Θέμα: «Τα διηγήματα από τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου σύμφωνα με τη Δομική Αφηγηματολογία του Claude Bremond»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΛΟΓΟΣ, ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Διπλωματική Εργασία Θέμα: «Τα διηγήματα από τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου σύμφωνα με τη Δομική Αφηγηματολογία του Claude Bremond» Ευθυμία Σταυρογιαννοπούλου Α.Μ. 307 Επιβλέπων: Δημήτρης Πολίτης ΠΑΤΡΑ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 4 Abstract... 4 Προλογικό σημείωμα... 5 Α ΜΕΡΟΣ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ-ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ... 6 Ι. Εισαγωγικά Προβληματική της μελέτης Λόγοι επιλογής του συγκεκριμένου λογοτεχνικού υλικού Στόχοι Μέθοδος μελέτης II. Θεωρητικό πλαίσιο: Η Δομική Αφηγηματολογία του Claude Bremond Δομισμός Η Κληρονομιά του Vladimir Propp α. Η θεωρία του Vladimir Propp β. Κριτική της θεωρίας του Propp από τον Bremond γ. Οι άλλοι θεωρητικοί Οι κύριοι αφηγηματικοί ρόλοι κατά τον Bremond α. Το πάσχον υποκείμενο β. Το δρων υποκείμενο i. Το δρων υποκείμενο που επηρεάζει ii. Το δρων υποκείμενο που βελτιώνει και το δρων υποκείμενο που υποβαθμίζει40 iii. Το δρων υποκείμενο που αποκτά αξία (δικαιώνεται) και το δρων υποκείμενο που ανταποδίδει Η κωδικοποίηση της αφήγησης

3 Β ΜΕΡΟΣ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Ι. Ανάλυση των διηγημάτων της Α Γυμνασίου σύμφωνα με το μοντέλο του Βremond56 1. «Ο παππούς και το εγγονάκι» του Λ. Τολστόι «Η έξοδο» του Γιάννη Βλαχογιάννη «Οι πιτσιρίκοι» του Δημήτρη Ψαθά «Τα κόκκινα λουστρίνια» της Ειρήνης Μάρρα «Ο Κωνσταντής» της Λίτσας Ψαραύτη «Ο Βάνκας» του Άντον Τσέχωφ «Το μνήμα της μάνας» του Ανδρέα Καρκαβίτσα «Η Δάφνη» του Ηλία Βενέζη «Στρίγγλα και καλλονή» της Λιλής Ζωγράφου «Η Βαγγελιώ-δεν-είσαι-εντάξει» του Γιώργου Σκαμπαρδώνη II. Ρόλοι και διαδικασίες στα διηγήματα της Α Γυμνασίου Ρόλοι δρώντων ή πασχόντων υποκειμένων: εναλλαγή ρόλων Εκούσια ή ακούσια δράση Κίνητρα Συναισθήματα Εμπόδια, αντίπαλοι, σύμμαχοι Φάσεις διαδικασιών Μέσα Διαδικασίες ΙΙI. Γενικά Συμπεράσματα-Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 Περίληψη Η παρούσα εργασία επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην προσέγγιση των διηγημάτων που περιέχονται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α τάξης του Γυμνασίου. Η προσέγγιση αυτή γίνεται με βάση τη «στρουκτουραλιστική εκδοχή» της Αναγνωστικής Θεωρίας και συγκεκριμένα τη θεωρία του Γάλλου σημειολόγου/αφηγηματολόγου Claude Bremond. Γίνεται μια προσπάθεια ανάδειξης της σύνδεσης ανάμεσα στην Αφηγηματολογία και στην ερμηνεία κειμένων που διδάσκονται στο Γυμνάσιο. Η εργασία οργανώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους εκτίθεται η προβληματική της έρευνας, οι στόχοι και η μέθοδος που ακολουθείται. Στο δεύτερο κεφάλαιο εκτίθεται αναλυτικά το θεωρητικό μοντέλο που προτείνει ο Bremond για την ανάλυση κάθε είδους αφηγηματικών κειμένων. Βασικές έννοιες του μοντέλου του είναι οι ρόλοι δρώντων και πασχόντων υποκειμένων και οι διαδικασίες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με τους ρόλους. Στο δεύτερο μέρος γίνεται η ανάλυση του λογοτεχνικού υλικού, το οποίο περιλαμβάνει δέκα διηγήματα, σύμφωνα με το θεωρητικό μας εργαλείο. Τέλος, με αφορμή τα συγκεκριμένα διηγήματα γίνονται κάποιες προτάσεις για τη διδακτική αξιοποίηση του μοντέλου του Bremond στο Γυμνάσιο. Abstract The present work focuses on the approach of short stories contained in the Texts of Modern Greek Literature taught at the first class of the Greek High School. This approach is based on the structuralist version of the Reader-Response Theory and, specifically, on the theory of the French semiologist/narratologist Claude Bremond. An effort has been made to show the connection between Narratology and the interpretation of texts taught at the Greek High School. The work consists of two parts. In the first chapter of the first part the research problems, the objectives and the used methodology are analyzed. In the second chapter, Bremond s theoretical model for the analysis of all kinds of narrating texts is examined thoroughly. The basic concepts of his model are the roles of the agents, the roles of the patients and the processes, which are connected with each other as well as with the roles. The second part includes the analysis of the Literature material, which consists of ten short stories, using the theoretical tool. Finally, having in mind these particular short stories, certain suggestions for the educational use of Bremond s model at the Greek High School are made. 4

5 Προλογικό σημείωμα Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα ενδιαφέρον θέμα τον κ. Πολίτη Δημήτρη, Λέκτορα του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Παν/μίου Πατρών, ο οποίος ανέλαβε την επίβλεψη της παρούσας εργασίας. Η επιστημονική του καθοδήγηση σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας, με σημαντικές υποδείξεις και διορθώσεις, συνέβαλε καθοριστικά στην ολοκλήρωσή της. Επίσης, ευχαριστώ τα υπόλοιπα Μέλη της Τριμελούς Επιτροπής, την κα Κονδύλη Μαριάννα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Παν/μίου Πατρών, και την κα Μουρίκη Αλεξάνδρα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Παν/μίου Πατρών, για τη δημιουργική επικοινωνία που είχαμε κατά τη διάρκεια διεξαγωγής των μαθημάτων στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του συγκεκριμένου τμήματος, καθώς και για την πρόθυμη συμμετοχή τους στην Τριμελή Επιτροπή και στη διαδικασία υποστήριξης της εργασίας μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω προς την οικογένειά μου και ιδιαίτερα προς το σύζυγό μου και τους τρεις γιους μου για την κατανόηση και τη συμπαράσταση που μου παρέχουν. 5

6 Α ΜΕΡΟΣ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ-ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ Ι. Εισαγωγικά 1. Προβληματική της μελέτης Η παρούσα εργασία βασίζεται στην παραδοχή ότι οι θεωρίες της Λογοτεχνίας είναι απαραίτητες στον εκπαιδευτικό και της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης που επιδιώκει να ερμηνεύσει τα διδασκόμενα λογοτεχνικά κείμενα και να οδηγήσει τους μαθητές του σε ασφαλή επικοινωνία με αυτά, ώστε να τα κατανοήσουν και να τα απολαύσουν ως πολυφωνικά αντικείμενα που προβάλλουν πανανθρώπινες ιδέες και αξίες (Κατσίκη-Γκίβαλου 2005, 22). Η γνώση των θεωριών της Λογοτεχνίας από τον εκπαιδευτικό ασφαλώς δεν είναι πανάκεια ούτε αυτοσκοπός, αλλά αποτελεί το μέσο για μια επιτυχημένη διδασκαλία, η οποία, όμως, δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς η διδασκαλία του μαθήματος της Λογοτεχνίας είναι μια πολυσύνθετη επικοινωνιακή πράξη, η οποία μοιάζει με θεατρικό δρώμενο που απαιτεί τη συμμετοχή του αποδέκτηαναγνώστη και επιζητά να τον μετατρέψει σε διά βίου φιλαναγνώστη της Λογοτεχνίας (Αργυροπούλου 2009, 11). «Τα εργαλεία που παρέχουν οι θεωρίες Λογοτεχνίας μπορούν να εφαρμοστούν προσαρμοσμένα και στην Παιδική Λογοτεχνία» (Παπαντωνάκης 2008), κείμενα της οποίας συναντούμε στα σχολικά βιβλία του Δημοτικού Σχολείου και των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου, και φυσικά στη Λογοτεχνία για ενηλίκους. Η γνώση και η χρήση αυτών των εργαλείων πιστεύουμε πως θα απάλλασσε τον εκπαιδευτικό από την αμηχανία, με την οποία συχνά αντιμετωπίζει το μάθημα της Λογοτεχνίας και την οποία προσπαθεί να ξεπεράσει, καταφεύγοντας στα σχολικά βοηθήματα του εμπορίου, εφόσον οι οδηγίες του Υπουργείου τού φαίνονται ασαφείς και ανεπαρκείς (Κανταρτζής 2009, 2). Καθώς, λοιπόν, στην ελληνική βιβλιογραφία δεν υπάρχουν μελέτες των διηγημάτων που συμπεριλαμβάνονται στο σχολικό εγχειρίδιο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου, εκτός από τις αναλύσεις των σχολικών βοηθημάτων που δεν ακολουθούν όμως κάποια ειδική ορολογία ή μέθοδο και δεν απορρέουν από μια συστηματική αφηγηματολογική ανάλυση, αποφασίσαμε να εφαρμόσουμε μια στρουκτουραλιστική θεωρία, αυτή του Γάλλου σημειολόγου/αφηγηματολόγου Claude 6

7 Bremond, στα παραπάνω διηγήματα, σε μια προσπάθεια να τα φωτίσουμε περισσότερο. Έχουμε επιλέξει αυτή τη θεωρία, επειδή ο συγκεκριμένος Γάλλος σημειολόγος επιχείρησε να διαμορφώσει ένα μοντέλο γενικής εφαρμογής, κατάλληλο για κάθε είδους αφήγημα, πολλά στοιχεία του οποίου, κατά τη γνώμη μας, μπορεί να αξιοποιήσει μέσα στην τάξη ο εκπαιδευτικός που καλείται να διδάξει λογοτεχνικά κείμενα, είτε στην Πρωτοβάθμια είτε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Και η Rebecca Lucens στο βιβλίο της A Critical Handbook of Children s Literature προτιμά «τη στρουκτουραλιστική προσέγγιση των κειμένων για παιδιά, θεωρώντας ότι μια τέτοια προσέγγιση προσφέρει την κατανόηση όλων εκείνων των (αρχετυπικών) λογοτεχνικών συστατικών που υπάρχουν σε όλα τα λογοτεχνικά κείμενα» (Πολίτης 2010, 26). Πρόκειται για μια σχετικά απλή θεωρία, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο για την αποκωδικοποίηση λογοτεχνικών αφηγηματικών κειμένων αλλά και για την παραγωγή λόγου εκ μέρους των μαθητών, καθώς έχει εμφανείς ομοιότητες με το Κειμενοκεντρικό-Διαδικαστικό Μοντέλο Παραγωγής Γραπτού Λόγου. 1 Η θεωρία του Bremond δεν είναι πολύ γνωστή, ιδίως στον αγγλόφωνο χώρο. Δεν έχουν γίνει πολλές μελέτες παγκοσμίως βάσει του μοντέλου του, ενώ απλές αναφορές στο έργο του υπάρχουν αρκετές. Στη χώρα μας έχει εφαρμοστεί αυτό το μοντέλο από τον καθηγητή Γιώργο Κεχαγιόγλου σε μελέτες του για βυζαντινά και νεοελληνικά κείμενα, συγκεκριμένα για τον Απόκοπο του Μπεργαδή, για έργα του Παπαδιαμάντη, κ.ά. (Τζιόβας 1993). Βρήκαμε, επίσης, σε ελληνικές ιστοσελίδες μια εισήγηση, στην οποία η φιλόλογος Χρυσάνθη Πετρωτού (χ.χ.) ερμηνεύει το Γιούγκερμαν του Καραγάτση, χρησιμοποιώντας την τυπολογία των κινήτρων του Bremond, και ένα άρθρο της Μαρίτας Παπαρούση (2005) για τη διδακτική αξιοποίηση της θεωρίας του Bremond (σε συνδυασμό με την τυπολογία του Jean-Michel Adam και του Paul Larivaille) στο Δημοτικό Σχολείο με αναφορές στα κείμενα Αστραδενή και Βαγγελίτσα. Επίσης, από μια έρευνα που κάναμε στο διαδίκτυο, εντοπίσαμε μια εργασία που έγινε στο Κεμπέκ το 1989, στην οποία η συγγραφέας της εξετάζει τρία αστυνομικά 1 Το μοντέλο αυτό αναδεικνύει τα δομικά στοιχεία των κειμένων και αποσκοπεί να καταστήσει «τους μαθητές αποτελεσματικούς αναγνώστες» και να «τους διευκολύνει στη διαδικασία παραγωγής γραπτού λόγου» (Ματσαγγούρας 1999, 671). «Σταθερά δομικά στοιχεία όλων των αναπτυγμένων αφηγημάτων» θεωρούνται τα παρακάτω δέκα στοιχεία που είχαν επισημάνει οι Stein και Glenn (1979) και τα οποία «συνιστούν την υπερδομή του αφηγηματικού κειμένου»: χωροχρονικό πλαίσιο (setting), στόχοι (goals), αρχικό επεισόδιο (initial event), εμπόδια (complications), εσωτερικές αντιδράσεις ηρώων (internal reactions), προσπάθειες επίλυσης προβλήματος (attempts), αποτελέσματα (results), εξωτερικές αντιδράσεις (reactions), άλλα γεγονότα (other events), λύση μύθου (story ending) (Ματσαγγούρας 1999, 622). 7

8 μυθιστορήματα υπό το φως του μοντέλου του Bremond και διερευνά το ρόλο των γυναικών σε αυτά αλλά και την επίδραση του Φεμινισμού (Desbiens 1989). Εντοπίσαμε, ακόμη, δύο πρόσφατες μικρότερης έκτασης εργασίες στο Πανεπιστήμιο Université de Yaoundé 1 του Καμερούν: στη μία αναλύεται ένα διήγημα (Mawaffo 2010), γραμμένο στην αφρικανική αυτή χώρα, και στην άλλη αναλύεται ένας προφορικός μύθος των Moundang (μιας αφρικανικής φυλής που ζει στα νότια του Καμερούν), ο οποίος περιγράφεται δομικά βάσει του μοντέλου του Bremond και στη συνέχεια εξετάζεται εθνολογικά (Noke 2011). Αυτό, όμως, που μας εντυπωσίασε είναι ότι η θεωρία του Bremond χρησιμοποιείται από μηχανικούς που ασχολούνται με τη διαδραστική αφήγηση. «Πρόκειται για εφαρμογές υπολογιστικών συστημάτων, όπου οι διαδράσεις του χρήστη έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός αφηγήματος, στο οποίο ο χρήστης είναι ο πρωταγωνιστής» (Παναγιωτίδης 2009, 1) ή αλλιώς για «ένα νέο είδος λογοτεχνίας µε προορισµό τα ηλεκτρονικά µέσα επικοινωνίας και κύριο χαρακτηριστικό την άµεση και ενεργό συµµετοχή (σε κάποιο βαθµό) του αναγνώστη στη διαµόρφωση και την εξέλιξη µιας ιστορίας. Ο όρος αντιδιαστέλλεται από αυτούς της δράσης και της απλής αλληλεπίδρασης και αποκτά το περιεχόµενο της δυναµικής αλληλεπίδρασης µε την έννοια της παροχής άµεσης ανάδρασης από τον αναγνώστη-χρήστη στον αφηγητή µέσα από µια τεχνολογική δοµή που επιτρέπει την ενσωµάτωση αυτής της ανάδρασης στην εξέλιξη της ιστορίας» (Κεκές και Μυλωνάκου-Κεκέ 2002, 766). Η λογική του Bremond παρέχει λεπτομερή περιγραφή του πλήθους των ενεργειών που εμφανίζονται στην αφήγηση και έτσι είναι πιο άμεσα εφαρμόσιμη στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, σε σύγκριση με τις θεωρίες των άλλων αφηγηματολόγων, όπως του Algidras Greimas (Szilas 2002). Γενικά, χρησιμοποιούνται οι θεωρίες των Ευρωπαίων σημειολόγων (Bremond, Greimas, Umberto Eco) από τους προγραμματιστές όχι μόνο σαν ένα γενικό θεωρητικό υπόβαθρο αλλά και ως πρακτική βάση του προγραμματισμού (Andersen, Holmqvist and Jensen 1993, 148). Ιδιαίτερα χρήσιμη αποδεικνύεται για αυτούς η θέση του Bremond ότι ένα γεγονός παρουσιάζεται σαν πιθανό ή μη πιθανό. Αν είναι πιθανό, μπορεί να πραγματοποιηθεί ή όχι, και αν πραγματοποιηθεί, να έχει επιτυχία ή αποτυχία (Andersen, Holmqvist and Jensen 1993, 165). Θα εφαρμόσουμε, λοιπόν, τη θεωρία του Bremond σε διηγήματα, τα οποία αφενός μεν έχουν δυνητικά παιδαγωγική αξία, αφού είναι αφηγήσεις και σύμφωνα με ορισμένους γνωστικούς ψυχολόγους και θεωρητικούς του πολιτισμού «η αφήγηση διαφόρων ιστοριών για το πώς ένα πράγμα οδηγεί σε κάτι άλλο είναι το βασικό μέσο με 8

9 το οποίο κατανοούμε τον κόσμο, δίνουμε νόημα στις εμπειρίες μας και οργανώνουμε τη ζωή μας» (Abrams 2010, 60), και αφετέρου είναι ολοκληρωμένα έργα τέχνης. 2. Λόγοι επιλογής του συγκεκριμένου λογοτεχνικού υλικού Η διδασκαλία διηγημάτων στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και συγκεκριμένα στην Α Γυμνασίου, την προηγούμενη σχολική χρονιά ( ), μας οδήγησαν στην προσπάθεια εφαρμογής της θεωρίας του Bremond στα διηγήματα αυτής της τάξης. Το σχολικό βιβλίο της Α Γυμνασίου είναι χωρισμένο σε Θεματικές Ενότητες. 2 Σε κάθε ενότητα περιλαμβάνονται τρία έως οκτώ (3-8) κείμενα, πεζά τα περισσότερα. Μεταξύ των άλλων κειμένων υπάρχουν τα εξής διηγήματα, τα οποία είναι ολόκληρα: «Ο παππούς και το εγγονάκι» (43) 3 του Λ. Τολστόι (από την ενότητα «Οικογενειακές σχέσεις»), «Η έξοδο» (74-75) του Γιάννη Βλαχογιάννη και «Οι πιτσιρίκοι» (82) του Δημήτρη Ψαθά (από την ενότητα «Εθνική ζωή»), «Τα κόκκινα λουστρίνια» (160) της Ειρήνης Μάρρα και «Ο Κωνσταντής» (165) της Λίτσας Ψαραύτη (από την ενότητα «Η αγάπη για τους συνανθρώπους μας»), «Ο Βάνκας» (190) του Άντον Τσέχωφ (από την ενότητα «Η βιοπάλη»), «Το μνήμα της μάνας» (216) του Ανδρέα Καρκαβίτσα, «Η Δάφνη» (227) του Ηλία Βενέζη, «Στρίγγλα και καλλονή» (235) της Λιλής Ζωγράφου, και «Η Βαγγελιώ-δεν-είσαι-εντάξει» (241) του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (από την ενότητα «Οι φίλοι μας τα ζώα»). Μέσα από τη διδασκαλία του διηγήματος «Ο παππούς και το εγγονάκι» (43) οι μαθητές έχουν την ευκαιρία «να συνειδητοποιήσουν την περιπλοκότητα των σχέσεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του οικογενειακού θεσμού» (Δ.Ε.Π.Π.Σ. 2003, 67). Βασικός στόχος της διδασκαλίας των δύο διηγημάτων από την ενότητα «Εθνική ζωή» είναι η «ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης» (Δ.Ε.Π.Π.Σ. 2003, 67). Μέσα από τη διδασκαλία των δύο διηγημάτων από την ενότητα «Η αγάπη για τους συνανθρώπους μας» και του διηγήματος από την ενότητα «Η βιοπάλη» επιδιώκεται να κατανοήσουν οι μαθητές ότι τα λογοτεχνικά κείμενα αποκαλύπτουν «ορισμένες θεμελιώδεις υπαρξιακές 2 Οι Θεματικές Ενότητες είναι κατά σειρά: «Ο άνθρωπος και η φύση», «Λαογραφικά», «Οικογενειακές σχέσεις», «Θρησκευτική ζωή», «Εθνική ζωή», «Παλαιότερες μορφές ζωής», «Ταξιδιωτικά κείμενα», «Η αποδημία», «Αθλητισμός», «Η αγάπη για τους συνανθρώπους μας», «Η βιοπάλη», «Προβλήματα της σύγχρονης ζωής», «Οι φίλοι μας τα ζώα». 3 Η παραπομπή στα διηγήματα του σχολικού βιβλίου θα γίνεται στο εξής για συντομία με τη χρήση του αριθμού της σελίδας. 9

10 διαθέσεις του ανθρώπου, όπως τον τρόπο να βιώνει τη σχέση με τους άλλους, να εξερευνά τον εαυτό του», αλλά και «να ευαισθητοποιηθούν στην οδύνη των άλλων ανθρώπων» (Δ.Ε.Π.Π.Σ. 2003, 70) και να προβληματιστούν για το μεγάλο πρόβλημα της εκμετάλλευσης της παιδικής εργασίας. Τέλος, με τη διδασκαλία των διηγημάτων από την ενότητα «Οι φίλοι μας τα ζώα» επιδιώκεται να αντιληφθούν οι μαθητές «τον άνθρωπο ως μέρος του ευρύτερου οικοσυστήματος και να αναπτύξουν στάση σεβασμού απέναντι στο βιοφυσικό περιβάλλον» (Δ.Ε.Π.Π.Σ. 2003, 67). Θεωρούμε, λοιπόν, πως το συγκεκριμένο λογοτεχνικό υλικό έχει δυνητικά παιδαγωγική αξία, αν εξυπηρετηθούν οι διδακτικοί στόχοι που προαναφέρθηκαν και εφόσον χαρακτηρίζονται από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του είδους του διηγήματος. H γραμματολόγος Ruby Redinger ορίζει το διήγημα ως σύντομο αφήγημα «που προβάλλει μια σειρά από γεγονότα ή περιστατικά ή ένα μόνο περιστατικό ή επεισόδιο και εικονίζει τους ήρωές του σε στιγμές πνευματικής ή φυσικής δράσης» (Βαλέτας 1983, 11). Ένα χαρακτηριστικό του είναι το ότι μέσα από τη ροή της ζωντανής πραγματικότητας, μέσα από τη δράση και την ψυχολογία των ηρώων δίνεται στον αναγνώστη μια ερμηνεία ζωής. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι «ζητά τα αλλόκοτα, τα παράξενα, τα ασυνήθιστα, τα δραματικά και τα ανώμαλα που παρουσιάζει η ζωή και ο άνθρωπος, για να υψωθεί μέσα από αυτά στην ανθρώπινη μοίρα του θανάτου, του πόνου, της αδικίας, της ψευτιάς, της ρουτίνας, της ματαιότητας, της αποκαρτέρησης κ.λ.π.» (Βαλέτας 1983, 15). Το διήγημα ως προς την τεχνοτροπία μπορεί να χαρακτηριστεί ρεαλιστικό ή φανταστικό, ενώ ως προς το θέμα μπορεί να είναι κοινωνικό, ψυχογραφικό, αστυνομικό, κλπ. Όσον αφορά την τεχνική του διηγήματος, η αφαίρεση, η συμπύκνωση και η αποκορύφωση είναι τα βασικά στοιχεία της. Κάθε διήγημα, όπως και κάθε έργο τέχνης, «είναι ένα κλειστό οικοδόμημα που τα κλειδιά του τα παραδίνει ο συγγραφέας στον αναγνώστη του, αλλά πρέπει ο αναγνώστης να ξέρει να τα χρησιμοποιήσει και να μην περιοριστεί μόνο στην κεντρική είσοδο, αλλά να προχωρήσει σε όλες τις αίθουσες, όπου τον περιμένουν ονειρεμένοι κόσμοι» (Βαλέτας 1983, 21). Τα διηγήματα, γενικά, χρησιμοποιούν τη γλώσσα της καθημερινής ζωής (Γκίκας 1996, 15) που είναι πιο προσιτή στους μαθητές του Γυμνασίου, σε σύγκριση με τη γλώσσα των ποιημάτων. Επιπλέον, έχουν σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα, περισσότερο από τα μυθιστορήματα, και για αυτό είναι πιο πειστικά. Η μορφωτική επίδρασή τους θεωρείται πιο άμεση και πιο δραστική, σε σύγκριση με τα κείμενα που ανήκουν στα άλλα είδη του πεζού λόγου, λόγω της συντομίας τους. Ο διηγηματογράφος ξεχωρίζει το μοναδικό χτυπητό περιστατικό και από αυτό «προβάλλει το 10

11 αντιπροσωπευτικό, το κοινωνικά τυπικό, δηλαδή εκείνο που δεν είναι μια απλή ατομική ανεπανάληπτη περιπέτεια, αλλά υψώνεται σε σύμβολο» (Βαλέτας 1983, 16). Επιπλέον, τα διηγήματα του σχολικού εγχειριδίου είναι ολοκληρωμένα αφηγήματα και όχι σε αποσπασματική μορφή, όπως είναι τα αποσπάσματα των μυθιστορημάτων, και για αυτό το λόγο προσφέρονται, κατά τη γνώμη μας, για ανάλυση σύμφωνα με τις αρχές της Αφηγηματολογίας και συγκεκριμένα σύμφωνα με το θεωρητικό μοντέλο του Bremond. Τέλος, τα διηγήματα του σχολικού εγχειριδίου της Α Γυμνασίου, τα οποία αναλύουμε στην παρούσα μελέτη, μπορούν να ενταχθούν στις διδακτικές ενότητες που προτείνονται στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών (2011). Συγκεκριμένα στη θεματική ενότητα «Φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον» της Α Γυμνασίου μπορούν να διδαχθούν τα διηγήματα «Το μνήμα της μάνας» (216), «Η Δάφνη» (227), «Στρίγγλα και καλλονή» (235) και «Η Βαγγελιώ-δεν-είσαι-εντάξει» (241). Στη θεματική ενότητα «Πορτρέτα εφήβων» της Β Γυμνασίου μπορούν να διδαχθούν «Τα κόκκινα λουστρίνια» (160) και στη θεματική ενότητα «Ετερότητα στη Λογοτεχνία» (επίσης της Β Γυμνασίου) τα διηγήματα «Ο παππούς και το εγγονάκι» (43), «Ο Κωνσταντής» (165) και «Ο Βάνκας» (190). Τέλος, στη θεματική ενότητα «Άτομο και κοινωνία» της Γ Γυμνασίου μπορούν να διδαχθούν, αν δεν έχουν διδαχθεί στις προηγούμενες τάξεις, «Ο Κωνσταντής» (165), «Ο Βάνκας» (190) και «Τα κόκκινα λουστρίνια» (160), διηγήματα που θίγουν το πρόβλημα της παιδικής εργασίας και της φτώχειας. 3. Στόχοι Βασικός στόχος της παρούσας μελέτης είναι να προσφέρουμε στον εκπαιδευτικό/φιλόλογο του Γυμνασίου μια συστηματική αφηγηματολογική ανάλυση για τα δέκα διηγήματα που συμπεριλαμβάνονται στο σχολικό εγχειρίδιο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου. Πιστεύουμε πως μια τέτοια ανάλυση μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη ορισμένων πλευρών αυτών των κειμένων, οι οποίες συνήθως μένουν απαρατήρητες ή δεν προβάλλονται με τους υπάρχοντες τρόπους προσέγγισης. Δεύτερος στόχος μας είναι να ελέγξουμε τη δυναμική του μοντέλου του Bremond και να διαπιστώσουμε αν όντως πρόκειται για ένα μοντέλο που μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε αφηγηματικό κείμενο, όπως υποστηρίζει ο ίδιος ο Γάλλος 11

12 αφηγηματολόγος. Επίσης, επιθυμούμε να κάνουμε γνωστό αυτό το μοντέλο στον Έλληνα εκπαιδευτικό που ενδέχεται να το βρει χρήσιμο και να το αξιοποιήσει στη διδασκαλία όχι μόνο των δέκα διηγημάτων που αναλύονται στην παρούσα μελέτη αλλά και οποιουδήποτε αφηγηματικού κειμένου. 4. Μέθοδος μελέτης Στην παρούσα μελέτη θα εφαρμόσουμε τη θεωρία του Bremond, όπως αυτή μορφοποιείται από τις μελέτες που δημοσίευσε την περίοδο Ο Bremond κινείται στο πλαίσιο της Σημειωτικής, δηλαδή της συστηματικής μελέτης των σημείων που λειτουργούν σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης εμπειρίας (Αbrams 2010, 433), αλλά και του Δομισμού. Όσον αφορά τη Λογοτεχνία, ο Δομισμός, όπως και ο Φορμαλισμός 4 ή η Νεοκριτική θεωρία, 5 επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στα ενδοκειμενικά στοιχεία, αναζητώντας και ερμηνεύοντας τις δομές του κειμένου. Στόχος του Δομισμού στη Λογοτεχνία είναι να διασαφηνίσει την «άρρητη γραμματική», δηλαδή το σύστημα κωδίκων και κανόνων που διέπει τις μορφές και τα νοήματα κάθε λογοτεχνικής παραγωγής (Αbrams 2010, 95-96). Το κείμενο έχει, σύμφωνα με το στρουκτουραλιστή Τσβεντάν Τοντόροφ (Tzvetan Todorov), τρεις πλευρές: τη συντακτική (σχέσεις ανάμεσα σε στοιχεία παρόντα, σχέσεις in praesentia ή αλλιώς συνταγματικές σχέσεις), τη σημασιολογική (σχέσεις ανάμεσα σε στοιχεία παρόντα και απόντα, σχέσεις in absentia ή παραδειγματικές σχέσεις) και τη λεκτική (σχέσεις που προκύπτουν από το γεγονός ότι η Λογοτεχνία είναι δευτεροβάθμιο σύστημα σημείωσης, «χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη ένα ήδη υπάρχον σύστημα σημείωσης, τη γλώσσα») (Τοντόροφ 1989, 44). Η συντακτική πλευρά μάλιστα «ήταν η πιο παραμελημένη έως ότου υποβλήθηκε σε προσεκτική μελέτη από τους Ρώσους Φορμαλιστές στη δεκαετία Από τότε βρέθηκε στο επίκεντρο της προσοχής των ερευνητών, ιδίως εκείνων που εγγράφονται στη δομική τάση» (Τοντόροφ 1989, 44). 4 Ο Φορμαλισμός εμφανίστηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα, διαμορφώθηκε από τους Ρώσους Φορμαλιστές (Roman Jakobson, Boris Eichenbaum και Viktor Shklovsky) και αποτελεί την πρώτη κειμενοκεντρική θεώρηση του κειμένου στη θεωρία της Λογοτεχνίας. Οι οπαδοί του επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στη λογοτεχνικότητα του κειμένου, την οποία ανακαλύπτουν στις λεκτικές στρατηγικές με την οποία επιτυγχάνεται η ανοικείωση ή αποεξοικείωση (Culler 2003, 170). 5 Η Νέα Κριτική αναδύθηκε στις Η.Π.Α στις δεκαετίες , «αντιμετώπισε τα ποιήματα μάλλον ως αισθητικά αντικείμενα παρά ως ιστορικά ντοκουμέντα και εξέτασε τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των λεκτικών τους γνωρισμάτων και των επακόλουθων νοηματικών προεκτάσεων» (Culler 2003, 171). 12

13 Ο Bremond επιχειρεί, όπως και ο Τοντόροφ, να περιγράψει το δομικό επίπεδο του αφηγήματος με κατηγορίες συντακτικές (Καψωμένος 2010, 13). Αφού παρουσιάσουμε, λοιπόν, τη θεωρία του Bremond, ο οποίος είναι επηρεασμένος από τη θεωρία του Ρώσου Φορμαλιστή Vladimir Propp, 6 στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να την εφαρμόσουμε στα διηγήματα της Α Γυμνασίου. Eνώ, όμως, το σχήμα του Propp δεν ταιριάζει σε άλλους τύπους μύθων (Bremond 1973), παρά μόνο στα ρωσικά μαγικά παραμύθια, η θεωρία του Bremond είναι κατάλληλη για κάθε είδους αφήγημα (αυτός τουλάχιστον είναι ο στόχος του). Ο Bremond, όπως και ο Greimas, χρησιμοποιούν τη θεωρία του Propp ως βάση για πιο ολοκληρωμένες θεωρίες (Martin 1986, 94). Βασικές έννοιες στη θεωρία του είναι οι ρόλοι και οι διαδικασίες. Όσον αφορά τους ρόλους υπάρχουν τα δρώντα και τα πάσχοντα υποκείμενα (και οι διάφοροι τύποι τους), ενώ όσον αφορά τις διαδικασίες παρουσιάζει περίπου πενήντα αφηγηματικές διαδικασίες, τις οποίες όμως ομαδοποιεί. Συνδέει τις διαδικασίες μεταξύ τους με συντακτικές σχέσεις, αλλά και τους ρόλους με τις διαδικασίες. Μάλιστα συγκρίνει τη σχέση μεταξύ ρόλου και διαδικασίας με τη σχέση υποκειμένου-κατηγορήματος. 7 Ο Bremond, προκειμένου να τεκμηριώσει τη θεωρία του, χρησιμοποιεί παραδείγματα από ποικίλα αφηγηματικά κείμενα. 8 Στο θεωρητικό του μοντέλο έχει ασκήσει κριτική ο Ρώσος σημειολόγος Jeleazar Moisejevič Meletinskij, ο οποίος αναφέρει πως «η ανάλυση του Bremond είναι πολύ αφηρημένη (και γι αυτό πολύ ανεπαρκής)», πράγμα που «αποβαίνει σε βάρος μιας προσέγγισης προσανατολισμένης σ ένα λογοτεχνικό είδος» (Fokkema 1997, 114). Παρόλα αυτά πιστεύουμε πως η περιγραφή 9 του λογοτεχνικού κειμένου, η οποία προκύπτει από μια δομιστική ανάλυση, είναι απαραίτητη στη σχολική τάξη, εφόσον είναι το πρώτο βήμα που θα μας φέρει πιο κοντά στην επιδιωκόμενη επικοινωνία των μαθητών με το κείμενο. 6 «Η έρευνα των κανόνων που καθορίζουν τη συνταγματική οργάνωση των αφηγηματικών μονάδων περνάει για αυτόν (ενν. τον Bremond) μέσα από τον επαναορισμό της λειτουργίας του Propp» (Cerquiglini 1974, 758). 7 Το κατηγόρημα (prédicat) στη γαλλική Γραμματική, όπως και στο Συντακτικό της ελληνικής γλώσσας, είναι η λειτουργία του ρηματικού συνόλου με τους προσδιορισμούς του. 8 Στο έργο του Logique du récit (1973) αντλεί παραδείγματα από την Οδύσσεια (159, 199, 224, 260, 262, 266), την Iλιάδα (174), την Aινειάδα (166, 254), από τους μύθους των Grimm (171) και του La Fontaine (172, 193, 216, 222, 226, 227, 230, 238, 240, 249, 250, 251, 258, 277), τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Αnouih (175), του Ρακίνα (290) το Δον Κιχώτη (178), την Αγία Γραφή (190, 236, 245, 293), νουβέλες του Εdgar Alan Poe (211, 218, 221, 232, 303), το Γύρο του κόσμου σε 80 ημέρες (216), τις Χίλιες και μια νύχτες (218, 226, 231, 232, 234, 239, 303), μια νουβέλα του Σαρτρ (263) και τη Μαχαμπχαράτα (271). 9 Ο Στρουκτουραλιστής, σύμφωνα με τον Barthes, δεν ερμηνεύει ένα έργο, αλλά το περιγράφει, προκειμένου να το κάνει κατανοητό (Suleiman 1980, 12). 13

14 II. Θεωρητικό πλαίσιο: Η Δομική Αφηγηματολογία του Claude Bremond 1. Δομισμός Ο Δομισμός (ή Στρουκτουραλισμός) αναπτύχθηκε στην Ευρώπη, και κυρίως στη Γαλλία, τις δεκαετίες του 1960 και Εγκαινιάστηκε από τον Claude Lévi-Strauss που εφάρμοσε το σοσσυριανό γλωσσολογικό μοντέλο στην ανάλυση πολιτισμικών φαινομένων, όπως είναι η μυθολογία, οι σχέσεις συγγένειας και η παρασκευή τροφής. «Τα στοιχειώδη πολιτισμικά φαινόμενα όπως και τα γλωσσικά στοιχεία στην ανάλυση του Saussure δε συνιστούν αντικειμενικά γεγονότα, αναγνωρίσιμα με βάση εγγενείς ιδιότητες, αλλά αμιγώς συσχεσιακές οντότητες, δηλαδή η ταυτότητά τους ως σημείων οφείλεται στις διαφορικές και αντιθετικές σχέσεις που αναπτύσσουν με άλλα στοιχεία εντός του ίδιου πολιτισμικού συστήματος» (Abrams 2010, 95). Ο γαλλικός Δομισμός έχει τρεις χαρακτηριστικές τάσεις, τη «Δομική Κριτική», τη «Δομική Αφηγηματολογία» και τη «Γλωσσολογική-Δομική περιγραφή κειμένου». Στην πρώτη τοποθετείται η σκέψη του Rοland Barthes που είναι επηρεασμένος από τον Ανθρωπολογικό Δομισμό του Lévi-Strauss και τη Φαινομενολογία του Maurice Μerleau-Ponty. O Barthes, με την πνευματική ευρύτητα που διαθέτει, θα μπορούσε να συμπεριληφθεί και στη δεύτερη ομάδα του γαλλικού Δομισμού, τη Δομική Αφηγηματολογία, με την οποία θα ασχοληθούμε στην παρούσα εργασία. Στη Γλωσσολογική-Δομική περιγραφή κειμένου πρωταγωνιστούν ο Roman Jakobson με το Lévi-Strauss (Fokemma 1997, ). Αντικείμενο της Αφηγηματολογίας είναι η «γενική θεωρία και πρακτική της αφήγησης σε κάθε λογοτεχνική μορφή» (Αbrams 2010, 59). Αφήγηση είναι «η ακολουθία ενός πριν και ενός μετά, ένας μετέωρος συνδυασμός χρονικότητας και αιτιότητας» (Barthes 2005, 227). Η Αφηγηματολογία χρησιμοποιεί αναλυτικές μεθόδους που προέκυψαν από τις εξελίξεις του Ρωσικού Φορμαλισμού και του Γαλλικού Δομισμού (Αbrams 2010, 59). Συνιστά υποσύνολο της Σημειωτικής, δηλαδή της συστηματικής μελέτης των σημείων, όπως αυτά λειτουργούν σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης εμπειρίας (Αbrams 2010, 433). Επικεντρώνεται στην αφηγηματική γλώσσα 10 Και στις Ηνωμένες Πολιτείες η Σημειωτική είναι επηρεασμένη από τους Γάλλους Δομιστές (Bremond, Greimas, Barthes, Τοντόροφ) (Budniakiewicz 1992, 1). 14

15 και «σκιαγραφεί ένα είδος αφηγηματικού ασυνειδήτου» (Prince 2005, 162). Το 1966, όταν κυκλοφόρησε ένα ειδικό τεύχος του περιοδικού Communications (αφιερωμένο στη δομική ανάλυση της αφήγησης) με κείμενα των Τοντόροφ, Bremond, Greimas, Barthes, Gerard Genette, η Aφηγηματολογία πήρε το χαρακτήρα επιστημονικού κλάδου (Prince 2005, 163). Κάθε λογοτεχνικό έργο, όπως και κάθε μήνυμα, περιλαμβάνει δύο επίπεδα: «ένα επίπεδο έκφρασης, ή επίπεδο σημαινόντων, και ένα επίπεδο περιεχομένου, ή επίπεδο σημαινομένων» (Barthes 2005, 117). Πολλοί αφηγηματολόγοι επέλεξαν να εμβαθύνουν στα περιεχόμενα της αφήγησης (εστιάζουν στο επίπεδο των σημαινομένων), ακολουθώντας το δρόμο του Propp και του Lévi-Strauss (μεταξύ αυτών είναι και ο Bremond), ενώ άλλοι υποστήριξαν πως η αφήγηση είναι ένας τρόπος παρουσίασης των γεγονότων και ότι καθήκον τους είναι να εξετάσουν το λόγο της αφήγησης (εστιάζουν κυρίως στο σημαίνον). Επιφανέστερος εκπρόσωπος της δεύτερης τάσης είναι ο Genette. Ο Genette εισηγείται τη διάκριση μεταξύ ιστορίας (histoire), αφηγήματος (récit) και αφήγησης (narration). Η ιστορία είναι το σύνολο των γεγονότων που αφηγείται ο αφηγητής, τα σημαινόμενα. Το αφήγημα είναι η ρηματική αναπαράσταση των γεγονότων, ο προφορικός ή γραπτός λόγος που τα αφηγείται, τα σημαίνοντα. Η αφήγηση, τέλος, είναι η αληθινή ή πλαστή ενέργεια που παράγει το λόγο, η ίδια η πράξη του αφηγείσθαι. Για το Genette, το αφήγημα ως γλωσσική παραγωγή μπορεί να θεωρηθεί ανάπτυξη μιας ρηματικής μορφής (Τζούμα 1997, 43). Έτσι εισηγείται τρεις κατηγορίες, τις οποίες δανείζεται από τη γραμματική τυπολογία του ρήματος και σύμφωνα με τις οποίες διευθετούνται τα αφηγηματικά περιεχόμενα μέσα στο κείμενο: το χρόνο, την έγκλιση και τη φωνή. Ο Genette αναλύει και υποκατηγοριοποιεί διεξοδικά καθεμιά από τις τρεις κατηγορίες. Η κατηγορία του χρόνου μελετά τη σχέση ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας, τη φυσική δηλαδή διαδοχή των γεγονότων, και στο χρόνο του αφηγήματος. Η έγκλιση εξετάζει την οργάνωση του αφηγηματικού υλικού ανάλογα με την απόσταση που υιοθετείται από αυτό και με την οπτική γωνία/προοπτική από την οποία δίνεται. Η προοπτική ή εστίαση δηλώνει την οπτική γωνία του προσώπου μέσα από την οποία δίνονται τα γεγονότα και, επομένως, τα μάτια του προσώπου, με τα οποία βλέπει και μαθαίνει ο αναγνώστης. Η φωνή αφορά τον αφηγητή. Μελετώνται δύο βασικά στοιχεία: το πρώτο είναι αν συμμετέχει ή όχι ο αφηγητής στην αφηγούμενη ιστορία και το δεύτερο είναι τα αφηγηματικά επίπεδα στα οποία ανήκει κάθε αφηγητής (Θωμαΐδου 2010, 51-53). 15

16 2. Η Κληρονομιά του Vladimir Propp α. Η θεωρία του Vladimir Propp Ο Bremond επηρεάστηκε από τη θεωρία του Propp, Ρώσου εκπροσώπου του Φορμαλισμού. Ο Φορμαλισμός εστιάζει στα μορφικά σχήματα και στα επινοητικά τεχνάσματα της λογοτεχνίας (Αbrams 2010, 511). O Propp στη μελέτη του Μορφολογία του παραμυθιού (1987) 11 ανέλυσε τη δομή των ρωσικών μαγικών παραμυθιών. Βασικός του στόχος ήταν να ανακαλύψει µια αρχή ταξινόμησης όχι σύμφωνα µε την υπόθεση και τα μοτίβα αλλά µε βάση τη δομή του παραμυθιού. Με την ανάλυση που εφάρμοσε προσπάθησε να αποδείξει πως η ίδια ενέργεια μπορεί να επιτελεστεί από διαφορετικά πρόσωπα. Αν µια ομάδα ενεργειών παρουσιάζει ομοιότητες ως προς το περιεχόμενο, ασχέτως αν τα πρόσωπα που επιτελούν τις ενέργειες είναι διαφορετικά, οι ενέργειες απαρτίζουν µια ενότητα την οποία ονόμασε λειτουργία. Ως λειτουργία, λοιπόν, εννοείται «η ενέργεια ενός δρώντος προσώπου που ορίζεται από την άποψη της σημασίας της για την πορεία της δράσης». Ο Propp κατέληξε στο συµπέρασµα ότι υπήρχε ένας περιορισμένος αριθμός λειτουργιών (συγκεκριμένα εντόπισε τριανταμία λειτουργίες), επειδή ακριβώς καθεμιά από αυτές μπορεί να μετακινείται από πρόσωπο σε πρόσωπο και από παραμύθι σε παραμύθι. Για τον Propp οι λειτουργίες είναι οι μονάδες της δραματικής πλοκής. Η ακολουθία των λειτουργιών είναι καθορισμένη, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι και οι τριανταμία λειτουργίες βρίσκονται σε κάθε παραμύθι, αλλά όσες υπάρχουν ακολουθούν µια προκαθορισμένη σειρά. Ας δούμε, λοιπόν, ποιες είναι αυτές οι λειτουργίες (Καψωμένος , 49-51): Προπαρασκευαστικές λειτουργίες: α. Αρχική κατάσταση (Παρουσιάζονται τα μέλη μιας οικογένειας ή μιας κοινότητας και η κατάστασή τους. Ανάμεσα σ αυτά βρίσκεται και ο πρωταγωνιστής, που θα γίνει ήρωας). β. Αναχώρηση από το σπίτι / Απουσία (Ένα από τα μέλη της οικογένειας απουσιάζει από το σπίτι ή η οικογένεια στερείται κάτι). γ. Απαγόρευση (Στον ήρωα επιβάλλεται μια απαγόρευση). δ. Παραβίαση της απαγόρευσης (Ο ήρωας παραβαίνει την απαγόρευση). ε. Ερώτηση (Ο ανταγωνιστής/«μοχθηρός» επιχειρεί να κάνει ανίχνευση). 11 Το έργο του Propp δημοσιεύτηκε στη Σοβιετική Ένωση το 1928 (Пропп, Владимир Яковлевич Морфология сказки.ленинград.). Έγινε γνωστό στην Ευρώπη, όταν μεταφράστηκε στα Αγγλικά το 1958, και ενέπνευσε τις μελέτες των Lévi-Strauss, Dundes, Bremond (1964) και Greimas. Στην ελληνική γλώσσα κυκλοφόρησε το

17 ζ. Πληροφόρηση (Στον ανταγωνιστή δίδονται πληροφορίες για το θύμα του). η. Εξαπάτηση (Ο ανταγωνιστής επιχειρεί να ξεγελάσει το θύμα του, για να γίνει αυτός κύριος των υπαρχόντων του ήρωα ή και να αιχμαλωτίσει τον ίδιο τον ήρωα). θ. Συνενοχή ακούσια του θύματος (Το θύμα πέφτει στην παγίδα και βοηθά άθελά του τον εχθρό). Λειτουργίες A) Αδίκημα (Βλάβη/Προδοσία) (Ο ανταγωνιστής αρπάζει κάτι και έτσι ζημιώνει ή προσβάλλει ένα από τα μέλη της οικογένειας. Αυτό συνήθως προκαλεί έντονη στέρηση, είναι αντικείμενο επιθυμίας μέλους ή μελών της οικογένειας). B) Μεταβίβαση είδησης / παράκληση / εντολή στον ήρωα-ιχνευτή (Η δυστυχία ή η έλλειψη γνωστοποιείται, απευθύνουν στον ήρωα παράκληση ή εντολή). C) Αποδοχή εντολής / Απόφαση για δράση (Ο ήρωας-αναζητητής συμφωνεί ή αποφασίζει να αναλάβει δράση). Αναχώρηση (Ο ήρωας εγκαταλείπει το σπίτι του και πηγαίνει προς τον δωρητή). D) Πρώτη λειτουργία του δωρητή (Ο ήρωας δοκιμάζεται από το δωρητή που του υποβάλλει ερωτήματα και προετοιμάζεται η λήψη μαγικού μέσου ή βοηθού). E) Ανταπόκριση του ήρωα (Ο ήρωας αντιδρά στις πράξεις του μελλοντικού δωρητή. Αντέχει στις δοκιμασίες του και προσφέρει ποικίλες υπηρεσίες, για να αποδείξει ότι είναι ικανός). F) Απόκτηση του μαγικού αντικειμένου (Ο ήρωας παίρνει το μαγικό μέσο). G) Μετατόπιση στο χώρο της δράσης (Ο ήρωας μεταφέρεται, παραδίδεται ή οδηγείται στον τόπο όπου βρίσκεται το αντικείμενο της αναζήτησης). H) Αγώνας (Ο ήρωας και ο ανταγωνιστής συναντώνται και παλεύουν). I) Σημάδεμα (Ο ήρωας σημαδεύεται). J) Νίκη (Ο ανταγωνιστής νικιέται). K) Αποκατάσταση αδικίας (Η αρχική δυστυχία ή έλλειψη εξαλείφεται). (Ο ήρωας επιστρέφει). Pr) Καταδίωξη του ήρωα (Ο ήρωας καταδιώκεται). Rs) Βοήθεια στον ήρωα / Επέμβαση / Μεταμόρφωση / Απόκρυψη (Ο ήρωας σώζεται από την καταδίωξη). O) Άφιξη incognito (Ο ήρωας φτάνει αγνώριστος στο σπίτι του ή σε άλλη χώρα). L) Προσπάθεια σφετερισμού από τον ψευτοήρωα (Ο ψεύτικος ήρωας προβάλλει αβάσιμες απαιτήσεις). 17

18 M) Πρόσκληση σε δύσκολο κατόρθωμα (Στον ήρωα τίθεται ένα δύσκολο πρόβλημα). N) Επιτυχία του ήρωα (Το πρόβλημα λύνεται). Q) Ξεμασκάρεμα του ψευτοήρωα (Αναγνωρίζεται ο ήρωας. Αποκάλυψη του ψεύτικου ήρωα και του κακοποιού). T) Μεταμόρφωση του ήρωα (Ο ήρωας αποκτά νέα όψη). U) Τιμωρία του εχθρού. W) Ανταμοιβή του ήρωα (Ο ήρωας παντρεύεται και ανεβαίνει στο θρόνο). β. Κριτική της θεωρίας του Propp από τον Bremond Ο Bremond, στην πρώτη του μελέτη με τίτλο «Le message narratif» («Το αφηγηματικό μήνυμα» 12 ) (1964), η οποία συμπεριλαμβάνεται και στο βιβλίο του Logique du récit (Λογική του αφηγήματος) (1973), ξεκινάει με το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει μια αυτόνομη σημειολογία του αφηγήματος και, για να απαντήσει, εξετάζει τις αρχές του Propp, του οποίου η θεωρία έδινε την εντύπωση στον Bremond ότι μπορεί να επεκταθεί και να εφαρμοστεί και σε άλλα λογοτεχνικά είδη, όχι μόνο στο ρωσικό μαγικό παραμύθι. Αρχικά αναφέρει τις απόψεις δυο ερευνητών του Joseph Bedier και του Alexander Nikolayevich Veselovski σχετικά με τη δομή των λαϊκών αφηγημάτων. Ο Bedier περιγράφει την αφήγηση σαν μια αλυσίδα μεταβλητών και αμετάβλητων όρων. Ο Veselovski ορίζει την πλοκή σαν ένα μωσαϊκό από μοτίβα. Το αφηγηματικό άτομο για αυτόν είναι το μοτίβο (παράδειγμα μοτίβου: «ένας δράκος παίρνει μαζί του την κόρη του βασιλιά»). Ο Propp, όμως, επισημαίνει ότι τα ονόματα των προσώπων μπορεί να αλλάζουν. Αυτό που δεν αλλάζει είναι οι πράξεις, οι λειτουργίες. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι αυτό που κάνει ένα πρόσωπο, ποια λειτουργία εκπληρώνει. Η λειτουργία, σύμφωνα με τον Propp, πρέπει να γίνει κατανοητή σαν μια πράξη των προσώπων που ορίζεται από τη σημασία της για την εξέλιξη της δράσης του μύθου, την οποία θεωρούμε σαν σύνολο. Σε αντίθεση με το Veselovski, ο Propp υποστηρίζει πως η διαδοχή των λειτουργιών δεν μπορεί να είναι ελεύθερη και καταλήγει στη σειρά των λειτουργιών που είδαμε πιο πάνω. 12 Όπου δεν αναφέρεται μεταφραστής, η μετάφραση κειμένων, όρων και φράσεων είναι δική μας. 18

19 O Bremond ασκεί κριτική στον Propp, επειδή η σειρά που προτείνει δεν αφήνει το περιθώριο για εναλλακτικές λύσεις (π.χ. για τον Propp η μάχη θα οδηγήσει στη νίκη του ήρωα). Μάλιστα, όταν εμφανίζεται μια πράξη που επιτελεί διαφορετική λειτουργία, ο Propp δεν τη λαμβάνει υπόψη, με τη δικαιολογία ότι δεν παίζει ρόλο στη δομή του αφηγήματος, ότι λειτουργεί επιβραδυντικά. Το ίδιο ισχυρίζεται και στην περίπτωση του «τριπλασιασμού», όταν επαναλαμβάνεται τρεις φορές η ίδια σειρά λειτουργιών (με αυξανόμενη ένταση, crescendo), όταν για παράδειγμα ο ήρωας αντιμετωπίζει τρεις δοκιμασίες ή όταν τρεις νέοι συναγωνίζονται σε κάτι και πετυχαίνει μόνο ο τρίτος που είναι και ο βασικός ήρωας. Ενώ, λοιπόν, ο Propp τέτοιες αντιθέσεις τις προσπερνά, ο Bremond θεωρεί ότι αποτελούν στοιχείο δομής. Επίσης, για τον Propp τα κίνητρα δεν έχουν σημασία για τη δομή του αφηγήματος, ενώ για τον Bremond παίζουν ρόλο, και η ακολουθία των λειτουργιών μπορεί να δηλώσει την ψυχολογική ή ηθική εξέλιξη ενός προσώπου. Κατηγορεί τον Propp, επειδή οι λειτουργίες του έχασαν την κινητικότητα που είχαν τα μοτίβα του Veselovski και επειδή υποστηρίζει μια τελολογική σύλληψη, η οποία θυσιάζει τα μέρη για χάρη του όλου. Επισημαίνει, ακόμα, ο Bremond πως ο Veselovski έχει δίκιο που παραδέχεται ότι υπάρχει μια ελευθερία στο συνδυασμό των λειτουργιών και από την άλλη μεριά ο Propp έχει δίκιο απέναντι στο Veselovski ως προς την άποψη ότι οι λειτουργίες ομαδοποιούνται σαν ακολουθίες με χρονολογική σειρά. Λέει, δηλαδή, πως οι λειτουργίες συνδυάζονται σε ακολουθίες, σε ομάδες των δύο ή των τριών. Τέλος, ο Bremond συμπεραίνει πως υπάρχουν δύο τύποι σύνδεσης των λειτουργιών είτε σύμφωνα με μια αναγκαιότητα είτε σύμφωνα με σχέσεις δυνητικής συχνότητας που έχει σχέση με συνήθειες, τρόπους σκέψης ή αντιδράσεις πολιτισμικού χαρακτήρα (Bremond 1964, 4-17). «Απέναντι στο μονογραμμικό σχήμα που προτείνει ο Propp [...], ο Bremond αντιπροτείνει ένα σχήμα που περιλαμβάνει περισσότερα επίπεδα, διαφορετικά» (Καψωμένος , 89). Θα μπορούσαν οι ακολουθίες να προχωρούν όχι έτσι (όπως λέει ο Propp) : Α Β C D... αλλά κάπως έτσι : 19

20 Α... Β... G C...F... H D... E... I... Και ο Δημήτρης Τζιόβας συγκρίνοντας τον Propp με τον Bremond, επισημαίνει πως: «ενώ στη θεωρία του Propp υπάρχει μια μονόδρομη και απαρέγκλιτη μετάβαση από τη μια λειτουργία στην άλλη, ο Bremond τροποποιεί αυτή τη μοιρολατρική κατά κάποιο τρόπο εξέλιξη, εισάγοντας το στοιχείο του ενδεχόμενου και του διλήμματος. Αυτό είναι κάτι που χρειάζεται να το προσέξουμε ιδιαίτερα, γιατί πιθανώς να καθορίζει την ιδιομορφία μιας αφήγησης και να συμβάλλει στην ερμηνευτική της δυσκολία» (Τζιόβας 1993, 229). γ. Οι άλλοι θεωρητικοί Ο Bremond αφιερώνει, όπως είδαμε πριν, το πρώτο μέρος του βιβλίου του (Logique du récit, 1973) αρχικά στον Propp. Στη συνέχεια του πρώτου μέρους αναφέρεται στους: Bedier, Alan Dundes, Greimas και Todorov, από τους οποίους επίσης έχει δεχτεί επιρροές. Ο Bedier ( ) ήταν Γάλλος συγγραφέας και ιστορικός που ασχολήθηκε με έργα της μεσαιωνικής Γαλλίας. 13 Ο Propp αναγνωρίζει ως σημαντική τη διάκριση που κάνει ο Bedier ανάμεσα σε βασικά και σε δευτερεύοντα στοιχεία στις ιστορίες. Ο Bremond θεωρεί το Bedier ως πρόδρομο της στρουκτουραλιστικής ανάλυσης των αφηγήσεων. Οι «μικροί μύθοι» (fabliaux) που απασχολούν τον Bedier είναι αφηγήματα οκτασύλλαβων στίχων με δύο, τρία ή τέσσερα πρόσωπα στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής. Οι μύθοι αυτοί, οι οποίοι ανήκουν στην προφορική λογοτεχνία, αποσκοπούν στην πρόκληση του γέλιου. Ο Bremond προβάλλει το ερώτημα που απασχόλησε πολλούς: πώς γίνεται και βρίσκουμε τις ίδιες πλοκές από τη μια άκρη του 13 Από τα πιο γνωστά του έργα είναι: Les fabliaux, études de littérature populaire et d histoire littéraire du Moyen Âge (1893). 20

21 πλανήτη στην άλλη, ενώ αναφέρει και τις απαντήσεις που δόθηκαν κατά καιρούς σε αυτό το ερώτημα. Ο Bedier προτείνει μια μέθοδο αφαίρεσης όλων των στοιχείων που δεν είναι σημαντικά για την πλοκή, για να συγκρίνει κανείς τις εκδοχές ενός μύθου. Λέει πως «ένας μύθος είναι ένας ζωντανός οργανισμός [...] αποτελείται από ένα σύνολο οργάνων που είναι αδύνατο να πειράξεις ένα από αυτά χωρίς να τον σκοτώσεις» (Bremond 1973, 51). Την ουσία του μύθου τη συμβολίζει με το ελληνικό γράμμα Ω, ενώ τα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά με τους λατινικούς χαρακτήρες a, b, c Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Dundes, στη μελέτη του The Morphology of North American Indian Folktales (1964), ελέγχει τη μέθοδο του Propp εφαρμόζοντάς την σε Ινδιάνικα παραμύθια και, χωρίς να επιφέρει καμιά ριζική αλλαγή στις αρχές του Propp, αποδεικνύει την ευελιξία και τη γονιμότητα αυτής της μεθόδου (Bremond 1973, 60). Ο Greimas συμβάλλει στο πεδίο της Αφηγηματολογίας «με μια μέθοδο σημασιακής ανάλυσης των περιεχομένων που αναδείχνει το ενυπάρχον σύστημα αξιών και επιτρέπει μια ιδεολογική οργάνωση του κειμένου» (Καψωμένος , 113). Υποστηρίζει πως σε κάθε αφήγημα μπορούμε να διακρίνουμε δύο επίπεδα ανάλυσης, ένα εξωτερικό και ένα εσωτερικό-δομικό επίπεδο (Bremond 1973, 82). Εισάγει το σημειωτικό τετράγωνο, προκειμένου να αναλύει ζεύγη εννοιών και ορίζει έξι δρώσες δυνάμεις (Υποκείμενο-Αντικείμενο, Πομπός-Δέκτης, Βοηθός-Αντίμαχος) (Καψωμένος , 125). Και ο Bremond δέχεται τα δύο επίπεδα ανάλυσης του αφηγήματος του Greimas, για τα οποία χρησιμοποιεί διαφορετικούς όρους (récit racontant, récit raconté) (Bremond 1973, 102). Τέλος, ο Τοντόροφ στο έργο του διαμορφώνει ένα μοντέλο ερμηνείας της αφηγηματικής δομής που βασίζεται στις αρχές της σημασιολογίας και της σύνταξης (Καψωμένος , 101). Αναγνωρίζει τρεις πρωταρχικές κατηγορίες: τα κύρια ονόματα (που από την οπτική γωνία των δομών της πλοκής είναι υποκείμενα προτάσεων χωρίς εσωτερικά χαρακτηριστικά), τα επίθετα (διαιρούνται σε περιστάσεις, χαρακτηριστικές ιδιότητες και καταστάσεις) και τα ρήματα (τρεις είναι οι τύποι ρημάτων: τροποποιώ μια κατάσταση, διαπράττω ένα παράπτωμα, τιμωρώ). Το ρήμα μπορεί να βρίσκεται ή στην οριστική ή σε μια από τις εγκλίσεις που δηλώνουν βούληση (προστακτική που δηλώνει το υποχρεωτικό, ευκτική που δηλώνει το ευχετικό) ή από αυτές που δηλώνουν υπόθεση: το δυνητικό ή το προσδοκώμενο. Οι σχέσεις που συνδέουν δυο προτάσεις είναι ή αιτιακές ή χρονικές ή χωρικές. 21

22 3. Οι κύριοι αφηγηματικοί ρόλοι κατά τον Bremond Κάποια από τα βασικά σημεία της θεωρίας του Bremond φάνηκαν ήδη στην πρώτη του μελέτη, «Le message narratif» (1964), αλλά αναδεικνύονται καλύτερα στη μελέτη του «Η λογική των αφηγηματικών πιθανοτήτων» (1991) 14 και φυσικά αναλύονται πληρέστερα στο βιβλίο του Logique du récit (1973). Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Bremond «Αφήγημα (récit) 15 είναι λόγος εμπεριέχων διαδοχή γεγονότων ανθρωποκεντρικών που εκτυλίσσονται στα πλαίσια της ίδιας ενιαίας δράσης» (Bremond 1991, 129). Το αφηγηματικό μόριο είναι η λειτουργία σε συνάρτηση με τις πράξεις και τα γεγονότα. Διατηρεί για αυτήν τον ορισμό που της έδωσε ο Propp σαν την πράξη ενός προσώπου που ορίζεται από τη σημασία της για την εκτύλιξη της πλοκής. 16 Με τη συνένωση τριών λειτουργιών παράγεται η βασική ακολουθία. 17 Η τριάδα λειτουργιών αντιστοιχεί στις τρεις υποχρεωτικές φάσεις κάθε αφηγηματικής πορείας/διαδικασίας: Πιθανότητα/Ενδεχόμενο Πραγμάτωση της πιθανότητας Αποτέλεσμα. Σε αυτήν την τριάδα κάθε μεταγενέστερος όρος προϋποθέτει τον προηγούμενο: δεν μπορεί να υπάρξει αποτέλεσμα, αν δεν έχει υπάρξει πέρασμα στην πράξη, και δεν μπορεί να υπάρξει πέρασμα στην πράξη, αν δεν έχει υπάρξει πιθανότητα. Ποτέ, όμως, ο προηγούμενος όρος δε συνεπάγεται τον επόμενο. Ύστερα από κάθε λειτουργία, ανοίγεται μια εναλλακτική δυνατότητα. Η πιθανότητα μπορεί να μετατραπεί σε πράξη ή να διατηρηθεί σαν πιθανότητα. Το πέρασμα στην πράξη μπορεί να πετύχει ή όχι το στόχο του (Bremond 1973, 131). Σχετική είναι και η άποψη του Τοντόροφ πως «μια πράξη μπορεί να μας παρουσιαστεί στην αρχή της, κατά τη διάρκεια της εξέλιξής της και ως περατωμένη» (Τοντόροφ 1989, 101). Οπότε έτσι δημιουργείται το παρακάτω μοντέλο: 14 Η μελέτη αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το Τον όρο αφήγημα χρησιμοποιούμε για το récit, όπως και ο Γ. Βελουδής και ο Ε. Γ. Καψωμένος, ενώ για το narration θα χρησιμοποιούμε τον όρο αφήγηση, όπως ο Γ. Βελουδής (Καλλίνης 2005, 15). 16 Την άποψη του Propp και του Bremond για τη λειτουργία αξιοποιεί και ο Barthes, ο οποίος ξεχωρίζει «στο αφηγηματικό έργο, τρία επίπεδα περιγραφής: το επίπεδο των λειτουργιών (με την έννοια που η λέξη αυτή έχει στον Propp και στον Bremond), το επίπεδο των δράσεων (με την έννοια που η λέξη αυτή έχει στον Greimas, όταν μιλά για τα πρόσωπα ως δρώντες), και το επίπεδο της αφήγησης (που είναι χονδρικά το επίπεδο του έλλογου λόγου στον Τοντόροφ)» (Barthes 2007, 101). Τη λειτουργία ονομάζει ο Barthes και αφηγηματική ενότητα και διαβεβαιώνει πως «ένα αφήγημα αποτελείται πάντα από λειτουργίες: όλα, σε διάφορους βαθμούς σημαίνουν κάτι» (Barthes 2007, 102). 17 Τη βασική ακολουθία ο Barthes την ονομάζει σειρά όρων και την ορίζει σαν «μία λογική σειρά πυρήνων, οι οποίοι ενώνονται μεταξύ τους με μία σχέση αλληλεγγύης (με τη σημασία της διπλής εξυπονόησης του Louis Hjelmslev: δύο όροι αλληλοεξυπακούονται), η σειρά ανοίγει όταν ένας από τους όρους της δεν έχει αλληλέγγυο προγενέστερο, και κλείνει, όταν ένας άλλος από τους όρους της δεν έχει πια παρεπόμενο» (Barthes 2007, 113). 22

23 Πιθανότητα Πραγμάτωση της πιθανότητας Μη πραγμάτωση της πιθανότητας Επίτευξη στόχου Μη επίτευξη στόχου Από το σχήμα αυτό του Bremond επηρεάστηκαν αργότερα και άλλοι θεωρητικοί, όπως είναι ο Paul Larivaille (1974), ο Jean-Michel Adam (1976), 18 ο William Labov (1972), 19 και διαμόρφωσαν τις αφηγηματικές τους τυπολογίες, οι οποίες κάνουν κατανοητή τη λογική της αφήγησης, σύμφωνα με την οποία, η ισορροπία της αρχικής κατάστασης διαταράσσεται με την εισαγωγή κάποιων «δυναμικών» μοτίβων που, 18 Ακολουθούν οι τυπολογίες τους διαγραμματικά (Παπαρούση 2005): 19 Μια ολοκληρωμένη αφήγηση αποτελείται, σύμφωνα με τον Labov (1972) απó πέντε δομικά συστατικά: την περíληψη, τον προσανατολıσμó, την πράξη επıπλοκής, την επíλυση, το επıμύθıο και την αξıολóγηση. Συγκεκριμένα: Περíληψη (Abstract): Συγκεφαλαιώνει το σκοπó της ιστορίας και μπορεί να είναι μια σύνοψη της αφήγησης. Προσανατολıσμóς (Orientation): Προσδιορίζει το χωροχρονικó πλαίσιο, τους χαρακτήρες και τις καταστάσεις πριν την έναρξη της δράσης. Πράξη επıπλοκής (Complicating Action): Τα συμβάντα της ιστορίας διατάσσονται σε μια χρονική ακολουθία. Κάποιο απó αυτά διαταράσσει τη συνήθη ισορροπία οδηγώντας σε ένα ή περισσóτερα σημεία κορύφωσης της ιστορίας. Επíλυση ( Resolution): Αναφέρεται στο πώς επιλύθηκε η επιπλοκή. Παρουσιάζονται οι επιπτώσεις της διατάραξης της συνήθους ισορροπίας. Σηματοδοτεί τη λήξη της αφήγησης. Επıμύθıο(Coda): Ο συγγραφέας κλείνει την ιστορία. Επιχειρείται η μετάβαση απó τον παρελθοντικó κóσμο της ιστορίας στον παροντικó κóσμο της συνομιλίας. Αξıολóγηση (Evaluation): Υπάρχει διάσπαρτη στο κείμενο κατά την εξιστóρηση των γεγονóτων και δείχνει τη σημασία τους, καθώς επίσης και τη στάση του αφηγητή απέναντι σε αυτά. Η αξιολóγηση μπορεί να είναι εξωτερıκή, δηλαδή ο αφηγητής να αναστέλλει την αφήγησή του, για να σχολιάσει ρητά τα γεγονóτα, ή εσωτερıκή, κατά την οποία ο σχολιασμóς δεν είναι ρητóς, αλλά υποδεικνύεται με διάφορες αποκλίσεις απó την αφηγηματική σύνταξη (παραγλωσσικοί τρóποι, óπως ο επιτονισμóς ή παρεμβολή λεξικών και συντακτικών δομών, óπως τα επίθετα). Ένας ενδιάμεσος μηχανισμóς είναι η ενσωμάτωση της αξιολóγησης στην αφήγηση, που περιλαμβάνει αναφορές στη σκέψη και στα λóγια του αφηγητή και των χαρακτήρων καθώς και αξιολóγηση των πράξεών τους (Μπούσια 2010, / Γιακουµέλου 2009, 8). 23

24 δημιουργώντας μια περιπλοκή (περιπέτεια), τη μετασχηματίζουν και την οδηγούν προς την εξεύρεση μιας νέας ισορροπίας (Παπαρούση 2005). Από το συνδυασμό βασικών ακολουθιών προκύπτουν σύνθετες ακολουθίες, των οποίων ο συνδυασμός πραγματώνεται συνήθως με έναν από τους τρεις τρόπους 20 (Bremond 1973, 132): α. Αλυσιδωτή σύνδεση: μια δράση που είναι καταληκτικό σημείο μιας διαδικασίας αποτελεί ταυτόχρονα αφετηρία μιας άλλης διαδικασίας. β. Ενθετική σύνδεση: μια διαδικασία περικλείει μια άλλη, προκειμένου να φτάσει στην τελείωσή της. γ. Συζευκτική σύνδεση: το ίδιο γεγονός εκπληρώνει άλλη λειτουργία για το Α υποκείμενο και άλλη για το Β. Ο Bremond τονίζει, συμπληρώνοντας τη θεωρία του Propp, πως η λειτουργία ορίζεται όχι μόνο σε σχέση με την πράξη (που την ονομάζει διαδικασία) αλλά και από τη σχέση ενός προσώπου-υποκειμένου και μιας διαδικασίας-κατηγορήματος. Η λειτουργία μιας πράξης δεν μπορεί να οριστεί παρά μόνο στην προοπτική των συμφερόντων ή των πρωτοβουλιών ενός προσώπου που είναι το πάσχον ή το δρων υποκείμενο. Περισσότερες λειτουργίες δε συνδέονται, παρά μόνο αν υποθέσουμε ότι αφορούν την ιστορία του ίδιου προσώπου (έτσι η Νίκη δε διαδέχεται πάντα τη Μάχη, παρά μόνο αν δεχτούμε ότι το ίδιο πρόσωπο είναι πρώτα μαχητής και μετά νικητής). Για τον Bremond «η δομή του αφηγήματος στηρίζεται όχι σε μια ακολουθία πράξεων αλλά σε μια διάταξη ρόλων» (1973, 133). Συμπληρώνει πως η σειρά των λειτουργιών δεν είναι γραμμική: κάθε εξέλιξη της πλοκής επηρεάζει ταυτόχρονα είτε το ίδιο πρόσωπο, από διάφορες απόψεις, είτε περισσότερα πρόσωπα που τα αφορά με διαφορετικό τρόπο. Συνήθως στην αρχή ενός αφηγήματος σε έναν ήρωα αποδίδονται ορισμένες ιδιότητες (σχετικά με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική κατάσταση, την εξωτερική εμφάνιση κλπ.). Κάποιες από αυτές είναι περιγραφικές, χωρίς λειτουργία στην πλοκή, ενώ άλλες δε θα μπορούσαν να παραλειφθούν, καθώς συμβάλλουν στην πλοκή με δυο τρόπους: είτε επηρεάζονται από την εξέλιξη των πραγμάτων είτε την επηρεάζουν. Οι ιδιότητες αυτές, λοιπόν, χαρακτηρίζουν τους ήρωες και τους καθιστούν ικανούς να παίξουν το ρόλο του πάσχοντος ή του δρώντος υποκειμένου (Bremond 1973, 137). 20 Για τρεις τύπους συνδυασμού ακολουθιών μιλάει και ο Τοντόροφ (1989, 98): την αφήγηση-αλυσίδα (που ταυτίζεται με την αλυσιδωτή σύνδεση του Bremond), τον εγκιβωτισμό (που ταυτίζεται με την ενθετική σύνδεση του Bremond) και την «εναλλαγή ή συμπλοκή, όπου εναλλάσσονται πότε μία πρόταση της πρώτης ακολουθίας και πότε μία πρόταση της δεύτερης» (Τοντόροφ 1989, 99). 24