Δέσποινα Βώκου Τομέας Οικολογίας Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ

Transcript

1 Η Ελληνική βιοποικιλότητα ως αυταξία και πόρος Δέσποινα Βώκου Τομέας Οικολογίας Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ

2 Tι είναι βιοποικιλότητα; ΟΗΕ: η δεκαετία της βιοποικιλότητας

3 Βιοποικιλότητα Όλη η ποικιλία δομών/μορφών, με τις οποίες εκδηλώνεται η ζωή οπουδήποτε στον πλανήτη 1, σε οποιοδήποτε επίπεδο οργάνωσής της 2 1 στη χέρσο, στα νερά και στον αέρα - σε ολόκληρο τον πλανήτη ή σε μια οποιαδήποτε περιοχή του, μεγάλη ή μικρή, π.χ. ήπειρο, χώρα, λίμνη, βουνό, νησί 2 χαμηλά έως πολύ ψηλά π.χ. επίπεδο γονιδίων, ειδών, βιοκοινοτήτων βιόσφαιρας

4 Βιοποικιλότητα Οι μικρο- και μακρο-εξελικτικές ιστορίες που διαδραματίστηκαν στο χώρο με την πάροδο του χρόνου και που αποτυπώθηκαν σε διακριτές μεταξύ τους οντότητες * όπως δεν υπήρξε το τέλος της ιστορίας, έτσι δεν υπάρχει και τέλος της εξελικτικής ιστορίας το δράμα συνεχίζεται (μόνο που τώρα και ο άνθρωπος έχει αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο)

5 Πιο συχνά, μιλάμε για βιοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών Πόσα είναι τα είδη του πλανήτη;

6 Taxa Πλανήτης 1 Αριθμός ειδών Μεσόγειος 2 Ελλάδα Σύνολο Ενδημικά Σύνολο Ενδημικά Aγγειόφυτα Βρυόφυτα ~ Φύκη Άγνωστoς ο αριθμός Θηλαστικά (X) Σύνολο Πουλιά αναγνωρισμένων: < 2 εκ Ερπετά Αμφίβια Ψάρια ~ ~ (ΓΝ) (Θ) ~ Ασπόνδυλα Άλλα > Σύνολο IUCN 2007, 2 Conservation International 2012, 3 Dimopoulos et al 2013, 4 Λεγάκις & Μαραγκού 2009, 5 ΥΠΕΚΑ 2014 (και πηγές εντός), 6 Zeus olympius (είδος μύκητα, Minter et al 1987), 7 ελάχιστη εκτίμηση

7 Κέντρα βιοποικιλότητας (hotspots) 2,3% επιφάνειας Γης, 50% φυτικών ειδών, 42% ειδών σπονδυλόζωων* [+ Μαπούτο, Κέρας Αφρικής, όρη Κ. Ασίας, Ιράν, Ιαπωνία] *εξαιρουμένων των ψαριών Myers N, Mittermeier RA, Mittermeier CG, da Fonseca GAB, Kent J 2000 Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature 403: , Conservation International

8 Είναι όλα ισότιμα; Θέλουν ίδια φροντίδα; Ποια ακριβώς; Οι πόροι περιορισμένοι Πώς θα τους μοιράσουμε;

9 Βιοποικιλότητα είναι και τα Ζιζάνια Είδη-εισβολείς Παθογόνα μικρόβια (ανθρώπου, ζώων, φυτών) Μύκητες με αλλεργιογόνα σπόρια Φυτά με αλλεργιογόνους γυρεόκοκκους που καταπολεμάμε Προστασία = προς τα επάνω Γι αυτήν οι πόροι είναι περιορισμένοι

10 Πρόσφατες αξιολογήσεις Λεγάκις Α., Μαραγκού Π. (Επιμ. Έκδ.) Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα Αξιολογήθηκαν 422 σπονδυλόζωα (επί συνόλου 1273, 33%): 40,5% σε κατάσταση επικινδυνότητας Αξιολογήθηκαν 592 ασπόνδυλα (επί συνόλου 27000, 2%): 50,3% σε κατάσταση επικινδυνότητας Φοίτος, Δ., Κωνσταντινίδης, Θ. & Καμάρη, Γ. (Επιμ. Έκδ.) Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας, Τόμος 1 (A-D), Τόμος 2 (E-Z), Ελληνική Βοτανική Εταιρεία, Πάτρα. Phitos D, Strid A, Snogerup S, Greuter W The Red Data Book of Rare and Threatened Plants of Greece. WWF, Athens. Αξιολογήθηκαν 473 φυτά (επί συνόλου 6000, 8% της χλωρίδας): 76% σε κατάσταση επικινδυνότητας

11 Απώλεια ενδιαιτήματος [Ενδιαίτημα = χώρος με συγκεκριμένα βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά του που επιτρέπουν σε ένα είδος να εγκαταστήσει βιώσιμο πληθυσμό] συρρίκνωση, κατάτμηση, αλλοίωση (+ Κλιματική Αλλαγή) [Αστικοποίηση και γεωργία]

12 Ευρωπαϊκή απάντηση Δίκτυο Οδηγία 92/43/EOK «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» (ΚΥΑ 33318/3028, ΦΕΚ Β 1289, 1998) ~ 20% ΕΕ σε καθεστώς προστασίας (Ειδικές ζώνες διατήρησης)

13 Δίκτυο Natura 2000 Πανευρωπαϊκό δίκτυο Να διασφαλίσει ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (favourable conservation status) των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας της Ευρώπης κοινοτικού ενδιαφέροντος προτεραιότητας * τύποι φυσικών οικοτόπων (όρος συγγενικός του ενδιαιτήματος) = μονάδες χώρου που χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα είδη ή αθροίσματα ειδών

14 Παρενθετικά Habitat αποδίδεται στα ελληνικά με δύο όρους Ενδιαίτημα Οικότοπος Ο όρος ενδιαίτημα είναι παλαιότερος Ο όρος οικότοπος είναι και νομικά κατοχυρωμένος Προτείνω την ακόλουθη χρήση/διάκριση Ενδιαίτημα: πάντα σε σχέση με είδος Οικότοπος: ανεξαρτήτως είδους (ως μονάδα χώρου)

15 Φυσικοί οικότοποι - Τύποι οικοτόπων Μονάδες χώρου που συνδέονται με συγκεκριμένα είδη/αθροίσματα ειδών Ορίζονται με βάση κυρίαρχα αβιοτικά χαρακτηριστικά ή κυρίαρχα στοιχεία βλάστησης και χλωρίδας π.χ. Λιθώνες της ανατολικής Μεσογείου, Θαλάσσια σπήλαια, Μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά είδη πεύκων της Μεσογείου, Φρύγανα από Sarcopoterium spinosum...

16 Δίκτυο Natura Τόποι Κοινοτικής Σημασίας [Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)] [Sites of Community Importance (SCI) Special Areas of Conservation (SAC)] (Οδηγία για Οικοτόπους) 419 περιοχές ΤΚΣ: km 2 16,3% χέρσου 5,7% χωρικών υδάτων ΖΕΠ: km 2 21,1% χέρσου 1,4% χωρικών υδάτων 2. Ζώνες Ειδικής Προστασίας [Special Protection Areas (SPA)] (Οδηγία για πουλιά) Σύνολο: (ΤΚΣ+ΖΕΠ) km 2 X: km 2-27,3% Θ: 6.908km 2-6,1% 1. Οδηγία 92/43/EOK «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» (ΚΥΑ 33318/3028/1998, 14849/853/Ε103/2008) Οδηγία 79/409/ΕΟΚ «περί της διατηρήσεως των πτηνών» [2009/147/ΕΚ] (ΚΥΑ /1985, ΗΠ 37338/1807/Ε103/2010, ΗΠ 8353/276/Ε103/2012)

17 Προστατευόμενες Περιοχές στην Ελλάδα Μέχρι 1995: 3% έκτασης χώρας Μέχρι 2000: 17% έκτασης χώρας 2010: >27% έκτασης χώρας Μεγάλες αλλαγές, όχι εύκολα αφομοιώσιμες Αυτό συνδυαζόμενο με τη μοναδικότητα της ελληνικής βιοποικιλότητας Συγκριτικό πλεονέκτημα Ευρωπαϊκός μέσος όρος 17,5% - μέγιστο στη Σλοβενία (35,5 %), ελάχιστο στο Ηνωμένο Βασίλειο (7,2 %)

18 Τύποι οικοτόπων και είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος ΕΛΛΑΔΑ 1. Παράκτιοι & αλοφυτικοί οικότοποι 2. Παράκτιες & ενδοχωρικές θίνες Σύνολο οικοτόπων Οδηγίας 92/43: > Οικότοποι γλυκών υδάτων 4. Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχμες 5. Λόχμες με σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals) 6. Φυσικές και ημιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις 7. Υψηλοί τυρφώδες, χαμηλοί τυρφώνες και βάλτοι 8. Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια H Ελλάδα φιλοξενεί 82+9 τύπους οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος 9. Δάση Χερσαία - Γλυκού Νερού - Θαλάσσια Αριθμός ειδών Φυτά 61 Θηλαστικά 63 Αμφίβια 13 Ερπετά 47 Ψάρια 72 Ασπόνδυλα 47 H Ελλάδα φιλοξενεί 303 είδη φυτών και ζώων (πλην πουλιών) κοινοτικού ενδιαφέροντος

19 Δίκτυο Natura 2000 Πανευρωπαϊκό δίκτυο Να διασφαλίσει ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (favourable conservation status) των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας της Ευρώπης κοινοτικού ενδιαφέροντος προτεραιότητας * τύποι φυσικών οικοτόπων (όρος συγγενικός του ενδιαιτήματος) = μονάδες χώρου που χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα είδη ή αθροίσματα ειδών

20 Δίκτυο Natura 2000 Ελλάδα Προστατεύουμε στα χαρτιά και μετά αφήνουμε σε διαχειριστικό κενό Με γκρίζα επίστρωση, περιοχές του δικτύου Natura χωρίς σχήμα διαχείρισης Με γραμμωτή επίστρωση, περιοχές του δικτύου Natura με φορέα διαχείρισης Ούτε έχουμε ιδέα της πραγματικής κατάστασης διατήρησης για την πλειονότητα των ειδών/οικοτόπων το χειρότερο, υπήρχαν τα χρήματα και για να μάθουμε και για να καλύψουμε το κενό!

21 Σήμερα Περιβαλλοντική οπισθοδρόμηση Υποχώρηση του περιβαλλοντικού κεκτημένου Χρειαζόμαστε αλλαγή πλεύσης

22 Λένε ότι η εμπειρία προσδιορίζει τη στάση Αν αληθεύει, η εξίσωση που ίσως περιγράφει το μεγαλύτερο κίνδυνο για τη βιοποικιλότητα Απουσία εμπειρίας της φύσης = Απουσία αγάπης για τη φύση = Απώλεια της φύσης

23 Ανάγκη να επανασυνδεθούν οι άνθρωποι με τη φύση για να διατηρηθεί η φύση Ίσως βοηθήσει σ αυτό η επιστροφή στην καλλιέργεια της γης τόσων νέων ανθρώπων με μόρφωση, ιδέες και οράματα Σχέδιο δράσης (σχολεία, πανεπιστήμια, ΜΚΟ )

24 1992, Ρίο, Συνάντηση Κορυφής ΟΗΕ Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα α) η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας β) η αειφόρος χρήση των συνιστωσών της γ) ο δίκαιος και ισότιμος διαμοιρασμός των ωφελειών από τη χρησιμοποίηση των γενετικών πόρων 1993, Επικύρωση Σύμβασης από ΕΕ

25 Ο τρίτος στόχος υποδηλώνει δικαιώματα που έχουν χώρες - πηγές γενετικών πόρων Το πρωτόκολλο της Ναγκόγια Πλαίσιο για όρους με τους οποίους θα γίνεται η πρόσβαση στους γενετικούς πόρους μιας χώρας Πλαίσιο διασφάλισης διαμοιρασμού των ωφελειών από χρήσεις που θα προβλεφθούν Οι συμφωνίες που θα συναφθούν μεταξύ χρηστών και κατόχων θα πρέπει να έχουν σαφείς προβλέψεις για αυτά

26 Γενετικοί πόροι στην Ελλάδα Ταξινομική ομάδα Αριθμός ειδών 1,2,3 Αριθμός ενδημικών 1,2,3 Ανώτερα φυτά Ζώα (χερσαία) Ζώα (θαλάσσια) 3500 Θηλαστικά Πουλιά 442 Ερπετά 64 9 Αμφίβια 22 3 Ψάρια (εσωτερικών υδάτων) Ασπόνδυλα > Μικρόβια?????? 1 Dimopoulos P. et al Vascular plants of Greece: An annotated checklist. Englera 31: / 2 Λεγάκις Α., Μαραγκού Π. (Επιμ. Έκδ.) Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα / 3 Fauna Europaea Web Service Fauna Europaea version 1.1. [

27 Γενετικοί πόροι στην Ελλάδα Ταξινομική ομάδα Αριθμός ειδών 1,2,3 Αριθμός ενδημικών 1,2,3 Ανώτερα φυτά Ζώα (χερσαία) Ζώα (θαλάσσια) 3500 Θηλαστικά Πουλιά 442 Ερπετά 64 9 Αμφίβια 22 3 Ψάρια (εσωτερικών υδάτων) Ασπόνδυλα > Μικρόβια?????? Η χώρα μας είναι ιδιαίτερα προνομιούχος ως προς τα γενετικά της αποθέματα (μεγάλος πλούτος, υψηλός ενδημισμός) Η εποπτεία και φύλαξη του βιολογικού μας πλούτου θα πρέπει να ασκείται με υπευθυνότητα και σοβαρότητα από τις αρχές που μπορούν να επιβάλλουν το νόμο Θα πρέπει να προετοιμαστεί για άσκηση των δικαιωμάτων της επί των γενετικών πόρων που διαθέτει Βώκου Δ Το πρωτόκολλο της Ναγκόγια: αναγκαιότητα, κεντρικά ζητήματα αντιπαράθεσης, ανοιχτά θέματα, ευκαιρίες για την Ελλάδα. Ημερίδα Γενετικοί πόροι: η Ελλάδα μπροστά στην πρόκληση εφαρμογής του πρωτοκόλλου της Ναγκόγια στην Ε.Ε., Αθήνα / Οικοτριβές 2014, 10,

28 Γιατί να διατηρήσουμε τη βιοποικιλότητα;

29 Αξία Η ίδια η ζωή είναι βιοποικιλότητα Η ανθρώπινη ζωή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς βιοποικιλότητα Η οικονομία στηρίζεται σε τεράστιου εύρους παροχές βιοποικιλότητας

30 Αξία Ποικίλες προσεγγίσεις Ωφελιμιστικού ή μη τύπου Ηθικές, Εξελικτικές, Οικονομικές, Λειτουργικές...

31 Βιοποικιλότητα και λειτουργικότητα συστημάτων Ποια η σημασία της βιοποικιλότητας για τις διαδικασίες ενός οικολογικού συστήματος; Είναι δυνατό να χαθούν λίγα, αρκετά ή πολλά είδη, αλλά να διατηρηθεί η λειτουργικότητα; Οικοσυστημική λειτουργία Πλούτος ειδών Οικοσυστημική λειτουργία: παραγωγικότητα, σταθερότητα, ρυθμός ανακύκλωσης θρεπτικών, ικανότητα ανάκαμψης μετά από διαταραχή, κλπ.

32 Χρηστική Αξία Οικονομική προσέγγιση Άμεση (σημερινή ή μελλοντική) κατανάλωση στοιχείων βιοποικιλότητας ως/για τρόφιμα, φάρμακα, αρώματα, καλλυντικά, ένδυση, στέγαση, θέρμανση, διασκέδαση, βιολογικό έλεγχο...

33 Χρηστική Αξία Οικονομική προσέγγιση Λίγα είδη έχουν άμεση αξία...από τα > είδη ανώτερων φυτών, θεωρούνται πηγές τροφής, 200 καλλιεργούνται, αλλά >80% των τροφίμων φυτικής προέλευσης σχετίζονται με 20 είδη Ανάλογα ισχύουν και για τα ζωικά είδη Η άμεση χρηστική αξία αφορά μικρό τμήμα της συνολικής βιοποικιλότητας του πλανήτη

34 Αξία Οικονομική προσέγγιση Έμμεση χρηστική αξία από χρήση στοιχείων βιοποικιλότητας, χωρίς την κατανάλωσή τους (συμμετοχή στην παροχή αγαθών, υπηρεσιών ) εύκολη αποτίμηση: φυσικές παροχές εντός συστήματος αγοράς αναψυχή, παραγωγή/κατανάλωση έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού, συμβολή στην παραγωγή προϊόντων

35 Αξία Οικονομική προσέγγιση Έμμεση δύσκολη αποτίμηση: φυσικές παροχές εκτός συστήματος αγοράς - οι περισσότερες και οι σημαντικότερες καθαρός αέρας, καθαρά νερά, γόνιμο έδαφος, ρύθμιση κλίματος, πρόληψη πλημμυρών, αποδόμηση ρύπων.

36 Αξία Οικονομική προσέγγιση Έμμεση καθαρός αέρας, καθαρά νερά, γόνιμο έδαφος, ρύθμιση κλίματος, πρόληψη πλημμυρών, αποδόμηση ρύπων δηλαδή, όλα όσα επιτρέπουν διατήρηση των παραγωγικών διαδικασιών Φυσικό Κεφάλαιο αλλά και προσφέρουν απόλαυση, έμπνευση, ψυχική υγεία... Πόσο αξίζει η φύση;(!) *κεφάλαιο = απόθεμα υλικών και πληροφορίας Ποια η τιμή του ανεκτίμητου;(!)

37 Πόσο αξίζει η φύση; Ερωτήσεις του τύπου: ποια η αξία της ατμόσφαιρας, των βράχων, του εδάφους... για την ανθρωπότητα; είναι ανόητες (άπειρη) Έχουν νόημα ερωτήσεις που ξεκινούν από διαφορετική αφετηρία

38 Φυσικό κεφάλαιο και Φυσικές παροχές Οι παροχές των οικοσυστημάτων που δίνονται δωρεάν και τα αποθέματα φυσικού κεφαλαίου που τις παρέχουν έχουν κεφαλαιώδη σημασία για τη λειτουργία του συστήματος υποστήριξης της ζωής στη Γη (δυστυχώς, συνήθως την καταλαβαίνουμε όταν τα χάσουμε) Συμβάλλουν στην ανθρώπινη ευημερία (άμεσα και έμμεσα) και άρα αντιπροσωπεύουν τμήμα της συνολικής οικονομικής αξίας του πλανήτη

39 Πόσο αξίζει η φύση; Ερωτήσεις του τύπου: Πως επηρεάζουν την ανθρώπινη ευημερία αλλαγές 1 στο φυσικό κεφάλαιο ή στις παροχές των οικοσυστημάτων 2 ; έχουν νόημα 1 Αλλαγές μικρής ή μεγάλης κλίμακας, π.χ. μικρές αλλαγές στη σύνθεση αερίων της ατμόσφαιρας 2 Φυσικές, πράσινες, αόρατες υποδομές

40 Εναλλακτικά, για να κάνουμε οικονομική εκτίμηση των οικοσυστημάτων και της προσφοράς τους (δηλαδή, αυτών των φυσικών, πράσινων, αόρατων υποδομών), θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε το κόστος κατασκευής και συντήρησής τους σε μια τεχνητή βιόσφαιρα (εφόσον βέβαια μπορούμε να την φτιάξουμε) Ο ήλιος, ο άνεμος, το νερό, η βιοποικιλότητα είναι δεδομένα στον κόσμο μας και μας στηρίζουν παρέχοντας υπηρεσίες δωρεάν Στα τεχνητά, τίποτα δεν είναι δεδομένο, τίποτα δεν δίνεται δωρεάν

41 Το κάναμε! Το πείραμα Βιόσφαιρα 2 Costanza et al 1997, Nature (>4500 αναφορές) Η αξία της βιόσφαιρας εκτιμήθηκε σε ~US$33 τρισεκατομμύρια ετησίως - εξαιρετικά συντηρητική εκτίμηση (παροχές ισοδύναμες με) [Εκτίμηση οικονομικής αξίας 17 παροχών/υπηρεσιών των οικοσυστημάτων για 16 τύπους μεγαδιαπλάσεων] Costanza R, D Arge R, De Groot R, Farber S, Grasso M, Hannon B, Limburg K, Naeem S, O;Neill RV, Paruelo J, Raskin RG, Sutton P, van den Belt M 1997 The value of the world s ecosystem services and natural capital. Nature 387:

42 Το πείραμα Βιόσφαιρα 2 Σε έκταση 1.25 ha στην Αριζόνα (όρη Catalina) Ακριβό και αμφιλεγόμενο - ίσως το πιο ακραίο δείγμα οικολογικής μηχανικής Ο κόσμος σε μικρογραφία σαβάνα, έρημος, τροπικό δάσος, υγρότοποι, ωκεανοί, κοραλλιογενές σύστημα, γεωργική γη, πόλη, κλπ. Κατασκευή Λειτουργία , 1993, 1994

43 Το πείραμα Βιόσφαιρα 2 Περίβλημα από γυαλί, ανεμιστήρες, αεραγωγοί, αντλίες, ενεργειακά συστήματα Σχεδιάστηκε για να απαντηθεί αν κλειστά συστήματα θα μπορούσαν να στηρίξουν τον άνθρωπο σε μελλοντικές αποικίες του στο διάστημα Όμως, συνεισέφερε στην εκτίμηση της αξίας των φυσικών συστημάτων με οικονομικούς όρους

44 ΤΕΕΒ (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) Να κάνει ορατό το οικονομικά αόρατο Ελλάδα Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, 2011, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα [

45 Αυταξία Η βιοποικιλότητα είναι ιστορικό προϊόν (αποτέλεσμα δράσης εξελικτικών δυνάμεων, οικολογικών διεργασιών, χρόνου) Αν η καταστροφή των τεκμηρίων της ιστορίας του ανθρώπου είναι βαρβαρότητα, τι είναι η καταστροφή των τεκμηρίων της ιστορίας της ζωής από τον άνθρωπο; Με βάση αυτό, μια άποψη

46 Μια άποψη (ξεπερνά τα όρια δικαιοδοσίας που παρέχει η επιστήμη) (ξεπερνάει λίγο και τη βιοποικιλότητα) Δεν μπορούμε να ορίζουμε τα πάντα με γνώμονα τα όρια της ατομικής μας ύπαρξης Για να υπερβούμε αυτά τα όρια, είναι απαραίτητη μια αίσθηση χρέους Απέναντι στα παιδιά μας, στις επόμενες γενιές, στο ίδιο το φαινόμενο της ζωής, σε κάτι, τέλος πάντων, μεγαλύτερο από το μπόι μας

47 Μια άποψη Δεν μπορούμε να ορίζουμε τα πάντα με γνώμονα τα όρια της ατομικής μας ύπαρξης. Είναι απαραίτητη μια αίσθηση χρέους απέναντι σε κάτι μεγαλύτερο από το μπόι μας Διαφορετικά, όλα θα αντιμετωπίζονται μέσα από το πρίσμα του άμεσου κέρδους, του ατομικού οφέλους, της ανταγωνιστικότητας, και των συναφών όσες κι αν είναι οι απώλειες των φθηνών, των άχρηστων, των βλαβερών (ενδεχομένως και μη αντιστρεπτές ανάμεσά τους) Να μη το αφήσουμε να συμβεί