέσκονται στην παρουσίαση χαρακτήρων, κυρίως των πρωταγωνιστών τους, και για τον σκοπό αυτό χρησιµοποιούν τόσο ρητορικά τρόπους χαρακτηρολογίας όσο και µια γνώση ψυχολογίας και ηθικής φιλοσοφίας που έχει τις ρίζες της στην κλασική αλλά και στη σύγχρονή τους φιλοσοφία. Το ιστορικό έργο που µας διασώθηκε καλύτερα µέχρι σήµερα είναι του Πολύβιου. Το έργο του Ιστορίαι ήταν εξαιρετικά εκτενές και φιλόδοξο. Εκτεινόταν σε 40 βιβλία, από τα οποία σώθηκαν ολόκληρα τα βιβλία 1-5, µεγάλα µέρη των βιβλίων 6-16, 18, ενώ µικρά αποσπάσµατα µόνο σώθηκαν από τα βιβλία Οι Ιστορίαι καλύπτουν µεν τα χρόνια 264 έως 146, ωστόσο το έργο εστιάζει κυρίως στα χρόνια 220 έως 168, κατά τα οποία η Ρώµη κατέκτησε τον κόσµο. Το γεγονός προφανώς εντυπωσίαζε τον Πολύβιο, καθώς είναι το θέµα των βιβλίων 3-29 των Ιστοριών. Τα δύο πρώτα βιβλία συνοψίζουν τα γεγονότα από το 264 έως το 220 στα οποία περιλαµβάνονται ο Α Καρχηδονιακός πόλεµος, ενώ τα βιβλία 30 µε 39 αναφέρονται στα γεγονότα από το 168 έως το 146, στα οποία περιλαµβάνονται η καταστροφή της Καρχηδόνας και της Κορίνθου από τους Ρωµαίους. Ο σκοπός του Πολύβιου είναι διδακτικός ή και ηθικοπλαστικός. Όπως δηλώνει στην αρχή του έργου του, στόχος του έργου είναι από τη µια να είναι χρήσιµο για τον πολιτικό, να αποτελέσει, όπως λέει, «παιδείαν και γυµνασίαν προς τα πολιτικάς πράξεις», και από την άλλη να δείξει στον αναγνώστη πώς να υποµένει τις µεταβολές της τύχης. Μέρος της παιδείας για τον πολιτικό ήταν η διάκριση του Πολύβιου ανάµεσα σε αιτίες, προφάσεις και αρχές όσον αφορά τη δηµιουργία συνθηκών και πρόκληση πολέµων (ΙΙΙ.7.5), ενώ στον πολιτικό απευθυνόταν επίσης η εκτενής παρουσίαση των

21 διαφόρων πολιτικών συστηµάτων στη Ρώµη στο 6ο βιβλίο των Ιστοριών. Γενικότερο παιδευτικό χαρακτήρα απέδιδε ο Πολύβιος και στις περιγραφές ιστορικών γεγονότων όπως οι γαλατικές επιδροµές στην Ιταλία. Οι συµφορές, οι κακοτυχίες, το απρόβλεπτο είναι στοιχεία του κόσµου, τα οποία ο Πολύβιος δεν χάνει ευκαιρία να υπογραµµίζει στον αναγνώστη του, καθώς εξιστορεί πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Ο Πολύβιος εστιάζει σε αυτά τα γεγονότα στην ιστορία του και ο προσανατολισµός του αυτός έχει τη βάση του σε σχετικές θεωρητικές απόψεις του ιστορικού. Θεωρεί ότι µια τέτοια ιστορία είναι πραγµατική ιστορία, όπως την ονοµάζει χαρακτηριστικά. Επικρίνει µάλιστα διεξοδικά σε ολόκληρο το 12ο βιβλίο τους προγενέστερους του ιστορικούς, όπως για παράδειγµα τον Τίµαιο από το Ταυροµένιο, για την αδυναµία τους να γράψουν µια τέτοιου είδους ιστορία. Για να γίνει αυτό, υποστηρίζει ο Πολύβιος, ο ιστορικός θα πρέπει να έχει πολιτική και στρατιωτική πείρα, να έχει επαφή µε τα γεγονότα και ενεργητική συµµετοχή, όχι να τα βλέπει ως λόγιος από µακριά (ΧΙΙ ). Αυτή είναι η πρακτική του ίδιου του Πολύβιου που χάρη στη φιλία του µε τον Σκιπίωνα παρακολουθούσε τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα από πολύ κοντά και γνώριζε αυτόπτες µάρτυρες αυτών των γεγονότων. Φυσικά και ο Πολύβιος στηρίζεται σε γραπτές πηγές, ανάµεσά τους και προγενέστερους ιστορικούς (πρβλ. ΧΙΙ.4.2-5). Το γεγονός ότι ο Πολύβιος περιορίζει την ιστορία του σε πολεµικά και πολιτικά γεγονότα δεν σηµαίνει ότι ήταν αδιάφορος για τις πνευµατικές εξελίξεις της εποχής του. Το έργο του δείχνει ότι γνώριζε τις προόδους των επιστηµών της εποχής του, ειδικά της αστρονοµίας και της γεωγραφίας, και περιέχει πολλές σχετικές παρεκβάσεις. Από την άλλη, όµως, επιδεικνύει κριτικό πνεύµα απέναντι στις νέες ανακαλύψεις και ενίοτε εκφράζει επιφυλακτικότητα. Επίσης, οι πολυάριθµοι λόγοι στο έργο του προδίδουν µια ικανότητα ψυχογραφίας και µια γνώση της φιλοσοφικής ψυχολογίας. Το έργο του Πολύβιου συνέχισε ο Ποσειδώνιος (περ ), ο Στωικός φιλόσοφος που είχε έντονα επιστηµονικά και ιστορικά ενδιαφέροντα. Το έργο του Ιστορία η µετά Πολύβιον σε 52 βιβλία κάλυπτε την περίοδο από το 145 π.χ., έτος στο οποίο σταµατούσε ο Πολύβιος, µέχρι την επιβολή της δικτατορίας του Σύλλα το 88 π.χ. Το ιστορικό έργο του Ποσειδώνιου, από το οποίο ελάχιστα έχουν σωθεί, σε αντίθεση µε εκείνο του Πολύβιου, φαίνεται να συζητά συχνά πολιτιστικά και πνευµατικά γεγονότα, εκτός από πολιτικά και στρατιωτικά, όπως είναι αναµενόµενο για έναν φιλόσοφο µε Η καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωµαίους περιλαµβά-

22 ιστορικά ενδιαφέροντα. Ένας άλλος σηµαντικός ιστορικός της εποχής είναι ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1ος αιώνας π.χ.). Το έργο του Βιβλιοθήκη Ιστορική αποτελεί µία παγκόσµια ιστορία από τους µυθικούς χρόνους µέχρι το 60 π.χ. Μόνο 15 από τα 40 βιβλία του έργου έχουν σωθεί ολόκληρα. Ο Διόδωρος εστιάζει την προσοχή του κυρίως στον ελλαδικό χώρο, ενώ ασχολείται αρκετά µε τη ρωµαϊκή ιστορία από τον Α Καρχηδονιακό πόλεµο και µετά. Στο τµήµα αυτό της ιστορίας του φαίνεται να στηρίζεται στον Πολύβιο αλλά και στον Ποσειδώνιο για γεγονότα µετά το 146 π.χ. Όπως και ο Πολύβιος, ο Διόδωρος αρέσκεται να φιλοτεχνεί πορτραίτα των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών του και να τους κρίνει. Χαρακτηριστική της διάδοσης της ιστοριογραφίας αυτή την εποχή είναι το γεγονός ότι οι χώρες που έχουν τώρα δεχτεί τον ελληνικό πολιτισµό υιοθετούν την ιστορία ως τρόπο κατανόησης και καταγραφής του παρελθόντος και αναδεικνύουν τους δικούς τους ιστορικούς. Ο Φάβιος Πίκτωρ (Fabius Pictor) που δρα στα τέλη του 3ου αιώνα π.χ. είναι ο πρώτος Ρωµαίος ιστορικός. Ο Φάβιος γράφει στα ελληνικά και ασχολείται κυρίως µε τις ιστορίες για την ίδρυση της Ρώµης αλλά και εξιστορεί τα γεγονότα των δύο Καρχηδονιακών πολέµων και γι αυτά αποτελεί πηγή του Πολύβιου. Παρόµοια είναι και η περίπτωση του ιστορικού Μανέθωνα, ενός Αιγύπτιου αρχιερέα που ακµάζει γύρω στο 280 π.χ. Ο Μανέθωνας γράφει µια ιστορία της Αιγύπτου από τις πρώτες αρχές έως το 342 (Αιγυπτιακά). Από το έργο του που εκτεινόταν σε τρία βιβλία έχουµε µόνο αποσπάσµατα από µεταγενέστερους συγγραφείς. Η χρησιµότητα του έργου του Μανέθωνα υπήρξε πολύ µεγάλη από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα όχι µόνο για την ιστορική διήγηση αλλά και για τη χρονολόγηση των βασιλικών δυναστειών και των µελών τους. Τέλος, ο Βαβυλώνιος ιερέας Βηρωσός (ακµάζει περί το 290 π.χ.) γράφει στα ελληνικά µία ιστορία της Βαβυλωνίας σε τρία βιβλία (Βαβυλωνιακά), από κτίσεως κόσµου έως την κατάκτηση από τον Αλέξανδρο, την οποία αφιερώνει στον Αντίοχο Α. Είναι προς διερεύνηση για ποιον λόγο οι ιστορικοί αυτοί έγραψαν στα ελληνικά και σε ποιο αναγνωστικό κοινό στόχευαν. Ενδέχεται να έγραφαν υπό την καθοδήγηση των βασιλέων για λόγους προπαγάνδας ή να προσπαθούσαν να καταστήσουν γνωστή στο ελληνόφωνο κοινό την ιστορία των περιοχών τους. Πάντως, η απήχησή τους ήταν µικρή και η ιστοριογραφία σύντοµα επανήλθε στους παραδοσιακούς δρόµους, µεταφέ- Ο Στωικός φιλόσοφος Ποσειδώνιος συνέχισε το ιστορικό έργο