ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟN ΝICCOLO MACHIAVELLI ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

Transcript

1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟN ΝICCOLO MACHIAVELLI ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 1

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟΝ NICCOLO MACHIAVELLI ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Της μεταπτυχιακής φοιτήτριας Κοσμίδου Μαρίας (Α.Μ.:361), υπό την εποπτεία του αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας της Φιλοσοφίας κ. Γιάννη Πλάγγεση. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Επειδή πρόθεσή μου είναι να γράψω χρήσιμα πράγματα γι αυτούς που θα τα καταλάβουν, μου φάνηκε πιο ταιριαστό να φτάσω μέχρι την υπαρκτή αλήθεια του πράγματος, αντί για τη φαντασία του πράγματος Μακιαβέλι, «Ηγεμόνας» (XV) 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 1 Εισαγωγή σελ.5 σελ.9 2 Η μεθοδολογία του Μακιαβέλι σελ.16 3 Ο «Ηγεμόνας» σελ.28 4 Οι «Λόγοι πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου» 5 Η επίδραση της σκέψης του Μακιαβέλι σελ.37 6 Οι νεότερες ερμηνείες του μακιαβελικού έργου σελ.41 Επίλογος σελ.58 Παράρτημα σελ.64 Βιβλιογραφία σελ.67 σελ.68 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην ερώτηση για ποιο λόγο χρειάζεται κάποιος να ασχοληθεί με την πολιτική, την απάντηση έχει δώσει ήδη ο μεγάλος Σταγειρίτης φιλόσοφος, γιατί ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικόν. Από τη στιγμή που ζούμε σε οργανωμένες κοινωνίες, η πολιτική ρυθμίζει όλες μας τις σχέσεις, και η πολιτική σκέψη είναι έννοια σύμφυτη του ανθρώπου-πολίτη. «Η λέξη πολιτικός προέρχεται ως παράγωγο από την πρωταρχική για την αρχαία Ελλάδα βαθμίδα έννομης οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης, την πόλη. Από τότε ως σήμερα, σταθερό στοιχείο έμεινε η συσχέτιση της λέξης κάθε φορά με κάποια πλευρά του φαινομένου μιας οργανωμένης κοινωνικής ομάδας ή με ένα φαινόμενο παράγωγο της ύπαρξης οργανωμένης κοινωνικής ομάδας. Πάντως η καταγωγή του όρου πολιτική από την έννοια της πόλις προσδίδει στον όρο ένα ποιοτικό νόημα, με τον οποίο επιχειρείται ο χαρακτηρισμός της πρωταρχικότητας της μέσα στην πολιτεία 1». Το περιεχόμενο τώρα του όρου πολιτική είναι τόσο δύσκολα εννοιολογικά προσεγγίσιμο, ώστε, ενώ ιστορικά δόθηκαν ήδη πάρα πολλοί ορισμοί, ωστόσο δεν υπάρχει κάποιο κοινό σημείο αναφοράς, στο οποίο να συμφωνούν όλοι οι μελετητές. Και αν η πολιτική κατά έναν ορισμό, «έχει ορισθεί από θεωρητικούς ως αυθεντική κατανομή αξιών, όπου οι αξίες αντιπροσωπεύουν επιθυμητές συνθήκες ή αγαθά και όπου το επίθετο αυθεντική, υποδηλώνει κάποια μορφή νόμιμης διαδικασίας, το ερώτημα παραμένει ποιος παίρνει τι, πότε και πώς 2». Η απάντηση σ αυτό το ερώτημα κρύβει την πεμπτουσία της πολιτικής. Είναι κατανοητό λοιπόν ότι το περιεχόμενο της έννοιας πολιτική ιστορικά μετατοπίζεται βαθμιαία και σταθερά από το χώρο της δεοντολογίας στα μέσα πραγμάτωσης της, που σημαίνει τελικά στη δύναμη. Από όλους λοιπόν τους πιθανούς ορισμούς, η έννοια της πολιτικής ως η επιστήμη της εξουσίας υπερέχει σημαντικά, είναι ο πιο δόκιμος όρος, γιατί σχετίζει την πολιτική με αυτό που είναι τελικά ο αυτοσκοπός της, η εξουσία. 1 Τσάτσος, Δ., Συνταγματικό δίκαιο, τόμος Α, Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1994, σ Κουλουμπής, Θ., Διεθνείς σχέσεις, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σ. 1. 5

6 Πολιτικός είναι ο συγκεκριμένος αγώνας για την κατάληψη και τον έλεγχο της κρατικής εξουσίας, πολιτικό είναι το ερώτημα όταν αναφέρεται στην κατανομή δυνάμεων. «Η πολιτική μάχη διεξάγεται σε δύο επίπεδα. Από την μια πλευρά μεταξύ ανθρώπων, ομάδων και τάξεων, που αγωνίζονται να κατακτήσουν, να διαμοιραστούν ή να επηρεάσουν την εξουσία. Από την άλλη πλευρά μεταξύ της εξουσίας, που διατάσσει, και των πολιτών που αντιστέκονται 3». Με την πάροδο των χρόνων στην ιστορία της σκέψης, εμφανίστηκαν δύο σχολές στη μελέτη του φαινομένου της πολιτικής, δηλαδή του φαινομένου της εξουσίας. Από την μία η ιδεαλιστική και από την άλλη η ρεαλιστική. Η ιδεαλιστική σχολή υποστηρίζει ότι η πολιτική είναι η τέχνη της καλής διακυβέρνησης, παρά η τέχνη του εφικτού. Καλός πολιτικός είναι αυτός που υπακούει στις νόμιμες διαδικασίες, σέβεται τους συνανθρώπους, ενεργεί με γνώμονα τη δικαιοσύνη. Οι ιδεαλιστές δε βλέπουν την πολιτική ισχύος σαν φυσικό φαινόμενο και κανένα πρότυπο συμπεριφοράς δεν είναι αναπόφευκτο και αμετάβλητο. Οι ηθικές αρχές, που πρέπει να χαρακτηρίζουν έναν ηγέτη, είναι η πηγή των καλών και δίκαιων νόμων. Η πολιτική θα πρέπει να περιλαμβάνει την εγκατάλειψη της βίας, την ενθάρρυνση της μάθησης και την συνύπαρξη κοινωνιών, υπό την καθοδήγηση αρκετά φωτισμένων ηγετών. Από την άλλη, η ρεαλιστική σχολή βλέπει την πολιτική ως αγώνα για την απόκτηση ισχύος. Η ισχύς είναι η ψυχολογική σχέση, όπου ο ένας δρων είναι σε θέση να ελέγχει τη συμπεριφορά του άλλου δρώντος. Εκτός από την ισχύ, μια δεύτερη κεντρική έννοια για τους ρεαλιστές είναι η έννοια του συμφέροντος. Ορθολογικά πολιτικός δρων, είναι αυτός που δρα με σκοπό την προαγωγή των δικών του συμφερόντων και κατ επέκταση και των αντίστοιχων κυβερνωμένων του, αδιαφορώντας για το ηθικό ή ανήθικο των πράξεών του. Καλός πολιτικός είναι ο λογικός πολιτικός, ο πραγματιστής. Η ηθική και η προσήλωση στο γράμμα του νόμου, είναι πολυτέλειες, όταν διακυβεύεται η βιωσιμότητα και τα ζωτικά συμφέροντα της πολιτικής συλλογικότητας. 4 3 Duverger, M., Εισαγωγή στην πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα 1964, σ Κουλουμπής, Θ. ό.π. σ.σ

7 Στους ρεαλιστές δηλαδή, το να επιζητά κανείς την ισχύ για να μπορέσει να εξυπηρετήσει τα προσωπικά και συλλογικά συμφέροντα, είναι κάτι το απολύτως φυσικό, ακολουθεί μάλιστα βασικές προσταγές των νόμων της φύσης. Αντίθετα, η υιοθέτηση της ηθικολογικής-ιδεαλιστικής πρότασης, οδηγεί στην ηττοπάθεια, στη σύγκρουση με τις επιταγές της φύσης, που είναι η επικράτηση και η διασφάλιση της πολιτικής και βιολογικής συνέχειας του ατόμου και της κοινωνίας 5. Για να μπορέσει κανείς τώρα να κάνει πολιτική φιλοσοφία, να εξετάσει δηλαδή το πολιτικό φαινόμενο σε καθολικό επίπεδο συστηματικότερα και να παράγει πρωτογενείς πολιτικές έννοιες, χρειάζεται πρώτιστα να μελετήσει τη φύση του ανθρώπου, να κάνει δηλαδή μια φιλοσοφική ανθρωπολογία. Πρέπει η ανθρώπινη κοινωνία να θεμελιωθεί πάνω στην ανθρώπινη φύση, να συνδεθεί το ζήτημα της εξουσίας με αυτή. Η φιλοσοφική δηλαδή ανθρωπολογία προβάλει ως conditio sine qua non για κάθε εγχείρημα στοχαστικής προσέγγισης του πολιτικού φαινομένου. Φιλοσοφική ανθρωπολογία είναι η έρευνα για την ανθρώπινη φύση, που την αντιλαμβάνεται ως ξεχωριστή οντότητα. Ένας τέτοιος ορισμός περικλείει εν τέλει κάθε φιλοσοφία, γιατί όλοι οι φιλόσοφοι μελέτησαν εκφάνσεις του ανθρώπου, οπότε η φιλοσοφική ανθρωπολογία δεν είναι κλάδος της φιλοσοφίας, αλλά κατ επέκταση η ίδια η φιλοσοφία. Η απάντηση στο βασικό ερώτημα της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, για το ποια είναι η φύση του ανθρώπου και αν τελικά αυτή είναι αμετάβλητη ή εξελισσόμενη, είναι κατ ουσίαν μια βαθύτατα πολιτική επιλογή, που προσδιορίζει το χαρακτήρα και τις στοχεύσεις ολόκληρης της πολιτικής συλλογικότητας. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τις προσπάθειες αλλαγής της ανθρώπινης φύσης που επιχειρήθηκαν μέσα στον 20 ο αιώνα και τις τραγικές συνέπειες που ακολούθησαν. Το βασικό ερώτημα που εξετάζει η φιλοσοφική ανθρωπολογία και ενδιαφέρει άμεσα την πολιτική φιλοσοφία, είναι αν τελικά η ανθρώπινη φύση είναι εγωιστική, φροντίζει δηλαδή για την ικανοποίηση μόνο των δικών της συμφερόντων, ή αλτρουιστική, προσφέρεται δηλαδή να ικανοποιήσει λιγότερο τα δικά της συμφέροντα προς όφελος του κοινού καλού 6. 5 Κουλουμπής, Θ. ό.π. σ.σ Δεληβογιατζής, Σ., Ζητήματα Διαλεκτικής, 3 η έκδοση, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2000, σ.σ

8 Η ιδεαλιστική σχολή υποστηρίζει τον αλτρουισμό στην ανθρώπινη φύση, ενώ αντίθετα η ρεαλιστική σχολή θεωρεί την ανθρώπινη φύση, εγωιστική. Για τον πολιτικό ρεαλιστή, ο Νικολό Μακιαβέλι παραμένει η πηγή και η έμπνευση της προσανατολισμένης προς την επιβίωση πολιτικής συμπεριφοράς. 8

9 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ O Niccolo Machiavelli αποτελεί μια από τις συναρπαστικότερες, αλλά και πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της δυτικής σκέψης. Ό,τι όμως και να έχει ειπωθεί και γραφεί για αυτόν, ένα είναι βέβαιο, ότι ο πολιτικός στοχασμός της νεότερης δυτικής σκέψης έχει την αφετηρία του στο φλωρεντινό αυτόν στοχαστή. Από την αρχή κιόλας της μελέτης της σκέψης του, υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα. Κατά πόσο δηλαδή ο Μακιαβέλι είναι φιλόσοφος και ως τέτοιος πρέπει να εξεταστεί στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, ή αποτελεί έναν πολιτικό στοχαστή του οποίου η μελέτη είναι αντικείμενο άλλων επιστημών. Αν ορίσουμε τη φιλοσοφία ως την έκφραση του πραγματικού μέσω των εννοιών που παράγονται με φιλοσοφική μέθοδο, τότε ο Μακιαβέλι δεν αποτελεί τον κατεξοχήν με την τεχνική σημασία του όρου πολιτικό φιλόσοφο. Όλοι όμως οι σχολιαστές του επιμένουν ότι παίρνει θέση στη φιλοσοφική παράδοση μέσω «της θεώρησής του για τις συνθήκες της πολιτικής τάξης και την έλλογη συμπεριφορά που αυτή απαιτεί 7». Είναι όμως σίγουρα ένας μεγάλος πολιτικός στοχαστής, ένας πολιτικός επιστήμονας και μάλιστα πρωτοπόρος στο είδος του. Είναι ο πρώτος που προσπάθησε να σκεφτεί την πολιτική ως ένα φαινόμενο αυτοτελές. Σε αυτό του δε το εγχείρημα υπήρξε ψυχρός και αντικειμενικός ως φυσικός επιστήμονας. Ο Μακιαβέλι στη μέθοδο προσέγγισης του πολιτικού φαινομένου πραγματοποιεί δυο διαχωρισμούς : Α) Έτσι, όπως ειπώθηκε, θα διαχωρίσει την πολιτική από την ηθική, και μάλιστα θα καθιερώσει την υπεροχή της πολιτικής έναντι της ηθικής, την υπεροχή του κρατικού συμφέροντος έναντι οποιουδήποτε ηθικολογικού κανόνα. Β) Σ ένα δεύτερο επίπεδο, θα διαχωρίσει τον υποκειμενικό παράγοντα από τον αντικειμενικό και θα τα ορίσει αντίστοιχα τον πρώτο ως virtu (η υποκειμενική ικανότητα μιας πολιτικής δύναμης ή ενός προσώπου) και το δεύτερο ως fortuna (το αντικειμενικό περιβάλλον μέσα στο οποίο λαμβάνουν χώρα οι πράξεις). Ο πολιτικός στοχασμός τώρα του Μακιαβέλι απορρέει κυρίως από τα δύο του πολιτικά έργα, τον «Ηγεμόνα» και τους «Λόγους πάνω στην πρώτη δεκάδα του 7 Μπενιέ, Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης φιλοσοφίας, Κ., Καστανιώτης, Αθήνα, 2001, σ.41. 9

10 Τίτου Λίβιου». Τα έργα αυτά, που αποτελούν το σύνολο του πολιτικού του πιστεύω, γράφτηκαν ταυτόχρονα. Θέτουν δε ένα οξύ πρόβλημα σε όσους επιχειρούν να αναγάγουν τη σκέψη του σε μια τυπολογία, γιατί ο «Ηγεμόνας» εμφανίζεται ως το απόλυτο εγκώμιο στον Καίσαρα Βοργία και το πρότυπο του αποτελεσματικού ηγεμόνα που αυτός ενσαρκώνει. «Επισκοπώντας έτσι τις πράξεις του Δούκα, δε βρίσκω τίποτε που να μπορώ να του μεμφθώ, αντιθέτως αισθάνομαι υποχρεωμένος, όπως το έχω ήδη κάνει, να τον προβάλω ως παράδειγμα προς μίμηση σε όλους εκείνους που χάρη στην τύχη και στα όπλα των άλλων ανέβηκαν στην εξουσία» 8, ενώ στους «Λόγους πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου», ο Μακιαβέλι παρουσιάζεται ως θιασώτης της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Στο έργο του ο «Ηγεμόνας», όπως ο ίδιος μας πληροφορεί, δε θα αναφερθεί καθόλου στις δημοκρατίες, γιατί το έχει πράξει ήδη αλλού (εννοώντας προφανώς τους «Λόγους»), αλλά θα αναφερθεί στις σχέσεις εξουσίας και θα παρουσιάσει τον τρόπο με τον οποίο κερδίζονται, διατηρούνται αλλά και χάνονται οι ηγεμονίες (βλ. παράρτημα της παρούσας εργασίας). Θα υποδείξει τέλος την κυρίαρχη θέση του ηγεμόνα μέσα στην πολιτεία. Ό,τι είναι ο Θεός για τη φύση στη θεολογία, είναι στο Μακιαβέλι ο ηγεμών για την πολιτεία. Ορθολογική άσκηση της εξουσίας σημαίνει ότι το κράτος παρουσιάζεται σαν ατομική επιχείρηση του ηγεμόνα. Κατά μία ισοπεδωτική σχετικοποίηση, στην ιστορία της φιλοσοφίας ο «Ηγεμόνας» παρουσιάστηκε ως ένα αντιδραστικό βιβλίο, ως το βιβλίο των τυράννων. Από την άλλη, στο έργο του «Λόγοι πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου», ο Μακιαβέλι θα αναφερθεί στο μεγαλείο της Ρώμης και στα στοιχεία του πολιτεύματός της που την οδήγησαν σε αυτό, όπως αυτά έχουν ήδη παρουσιαστεί από το Έλληνα ιστορικό Πολύβιο. Σύμφωνα με αυτόν, το μεγαλείο της Ρώμης χρονικά προσδιορίζεται από το 300 π.χ. ως το 27π.Χ., όταν και προχώρησε στην κατάληψη σχεδόν ολόκληρης της Μεσογείου, πρόκειται για την περίοδο που ιστορικά ονομάζεται ρωμαϊκή Δημοκρατία. Η ρωμαϊκή Δημοκρατία είναι κατ ουσίαν ένα μικτό πολίτευμα, όπου στη νομή και διαχείριση της εξουσίας συμμετέχουν και τα τρία αριστοτελικά πολιτεύματα: ένα στοιχείο τυραννικό (οι Ύπατοι), ένα στοιχείο ολιγαρχικό (η Σύγκλητος) και ένα στοιχείο δημοκρατικό (οι Τριβούνοι). Έτσι ο Μακιαβέλι, αναπτύσσοντας όπως ο Αριστοτέλης και ο Πολύβιος κριτική στους 8 Ράσσελ., Μπ., Ιστορία τησ δυτικής φιλοσοφίας από την αναγέννηση στο Χιούμ, μτρφ. Χουρμούζιος, Αιμ., Αρσενίδης, Αθήνα, 197?, σ

11 διαφόρους τύπους πολιτευμάτων καταλήγει σε ένα μικτό σύστημα, εφάμιλλο της ρωμαϊκής Δημοκρατίας που θα περιλαμβάνει τη διακυβέρνηση του κράτους από τον ηγεμόνα (la potesta regia), τους ισχυρούς (la potenza degli ottimati) και το λαό (il governo popolare). Με μια αντίστοιχη επιφανειακή προσέγγιση με αυτή που κατατάσσει τον «Ηγεμόνα» στα τυραννικά βιβλία, το έργο του Μακιαβέλι «Λόγοι πάνω στην πρώτη Δεκάδα του Τίτου Λίβιου», θεωρήθηκε ως το δημοκρατικό του βιβλίο. Η πολιτική σκέψη του Μακιαβέλι, απορρέει και από το έργο του «Η τέχνη του πολέμου» (Dell arte della guerra), σε τέτοιο βαθμό, ώστε πολλοί να το τοποθετούν μαζί με τα άλλα δύο, ως μια τριλογία που συνθέτει το πολιτικό συγγραφικό του έργο. «Οι περισσότεροι σχολιαστές του Μακιαβέλι, περιορίζονται στον «Ηγεμόνα» και στους «Λόγους πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου», ξεχνώντας την «Τέχνη του πολέμου»... Όμως κατά το Μακιαβέλι, η τέχνη του πολέμου είναι το μόνο αντικείμενο της πολιτικής. Η μόνη τέχνη του πολιτικού, είναι αυτή του αρχηγού του στρατού, της στρατηγικής και της πειθαρχίας, της οργάνωσης και της εκπαίδευσης του στρατεύματος...ο πόλεμος είναι μια προοπτική στην οποία πρέπει να θεμελιώνεται το κράτος». 9 Την «Τέχνη του πολέμου» τη συμπληρώνει το 1520 υπό τη μορφή διαλόγου. Εκεί εκθέτει εκτενώς τους λόγους για τους οποίους η εθνική ισχύς είναι συνδεδεμένη με τη στρατιωτική οργάνωση της πολιτείας. Όπως στον «Ηγεμόνα», έτσι και εδώ, θα αναφερθεί στην ανάγκη δημιουργίας εθνικού στρατού και θα επαναλάβει την προτίμησή του σε αυτόν, σε σχέση με το μισθοφορικό. To πρότυπο του ηγεμόναστρατιωτικού διοικητή, «πρέπει ένας ηγεμόνας να μην έχει άλλη φροντίδα, ούτε άλλη σκέψη, ούτε να ασχολείται με κάποια άλλη τέχνη, εκτός από τον πόλεμο, την οργάνωση και τη διεύθυνσή του, γιατί αυτό είναι το μόνο καθήκον που προσδοκά κανείς από όποιον κυβερνά», 10 θα επαναληφθεί κι εδώ. Είναι ίσως ο μόνος πολιτικός συγγραφέας ο οποίος θεώρησε την τη στρατιωτική οργάνωση, θεμέλιο οργάνωσης της πολιτείας. Και στο έργο του αυτό κυριαρχεί ο ίδιος πόθος της ιταλικής ενότητας, αλλά με φανερή πλέον την απαισιοδοξία ως προς τη δυνατότητα επίτευξής της. 9 Φαράκλας, Γ., Μακιαβέλι, η εξουσία του Ηγεμόνα, Γαλλικές Πανεπιστημιακές εκδόσεις, Παρίσι, 1997,σ.σ Mακιαβέλι, Ν., Ηγεμόνας, μτφρ. Καραχάλιου-Ζωγραφίδου, Ζ., Βάνιας, Θεσσαλινίκη 1996, σ

12 Συνοψίζοντας, μπορεί κανείς να αναφέρει ότι ο Μακιαβέλι, χωρίς να αποτελεί φιλόσοφο με την κυριολεκτική σημασία του όρου, αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους πολιτικούς στοχαστές της ανθρώπινης ιστορίας και πατέρας της νεότερης πολιτικής σκέψης. Εγκαινίασε δηλαδή τους νέους χρόνους, γιατί διαφέρει ριζικά από τους πολιτικούς θεωρητικούς του Μεσαίωνα και άνοιξε το δρόμο στους πολιτικούς θεωρητικούς των νέων χρόνων, από τους οποίους πολλοί ακολούθησαν το δικό του μοντέλο σκέψης. Ενώ δηλαδή πριν το Μακιαβέλι ο θείος νόμος και η μετά θάνατον δικαίωση κυριαρχούν ως κίνητρο και επιδίωξη, από το Μακιαβέλι και μετά, κυριαρχεί η ρεαλιστική αντίληψη της ζωής, όπου κίνητρο και επιδίωξη είναι πλέον η εγκόσμια ευτυχία και επιτυχία. 12

13 Το ιστορικό πλαίσιο Η ιστορική πραγματικότητα μέσα στην οποία κινείται ο Μακιαβέλι αποτελεί αναγκαίο όρο για την καλύτερη κατανόηση του «Ηγεμόνα» και του μακιαβελικού corpus εν γένει. «Η εποχή του συγγραφέως μας, ιδού ένα δεδομένο που για να τον κρίνουμε δεν πρέπει να χάνουμε από τα μάτια μας» θα γράψει ο Φίχτε 11. Η εξέταση του ιστορικού πλαισίου θέτει αυτόματα κι ένα νέο πρόβλημα. Κατά πόσο δηλαδή είναι απαραίτητο για την κατανόηση της φιλοσοφίας η ένταξη των κειμένων στο ιστορικό, διανοητικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. Επειδή ο φιλόσοφος δε ζει απομονωμένος, αλλά σε ένα πλαίσιο που τον επηρεάζει, η παρουσίαση και η ανάλυση αυτού του πλαισίου είναι απαραίτητες σταθερές για την καλύτερη κατανόηση του φιλοσοφικού στοχασμού, που δε νοείται ως αυτόνομη διαχρονική παραγωγή, αλλά ως παράγωγο της ίδιας του της ιστορίας. Εξάλλου τα γεγονότα δε μιλούν ποτέ από μόνα τους, αλλά καθορίζονται από κάποιου είδους ιστορικότητα, τις ευρύτερες δηλαδή διαδικασίες στις οποίες εντάσσονται. Πιο συγκεκριμένα τώρα, ο Μακιαβέλι γεννιέται στη Φλωρεντία το Είναι γιος δικηγόρου και λαμβάνει ανθρωπιστική παιδεία (studia humanitatis). Το 1498 είναι χρονιά σταθμός για τον Μακιαβέλι και την ιστορία της Φλωρεντίας, μιας και καίγεται στην πυρά ο Σαβοναρόλα και με την αλλαγή του καθεστώτος, ο Μακιαβέλι διορίζεται γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας της δημοκρατίας της Φλωρεντίας και λίγο αργότερα γραμματέας του συμβουλίου των Δέκα. Από το 1510 ως το 1512, οπότε με τη μεταβολή του φλωρεντινού συντάγματος καθιερώθηκε ο θεσμός του ισόβιου gonfanoliere και στη θέση αυτή εκλέχθηκε ο Πέτρος Σοντερίνι, ο Μακιαβέλι γίνεται αχώριστος προσωπικός του σύμβουλος. Ως υπάλληλος της κυβέρνησης θα πάρει μέρος σε πολλές διπλωματικές αποστολές (Γαλλία, Γερμανία, Ισπανία, στην αυλή του Πάπα, στον Καίσαρα Βοργία), που θα αποτελέσουν το εμπειρικό του υλικό, στο οποίο οφείλεται εν μέρει η συγγραφή του «Ηγεμόνα». Το 1512 με τη παλινόρθωση των Μεδίκων απομακρύνεται από την κυβέρνηση και ζει ελεύθερος σε μια αγροτική περιοχή της Φλωρεντίας, στο αγρόκτημά του, στην ύπαιθρο του Σαν Κασιάνο. «Αν όμως ο Μακιαβέλι έχασε τη θέση του, εμείς κερδίσαμε το Μακιαβέλι», 11 Φίχτε, «Για τον Μακιαβέλι»,

14 θα γράψει ο Κάρολος Μπενουά 12. Μακριά από τη Φλωρεντία και την ενεργή ενασχόληση με την πολιτική, θα γράψει το 1513 τον «Ηγεμόνα», που τον αφιερώνει στο Λαυρέντιο το Δεύτερο με τη φρούδη, όπως αποδείχτηκε, ελπίδα ότι θα κερδίσει την εύνοιά του και θα επανέλθει στα δημόσια πράγματα της Φλωρεντίας. Ένα πνεύμα με οξύτατο πολιτικό αισθητήριο και ιδιαίτερη κλίση για την ενεργό πολιτική όπως ο Μακιαβέλι, νιώθει να φθείρεται, αναλωμένος σε μια υποχρεωτική αγροτική ζωή 13. Εκεί θα γράψει ακόμα τους «Λόγους για την πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου» ανάμεσα στα , τον «Μπελφαγκόρ» το 1516, και το φιλολογικό του αριστούργημα, την δραματική κωμωδία «Μανδραγόρας» το Ακόμα την «Τέχνη του πολέμου» ανάμεσα στα , και τη «Ζωή του Καστρούτσο Καστρακάνι» το Επιχειρεί να γράψει μια «Ιστορία της Φλωρεντίας» κατά παραγγελία του καρδινάλιου Ιούλιου των Μεδίκων και μελλοντικού πάπα Κλήμη VII, αλλά την αφήνει ανολοκλήρωτη. Πεθαίνει το 1527, την ίδια χρονιά που ο Κάρολος Ε θα καταλάβει τη Ρώμη. Η χρονιά αυτή θα θεωρηθεί και ως η χρονιά του τέλους της ιταλικής αναγέννησης. Το γενικότερο τώρα πολιτικό περιβάλλον την εποχή του Μακιαβέλι, έχει διαμορφωθεί ως εξής: Ήδη από το τέλος του 15 ου αιώνα η δομή της μεσαιωνικής κοινωνίας αποτελεί αναχρονισμό. Η ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας, η αύξηση και η ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών, δημιουργούν νέες κοινωνικές τάξεις και επανατοποθετείται στο προσκήνιο το ζήτημα των σχέσεων εξουσίας. Σε χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ισπανία στο πρόσωπο του μονάρχη πραγματώνεται η ιδέα της εθνικής ενότητας, με τη συγκέντρωση της εξουσίας του, τόσο απέναντι στο παπικό αίτημα για επικυριαρχία, όσο και εναντίον της αναχρονιστικής αριστοκρατικής τάξης, που παρεμποδίζει την ανάπτυξη του εμπορίου. Συνέπεια αυτών, η ενίσχυση του πατριωτικού συναισθήματος και η υπέρβαση του φεουδαρχικού πλαισίου με στόχο τη δημιουργία εθνικού κράτους. Όσον αφορά την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε την εποχή του Μακιαβέλι στην Ιταλία, έδρα της παποσύνης, αυτή ζει υπό καθεστώς ανολοκλήρωτης πολιτικής 12 Βλ. σχετικά Σεβαλιέ, Ζ.Ζ., Τα μεγάλα πολιτικά έργα του Μακιαβέλι στις μέρες μας, 2 η έκδοση, Παγιό, Παρίσι 1976, σ Γράφει σχετικά για τη ζωή του μακριά από την ενεργό πολιτική ζωή στο Βετόρι: «Φθείρομαι σ αυτή τη μοναξιά και δε μπορώ να μείνω έτσι για πολύ, χωρίς να πέσω στην εξαθλίωση και την περιφρόνηση. Θα ήθελα λοιπόν, οι άρχοντες Μέδικοι να δεχθούν να με χρησιμοποιήσουν, έστω και για να σπρώχνω ένα βράχο». 14

15 ανάπτυξης. Είναι χωρισμένη σε πολλές επικράτειες με 6 πόλεις να παίζουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο (Ρώμη, Φλωρεντία, Γένοβα, Μιλάνο, Νάπολι και Βενετία). Yπεύθυνο για τη διάσπαση αυτή ο Μακιαβέλι θεωρεί τον πάπα. Για την Ιταλία, τρία μεγάλα βασίλεια ερίζουν για την κατοχή της (Γαλλία, Ισπανία και Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία των γερμανικών λαών) και εισβάλουν συχνά στην ιταλική χερσόνησο, έχοντας με το μέρος τους πότε τη μια ιταλική πόλη και πότε την άλλη. Στόχος του Μακιαβέλι είναι η ενοποίηση της Ιταλίας κάτω από έναν ηγεμόνα, η δημιουργία δηλαδή εθνικού κράτους, και η παράλληλη απομάκρυνση όλων των κατακτητών (το όραμά του αυτό είναι εμφανές στο ΧΧVΙ κεφάλαιο του «Ηγεμόνα»). Εξάλλου σε τελική ανάλυση, η όλη πνευματική του προσπάθεια δεν είναι τίποτα άλλο, από το να βρεθεί η γιατρειά στο πληγωμένο κοινωνικό και πολιτικό σώμα της Ιταλίας, με τρόπο ορθολογικό και να ξεπεραστεί το αίσθημα της κρίσης, που είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της Ιταλίας την εποχή του συγγραφέα. Το οικονομικό πλαίσιο την εποχή της Αναγέννησης είναι η απομάκρυνση από το φεουδαλιστικό οικονομικό σύστημα του μεσαίωνα και η παράλληλη εμφάνιση της πρώιμης καπιταλιστικής οικονομίας. Η Φλωρεντία πιο συγκεκριμένα όφειλε τη δύναμή της και την άνθισή της στον έλεγχο του πιστωτικού συστήματος και στο εμπόριο (κυρίως μάλλινων υφασμάτων με όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης). Σε ιδεολογικό επίπεδο αυτό θα σημάνει την έξαρση και δικαιολόγηση του ατομικισμού, της ατομικής αξιοσύνης και δεξιότητας. Στην έξαρση του ατομικισμού βέβαια συμβάλει στις ιταλικές πόλεις και η έντονη πολιτική ζωή, που παραμερίζει την αδράνεια και τη μακαριότητα και γίνεται για το άτομο πρόσκληση πρόκληση για δράση, συνιστώντας έναυσμα του ατομικισμού. Το περιβάλλον και η ατμόσφαιρα κάθε ιταλικής πόλης, επηρεάζει ανάλογα και τις εξελίξεις στην τέχνη. Επίκεντρο της Αναγέννησης θεωρήθηκε η Φλωρεντία, στην οποία οι Μέδικοι εξασφάλισαν οικονομική ισχύ και σταθερότητα στο μεγαλύτερο μέρος του 15 ου αιώνα. Μέσω των επαφών της και των συναλλαγών της, η κυρίαρχη τάξη της Φλωρεντίας απέκτησε με τον καιρό υψηλό μορφωτικό επίπεδο, αποτελώντας συχνά τον προστάτη των ουμανιστών και των καλλιτεχνών 14. Άρα το πολιτικό, οικονομικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής του, όχι μόνο δικαιολογούν τις θέσεις του Μακιαβέλι, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν οιονεί τη γενεσιουργό αίτια των θέσεων αυτών. 14 Μάρλεϋ, Π. και Λ., Η τέχνη της αναγέννησης, μετάφραση Παππάς, Α., Υποδομή, Αθήνα 1995, σ.σ

16 2 Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ Η μέθοδος στη συγγραφή του «Ηγεμόνα» Η μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Μακιαβέλι, ο τρόπος με τον οποίο συνέθεσε τον «Ηγεμόνα» και ο λόγος για τον οποίο τον συνέγραψε, εκθέτονται από τον ίδιο το συγγραφέα στο έργο του αυτό και στις διάφορες επιστολές του που μας σώζονται. Έτσι στην επιστολή του προς το Λαυρέντιο το Δεύτερο (που έχει θέση προλογίσματος), αναφέρει πως η συγγραφή του έργου οφείλεται στην ουμανιστική του παιδεία και στις προσωπικές του εμπειρίες ως γραμματέα της κυβέρνησης της Φλωρεντίας από το 1498 ως το 1512 «... τη γνώση των πράξεων των μεγάλων ανδρών, την οποία διδάχτηκα από τη μακρόχρονη εμπειρία των σύγχρονων πραγμάτων και τη διαρκή μελέτη των αρχαίων. Αφού τα ερεύνησα και τα εξέτασα με μεγάλη επιμέλεια και για πολύ χρόνο, τα συνέπτυξα σε ένα μικρό βιβλίο... 15». Η συγγραφή λοιπόν του έργου έγινε με μέθοδο επιστημονική, που βασίστηκε σε δύο πυλώνες : από τη μια στις κλασικές σπουδές και από την άλλη στο εμπειρικό υλικό στο οποίο ο Μακιαβέλι έχει στηρίξει τις θεωρητικές του προτάσεις. Ξεκινώντας πρέπει να ερευνήσει κανείς τι είναι αυτό που ονομάζεται ανθρωπιστικές σπουδές (studiae humanitatis), από τη στιγμή που αυτές αποτελούν το θεωρητικό υπόβαθρο του Μακιαβέλι. Ανατρέχοντας κανείς στο ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής θα αντιληφθεί ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές αρθρώνουν το δημόσιο βίο της αναγεννησιακής Φλωρεντίας και έχουν κυρίαρχη θέση στην εκπαίδευση των νέων της εποχής. «Οι επίδοξοι διπλωμάτες, έπρεπε να επιδεικνύουν υψηλό βαθμό ικανότητας στις ανθρωπιστικές σπουδές. Τα παιδαγωγικά ιδεώδη των σπουδών αυτών έχουν αναβιώσει οι Ιταλοί ουμανιστές του 14 ου αιώνα και έχουν φτάσει να ασκούν ισχυρότατη επίδραση στα πανεπιστήμια και στους χειρισμούς της δημόσιας ζωής. 15 Μακιαβέλι, Ν., Ηγεμόνας, μετάφραση Καραχάλιου-Ζωγραφίδου, Ζ., εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, σ

17 Υπάρχει η πεποίθηση, ότι αυτός ο τύπος εκπαίδευσης προσφέρει την καλύτερη προετοιμασία για την πολιτική ζωή 16». Ο κορμός των studiae humanitatis ορίζεται ήδη από τον Κικέρωνα και έχει τις εξής παιδαγωγικές στοχεύσεις : - άψογη γνώση της λατινικής γλώσσας, - άψογος χειρισμός της ρητορικής (δε χρειάζεται να αναζητούμε την αλήθεια σε αυτό που λέμε, αρκεί να ακολουθούμε συγκεκριμένους κανόνες, συγκεκριμένα ρητορικά σχήματα), - μίμηση του ύφους των μεγάλων κλασικών (ρωμαίων και αρχαίων ελλήνων συγγραφέων), - γνώση της αρχαίας ιστορίας και ηθικής φιλοσοφίας. Η ουμανιστική αυτή παιδεία, έχει ως κύριο στόχο να προετοιμάσει τον πολίτη για την πολιτική ζωή με τις ακόλουθες αξίες : - υποταγή του προσωπικού συμφέροντος στο δημόσιο καλό, - επιθυμία, σαφώς δηλωμένη, να καταπολεμηθεί η διαφθορά, - φιλοδοξία, σαφώς δηλωμένη, να κερδίσει κανείς τη δόξα και την τιμή για την πατρίδα του και τον εαυτό του (εδώ βρίσκεται και το σημαντικότερο σημείο τριβής με τη χριστιανική ηθική, που θέλει να προετοιμάσει τον πιστό για τη επόμενη ζωή και απαιτεί από αυτόν να ζει χωρίς φιλοδοξίες και αγάπη για τις τιμές, απλά να διάγουν έναν βίο, υμνολογώντας το Θεό). Ο Μακιαβέλι γεννιέται και σπουδάζει στη Φλωρεντία αυτού του πολιτικού κλίματος και λαμβάνει ανθρωπιστική παιδεία με τις προαναφερόμενες στοχεύσεις και ιδανικά. Η παιδεία αυτού του είδους προσφέρει στο Μακιαβέλι το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί. Ο άλλος πυλώνας στον οποίο στηρίζεται η μέθοδος συγγραφής είναι οι προσωπικές του εμπειρίες. Οι διπλωματικές αποστολές στις οποίες συμμετείχε ως κρατικός υπάλληλος της φλωρεντινής κυβέρνησης, του δίνουν το εμπειρικό υλικό για να στηρίξει όσα σε θεωρητικό επίπεδο έμαθε από την ανθρωπιστική παιδεία (αυτό φαίνεται καθαρά στην επιστολή του στο Λαυρέντιο των Μεδίκων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω καθώς και στην επιστολή του στις στο Φραγκίσκο Βεττόρι που υπάρχει στο παράρτημα). 16 Σκίνερ, Κ., Μακιαβέλι, Νήσος, Αθήνα 2002, σ

18 «Σε διάφορες στιγμές της διπλωματικής του σταδιοδρομίας είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την αντιμετώπιση και την επίλυση ενός πολιτικού προβλήματος με τρόπο που, όχι μόνο προκαλούσε τον ξεκάθαρο θαυμασμό του, αλλά και ασκούσε σαφή επιρροή στις δικές του θεωρίες για την πολιτική ηγεσία 17». Έτσι στην αποστολή του στην αυλή του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου στη Lyon κατανόησε ότι η Γαλλία είναι μία μεγάλη δύναμη που καμία ιταλική πόλη δε μπορεί να κατακτήσει, γιατί είναι συγκροτημένο κράτος με κεντρική διοίκηση. Εκεί του γεννιέται και η ιδέα της ένωσης της Ιταλίας. Η αποστολή του στη Ρώμη και στην αυλή του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ του έδωσε να καταλάβει, γιατί η Ιταλία δε μπορεί να ενωθεί (πράγμα για το οποίο κατηγορεί ανοικτά ως κύριο υπαίτιο τον πάπα), όσο ο εκάστοτε ποντίφικας θα ακολουθεί την πολιτική των εφήμερων συμμαχιών με τις μεγάλες δυνάμεις εναντίον των ιταλικών πόλεων. Ακόμα θα κατανοήσει ότι πίσω από τη χριστιανική ηθικολογία, κρύβεται μια τεράστια υποκρισία. Πιο συγκεκριμένα ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ υπήρξε από τους μεγαλύτερους δολοπλόκους και υποκριτές, ικανός σύμφωνα με το Μακιαβέλι να υποσχεθεί το οτιδήποτε και ποτέ να μην το τηρήσει. Από αυτή την υποκριτική, θέλει να απαλλάξει την πολιτική του σκέψη ο Μακιαβέλι. Τέλος η γνωριμία του με τον Καίσαρα Βοργία (νόθο γιο του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ Βοργία), γνωστό και ως δούκα Βαλεντίνο, τον βοηθά, ώστε στο πρόσωπό του να βρει το πρότυπο του ηγεμόνα. Ο Καίσαρας Βοργίας ό,τι πραγματοποίησε, το κατάφερε μόνος του με την αξιοσύνη του (virtu) και τη βοήθεια της τύχης (fortuna) και ακόμα γιατί οι μέθοδοι και οι αποφάσεις του έχουν την ταχύτητα κεραυνού (ο όρος ανήκει στο Μακιαβέλι), όπως αρμόζει σε έναν ηγεμόνα. Η μέθοδος λοιπόν του Μακιαβέλι είναι αυστηρή και γράφει με τρόπο επιστημονικό. Χρησιμοποιεί θεωρητικές προκείμενες που τις αντλεί από την κλασική αρχαιότητα και τις θεμελιώνει στην πλούσια εμπειρία του γύρω από το θέμα της πολιτικής. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι καθαρή, κοφτή, χωρίς υπερβολές και πολλά ρητορικά σχήματα. Ο ίδιος θα γράψει στον πρόλογο του «Ηγεμόνα»: «Το έργο τούτο δεν το στόλισα ούτε το παραγέμισα με μακροσκελή ρητορικά συμπεράσματα ή με όμορφες και πομπώδεις εκφράσεις ή με οποιοδήποτε άλλο τέχνασμα και στολίδι... γιατί θέλησα κανένα άλλο πράγμα να μην του προσδίδει αξία παρά να το κάνει 17 Σκίνερ, Κ., Μακιαβέλι, Νήσος, Αθήνα 2002, σ

19 ευχάριστο μόνο η μοναδικότητα του περιεχομένου και η βαρύτητα του θέματος 18». Κατά το Μακιαβέλι λοιπόν η αξία του έργου του δε βρίσκεται στα ρητορικά σχήματα και την καλλιέπεια που διακρίνει ένα τέτοιο κείμενο, αλλά στη σπουδαιότητα του θέματος και στο πρωτότυπο του περιεχομένου. Ο λόγος για τον οποίο γράφει το έργο, και σχετίζεται άμεσα με την επιστημονική μέθοδο που χρησιμοποιεί, εκτίθεται από τον ίδιο στο ΧV κεφάλαιο του «Ηγεμόνα». Στο έργο του θα πει καινούρια πράγματα και θέλει να φτάσει στην αλήθεια αυτών. Πολλοί έπλασαν φανταστικές πολιτείες (π.χ. ο Πλάτων την «Πολιτεία», ο Άγιος Αυγουστίνος το έργο του «Civitas Dei», ο Τόμας Μόρος 19 την «Ουτοπία») έχοντας μια λανθασμένη άποψη για τη φύση του ανθρώπου και πλάθοντας με τη φαντασία τους πολιτείες που κανείς δεν είδε, ούτε θα δει, γιατί η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που ζούμε και σ αυτό που θα θέλαμε να ζήσουμε, είναι μεγάλη. Ο Μακιαβέλι από την άλλη θα θεωρήσει την ανθρώπινη φύση άκρως εγωιστική (και αυτό είναι συμπέρασμα της εμπειρίας του) και δε θα θελήσει να πλάσει μια φανταστική πολιτεία, σαν και αυτές που ποτέ δεν έχουμε δει, αλλά με μέθοδο επιστημονική, τον ιστορικό ρεαλισμό, να περιγράψει την υπαρκτή αλήθεια του πράγματος. Ο άνθρωπος είναι κακός, αντικοινωνικός (με την έννοια ότι είναι έτοιμος να υποσκάψει την ομάδα, αν αυτό είναι προς όφελός του), αρπαχτικός, φιλόδοξος κι εγωιστής από τη φύση του και αυτήν την κακή του φύση την περιορίζουν οι νόμοι και η κοινωνική ηθική που είναι δημιουργήματα της πολιτικής, θεσπισμένα όχι από κάποιον ηθικό θεϊκό νόμο, αλλά από το νομοθέτη για πρακτικούς λόγους. Η φύση αυτή του ανθρώπου είναι αμετάβλητη και αυτό επιτρέπει την επανάληψη και ανακύκλωση των ίδιων φαινομένων. Με την αναζήτηση της υπαρκτής αλήθειας του πράγματος, ο Μακιαβέλι, ίσως ήθελε να εκφράσει και κάτι περισσότερο από έναν μεθοδολογικό ρεαλισμό. «Με το Μακιαβέλι, η πολιτική πηγαίνει κατευθείαν στα πράγματα και αρνείται να υποκύψει στις σειρήνες της ιδανικής πολιτείας και του ιδεατού κόσμου. Στην προοπτική αυτή, ο Μακιαβέλι γίνεται ο καλός άγγελος της πολιτικής μας παιδείας και το έργο του συμφιλιώνει με την τρομακτική όψη της πολιτικής πράξης ή με τον τρόπο που ασκείται η πολιτική στην πραγματικότητα. Δεν είναι ωστόσο σίγουρο ότι τα πράγματα είναι τόσο απλά και τόσο λεία. Μπορεί κανείς πράγματι να αναρωτηθεί αν 18 Μακιαβέλι, Ν., Ηγεμόνας, μετάφραση Καραχάλιου-Ζωγραφίδου Ζ., εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, σ Σύγχρονος του Μακιαβέλι και του Εράσμου, Άγγλος θρησκευτικός και πολιτικός άνδρας. 19

20 η βιαστική καταχώριση του «Ηγεμόνα» στην επικράτεια του επιστημονικού λόγου δεν αποτελεί, με τον τρόπο της, εγκατάλειψη της αλήθειας του πράγματος προς όφελος της φαντασίας του πράγματος. Γιατί όπως μπορούμε με τη φαντασία μας να φτιάξουμε ένα ιδεατό κράτος που υπακούει στις νόρμες των ιδανικών μας, έτσι μπορούμε να υποτάξουμε τον Μακιαβέλι στις νόρμες του επιστημονικού λόγου, αναγνωρίζοντάς του, είναι αλήθεια, πως πρώτος αυτός καθόρισε τις νόρμες της επιστημοσύνης στην πολιτική. Μήπως όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά; Μήπως ο Μακιαβέλι είναι αυτός ο οποίος στην πολιτική, και όχι μόνο σ' αυτήν, αρνείται ακριβώς τις νόρμες; Μήπως η «υπαρκτή αλήθεια του πράγματος» περιπαίζει όλες τις νόρμες και γίνεται η ίδια η υπέρτατη νόρμα, κάθε φορά διαφορετική και ευμετάβλητη, ανάλογα με τις περιστάσεις; Στην προοπτική αυτή, που διαφέρει πολύ από την προηγούμενη, ο Μακιαβέλι μάς ανησυχεί όλους, ενώ πολλούς τους εκνευρίζει. Αυτό που έχουμε συνήθως ανάγκη είναι σταθερές νόρμες, σταθερούς κανόνες, αξίες σύμφωνα με τις οποίες να ρυθμίζουμε με ασφάλεια τη ζωή μας και τη σκέψη μας, όπως επίσης και να κρίνουμε τη ζωή και τη σκέψη των άλλων. Κι έρχεται κάποιος που υποστηρίζει ότι τέτοιες νόρμες δεν υπάρχουν, παρά μόνο στη φαντασία μας. Το γεγονός ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αξίες και νόρμες δηλώνει απλώς και μόνο ότι η ζωή που κάνουμε υπακούει περισσότερο στη φαντασία και πολύ λιγότερο στην πραγματικότητα. Από το όνειρο στο οποίο ζούμε μας ξυπνά απότομα ο Μακιαβέλι, χωρίς να μας απαγορεύει και πώς θα μπορούσε να το κάνει άλλωστε να γυρίσουμε από την άλλη πλευρά και να συνεχίσουμε, μακάριοι, τη ζωή μας 20». Ο «Ηγεμόνας» θα γραφτεί το 1513 όταν ο Μακιαβέλι βρίσκεται εκτός της κυβέρνησης κι εκτός της πόλης της Φλωρεντίας. Ο τρόπος που γράφεται και η δραματική κατάσταση την οποία βιώνει ο Μακιαβέλι περιγράφονται γλαφυρά από τον ίδιο σε επιστολή του στις στον Φραγκίσκο Βεττόρι, πρεσβευτή της Φλωρεντίας στη Ρώμη και ίσως δικαιολογούν εν μέρει τον κυνικό ρεαλισμό που διέπει το κείμενο. Ο Μακιαβέλι βουτηγμένος στην καθημερινότητα και στην κακοτυχία, ξαναβρίσκει τον αληθινό του εαυτό ερχόμενος σε επαφή νοητικά με τους μεγάλους άνδρες και συνθέτοντας ένα βιβλίο με αντικείμενο τη γνώση των πράξεων των μεγάλων αυτών ανδρών. 20 Βώκος, Γ., άρθρο «Ο Μακιαβέλι και η αλήθεια του πράγματος», εφημερίδα «Το Βήμα»

21 Τώρα πώς ένας άνθρωπος κατώτερης θέσης εκφράζει την πεποίθηση ότι είναι κοινωνός της γνώσης των μεγάλων ανδρών και μάλιστα συστηματοποιεί κανόνες διακυβέρνησης μιας ηγεμονίας, ο Μακιαβέλι το δικαιολογεί, θέτοντας την ιδέα ότι κανένας δε μπορεί να γνωρίσει τον εαυτό του. Έτσι, χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα από τη χαρτογραφία ιδιαίτερα ανεπτυγμένης εκείνο τον καιρό, κυρίως στη Βενετία στον πρόλογο του «Ηγεμόνα», θα γράψει: «ότι όπως οι χαρτογράφοι παρατηρούν τα βουνά από τις πεδιάδες και αντίστοιχα τους κάμπους πάνω από τα βουνά, έτσι και για να γνωρίσεις τη φύση του λαού πρέπει να είσαι ηγεμόνας και για να γνωρίσεις τη φύση του ηγεμόνα πρέπει να είσαι άνθρωπος του λαού 21». (Σίγουρα και η εξέταση του διαχωρισμού που κάνει ο Μακιαβέλι της ηθικής από την πολιτική, καθώς και η εξέταση των όρων της virtu και της fortuna σχετίζονται άμεσα με την προβληματική που αναπτύσσεται γύρω από τη μεθοδολογία του Μακιαβέλι, απλά για λόγους δομής της εργασίας θα εξετασθούν στο επόμενο και όχι στο παρόν κεφάλαιο). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμα η χρήση των ιστορικών γεγονότων ως εργαλείων για την καλύτερη κατανόηση των πολιτικών φαινομένων. Χρησιμοποιεί το παρελθόν μόνο για τις ανάγκες του παρόντος. Για το λόγο αυτό δεν είναι ο προσεκτικός ιστορικός επιστήμονας, δεν ελέγχει τις ιστορικές του πηγές και ως εκ τούτου υποπίπτει σε σειρά ιστορικών λαθών. Όπως επισημαίνει και ο Λεό Στρός στο έργο του Σκέψεις για το Μακιαβέλι, το έργο του Μακιαβέλι βρίθει λαθών: «μη ολοκληρωμένες αναφορές, εσφαλμένες παραπομπές σε ονόματα και γεγονότα, άτοπες γενικεύσεις και απαράδεκτες παραλείψεις». 22 Τέλος, από πολλούς ο «Ηγεμόνας» θεωρήθηκε ως ένα sui generis έργο, το οποίο καταδεικνύει την άγνοια του Μακιαβέλι γύρω από τις πολιτικές ιδέες που αναπτύχθηκαν από ομότεχνούς του εκείνη την εποχή. Ήδη όμως το 1471, λίγα χρόνια πριν τη συγγραφή του «Ηγεμόνα», κυκλοφορεί ο Βαρθολομαίος Σάκκι, το ομώνυμο έργο του στο οποίο παρουσιάζει την ανάγκη για έναν κυβερνήτη, που να συνδυάζει τη διπλωματία και τη δύναμη καταναγκασμού, και μάλιστα αυτό να γίνεται με την υποστήριξη εθνικού στρατού. Το κείμενο αυτό το γνωρίζει ο Μακιαβέλι, και μπορεί να παρατηρήσει κανείς από άποψη μεθοδολογίας, ότι έχει δανειστεί από αυτό κάποιες από τις ιδέες του και τη σημασία τους. 21 Μακιαβέλι, Ν., Ηγεμόνας, μετάφραση Καραχάλιου-Ζωγραφίδου Ζ., εκδόσεις Βάνια Θεσσαλονίκη, 1996, σ Στρος, Λ. Σκέψεις πάνω στο Μακιαβέλλι, Παγιό, Παρίσι, 1982, σ

22 Η μέθοδος συγγραφής των «Λόγων πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου» Η μεθοδολογία στη συγγραφή του μακιαβελικού corpus, είναι μάλλον αδιαίρετη. Εκείνο που αλλάζει στους «Λόγους» είναι περισσότερο η σχέση του με την ιστορία, που πλέον γίνεται βαθύτερη απ ότι νωρίτερα. Επιπλέον, η επίδραση της ουμανιστικής παιδείας είναι εντονότερη εδώ από οποιοδήποτε έργο του. Εξάλλου το ίδιο το θέμα του, κατά τα πρότυπα της τυπικής ουμανιστικής μορφής, είναι ένας ερμηνευτικός σχολιασμός ενός κλασικού κειμένου, αναφερόμενο στο μεγαλείο της Ρώμης. «Ο Μακιαβέλι έχει βυθιστεί στη μελέτη της αρχαίας ιστορίας (συμπεριλαμβανομένου και του Τίτου Λίβιου), τουλάχιστον από το καλοκαίρι του 1513, και στην αφιέρωσή του στους «Λόγους πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου» καυχιέται για τη συνεχή μελέτη των καλύτερων κλασικών πηγών. Φαίνεται ωστόσο να μην υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το έναυσμα να καταγράψει τις ιδέες του με τυπική ουμανιστική μορφή του ερμηνευτικού σχολιασμού ενός αρχαίου κειμένου- ήρθε από την προσχώρησή του στην ομάδα Όρτι Οριτσελάρι 23. Οι «Λόγοι» αφιερώνονται στον Ρουτσελάι, ο οποίος εγκαινίασε τις συναντήσεις της ομάδας, και στον Μπουοντελμόντι. Επιπλέον, η αφιέρωση του Μακιαβέλι δεν υπαινίσσεται μόνο τις συζητήσεις τους, ούτε μεταφέρει μόνο την ευγνωμοσύνη του για τις ευεργεσίες που έχει λάβει από αυτούς, αλλά και χρεώνει στους φίλους του ότι τον υποχρέωσαν να γράψει, ό,τι από μόνος του δε θα έγραφε ποτέ 24». Πάντως είναι πλέον ξεκάθαρο από τον «Ηγεμόνα», όπου οι ιστορικές αναφορές είναι πιο περιορισμένες, ότι η ιστορία για τον Μακιαβέλι δεν είναι αυτοσκοπός, χρησιμεύει μόνο για να θεμελιώσει σε ιστορικές αναφορές, την πολιτική του φιλοσοφία. Λειτουργεί δηλαδή ως το αποδεικτικό μέσο των ισχυρισμών του, απαραίτητο για ένα φιλόσοφο που επιδίωξή του είναι να φτιάξει όχι ουτοπίες, αλλά μια πολιτική θεωρία, βασισμένη στην πραγματικότητα και στα διδάγματα της ιστορίας. Το επίκεντρο της μακιαβελικής σκέψης που εστιάζεται στην εξάλειψη των παραδοσιακών ηθικών αξιών και στην αναζήτηση της κατάλληλης πολιτικής πρακτικής ανάγεται στην προφανή πεποίθησή του αναφορικά με την ματαιότητα και 23 Ομάδα ουμανιστών, στην οποία προσχώρησε και ο Μακιαβέλι, που συναθροίζονταν τακτικά στα περίχωρα της Φλωρεντίας, για περισπούδαστες συζητήσεις και ψυχαγωγία. 24 Σκίνερ, Κ., Μακιαβέλι, Νήσος, Αθήνα 2002, σ

23 την ασυνέχεια της ανθρώπινης ύπαρξης. Η άποψη του για την ιστορία εκφράζει ακριβώς την παραπάνω παραδοχή του. Ο Μακιαβέλι προσλαμβάνει την Ιστορία όχι ως μια αρμονικά ρέουσα συνέχεια αλλά ως μια διαδικασία, η οποία έκανε την εμφάνιση της αιφνίδια αφανίζοντας τα δημιουργήματα και τη μνήμη του παρελθόντος και καταδικάζοντας τον άνθρωπο σε μια αγωνιώδη προσπάθεια ανάκτησης τους. Η θρησκεία, η τέχνη, η οικονομική δραστηριότητα η ιδιωτική ζωή έμοιαζαν να εξακολουθούν σύμφωνα με τη δική τους συγκεκριμένη χρονική λογική, ασύνδετες από κάθε κυρίαρχη ετερόνομη αρχή. Γι αυτό το λόγο ο άνθρωπος μοιάζει να κατοικεί σε ένα σύμπαν γεμάτο φραγμούς και το κύριο άγχος του προήλθε από την καταδίκη του να ζει σε πολλούς διαφορετικούς «κόσμους» ταυτόχρονα. Αν η πολιτική ύπαρξη έπρεπε να βιώνεται σε ένα δικό της χωροχρόνο, ήταν αναγκαίο να υπάρχουν τα ανάλογα κριτήρια για να διακηρύξει την ύπαρξή της. Η έννοια της σχετικότητας, στη συνέχεια, όπως τη συνέλαβε ο Μακιαβέλι παρουσίαζε όρους με τους οποίους τα κριτήρια αυτά συμφωνούσαν, δηλαδή στο συγκεκριμένο κόσμο της πολιτικής. Αυτό εκφράστηκε στο έργο του με τη συχνή χρήση της λέξης ανάγκη (necessita) αναφορικά με την περιγραφή πολιτικών καταστάσεων. Με τη χρήση της «ανάγκης» (necessita) δεν εννοούσε ένα ντετερμινιστικό μοτίβο αλλά κυρίως μια σειρά από λόγους που προκαλούσαν την πολιτική δημιουργικότητα του ανθρώπου, τους οποίους μπορούσε κανείς να διαχειριστεί μόνο αν συμπεριφερόταν αμιγώς πολιτικά αποκλείοντας όλα τα υπόλοιπα από το εύρος της προσοχής του. H συνάρτηση της ανθρώπινης φύσης με την ιστορία είναι καθοριστικής σημασίας αναφορικά με την αντίληψη του Μακιαβέλι για την πολιτική. Στην πραγματικότητα, ο Μακιαβέλι διατυπώνει τις απόψεις του για την πολιτική στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης θεώρησης της ιστορίας. Mιας θεώρησης που βασίζεται στον Πολύβιο. Πρόκειται για την κυκλική αντίληψη της ιστορίας που ο Μακιαβέλι χρησιμοποιεί για να διατυπώσει τους δικούς του πολιτικούς οραματισμούς. 25 Η θέση του Μακιαβέλι αναφορικά με την ιστορία διατυπώνεται στο παρακάτω χαρακτηριστικό απόσπασμα από το έργο του Φλωρεντινού Ιστορία: «Οι χώρες τις περισσότερες φορές, καθώς αλλάζουνε, έρχονται από την τάξη στην αταξία και ξανά πάλι περνούν από την αταξία στην τάξη. Γιατί, αφού η φύση δεν πρόσφερε τη σταθερότητα στα εγκόσμια, όταν φτάνουν στην ύψιστη τελειότητα τους, αδυνατώντας να τραβήξουν ψηλότερα, είναι επόμενο να κατρακυλούν και αντίστοιχα, 25 Πλάγγεσης, Γ., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία, Από το Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη, 2005, σ

24 όταν ξεπέσουν και η αταξία τα οδηγήσει στο τελευταίο σκαλοπάτι, από ανάγκη, χωρίς να μπορούν να κατρακυλήσουν περισσότερο, αρχίζουν να ανεβαίνουν. Κι έτσι πάντα από το καλό πέφτουν στο κακό κι από το κακό υψώνονται στο καλό. Γιατί η αρετή (virtu) γεννάει την ησυχία, η ησυχία τη σχόλη, η σχόλη την αταξία, η αταξία την καταστροφή. Κι αντίστοιχα, από την καταστροφή γεννιέται η τάξη, από την τάξη η αρετή κι απ αυτήν η δόξα και η καλή τύχη 26». Η κυκλική θεώρηση των γεγονότων Στους «Λόγους πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου», ο Μακιαβέλι θαυμάζει το Ρωμαϊκό πολίτευμα την εποχή της ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Η αρχαία ρωμαϊκή ιστορία χωρίζεται σε 3 μεγάλες περιόδους: - από το 753 π.χ. ως το 509 π.χ., την περίοδο της βασιλείας. - από το 509 π.χ. ως το 27 μ.χ., την περίοδο της δημοκρατίας. - από το 27 μ.χ ως το τέλος της ρωμϊκής περιόδου, την περίοδο της αυτοκρατορίας. Το μεγαλείο της ρωμαϊκής Δημοκρατίας τοποθετείται ανάμεσα στο 300 π.χ. και το 100 π.χ., όταν λαμβάνουν χώρα και οι κατακτήσεις της Ρώμης στη λεκάνη της Μεσογείου. Εκείνη την εποχή θα ζήσει και ο ιστορικός Πολύβιος 27. Όντας Έλληνας και γνώστης της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, θα την παρουσιάσει μέσα από τη σκοπιά της εποχής του. Θα αντλήσει από τον Αριστοτέλη τη θεωρία για τους τρεις τύπους των πολιτευμάτων και τις τρεις εκτροπές τους, καθώς και αυτήν της ιδανικής, μέσης πολιτείας. Ιδανική όμως για την εποχή του Αριστοτέλη, κάτω από το πολιτικό πλαίσιο, των ελληνικών πόλεων-κρατών. Πόλεις-κράτη πλέον δεν υπάρχουν μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και η ιστορική πραγματικότητα έχει πλέον αλλάξει. Η ιδέα της μικτής-μέσης όμως πολιτείας, θα παραμείνει επίκαιρη κατά τον Πολύβιο. Αυτό το ιδανικό πολίτευμα που δεν κατάφεραν να μετουσιώσουν σε πράξη οι αρχαίοι Έλληνες, θα το κατορθώσουν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι ανακάλυψαν ένα σύστημα διακυβέρνησης, όπου πραγματώνεται η μέση πολιτεία, διαφορετικά βέβαια από αυτό 26 Μακιαβέλλι, Ν., Έργα, τόμος δεύτερος (Αθήνα, Κάλβος, 1972), σ.198. Βλ. και Νούτσος, ό.π., σ Κορυφαίος Έλληνας ιστορικός των ελληνιστικών χρόνων. Περιέγραψε την πορεία της Ρώμης προς την κοσμοκρατορία, αναλύοντας τα σχετικά γεγονότα με αυστηρή επιστημονική μέθοδο. 24

25 που συνέλαβε ο Αριστοτέλης, μέσα από το χαρακτήρα του δημοκρατικού καθεστώτος. Υπήρχε πράγματι ένα σύστημα διαχωρισμού της εξουσίας στη Ρώμη της εποχής του Πολύβιου. Στην κορυφή της πυραμίδας, υπήρχαν οι δύο Ύπατοι, προερχρόμενοι από την τάξη των Πατρικίων, που αντλούσαν όμως την εξουσία τους από τη Σύγκλητο, αποτελουμένη κατά βάση από της αριστοκρατικότερες οικογένειες της Ρώμης, και λογοδοτούσαν σε αυτήν. Υπήρχε τέλος και ένας τρίτος θεσμός εξουσίας, με σημείο αναφοράς τα λαϊκότερα στρώματα της Ρώμης, οι Τριβούνοι. 28 Έτσι λοιπόν στη ρωμαϊκή Δημοκρατία, συνυπήρχαν ταυτόχρονα ένα στοιχείο μοναρχικό, οι Ύπατοι, ένα στοιχείο αριστοκραρικό, η Σύγκλητος και ένα δημοκρατικό, οι Τριβούνοι. Ο Μακιαβέλι θα πάρει την ιδέα του Πολύβιου για το μεγαλείο της ρωμαϊκής Δημοκρατίας, μέσα από την περιγραφή του Τίτου Λίβιου, γι αυτόν. Θα αναγνωρίσει το δυναμικό χαρακτήρα του πολιτεύματος αυτού και το ότι η Ρώμη κατόρθωσε να γίνει πανίσχυρη, μέσω του πολιτεύματός της, όπου η συνύπαρξη αυτών των τριών στοιχείων άμβλυνε τις εσωτερικές αντιθέσεις, μιας και όλες οι κοινωνικές ομάδες, έβρισκαν πολιτική έκφραση. Αυτό λοιπόν το μικτό πολίτευμα, είναι που χρειάζεται κατά τον Μακιαβέλι η φλωρεντινή δημοκρατία, αλλά και η Ιταλία ολόκληρη, για να ανακτήσει την ηγετική της θέση στην ευρωπϊκή ιστορία. Ο Machiavelli για να εξηγήσει την τελειότητα τη Ρώμης αναφέρεται «σε εκείνους που έγραψαν για τα πολιτεύματα», δηλαδή για τη μοναρχία (principato), την αριστοκρατία (ottimati) και τη δημοκρατία (popοlare), που εκφυλίζονται αντίστοιχα σε τυραννία, ολιγαρχία και αναρχία 29. Για το συγγραφέα των «Διατριβών» οι διαφορές των πολιτευμάτων προκύπτουν από σύμπτωση (caso) και η «perfetta republica» των προγόνων του αποτελούσε «μικτό πολίτευμα». Εκτός από την ιδέα της μικτής πολιτείας, ο Μακιαβέλι θα πάρει από τον Πολύβιο και αυτήν της κυκλικής θεώρησης της ιστορίας. Στα χρόνια του Machiavelli, όταν γίνεται αισθητή η μετάβαση από τη μεσαιωνική στη νεώτερη εποχή, καταγράφονται τα νέα δεδομένα και επισημαίνεται η ιστορική ανάπτυξη των αστικών κέντρων της Δυτικής Ευρώπης και του πολιτισμού της. Γενικά, είναι διάχυτη η ελπίδα για την ολοκληρωτική βελτίωση των κοινωνικών και πολιτικών της συνθηκών, εφόσον δεν 28 Στρατιωτικοί ή πολιτικοί αξιωματούχοι στην αρχαία Ρώμη. Οι στρατιωτικοί Τριβούνοι ήταν αρχικά διοικητές του πεζικού, που ορισμένους τους διόριζαν οι ύπατοι και ορισμένους τους εξέλεγε ο λαός. 29 Διαχωρισμό που έκανε ο Αριστοτέλης στο τρίτο βιβλίο των Πολιτικών. 25

26 αντιμετωπίζεται μόνο η φυσική πραγματικότητα με το πρίσμα της αλλαγής, αλλά πρωταρχικά η κοινωνία που πρέπει να μετασχηματιστεί ριζικά 30. Στα χρόνια της Αναγέννησης έχει υπερισχύσει η άποψη, η οποία επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τον Φλωρεντινό φιλόσοφο, περί κυκλικής αντίληψης της ιστορίας. Αυτή προέρχεται από την επιμονή της αριστοκρατικής τάξης την οποία αποστρέφεται ιδιαίτερα ο Machiavelli, αλλά και ιδεολογικά όλοι οι «εκπρόσωποι» της νέας τάξης πραγμάτων- να παραδεχθούν την οικονομική πρόοδο και τη μεταβολή του κοινωνικού status, με την άνοδο των αστών. Ουσιαστικά, η «πρωτοαστική κοινωνία» ήθελε να αποδείξει ότι η ανέλιξή της οφειλόταν σε νομοτελειακό επακόλουθο της ιστορικής συνέχειας, με την παράλληλη επινόηση νέων παραγωγικών δυνάμεων. Η θέση αυτή έχει άμεση συνάρτηση με την κοσμοθεωρία της ίδιας της ζωής: Ο ανθρώπινος οργανισμός περνάει όλα τα στάδια της παιδικής ηλικίας, της νιότης, της ωριμότητας και των γηρατειών, πριν αποβιώσει. Το ίδιο συμβαίνει και στις ανθρώπινες δραστηριότητες, ακόμη και στα κράτη. Στο ιδεολογικό αυτό πλαίσιο εντάσσεται και η σκέψη του Machiavelli, που ενστερνίζεται την κυκλική αντίληψη, με την οποία θα στηρίξει και την πολιτική του άποψη. Σύμφωνα με αυτήν, καμία κρατική μορφή διακυβέρνησης δεν μπορεί να διατηρηθεί για πάντα, καθώς η μία καταλύει την άλλη, ακολουθώντας κυκλικό σχήμα, το οποίο μάλιστα υιοθετεί από τον Πολύβιο. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη και την ταυτόχρονη μεταβολή των πολιτευμάτων, ο Πολύβιος καταγράφει το ακόλουθο σχήμα, το οποίο μάλιστα στηρίζει και ο Machiavelli: Βασιλεία Τυραννίδα Αριστοκρατία Ολιγαρχία Δημοκρατία Οχλοκρατία ή Αναρχία Με βάση αυτήν την αντίληψη και το προηγούμενο σχήμα, ο Niccolo Machiavelli διατυπώνει και τη δική του άποψη στο έργο του «Φλωρεντινή Ιστορία»: «Οι χώρες τις περισσότερες φορές αλλάζουν, έρχονται από την τάξη στην αταξία και ύστερα 30 Π.Νούτσος, Niccolo Machiavelli, Πολιτικός Σχεδιασμός και Φιλοσοφία της Ιστορίας, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1983, σ

27 ξαναπερνούν από την αταξία στην τάξη. Γιατί, αφού η φύση δεν πρόσφερε σταθερότητα στα πράγματα του κόσμου, όταν πια φτάνουν στην ύψιστη τελειότητά τους, μη έχοντας να πάνε αλλού ψηλότερα, φυσικό είναι να ξεπέφτουν και αντίστοιχα σαν ξεπέσουν και η αταξία τα φέρει στο τελευταίο σκαλί, από ανάγκη παίρνουν τα πάνω, μην μπορώντας να ξεπέσουν άλλο. Κι έτσι πάντα, από καλό ξεπέφτουν στο κακό και από το κακό υψώνονται στο καλό. Η αρετή γεννάει την ησυχία, η ησυχία τη σχόλη, η σχόλη την αταξία και η αταξία το χαμό και αντίστοιχα από τον χαμό γεννιέται η τάξη, από την τάξη η αρετή και από αυτήν η δόξα και η καλή τύχη» 31. Η άποψη αυτή εφαρμόζεται στην εναλλαγή των πολιτευμάτων και με τον τρόπο αυτό καταδεικνύεται το πέρασμα από τον φεουδαρχικό μεσαίωνα στο πρώιμο στάδιο του καπιταλισμού και τη νέα τάξη πραγμάτων. Στις αναφορές του στις μορφές διακυβέρνησης, πάντως, είναι φανερή η αποστροφή του προς την αριστοκρατική τάξη και τους ευγενείς, προς τους οποίους δε δείχνει ιδιαίτερη συμπάθεια, επειδή δεν ασκούν καμία εργασία και εμποδίζουν την εξέλιξη των αστών. Αυτό στο οποίο εστιάζει είναι η συγκρότηση της πολιτικής του αστικού κράτους, είτε υπό την εξουσία ενός ηγεμόνα, είτε υπό την λαϊκή καθοδήγηση. Τον ενδιαφέρει η ισχυρή κρατική εξουσία, την οποία μάλιστα αντιμετωπίζει σαν υποκείμενο προς ανάλυση. 31 M.Horkheimer, Απαρχές της αστικής φιλοσοφίας της ιστορίας, μτφ. Τ. Κονδύλης, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1971, σ

28 3 Ο «ΗΓΕΜΟΝΑΣ 32» Οι διαχωρισμοί που πραγματοποιεί ο Μακιαβέλι στον «Ηγεμόνα» Οι έννοιες της Virtu και της Fortuna Στο έργο του ο Μακιαβέλι διακρίνει δύο είδη ηγεμονιών: τις κληρονομικές και τις νέες. Τις πρώτες οι ηγεμόνες και με μέση ικανότητα μπορούν να τις διατηρήσουν. Γι αυτό δε θα ασχοληθεί ιδιαίτερα με αυτές. Θα ασχοληθεί όμως με το πώς διατηρούνται οι νέες ηγεμονίες, και όπως συμπεραίνει αυτό γίνεται χάρη στους καλούς νόμους (τέτοιοι που να δημιουργούν εθνική συνείδηση) και τα καλά όπλα (εννοώντας τον εθνικό στρατό). Οι νέες ηγεμονίες κτώνται και διατηρούνται α) με ίδια όπλα και αξιοσύνη β) με ξένα όπλα και τη βοήθεια της τύχης γ) με την εύνοια των ισχυρών και του λαού. Τον Μακιαβέλι ενδιαφέρουν κυρίως οι πρώτοι δύο τρόποι, γιατί εκεί υπάρχουν οι έννοιες της αξιοσύνης και της τύχης, με τις οποίες θα ασχοληθεί ιδιαίτερα. Έτσι θα προχωρήσει στον πρώτο από τους διαχωρισμούς που πραγματοποιεί και στον οποίο στηρίζεται το έργο του, αυτόν ανάμεσα στη virtu (ένας παράγοντας υποκειμενικός) και στη fortuna (ένας παράγοντας αντικειμενικός). Αρχικώς λοιπόν η σκέψη του Μακιαβέλι στηρίζεται σε δύο πυλώνες οι οποίοι βρίσκονται μεταξύ τους σε μια διαλεκτική σχέση. Πρόκειται στην ουσία από τη μια για ένα ορθολογικό ενεργητικό στοιχείο (virtu) που σταθμίζει και αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες, χωρίς καμιά ανάμειξη των συναισθημάτων, και από την άλλη ένα παθητικό ανορθολογικό στοιχείο (fortuna) μέσα στο πλαίσιο του οποίου είναι αδύνατος ο υπολογισμός της οποιασδήποτε πράξης. Στο κεφάλαιο XXV του «Ηγεμόνα» ο Μακιαβέλι μας αναφέρει ότι: «η τύχη καθορίζει τις μισές από της πράξεις μας, έτσι τις άλλες μισές αφήνει να τις κυβερνάμε 32 Ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν το «Περί ηγεμονιών (De principatibus)», όπως προκύπτει και από την επιστολή του Μακιαβέλι στον Φ. Βετόρι (βλ. παράρτημα). Στη συνέχεια ο Μακιαβέλι παρουσίασε το βιβλίο με τον ιταλικό τίτλο «Ηγεμών (il principe)», διατηρώντας τα λατινικά μόνο στους τίτλους των επιμέρους κεφαλαίων. 28