«Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәнінен есептер жинағы

Transcript

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық- техникалық университеті «Физика және математика» кафедрасы «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәнінен есептер жинағы ОРАЛ

2 Бисенгалиева А.М., Нургалиева К.К. - аға оқытушылар Пікір беруші: Жексембиева Н.С., т. ғ.к. доцент «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәнінен есептер жинағы «Физика және математика» кафедрасының отырысында талқыланды, 2015 ж. 25 қараша, 4 хаттама. Политехникалық факультетінің оқу-әдістемелік бюросымен ұсынылды, 2015 ж. 26 қараша 4 хаттама. Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде қаралды, 2015 ж. хаттама. Ұсынылып отырған «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәнінен есептер жинағы мемлекеттік стандартқа және оқу тұрпатты бағдарламасына сәйкес жазылып, курстың барлық тарауларын толық қамтыған. РМК «Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті» 4

3 Мазмұны 1. Алғы сөз Формулалар жинағы Есеп шығарудың үлгілері Өз бетімен шығаратын есептер Өз бетімен білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтардың жауабы Қосымша дерек Әдебиеттер

4 Алғы сөз Есеп шығару студенттерді өз бетімен шығармашылық жұмыс істеуге қалыптастырады, құбылыстар мен заңдарды талдауға, кездейсоқ, қажетсіз ұсақ бөліктерді ескермеуге үйретеді. Есептерді, әсіресе қиын есептерді шығару процесін төмендегі сатыларға бөлуге болады: 1. Есептің шартын оқып, терминдер мен ұғымдардың мәнін түсіну; 2. Есеп шартын қысқаша белгілеу, оның суреттерін сызу(сызба, үлгі, график) ; 3. Есептің физикалық мәнін түсіну және есеп шартындағы физикалық құбылысты, дене күйін елестету үшін есептің мазмұнын нақты талдау, есеп шығаруға қажет ұғымдар мен заңдарды еске түсіру қажет; 4. Есеп шығарудың жоспарын жасау, шартта берілмеген физикалық тұрақтылар мен таблицалық деректермен толықтыру, 5. Шамалардың мәндерін ХБ (СИ) жүйесінің бірлігіне айналдыру, 6. Іздегелі отырған және берілген шамаларды байланыстыратын заңдылықтарды табу, тиісті формулаларды жазу ; 7. Теңдеулер жүйесін жасап, оны жалпы түрде шешу; 8. Іздейтін шаманы есептеу; 9. Алған жауапты талдау, есеп шығарғанда қолданылған жеңілдіктердің әсерін бағалау; 10. Есеп шығарудың басқа мүмкін болатын тәсілдерін, ең тиімді жолдарын қарастыру. Бұл сұлба барлық есеп түрлеріне ортақ, сондықтан да ол күрделілеу көрінеді. Бірақ, оның кейбір сатыларының қолданылмауы да мүмкін. Есеп шығарудың біз келтірген тәртібін алгоритмдік ұйғарым ретінде қолдану қажет. Сонымен бірге алгоритмдер есеп шығарудағы барлық процесті қамтымайды, заңдардың қолданылуымен математикалық амалдардың реті ғана алгоритмделеді, бірақ бұл есеп шығарудың жоспарын жасауға, оның жаңа варианттарын табуға кедергі келтірмейді. Нұсқауда а) авторлардың жоғары оқу орындарында көп жыл атқарған жұмыстарының негізінде құрылған нұсқалық есептер, б) көпшілігі төмендегі жинақтардан алынған есептер келтірілген: М.Бектенов «Физика есептерін шығарудың методикалық нұсқаулары», Алматы 2013, В.С. Волькенштейн «Жалпы физика курсының есептер жинағы», Алматы Пайдалануға ыңғайлы болу үшін есептер нөмірленген және әр тақырып баяндалғаннан кейін есептердің жауабы берілген. 6

5 Формулалар жинағы Ядро бейтарап атом сияқты таңбамен белгіленеді: A Z X, мұнда х- химиялық элементтің таңбасы, z атомның нөмірі (ядродағы протон саны); А массалық сан (ядродағы нуклондар саны); N нейтрондар саны. Атомның ядросының массалық саны (ядродағы нуклондар саны) A Z N Атомның ядросының радиусы R R A R 0 1,3 1,7 фм; А- массалық сан. Ядро массасының ақауы m Z m A Z m p n m m протондардың массасы, m нейтрондардың массасы, p m Я ядроның масса. Атом ядросының байланыс энергиясы E Z m A Z Б n m m c 2 p m протондардың массасы, m нейтрондардың массасы, p m Я ядроның массасы Массалар ақауы атомдық бірлік массада өрнектеледі (а.б.м.) E Б 931 m пропорционалдық коэффициент (1 а.б.м. 931 МэВ), E МэВ. Меншікті байланыс энергиясы EБ E A Радиоактивті ыдыраудың негізгі заңы t N N e 0 n N t уақыттағы ыдырамаған ядролар саны, ыдырамаған бастапқы ядролар саны (t=0). Ыдырамаған атомдар санын екі есеге азайтатын уақыт аралығынжартылай ыдырау периоды Т 1/ 2 деп атайды Жартылай ыдырау периодының ыдырау тұрақтысымен байланысы: ln 2 0,693 T 1 n Я Я N0 2 жартылай ыдырау тұрақтысы Радиоактивті ядроның орташа өмір сүру уақыты 1 7

6 t уақытта ыдыраған атомдар саны: t N N 0 N N 0 1 e Радиоактивті изотоптағы атомдардың саны m N N A M m - изотоптың массасы, М - молярлық масса, N A Авогадро тұрақтысы. Изотоптың активтілігі (А) деп (dt) уақыт ішінде изотоптағы ыдыраған ядролар санынын (dn) ыдырау уақытына қатынасына тең шаманы айтады. dn A N, dt СИ жүйесіндегі активтіліктің өлшем бірлігі 1Бк= 1 ыдыр/с Бастапқы уақыт сәтіндегі изотоптың активтілігі A0 N 0 Изотоптың активтілігінің уақытқа тәуелді өзгеруі, ыдырамаған ядролар санының заңына сәйкес: A t N 0 e A0 Радиоактивті изотоптың меншікті активтілігі A a m Мұндағы m ыдыраушы заттың массасы Берілген аналық ядроның ыдырауының нәтижесінде қандай ядроның туындайтыны ығысу ережесімен анықталады: A A 4 4 ыдырау X Y He z Z 2 2 A A 0 ыдырау X Y e z Z 1 1 A A 0 ыдырау : X Y e z Z 1 1 A z X аналық ядро, Y- туынды ядроның белгісі, 0 e 1 электронның символдық белгіленуі (зарядтық саны -1, массалық саны- 0), 0 e 1 позитронның символдық белгіленуі (зарядтық саны +1, 4 массалық саны- 0), 2 He гелий ядросы ( бөлшек). ɑ - бөлшектің бастапқы жылдамдығы (еркін жүру жолының ұзындығы) мен радиоактивті элементтердің жартылай ыдырау периоды мына қатынас арқылы байланысқан ( Гейгер Нэттол заңы): ln A ln B R a e t 8

7 Мұндағы R a - ɑ - бөлшектің жүретін жолының ұзындығы, (заттағы бөлшектің тоқтағанға дейін жүріп өткен жолының ұзындығы) ln 2 радиоактивті ыдыраудың тұрақтысы. T 1 2 А мен В эмпирикалық тұрақтылар. Орташа жылдамдық пен қозғалатын ɑ - бөлшектің жүретін жолының ұзындығы жуықтап алғанда оның бастапқы жылдамдығының кубына пропорционал: 3 R a 3 28 с Мұндағы а 9, см Электрондық қармап алу схемасы A z X 0 A 1e Z 1Y 0 0 e нейтрино. Ядролық реакцияның символдық жазылуы 0 0 e A z X a A Z Y b, A A X a, b Y A z X зарядтық сан Z, массалық сан A бастапқы ядро, A Z Y зарядтық сан Z, массалық сан A сонғы ядро, a бөлшек, b шыққан бөлшек. Ядролық реакцияның энергиясы Q m m m m c 2 X a Y z b Z бомбалаушы m X m a нысана ядроның және атқылаушы бөлшектің массаларының қосындысы, m Y m b ядроның тыныштық массасымен реакция өнімінің массасының қосындысы. Жарық бір ортадан өткенде оның интенсивтілігі кемиді, яғни сол ортада жұтылады. Жарықтың жұтылуы жарық өткен ортаның табиғатына және қалыңдығына тәуелді болады. Егер біртекті ортаның бетіне түскен монохроматты жарық шоғының интенсивтілігі I 0 болса, ортадан өткеннен кейінгі интенсивтілігі I Бугер-Ламберт заңымен анықталады. Бугер-Ламберт заңы келесі түрде жазылады: I=I 0 e -xμ мұндағы х-ортаның қалыңдығы, μ берілген заттың жұтылу коэффициенті, I қалыңдығы х жұтқыщ арқылы өткен сәулеленудің интенсивтілігі, I 0 қалыңдығы х=0 жұтқыштың сәулелену интенсивтілігі. 9

8 Есеп шығарудың үлгілері 1. Радиоактивті полонийдің жартылай ыдырау периоды 138 тәулік болса, оның 60% - ы қанша уақыттан кейін ыдырайды? Бер: N 0.6 N Т=138 тәул. Т -? Талдау және шығару: Жартылай ыдырау периоды аз болғандықтан, радиоактивті ыдыраудың негізгі заңының формуласын қолданамыз: Онда N 0 N N T t N N 0 2 N N t Логарифмдеймиз: lg 2 lg 0. 4 T 0 N 0 N N 0 0 T t 1 2 t T1 2 N 1 2 T t T1 lg бұдан t lg 2 Логарифмдік кестеден lg0.4=1.6021; lg2= Ал 1,6021=1-0,6021=0,3979 болғандықтан t тәулік Кальцийдің жартылай ыдырау периоды 164 тәулік болса, радиоактивті кальцийдің миллион атомынан бір тәулікте қанша ядросы ыдырайды? Бер: N 0 =10 6 t=1тәул. Т 1/2 =164тәул. N-? Талдау және шығару: Ыдырау уақыты кальцийдің жартылай ыдырау периодымен салыстырғанда аз болғандықтан, ыдыраған атомдардың санын анықтау үшін, радиоактивтік ыдырау заңының келтірілген формуласын қолдануға болады: N 0 t N T Бір жыл ішінде әрбір мың атомның орташа мөлшерде 24,75 атомы ыдыраса, радиоактивті стронцийдің жартылай ыдырау периоды неге тең болғаны? 10

9 Бер: N 0 =1000 N=24,75 t=1жыл Т 1/2 -? Талдау және шығару: Радиоактивтік ыдырау заңының формуласын қолданамыз (1 есепті қараңыз) t T1 2 N N t T1 2 сан мәнін қойсақ t T t Логарифмдеймиз: lg 2 lg T Бұдан t lg T жыл 2 lg Кейбір радиоактивті изотоптардың ыдырау тұрақтысы λ=4*10-7 с -1. Атомның алғашқы массасының 75% қанша уақыттан кейін ыдырайды? Бер: Талдау және шығару: Бастапқы уақыттағы (t=0) ыдырамаған атомдар саны N=N 1, ал λ=4*10-7 с -1 массасы m=m 1, t=t уақыт өткеннен кейін N=N 1, m=m 2 болады. Атомдардың m 1 және m 2 массаларының қатынастарын m 100 %=25% төмендегі тұжырымнан табуға болады: егер m m 100 % болса, 1 онда атомның қалған массасы 2 % t -? m 25, өйткені атомның 75%-ы ыдырады. Сондықтан m2 25% m. 1 Радиоактивтілік ыдырау заңы: t N N e m m 1 m 2 T N A 1 T N Ae,.25m 1 m 1 e 1 T 0, 0.25 e, бұдан 1 t t 0.25 немесе t=0 болса, A N T e 0, t=t болса A N e A0e t t A A 0 e, ln A ln A0 ln e, ln A ln A t бұдан ln ln ln14.8 ln t ln A 0 ln A t, ln 2 ln14.8 ln таул

10 5. Қысқа өмір сүретін радиоактивті изототың жартылай ыдырау периодын табу үшін импульсті тірке»тін есептеуіш қолданылды. t 1мин уақыттың бастапқы бақылау сәтінде (t=0) n импульс тіркелсе, t=1сағ уақытта n 92 2 импульс тіркелді. Изотоптың радиоактивтілік ыдырау тұрақтысын және жартылай ыдырау периодын табыңыздар. 1/ 2 Бер: t мин t=1сағ n n 92 2? 1/ 2 =? Талдау және шығару: t уақыт ішінде есептегіштің тіркеген импульсінің саны n ыдыраған атомдардың санына N пропорционал. Онда, алғашқы t өлшеу кезінде n1 N 1 N1 1 e, (1) м ұнда, N 1 -бастапқы есептеу уақытына сәйкес радиоактивті атомдардың саны, - пропорционалдық коэффициент (алынған құрал үшін және оның радиоактивті изотопқа қатысты орналасуына сай алынған тұрапқты шама). Орналасу қалпын өзгертпей қайта өлшегенде: t n2 N n N 2 1 e,(2) мұнда, N 2 - екінші рет өлшеудің алғашқы сәтіндегі радиоактивті атомдардың саны. (1) өрнекті (2) ге бөліп және есептің шартындағы екі жағдайда да уақытының бірдей екендігін t ескеріп, әрі N 1 және N 2 арасындағы N 2 N 1 e байланысты n1 t қолдансақ e n2 t біріншіден екінші өлшеуге дейін кетекен уақыт λ-ны есептеу үшін (3) өрнекті логарифмдеу қажет: n1 1 n ln t бұдан ln, 1 ln r r n2 t n ln Т r 0.693r 51.5мин Тіркеу жұмысын бітіргеннен кейін, есептегіштің бастапқы жұмыс істей алу қалпына келуге кеткен уақытын ажырату уақыты деп атайды. Есептегіш арқылы өткен бөлшектердің ақиқат саны n, бірақ есептегіштің көрсетуі n 1 болса, есептегіштің ажырату уақытын табыңыздар. Талдау және шығару: n 1 уақытта есептегіш бірде-бір бөлшекті тіркемейді. Бірақ осы уақытта n n 1 бөлшек өтеді. Бірлік уақыт ішінде өткен бөлшектердің толық саны 12

11 n n1 n n1 n n1, бұдан. n n 1 7. Гейгер Мюллер есептеуішінің сипаттамасы табарда қарқыны (интенсивтілігі) белгісіз екі радиоактивті көз пайдаланылды. Радиоактивті көздер жеке-жеке әсер еткенде, есептегіш бір секундта n 1 =100 рет және n 2 =155 рет айналса, екеуін бірдей пайдаланғанда n 1.2 = 248 рет айналған. Есептегіштің ажыратқыштық уақытын табыңыздар. Бер: n 1 =100 n 2 =155 n 1.2 = 248? Талдау және шығару: Әрбір өлшеу кезіндегі тіркелген бөлшектердің ақиқат саны (алдындағы есептің шығарылуын қараңыз) n1 n 1аки 1 n n2, n 2аки, 1 n n1.2 n 1.2аки 1 n1.2 Шындығында n 1 2 n1.2 n1 n 1 n 1 n 1 n 1.2аки n1аки n2аак n n n, 2 n n n ; n сек 13

12 Өз бетімен шығаратын есептер 1. Егер интенсивті электрон ағының 2 есе азайса, онда 0,8 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті плексигласты экранның қалыңдығы қаншаға дейін үлкейту керек? (Ln2=0,693) (Жауабы: 0,0087 м) 2. Егер интенсивті γ-сәулеленуді 2 есе азайтқанда, 0,7 см сызықтық жұтылу коэффициентті қорғасынды экранының қалыңдығы қандай болады? (Ln2=0,693) (Жауабы: 0,01 м) 3. Егер сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,2 см -1 болса, интенсивті γ- сәулеленуді 4 есе азайту үшін, қорғасынды экранның қабырғасын қаншаға үлкейту керек? (Ln4=1,4) (Жауабы: 0,07 м) 4.Егер интенсивті γ-сәулелену 4 есе азайса, μ=0,8 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті қорғасынды қорғау экранның қалыңдығын қаншаға үлкейту керек? (Ln4=1,4) (Жауабы: 1,75см) 5. Егер интенсивті электрон ағының 2 есе азайса, онда 0,1 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті плексигласты экранның қалыңдығы қаншаға дейін үлкейту керек? (Ln2=0,693) ( Жауабы:7 см) 6. Егер қалыңдығы 1,5 см сызықтық жұтылу коэффициеті μ=0,8 см -1 қорғасынды экранды сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,4 см -1 болатқа ауыстырса, онда оның қалыңдығы қандай болу керек? (Жауабы:0,03 м) 7. Егер қалыңдығы 2 см сызықтық жұтылу коэффициеті μ=0,8 см -1 қорғасынды экранды сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,4 см -1 темірге ауыстырса, онда темірлі экранның қалыңдығы қандай болу керек? (Жауабы: 4 см) 8.Егер қалыңдығы 0,5 см сызықтық жұтылу коэффициеті μ=0,8 см -1 қорғасынды экранды сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,2 см -1 мыс құйындысына ауыстырса, онда оның қалыңдығы қандай болу керек?(жауабы: 2 см) 9.Егер интенсивті электрон ағының 3 есе азайса, онда 0,2 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті плексигласты экранның қалыңдығы қандай? (Ln3=1,1) (Жауабы: 5,5 см) 14

13 10. Егер қалыңдығы 2,5 см сызықтық жұтылу коэффициеті μ=0,8 см -1 қорғасынды экранды сызықтық жұтылу коэффициенті μ=2 см -1 бариттібетонға ауыстырса, онда оның қалыңдығы қандай болу керек? (Жауабы: 1см) 11. Интенсивті γ-сәулеленуді 2 есе азайту үшін, 0,6 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті қорғасынды қорғау экраны қандай қалыңдықта болу керек? (Ln2=0,693) (Жауабы: 1,1 см) 12.Интенсивті γ-сәулеленуді 3 есе азайту үшін, қорғасынды контейнердің қабарғасын қаншаға үлкейту керек? Сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,5 см -1. (Ln3=1,1) (Жауабы: 2,2 см) 13. Интенсивті γ-сәулелену 2,2 есе азайса, μ=0,5 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті қорғасынды қорғау экранның қалыңдығын қаншаға үлкейту керек? (Ln2,2=0,79) (Жауабы: 1,6 см) 14. Интенсивті электр ағының 3,5 есе азайту үшін, μ=0,4 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті эбонитті қорғау экранның қалыңдығын қаншаға үлкейту керек? (Ln3,5=1,25) (Жауабы:3,1 см) 15. Қорғасынның γ-сәулеленуі сызықтық жұту коэффициенті μ=0,8 см -1. Егер қалыңдығы 2 см қорғасынды экранды темірге ауыстырса, μ=0,6 см -1 сызықтық жұтылу коэффициентті темір экранның қалыңдығы қандай болу керек? (Жауабы: 2,7 см) 16. Қорғасынды контейнерде γ-сәулеленуінің көзі орналасқан. Контейнер қабырғасының қалыңдығын үлкейткенде интенсивтілігі 2 есе азайды. Егер μ=0,5 см -1 сызықтық коэффициент болса, онда контейнер қабырғасын қаншаға үлкейтті? (Ln2=0,693) (Жауабы:1,4 см) 17. γ-сәулеленуге сызықтық жұтылу коэффициенті μ=0,2 см -1. Интенсивті сәулеленуді 2 есе азайту үшін, қорғасынды экранның қалыңдығын қаншаға үлкейту керек? (Ln2=0,693) (Жауабы: 3,5 см) 18. Жартылай ыдырау периоды 14,3 тәулік болатын 32 15Р радионуклидінің ыдырау тұрақты мәні неге тең? (Жауабы: 1, сек -1 ) 15

14 19.Жартылай ыдырау периоды 1600 жыл болатын 1 мг Ra белсенділігі неге тең? (Жауабы: 3,7*10 7 Бк = 1 мки) 20.Үш тәулік ішінде белсенділігі 13,5%-ға азайған 32 15Р радионуклидінің λ ыдырауының тұрақты мәні және Т 1/2 жартылай ыдырау периоды неге тең? Белсенділігі 1 мг Ra, жартылай ыдырау периоды 1600 жыл: (Жауабы: Т 1/2 =14,3 суток) 21.Жартылай ыдырау периоды 138,4 тәулік болатын 2 мг белсенділігі неге тең? (Жауабы: 3,3*10 10 Бк = 0,89 Ки) Ро 22.Егер бастапқы ядро саны N 0 =32, , ал қалған ядролар саны N=32, тең болса натрий изотопының 10 сағат ішінде неге тең? (Жауабы: 29, ) 23. Кейбір препараттың белсенділігі 7 тәуліктің ішінде 2,5 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды каншага тең? (Ln2,5=0,916) (Жауабы: 5,3 тәулік) Na 24 изотопының белсенділігі 5 тәулікте 3,5 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды каншага тең? (Жауабы: 2,8 тәулік) Mg 27 изотопының белсенділігі 10 минутта 2,5 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды: (Ln2,5=0,916) (Жауабы: 7,6 минут) I 127 иозотопының белсенділігі 7 тәулікте 4 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды: (Ln4=1,4) (Жауабы: 84 сағат) Bi 209 изотопының белсенділігі 15 минутта 4 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды:(ln4=1,4) (Жауабы: 7,4 минут) 28.Әлдебір препараттың ядросының ыдырауының саны 2 тәулікте бастапқы санынан 3 есе аз. Оның жартылай ыдырау периоды: (Ln3=1,1) (Жауабы: 31,2 сағат) Re 186 изотоп ядросының ыдырау саны 4 тәулікте 4 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды: (Ln4=1,4) (Жауабы:48 сағат) Со 60 изотоп ядросының ыдырау саны 48 секунта 2 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды: (Жауабы: 0,8 минут) 16

15 Се 140 изотоп ядросының ыдырау саны 7 тәулікте 5 есе азаяды. Оның жартылай ыдырау периоды: (Ln5=1,61) (Жауабы:72 сағат) 32. Mn 27 бастапқы белсенділігі неге тең, егер оның жартылай ыдырау периоды 1,15 * 10-3 сек -1 және бастапқы ядро саны N 0 =4,46 * болса. (Жауабы: 1,38 Ки) 33.Алюминий (Z=13), темірдегі (Z=26) және қорғасындағы (Z=82) ионизациондық және радиациондық жоғалудағы байқалатын теңдіктегі электронның энергиясы (МэВ) нешеге тең? (Жауабы: 62, 31, 9,8) 34. t = 1 тәулік уақытта N=10 6 полоний атомдарының қаншасы ыдырайды? 35. t = 1 тәулік уақытта N=10 6 радон атомдарының қаншасы ыдырайды? 36. m= 1г радий массасының активтілігін табыңдар. 37. Активтілігі А=3,7*10 10 Бк радонның массасын табыңдар. 38. Активтілігі А=3,7*10 10 Бк полонийдің m массасын табыңдар. 39. Егер таллийдің 100 күннен кейін активтілігі 1,07 есе азаятын болса оның жартылай ыдырауының периоды неге тең? 40.Уранның және радонның меншікті активтілігін табыңдар. 41. Радиоактивтік ыдырау кезінде радий атомының ядросынан ұшып шығатын ɑ- бөлшектің кинетикалық энергиясы 4,78 МэВ. ɑ- бөлшектің жылдамдығын, ɑ- бөлшегі ұшып шыққанда бөлінген толық энергиясын табыңдар. 42. Активтілігі а=3,7*10 10 Бк радон: а) t = 1сағатта және орташа өмір сұру уақытында ыдырағанда қанша жылу бөледі? Радоннан ұшып шығаттын ɑ- бөлшектің кинетикалық энергиясы 5,5 МэВ. 43. Гейгер Мюллер ионизациялық санауыштары радиоактивті изотопы болмаған уақытта да белгілі бір «фонды» көрсетеді. Фон космостық сәулелер тарапынан немесе радиоактивтік ластанудың салдарынан болуы мүмкін. Радонның қандай т массасына санауыш t = 5 сек ішінде бір серпідіс беретін фон сәйкес келеді? 17

16 44. Электрон 180 кв потенциалдар айырымында үдетілген. Салыстырмалық теориясының түзетулерін ескерте отырып, жылдамдығын, кинетикалық энергиясын және қатынасын табыңдар. 45. т = 1г уран өзінің ыдырауы өнімдерімен тепе- теңдікте болгғнда Р= 1,07*10-7 Вт қуат бөліп шығарады. Уран атомдарының орташа өмір сүру уақытында бөліп шығаратын Q µ молярлық жылу мөлшерін табыңдар. 46. Бір сағат ішінде т= 1 г радийдан пайда болған радонның а активтілігін табыңдар. 47. т о = 1 г радий бір жылда ыдырағанда қалыпты жағдайдағы көлемі V=43 мм 3 болатын гелий пайда болады. Осы деректер бойынша N A Авагадро санын табыңдар. 48. Құрамында өзімен тепе-теңлік жағдайда болатын ыдырау өнімдері бар радий препаратының қосынды активтілігін есептеңдер. Радийдің өзінің активтілігі а= 3,7*10 10 Бк. 49. Радий мен уранның жартылай ыдырау Т 1/2 периодтарын біле отырып, табиғи уран кеніндегі радийдің бір атомына уранның қанша атомы сәйкес келетіндігін табыңыз. Нұсқау: Табиғи уранның радиоактивтігіне негізінен U изотопының активтілігі алынатыны есте болу керек. 50. Құрамында 42% таза уран бар кеннің қандай ең аз т массасынан т о = 1 г радий алуға болады? 51. α-бөлшектері радий изотопынан υ =1,5*10 7 м/сек жылдамдықпен ұшып шығады да, флуоресцияланатын экранға соғылады. Экран жарық күшінің бірлігінде Р І = 0,25 Вт/кд қуатты пайдаланады, әрі т = 1 мкг радийдан шыққан α-бөлшектердің барлығы да экран бетіне түседі деп есептеп, экранның I жарық күшін табыңдар Мына ядролық реакцияда Li3 H1 H2 He босап шығатын Q энергияны 2 табыңдар: 53. t=1 тәулік уақытта радон атомының саны 18,2%-ға азайса, радонның ыдырау тұрақтысы неге тең болғаны? Массасы 1 г радиймен Ra радиоактивті тепе-теңдікте болатын, 222 радонның Rn массасы m 2 қандай болғаны? 55. Есептегіш 1 секундта 1000 бөлшекті тіркейді. Есептегіштің ажыратқыш 4 уақыты 2 10 с болса, бөлшектердің ақиқат саны неге тең? 18

17 Өз бетімен білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтардың жауабы Авариялық шығарылу нәтижесінде атмосфераға келесі радиациалық әсер түрлері тұрғындарға әсер етуі: Радиактивті бұлттану өту кезінде сыртқы бұлттану Радиактивті аэрозол өнімдері бөлініп демалға кезде ішкі бұлттану Тері мен киімнің радиоактивті ластануынан контакті сәулелену Атмосфераға қалдықтарды шұғыл лақтыру келесі радиациялық әсерге алып келеді: Жердің, құрылыс бетінің радиоактивті ластануынан сыртқы сәулелену Ластанған тағам мен суды қабылдаудан ішкі сәулелену Тері мен киімнің радиоактивті ластануынан нүктелік сәулелену Брэгга-Грей қатынасында келесі параметрлер қолданылады : Уақыт бірлігінде жұтылу энергиясы қатты заттың көлем бірлігіне жақын қуыста ионтүзілудің орташа энергиясы ауада Электрондар саны, уақыт бірлігіне көлем бірлігі қуысында түзілген Бір жұп ионның құрылуына керекті энергияның орташа шығыны тәуелді : Ионизация энергиясы (яғни, электронды атомнан үзу үшін жұмсайтын энергия ) Энергия, ионизацияға қатысынсыз жұмсалатын Энергия, сипаттамалық және тоқтаушы сәулеленуде энергияға айналған Беттік-барьерлік кремикалық есептегіштерді мынаны тіркеу үшін қолданады: α-бөлшек Электрондар Протонды Бейорганикалық сцинтилляторлар қосылыстан тұрады: NaI CsI KI Болатпен қорғауды жобалау кезінде онымен бірге болмау керек элемент: Марганец Тантал Кобальт Бораль (қорғаныш материалы) тұрады: Алюминий беттерінен Бор карбидінен Ұнтақ тәріздес алюминийден 19

18 Газды-разрядты есептегіштер беделі: Жоғары сезімталдық Үлкен шығу дабылы Әртүрлі типті сәулеленудің тіркелу мүмкіндігі Газды-разрядты есептегіштің вольтамперлік сипаттама аймағы: Қанығу аймағы Ионизациялайтын камера аймағы Пропорционалдық аймағы Газды-разрядты есептегіштің вольтамперлік сипаттама аймағы: Шектелген пропорционалдық аймағы өзіндік газды разрядтық аймағы өзіндік емес газды разрядтық аймағы Газды-разрядтыесептегіштің маңызды параметрлері: Вольтамперлік сипаттамасы Рұқсат етілген қабілеттік Есептік сипаттамасы Газды-разрядты есептегіштермен жұтылған дозаның қуаты,фотондық сәулелену дозиметриясында мына параметрлерге : Фотонның орташа энергиясы 1 с ішіндегі есептегіш разрядының саны Есептегіш әсерлілігі Аймақтық моделде жартылайөткізгіштерді аймақпен ажыратады: Тиым салынған өткізу аймағы Валенттік Геометриялық түрлері бойынша қорғану бөлінеді: Шексіз Барьерлі Шектелген Гамма-сәулелену ең эффекті осы заттарда бәсеңдейді: Қорғасын Болат Қорғасын шынысы Екінші (авариядан кейін бірнеше тәуліктен жылға дейін созылады,орта есеппен) стадияда радиациялық авариядан кейін радиациялық қауіптілік тұрғындарға ескертіледі: Радиоактивті заттарды сыртқы ортада радионуклидті құрамда тасталғанын Аварияның негіздік лақтырасынан тұрғындар пунктіне дейінгі арақашықтық Қатты гамма-сәулеленудің бары Тұрғындар пунктерін құру сипаты 20

19 Екінші (авариядан кейін бірнеше тәуліктен жылға дейін созылады,орта есеппен) стадияда радиациялық авариядан кейін радиациялық қауіптілік тұрғындарға ескертіледі: Тұрғындар пунктінің тұрған тығыздығы Метеорологиялың, гидрологиялың және топырақтың сипаттамасы және территориясы Авария уақытында метеорологиялық шарттар Екінші (авариядан кейін бірнеше тәуліктен жылға дейін созылады,орта есеппен) стадияда радиациялық авариядан кейін радиациялық қауіптілік тұрғындарға ескертіледі: Территорияның ауыл шаруашылыққа қолдану сипаты Тұрғындарды сумен қамтамасыз ету сипаты Тұрғындары тамақтандыру сипаты Жылулық нейтрондар ең эффекті осы заттарда бәсеңдейді: Борлы болат Кадмий Борлы графит Жылдам нейтрондар ең эффекті осы заттарда бәсеңдейді: Су Полиэтилен Парафин Жартылайөткізгіш детекторлары жіктеледі : Диффузиялық беттік-барьерлік Литийлі-дрейфтік Затқа байланысты, сезімталдық көлеммен сипатталатын, детекторлар : Газдық сұйықтықты Қаттыденелі Заттағы электрондар қозғалысының түрлерін ажыратады: Орта Максималды Экстраполирленген Ионизациялайтын камералар басты белгілері бойынша жіктеледі: Әрекет ету принципі Тағайындау Конструктивтік дайындау Иондық сәулелену детекторлары болады: Сцинтиллялық Химиялық жартылайөткізгіштік Иондық сәулеленудің көздерінің сәлеленуі бұрыштық бөлуi болады Изотрондық 21

20 Косинусоидалық Монобагыттық Иондық сәулеленуден қорғану типтері болады: Тұтасты Көлеңкі Бөлшекті Ионизациялайтын камераларды қолданғанда ауадағы жұтылған дозаның қуаты мына параметрлерге тәуелді: Қанығу тогы ионизациялайтын камерада Ауада ионтүзілудің орташа энергиясы Электрон заряды Ионизациялайтын камерадағы қанығу тогы, ауамен толтырылған, мына параметрлерге тәуелді : Ауадағы жұтылған доза қуаттылығы Камера көлемі Қысым мен температура Ионизациялайтын камераларды қолданғанда ауадағы жұтылған дозаның қуаты мына параметрлерге тәуелді: энергиясы Ионизациялайтын камерадағы қанығу тогы Камера көлемі Қысым Иондық сәулелену детекторлары болады: Ионизациялық Люминесценттік Фотографиялық Иондық сәулеленуден қорғану белгілері бойынша салаланады (классифицируется): Белгіленуі Типі Тұтастыру (Компоновка) Иондық сәулеленуден қорғану тағайындаулары болады: Биологиялық Радиациялық Жылулық Қорғаудың сыртқы бетінің формасы болады: Жазық Цилиндрлі Сфералық Келесі параметрлерді біле отырып, эквивалентті ДМД дозасының қуатты нүктелі изотроп негіздің (источника) есептеуге болады: Радионуклиттің активтілігі Жинағыш факторының дозасы 22

21 Негіздің детекторға дейінгі арақашықтығы Кеңістіктің бөліну ағын тығыздығының (доза қуаттылығы) жылдам нейтрондар параметрлері тәуелді (релаксация әдісінің ұзындығы): Релаксация ұзындығы Қорғау тығыздығы Бастапқы тығыздық ағыны Қорғану материалдық қасиеттерінен басқа қорғану болу керек: Механикалық берік Тұрақты өлшемдерді сақтау Отқатөзімді Қорғану материалдық қасиеттерінен басқа қорғану болу керек: Улағышты емес Иісінің болмауы Радиацияға төзімді Нейтронды сәулеленуден қорғайтын екінші қабатты материал ол: Қорғасынды шыны Қорғасын Вольфрам Нейтронды сәулеленуден қорғайтын екінші қабатты материал ол: Бор Кадмий Бораль Нейтронды сәулеленуден қорғану процесінің стадиялары: Алымның (захватного) гамма-сәулеленуінің сіңірілуі Жылулық-нейтрондар гамма-сәулеленуінің пайда болуында сіңірілу Жылдам-нейтрондарды жылулыққа дейін бәсеңдету Нейтронды сәулеленуден қорғанысты жобалауда жұту процесі қандай нейтрондарға эффектілі келеді: Денелік Баяу Резонансты Нейтронды сәулеленуден қорғайтын бірінші қабатты материал ол: Су Супарафині Органикалық шыны Радиоактивті жұғу зонысындағы гамма-сәулеленуінің әлсіреу коэффициент шарты анықталады: γ-сәулеленуінің қуаттылық дозасы Бұлттанудың басталу уақыты Адамның орта тәуліктік қорғанысы Радияциялық бақылауға аппаратура белгіленуі жіктеледі: Дозиметрлер Радиометрлер 23

22 Спектрометрлер Радиационды авария барысында халықты қорғаудың бірінші шарасы қарастырады: Авария масштабы мен радиационды жағдайды шұғыл бағалау Шұғыл көмек көрсету бригадаларын шақыру Аварияны жоюдың шараларын ұйымдастыру Радиационды авария барысында халықты қорғаудың екінші шарасы қарастырады: Сыртқы және ішкі сәулеленудің мөлшерін анықтау Халықтың қалқанша безінің құрамындағы радиоактивті йодтың мөлшерін анықтау Мал тағамының және т.б бақылау Фотонды сәулеленуден қорғану тәуелділігі әрекеттеуші шамасы жиналған факторы бөлінеді: Есептік Энергетикалық Дозалы Фотонды сәулеленуден қорғауға жиналған фактор мына параметрлерге тәуелді: Шашыраңқы емес және шашыраңқы сәулелену ағынының тығыздығы кеңістік-энергетикасы бойынша бөлінуі Шашыраңқы емес сәулелену ағынының тығыздығы кеңістікэнергетикасы бойынша бөлінуі Осы ортаның фотон энергиясының берілу коэффициенті Фотонды сәулеленуден қорғауға жиналған фактор мына параметрлерге тәуелді: Негіздің геометриясы Қорғау қалыңдығы Орта материалының атомдық номері Фотографиялық детекторларда қаттылық жүрісін төмендету үшін тегістеуші фильтрлер қолданады, олар келесіден тұрады : Қорғасыннан Алюминийден Пластмассадан Фотоннан босаған электрондар өзінің кинетикалық энергиясын мынаған жұмсайды: Қозу Ионизацияға тоқтаушы сәулелену Фотографиялық әдіс мына сәулелену регестрациясы үшін қолданылады: Фотонды β-сәулелену Жылулық нейтрондарды 24

23 Фотографиялық әдісі дозиметриясының артықшылығы Арзан көпшілікті қолдану мүмкіндігі соққыға қарсы тұру Фотографиялық әдісі дозиметриясының артықшылығы : Құжаттылық Температура өзгерісіне қабылдағыштығы жоқ соққыға қарсы тұру Фотографиялық әдісі дозиметриясының кемшіліктері: жоғары емес сезімталдық Сәуле қабылдау процессіне қатысынсыз эквиваленттік дозаны өлшеу мүмкін еместілігі Қабықша өңделуінің жағдайына көрсеткіштің тәуелділігі Фотонды сәулелену дозиметриясындағы жұтылған энергия мен оны қоршаған қабырғасы арасындағы байланыс келесі болжамдарға жүйеленеді Газдық қуыстың сызықтық өлшемдері көбірек кіші, фотоннан босаған электрондар жүгірісімен салыстырғанда. газдық қуыс пен оны қоршаған заттағы сәулеленудің бірінші реттік қарқындылығы тұрақты газдық қуыс қатты зат қабатымен қоршалуы тиіс, яғни,қалыңдығы көп немесе тең, қатты заттағы ең жылдам электрондар жүгірісіне Фотонды сәулеленуден қорғауға жиналған фактор мына параметрлерге тәуелді: Негіздің (источника) бөліну бұрышы Қорғау геометриясы Қорғау және детектор, негіздің бірігіп орналасуы Фотонды сәулеленуден қорғауға жиналған фактор мына параметрлерге тәуелді: Негіздің энергетикалық құрамы Қорғау тұтасы (компоновка) Қорғау қалыңдығы ЯЖЦ INEC объектілерінде Халықаралық бағана жағдайларына сәйкес алаңда әсер ету аспектілеріне жатады: Радиационды зиян Радиоактивті материалдың бөлінуі Қызмет көрсетудің сәулелену мөлшері «Ядролы немесе радиациялы авария кезінде араласу критериялары» МАГАТЭ құжатының басты принциптері авария кезінде тұрғындарды қорғауға негізделген: Кез-келген маңызды детерминисті эффектілердің ерекшелігі Қорғаныс шаралар ақталу керек Қорғаныс шаралары оптимальды болу керек α-бөлшек сыртқы ағыннан қорғану үшін жеткілікті: 25

24 Жіңішке фольга Қағаз беті Хирургиялық қолғаптар β-бөлшек сіңіргіш ағын тығыздығының әлсіреу параметрі тәуелді: Сіңіргіштің массалы қалыңдығы Сіңіргіш электрондардың массалық коэффициенті Бастапқы β-бөлшек ағынының тығыздығы По конструктивтік дайындау бойынша иондық камералар болады: Жазық Цилиндрлік Сфералық Процесстер, ионизациялайтын камерада иондарды электродтарға жинау әсерлілігіне кедергі келтіретін : Диффузия Рекомбинация электротеріс иондардың құрылуы Жартылай өткізгішті детекторлардың қатаңдылығы неге байланысты Детектор түрі Детектор параметрлері Амплитудалық дискриминация дәрежесі Сцинтилляторлардың басты сипаттамалары: жарықтық шығыс Конверсионды әсерлілік жарқырау уақыты Сцинтиллятордан шығарылған фотондар саны мынаған тәуелді: зарядталған бөлшектер энергиясы, сцинтилляторда жұтылған Конверсионды әсерлілік Фотонның орташа энергиясы Органикалық сцинтилляторлар қосылыстан тұрады: Антрацен Стильбен Нафталин Практикалық дозиметрияда көбірек тарау алған термолюминофорлер: кальций фториді литий фториді магний бораты Детектор түріне байланысты дабылдар болуы мүмкін: жарқылау жарығы Ток импульстары Сұйықтық тамшылары INEC критерийлерi бойынша Халықаралық келісімге сай (ядролық - жанармай оралым) ЯЖО объектiдегi алаңнан тыс апаттардың болу себебі мынау болып табылады: 26

25 апаттың сын көзiмендiктiң асып кетуi ядролық құрылымның айтарлықтай зияны кең көлемді өрт немесе радиоактивті құрылымдардың ағын нәтижесінде жарылуы Ядролық реакторлар бөлінеді: ақырын нейтрондардағы реакторлар аралық энергиялардың нейтрондарындағы реакторлар шапшаң нейтрондардағы реакторлар Созылған көздер бола алады: Сызықты Беткей Көлемдi Үздiксiз энергетикалық спектрге тән: нуклидің бета-сәулеленуі Тежегiш сәуле шығару бөлудiң нейтрон бөлгіштігі Уақытша бөлу бойымен: Импульсті Тұрақты Тұрақсыз Нейтрон көздерiн негiзгi сипаттамасы - бұл: нейтрондардың шығуы Энергетикалық спектр Бұрыштық бөлу Нейтрондардың радионуклидті көздерінің реакция бұл (α, n) (,n) (f, sp) В (α, n) нейтрондық көздердің сапасы альфа-шыгару ушін қолданылатын Бериллий Бор Фтор Cf нейтрон көздерінің кенеттен бөлінуі мынандай артықшылыққа ие болады. Көздiң аз мөлшерлерi Үлкен қуат Калибрлеу зерттеулерiн өткiзу үшiн ыңғайлы Нейтрондардың 252Cf шығуы нейтронда кенеттен бөлудің көздеріне тәуелді: бастапқы материалдың тазалығы дайындаудің тәсiлi материал дайындаудың көздері 27

26 Термоядролық реакторда жанармай оралымдарда болады: D + T 4 He + n D + D 3 He + n D + D T + H Қолдан жасалған иондаушы сәулелену көздеріне жатады: Рентгенодиагностика АЭС ядролық қаруды сынау Ядролық жанармайдың оралымының соңғы бөліміне айтарлықтай үлес қосатын, биосфералық жаһандық ластануы ұзақ өмiршең радионуклид қайсысы: 14 С 85 Kr 3 H АЭС газ тәрiздi қалдықтарға жатады: Kr Xe 41 Ar АЭС сұйық радиоактивтi қалдықтарға жатады: ион алмасу шайырларының пульпасы Фильтроматериалдар булаушы аппараттардың ашық көк қалдықтары АЭС қатты радиоактивтi қалдықтарға жатады: сұйық қалдықтарды терiске шығарудан кейiн пайда болатын қалдықтар пайдаланудан алынған реактор жабдығының бөлшектері жұмсалынған материалдар Қазақстанда орналасқан полигондар : Лира галит сай-утес Радиационды беткей қандай болады: Табиғи Қолдан жасалынған Технологиялық өзгертiлген,табиғи Радиационды апаттардың болуының себебі: технологиялық үдерiстердi бұзылуы радиоактивтi көздердің жұмыс ережелерiнің бұзылуы қызметшiлердің бағынбауы Қауiптің дәрежесi және радиационды апаттың ауқымдары былай анықталады: лақтырып тастаған радиоактивтi заттардың саны лақтырып тастаған радиоактивтi заттардың белсендiлiгі 28

27 радиоактивтi заттардың ыдыруы нәтижесінде пайда болған иондаушы сәулелену энергиясы Радиационды апат бөлінеді : Жергiлiктік Локальді жалпы радиационды қауiптi нысандар түрлеріне жатады: Атом станциялары Ядролық жанармай өндіретін орындар өндірілген ядролық жанармайды қайта өндіру кәсіпорны Радиационды апат анализі кезінде құрамдық бөлшектердің тіркесі пайдаланылады: Бастапқы оқиға ағудың жолы зардап Пайдалану Нормаларымен бұзылуына байланысқан радиационды апаттар бөлінеді: Жобаларға Зардабы көп жобаларға Жобадан тысқары жатқан Радиационды апат болғанда мынандай зона бекiтiледi: шұғыл қорғау зонасы радиационды ластанудың қауіпсіз зонасы халықты эвакуациялау зонасы Иондаушы сәулелену көзі бейнеленедi: Энергетикалық құраммен сәуле шығарудың Бұрыштық бөлуiмен сәуле шығарудың уақытша бөлуiмен Қысыммен немесе қайнап тұрған сумен суы бар реакторлары бар атомдық станциялары үшiн сабақтас апат бола алады: оң реактивтiктiң енгiзуiмен белсендi зонаны салқындаудың нашарлауымен құбырларды бүлiну нәтижеде бiрiншi және екiншi нобайдың жылутасығыштың ағынымен Қысыммен немесе қайнап тұрған сумен суы бар реакторлары бар атомдық станциялары үшiн сабақтас апат бола алады: ағудың нәтижесіндегі белсенді зонаның құрғақшылығы барлық твэлдардың қабықтарының разгерметизациясымен белсендi зонаны Жартылай балқытумен INEC критерийлерi бойынша Халықаралық келісімге сай (ядролық - жанармай оралым) ЯЖО объектiдегi ауыр апаттардың себебі мынау болып табылады.: 29

28 iрi құрылымда радиоактивтi материалдың едәуiр бөлiгінің сыртқа шығу адамдарды денсаулыққа өткiр әсерлері Қауіпсіздік шараларының айтарлықтай бұзылуы Табиғи радиоактивтiктiң көздерi болып табылады ғарыштық сәуле шығару қоршаған ортаның радионуклидтерi жер қойнауларының радионуклидтерi INEC критерийлерi бойынша Халықаралық келісімге сай (ядролық - жанармай оралым) ЯЖО объектiдегi апаттардың алаңнан тыс айтарлықтай қауіпсіз болмауының себебі мынау болып табылады: апаттың сын көзiмендiктiң асып кетуi бiр немесе бiрнеше қызметкерлердi сәулеге түсуі ядролық құрылымның айтарлықтай зияны INEC критерийлерi бойынша Халықаралық келісімге сай (ядролық - жанармай оралым) ЯЖО объектiдегi маңызды оқиғаларының себебі мынау болып табылады: қорғайтын қабыққа белсендiлiктiң бiрнеше терабктерiн ағып кету қауiпсiздік жүйелерiнiң одан әрi iстен шығуы апаттық жағдайға әкелуі мүмкін нормалық жұмыстың бекітілген мөлшерлерінің жоғарлауы, радиоактивтiліктің сыртқа шығуы Соматикалық алшақ зардаптарға жататындары: ӨСА(өткір сәулелік аурулар) өте ауыр деңгейінде келесі формаларды ерекшелейді: Өмір сүру ұзақтылығының қысқаруы Қатерлі ісіктер Катаракта Тұқым қуалайтын аурулардың категориясы: Менделиандық Хромосомдық Мультифакторлық Сыртқы ионды сәулеленуден қорғаныс ескеруі қажет: Ғимаратты пайдалану мақсаты Сәулелену адамның санатына Сәулелену ұзақтылығына Организмге сәулеленуден алған стохастикалық емес эффектілердің қандай түрлері болады? Сәулелік катаракта Қалыптастырушы функцияның азаюы Терінің косметикалық зақым алуы Организмге сәулеленуден алған стохастикалық эффектілердің қандай түрлері болады? 30

29 Генетикалық эффектілер Лейкемия Қатерлі ісік Иондау сәулелеуден алған зақымның көрініс беруі неге тәуелді? Сәулелену түріне Уақытша факторга Сәулелену өрісінің біркелкілігіне Табиғи фон мөлшері неге тәуелді? Теңіз деңгейінене алғандағы биіктіккке Тау бөктеріндегі және жердегі радионуклидтер мөлшеріне Адам организміне түсетін радионуклидтер мөлшеріне Табиғи көздерден сәулелену мөлшері неге байланысты өзгереді? Пайдалы қазбаларды өндіруге Өндірілген жанармайды жағуға Минерал текті құрылыс материалдарын қолдануға Радиологиялық қорғаныс бойынша халықаралық комиссия радиациялық қауіпсіздік принціптерін бекітті: Жеке эквивалентті мөлшердің шегін орнату Практикалық қызметтің адалдығы Радиациялық қорғаныстың жақсысын таңдау Иондық сәулеленуге қатысты,қандай да бір өндірісі енгізуден келетін таза тадыс неге тәуелді? Өндірістің негізгі бағасына Таңдалған қауіпсіздік деңгейіне жетуге кеткен шығынға Пайда болатын шығын мөлшеріне Сәулеленудің келесі категориялары болады: А Б Критикалық мүшелердің бірінші тобына жататындары: Барлық тән Гонады Қызыл жілік майы Критикалық мүшелердің екінші тобына жататындары: Бұлшықет Қалқанша безі Бүйректер Критикалық мүшелердің екінші тобына жататындары: Сүйек матасы Бауыр Бүйректер Ұйғарымды шектік мөлшердегі түйін мән: 50 жыл А категориясы 31

30 Күнтізбелік жыл Шектік мөлшердегі түйін мән: Б категориясы 70 жыл Күнтізбелік жыл Мөлшердің шегі келесі көрсеткішпен қадағаланады: Аумақтағы сыртқы сәулеленудің эквивалентті мөлшерінің күші Ғимараттағы сыртқы сәулеленудің эквивалентті мөлшерінің күші Радиобелсенді шығарындылардың деңгейі Шартты түрде шектік мөлшерлерге(пдд и ПД) кірмейтін мөлшер: Медициналық тексеру Медициалық емделу Табиғи ортаның сәулеленуі Организмге сәулеленуден алған эффектілердің қандай түрлері болады? Стохастикалық Стохастикалық емес Генетикалық Ұйғарымды деңгей-туындаған нормативтер үшін: Радиобелсенді заттардың адам организміне түсуі Организмде радиобелсенді заттардың кездесуі Радиобелсенді заттардың судағы және ауадығы концентрациясы Радионуклидтер үшін сүйек матасы критикалық мүше болып саналады: Радий Стронций Фосфор Ғарыштық сәулелену қарқындылығы неге тәуелді? Күннің белсенділігіне Нысанның географиялық орналасуына Теңіз деңгейінен алғандағы биіктікке Негізгі космогенді нуклидтерге жатады: 7 Be 22 Na 24 Na Сыртқы γ-сәулелену мөлшеріне негізгі үлес қосады : Уран қатарындағы нуклидтер Торий қатарындағы нуклидтер 40 К Сыртқы сәулелену кезінде тиімді мөлшерге неғұрлым жоғары үлес қосады: 22 Na 12 C 40 К Ренгенсараптамалық шаралардан максималды жылдық мөлшер неге түседі? 32

31 Жілік майы Асқазан ішектік тракт Барлық тән Радиофармацептикалық препараттарды қабылдау неге байланысты озгереді? Радионуклидтердің биологиялық қасиетіне Препараттың химиялық құрамына Препаратты ағзаға енгізу тәсіліне Адамның неғұрлым радиосезімталдық мүшесіне жатады: Қан айналым жүйесі Эпителий слизистой тонкого кишечника Костный мозг Наиболее радиоустойчивыми органами человека являются: Бұлшықет Жүйке жүйе Сүйек матасы ОБЭ(сәулеленудің биологиялық қарқындылығына қатысты)аумағы көбінесе тәуелді: Сәулелену қуатының сызықтық берілуіне Сәулелену мөлшерінің аумағына Сәулелену мөлшерінің қуатына Негізгі радиациялық синдромдарды айырады: Жілікмайлық Асқазан-ішектік Милық Тордың радиобиологиялық реакция типтерінің негізгі түрлері Барлық торлардың бөлінуінің уақытша тоқтауы Бөлінгелі жатқан,аздифференциялданған,жас торлардың өлуі Тор жетілу процесінің ұзақтылығының минималды өзгерісі Основные детерминированные эффекты облучения человека, проявляющиеся спустя месяцы и годы (отсроченные):айлар мен жылдар өткеннен кейін көрініс беретін адамның сәулеленуінің негізгі детерминирленген эффектісі: Зарарсыздық Катаракта Кардиосклероз Жыл өткен соң көрініс беретін адамның сәулеленуінің негізгі детерминирленген эффектілер: Сүйек зақымдануы Фиброза Нейропатиа ӨСА(өткір сәулелік аурулар) кезінде келесі периодтарды айырады: 33

32 Қалыптасу периоды Қалпына келу периоды Нәтижелер және зардаптардың периоды ӨСА(өткір сәулелік аурулар) қалыптасу периоды кезінде келесі фазаларға бөлінеді: Жалпы алғашқы реакциалар периоды Клиникалық жақсарудың жақын периоды Клиникалық белгілердің көрініс беру периоды ӨСА(өткір сәулелік аурулар) мөлшері 1 6 Гр аралығында болған кезде келесі деңгейлерді айырады: Жеңіл Ауыр Орташа ӨСА(өткір сәулелік аурулар) ауыр деңгейінде келесі формаларды ерекшелейді: Ішектік Токсематкалық Церебральды Адамның радиосезімталдық дәрежесі неге тәуелді? Жасына Жынысына Жеке ерекшеліктеріне Доминантты мутация келесі себептердің әсері Бала бiтудiң ықтималдығының кiшiрейту Бала туудың ықтималдығының төмендеуі Бірінші ұрпақтағы өзгеріске ұшыраулар В уравнении зависимости доза эффект используются понятия:мөлшердің тәуелділік теңдеуінде-эффект келесі ұғымда қолданылады: Ісіктердің пайда болу жиілігі I Сәулеленбеген ақырғы популяция кезіндегі қатерлі ісіктер жиілігі С Мөлшер D Торлық деңгей үшін алшақ сәулелену потологиясында радиацияның тікелей әсер ету салдарынан келесі бұзылулардың түрін бөледі: Торлық бұзылуларға әкелетін эффектілер Тұрақты бұзылулар Тұқым қуалайтын летальдық емес өзгерулер Бірнеше апта бойы көрініс беретін соматикалық эффектіге жататындары: Өткір сәулелік ауру Созылмалы сәулелік ауру Жергілікті сәулелік зақымдану Менделиандық(гендік) мутацияға жататындары: Жеке дара доминантты Рецессивті 34

33 Жыныстық ілігісу Хромасомалық өзгерулерге жататындары: Хромасома санының өзгеруі Хромосомдық аберрациялар Эмбрион өлімі Мультифакторлық өзгерістерге жататындары: Созылмалы аурулар Туа біткен кемтарлық Туа біткен ауытқу Радионуклидтердің ағзаға түсу жолдары: Тамақпен Сумен Ауамен Рентгенсараптамалық шаралар кезіндегі сәулелену мөлшері көбінесе неге тәуелді? Құрылғының техникалық параметрлеріне Әр-түрлі медициналық орындардағы қолданатын әдістерге Рентгенологтардың тәжірибесіне Ресейдегі ең ірі радиациялық авариялар,бұл- Чернобыль АЭС-тегі авария «Маяк» в р. Теча комбинатындағы радионуклидтермен бірге суды шығару «Маяк»комбинатындағы радиобелсенді заттарды сақтау қоймасының атылуы Жартылай ыдырау периоды 14,3 тәулік болатын 32 15Р радионуклидінің ыдырау тұрақты мәні неге тең? 1, сек -1 13, ,13*10-4 Радионуклидтің белсенділігі келесі параметрлерге тәуелді (радиоактивті ыдырау заңы): Ыдыраудың тұрақты мәні Жартылай ыдырау периоды Бастапқы уақыттағы радионуклидтің белсенділігі Ортамен әсерлесу кезінде әртүрлі белгідегі иондар пайда болатын сәулелену - : Иондаушы сәулелену Фотонды сәулелену Корпускулярлы сәулелену Фотонды иондаушы сәулеленуге қандай сәулелену жатады? Гамма-сәулелену Тежегіш Сипаттаушы 35

34 Корпускулярлы иондаушы сәулеленуге қандай сәулелену жатады? Альфа-сәулелену Протонды Мезонды Гамма-сәулелену белгілі бір затпен әсер еткенде келесі үрдістер жүреді: Комптон эффектісі Электронды-позитронды жұптардың пайда болуы Фотоэлектрлі эффект Қандай жағдайда К-қабықшада фотоэффект болуы мүмкін? Е 0 = Е к Е 0 > Е к Е 0 Е к - ыдыраудың формуласын көрсетіңіз: м м 4 Х U Th м м 4 4 Х 2 2Не Электронды - ыдыраудың формуласын көрсетіңіз: м м м Х 1 Х м м м Х 1 Х Ра U Позитронды - ыдыраудың формуласын көрсетіңіз: м м м Х 1 Х м м м Х 1Х Радионуклидтің активтілігін келесі формуламен анықтауға болады: А =dn 0 /dt. A( t) A0 exp( 0,693t / T 1/ 2 ) A= 0,693N/ T 1/2 Радиоактивті ыдырау заңы келесі формуламен анықталады: A( t) A0 exp( t) A0 exp( 0,693t / T1/ 2 ) N( t) N 0 exp( t) N( t) N 0 exp( 0,693t / T 1/ 2 ) Сәулелену сапасын анықтау коэффициенті k = 1 Зв/Гр не үшін қажет? Фотондар үшін Электрондар үшін Позитрондар үшін Бета-ыдыраудың үш түрі бар: Электронды ыдырау Позитронды ыдырау Электронды тартып алу 36

35 Зарядталған бөлшектер белгілі бір заттан өткенде өзінің кинетикалық энергиясын неге жұмсайды: Атомды қоздыру үшін Атомды иондауға Тежегіш сәулеленудің пайда болуына Зарядталған бөлшектердің белгілі бір затпен серпімсіз әсерлесуіне жатады: Серпімсіз шашырау Тежегіш сәулеленудің қалыптасуы Иондау және атомды қоздыру Зарядталған бөлшектің белгілі бір затпен әсерлесу сипаты немен анықталады? Зарядталған бөлшектің түрімен Зарядталған бөлшектің кинетикалық қуатымен Зат материалымен Комптон-эффект кезінде фотон: Жұтылмайды Қуатын өзгертеді Қозғалыс бағытын өзгертеді Фотон қуаты қандай жағдайда болғанда электронды-позитронды жұптың қалыптасу эффектісі болады? Электронның тыныш жағдайдағы екі еселік қуатынан артқанда 2m 0 c 2 мәнінен асқанда 1,022 МэВ мәнінен артқанда Атом ядросы алаңында нейтрондар қалай әсерлеседі? Серпімді және серпімсіз шашырау Радиационды басып алу Ядролардың бөлінуі Қуат көзіне байланысты қандай нейтрондар болады? Баяу Аралық Жылдам Жұмсақ биологиялық ұлпаның қалыпты құрамына не кіреді (массасы бойынша)? 10,1% сутегі 11,1% көміртегі 2,6% азот σ әсерлесуінің қимасы қандай болады? Микроскопиялық Макроскопиялық Бір атомға, электронға немесе ядроға қатысты Иондаушы сәулелену неден тұрады? Альфа-, бета-бөлшектерден, гамма-сәулелерден немесе нейтрондардан 37

36 Корпускулярлы және фотонды сәулеленуден Зарядты бөлшектерден, нейтрондардан және фотондардан Иондаушы сәулелену дозаларының түрлері: Жұтылған Экспозиционды Эквивалентті Радионуклид дегеніміз - Атомды ядроның қуатты жағдайындағы радиоактивті заттың атомы Радиоактивті нуклид Радиоактивті элемент Жабық сәулелену көздері қолданылады: Технологиялық бақылау процесс аспаптарында; Радиациялық терапия барысында; Радиациялық диагностика барысында. Санитарлы қорғалған РҚО зоналарында тыйым салынады: Тұрғын үйлерді салуға; Балалы және денсаулықты жақсартатын Санитарлы аймаққа тиесіл емес, өнеркәсіптік аймақтарды салуға. РҚО санитарлы қорғалатын зоналардың және бақылау зоналарының өлшемдері анықталады: Сыртқы сәуле шығарудың санама мөлшерімен; Өнеркәсіптегі перспективалық қуаттың артуымен; Радиоактивті қалдықтардың атмосфераға шығаруының мөлшерімен. РҚО санитарлы қорғалатын зоналардың және бақылау зоналарының өлшемдері анықталады: Метеорологиялық фактормен; Гидрологиялық фактормен; Радиоактивті қалдықтардың су қоймаларына шығарылуның барысымен, бірақ оны тазарту мүмкіндімен. Ионизацияланған сәуле шығаруды қолдану барысында қойылатын талаптар: Берілген жерге адамдардың келуін шектету; Жылжымалы қорғаулар мен экрандарды қолдану; Арнай ескерту плакаттарын ілу; Ионизацияланған сәуле шығарумен жұмыс істеген уақыттағы арнайы прафилактикалық шаралар қолданылады: Ғимаратты жоспарға сай дұрыс тандау Жұмыс орындарын рационалді ұйымдастыру Радиоактивті қалдықтардың көзін жою немесе жинау Ионизацияланған сәуле шығарумен жұмыс істеген уақыттағы арнайы прафилактикалық шаралар қолданылады: Жеке гигиенаны сақтау Вентеляцияның рационалді тәртібі немесе режимі 38

37 Технологиялық режимдердің дұрыс таңдалуы Негізгі ионизацияланған сәуле шығарумен профилактикалық жұмыс жасаудағы талаптар тәуелді: Жұмыстың мінездемесінен Радионуклидтердің қолданылуының белсенділігінен Қолданылып жатқан радионуклидтердің құрамынан II класты жұмыс жасау ғимараттарында болу шарт: Санитарлы пропускник Душтық бөлме Радиоционды қадағалау бекеті I класты жұмыс жасау ғимараты мынадай зоналарға бөлінеді: Қызмет көрсетілмейтін ғимарат Ғимараттың периодты қызмет жасалуы Жұмыскерлерге жұмыс уақытындағы арнайы ғимараттың болуы Ионизацияланған ашық сәуле шығарумен жұмыс жасау ғимаратында жабдықтар мен жиһаздардың мынадай болуы шарт: Жұмсақ қабаттың болуы Қарапайым конструкцияның болуы Әлсізсорбирующий төсемнің болуы Ішкі камераның, бокстардың және арнайы жел сүзгі жабдығының ластанғаны мынадай мәселелерге алып келмеуі керек: Жұмыс орындағы атмосфераның немесе ауаның ластанбауына Сәуле шығарудың берілген нормадан тыс асып кетпеуі және қорғалған жабдықтарға түспеуі Арнайы ауа сүзетін жабықтарда жұмыс жасайтын жұмыскерлердің қолдары және қолғаптарының қайта сәулеленуге ұшыранбауы Буылған материалдардың түрлері қолданылады: Гамма сәулеленідің көздеріне Нейтрондардың көздеріне (источник) Альфа және бетта сәулеленудің көздеріне Радиациялық қарудың буылған комлектінің I-ші түрі немен жабдықталған: Қорғасынмен Шойынмен Болатпен Радиациялық қарсының буылған комлектінің II-ші түрі немен жабдықталған: Бормен қосылған парафинмен Сутегі қосылған заттармен Кадмий қосылған парафинмен Радиациялық қарсының буылған комлектінің III-ші түрі немен жабдықталған: Кішкене қорғасынның қосымшаларымен Алюминиймен 39

38 Пластмассамен Жеке қорғаныш түрлері анықталады: Жұмыс жасау шартымен Радиациялық жағдаймен Жасалып жатқан жұмыстардың мінездемесінен Жеке қорғаныш түрлер анықталады: Жасалып жатқан жұмыстың көлемімен Радиоактивті уланған ауаның деңгейімен Жұмыс жасалатын жердің жоғарғы бөлігінің радиоактивті ластануының деңгейімен II-ші класты жұмыста және жеке III-ші класты жұмыста жұмыскерлер мыналармен жабдықталуы керек: Арнайы халаттармен Жеңіл аяқкиімдермен Қолғаптармен Радиациялық қорғаныштың негізгі мақсаты ол: Қауіпсіз жұмысты ұйымдастыру немесе жасау Орналастырылған жерлерде, зертханаларда, және жұмыс зонасында радиациялық деңгейлерге систематикалық қадағалау Берілген жердегі радиациялық жағдайларды бақылау Радиоактивті заттармен жұмыс жасалатын ғимараттарда немесе орындарында, дабыл қағу деңгейі мыналармен қаралады: Қарапайым деңгейімен Алдын алу деңгейімен Авариялық деңгеймен Жұмыскер жұмыс уақытында жеке авариялық нейтронды және гаммасәулелену дозиметірімен жабдықталуы керек: Бөліңгіш заттармен Ядролы реактрмен Кризистік жинақтамалармен Тасымалдауға арналған буылып түйілген радиоактивті материалдар тағы қосымша материалдармен жабықталуы тиіс: Арнайы ұстағыштар Парафинді сауыт (сосуд) Сорбирлейтін заттар немесе материал Радиоактивті заттарды тасымалдағанда, арнайы құжаттарда жазылатын белгілер: Заттардың аттары Активті группалар Траспорттық категория Радиоактивті қалдықтардың жиналуы неге байланысты болуы керек: Табиғатына Физикалық жағдайына 40

39 Жарылыс қауіпіне Радиоактивті қалдықтардың жиналуы неге байланысты болуы керек: Жану қауіпіне Жартылай ыдырау периодына Қайта өндіру пунктінің әдістемесіне Радиоактивті қалдықты жинағыш-контейнерлердің мөлшері мен конструкциясы анықталады: Қалдықтар көлемімен Сәулелені түрімен Сәулелену энергиясымен Ядролық ыдырау теңдеуінде 6 C H 1 = Z X A + 5 B 10 ZX A бұл : Екі рет иондармен қанықтырылған гелий атомы α - бөлшек Д.И.Менделеевтің таблицасының екінші элементі Ядролық ыдырау теңдеуінде 6 C 13 7 C 13 + Z X A ZX A бұл: Электрон β - бөлшек Теріс зарядты бөлшек Ядролық ыдырау теңдеуінде 7 C 14 6 C 13 + Z X A ZX A бұл: Иондармен қанықтырылған сутек атомы Протон Оң зарядты бөлшек Ядролық ыдырау теңдеуінде 92 U Th ZX A ZX A бұл: Екі рет иондармен қанықтырылған гелий атомы α - бөлшек Д.И.Менделеевтің таблицасының екінші элементі Ядролық ыдырау теңдеуінде 92 U Np ZX A ZX A бұл: Екі рет иондармен қанықтырылған гелий атомы α - бөлшек Д.И.Менделеевтің таблицасының екінші элементі Ядролық ыдырау теңдеуінде 94 Pu U ZX A ZX A бұл: Екі рет иондармен қанықтырылған гелий атомы Теріс зарядты бөлшек Д.И.Менделеевтің таблицасының екінші элементі реакциясын орындау үшін, теңдеудің оң жағына қандай бөлшекті қосу керек? β - бөлшек Теріс зарядты бөлшек Электрон реакциясын орындау үшін, теңдеудің сол жағына қандай бөлшекті қосу керек? Екі рет иондармен қанықтырылған гелий атомы α - бөлшек 41

40 Д.И.Менделеевтің таблицасының екінші элементі реакциясын орындау үшін, теңдеудің cjk жағына қандай бөлшекті қосу керек? Сутек ядросы Оң заряды бөлшек Протон реакциясын орындау үшін, теңдеудің оң жағына қандай бөлшекті қосу керек? β - бөлшек Теріс зарядты бөлшек Электрон Жіңішке түйін геометриясындағы сәулеленудің әлсіреу заңында қандай ұғым қолданылады: d затының жуандық қабаты Микроскопиялық қима бөлшектің затымен әрекеттесуі φ 0 бөлшегінің бастапқы тығыздық ағыны Радиацияның көзі: Атом бомбалары мен уран кеніштері; Атомдық реакторлар мен атомдық электр станциялары; Күн радиациясы; Иондағыш сәулелерге қандай сәулелер жатады? α-сәулелер; β-сәулелер; γ-сәулелер; Аса радиоактивті элементтерге жатады: радий; полоний; уран; Қазақстан Республикасының уранды-рудалы аймақтары: Бетпақдала-Шу-Іле; Каспий маңы; Шу-Сарысу алабы. Ионды сәулелену көздері: Тау жыныстарының радиоактивті заттары; Ядролы қару сынақтары; Атом энергетикасы. Радиоактивтілікті өлшеу бірліктері: Беккерель; Кюри; Грей; Жерде кездесетін басты радионуклидтер: Калий-40; 42

41 Рубидий-87; Уран-238; Радиацияға ұшырау зардаптарының соматикалық түріне жатады: Өмір жасының қысқарылуы; Кеселді ісіктер; Катаракта; Радиациялық бақылау приборлары: Дозиметр; Рентгенметр; Радиометр; Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ҚР негізгі нормативтіқұқықтық құжаттары: «Атом энергиясын пайдалану туралы» ҚР Заңы; «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы» ҚР Заңы; «Радиоактивті сәулелену көздерін енгізу және шығару туралы» ҚР Үкімет Қаулысы. Ионды сәулелену келесі бөлшектерден тұрады: Альфа-бөлшектерден; Бета-бөлшектерден; Гамма-сәулелерден; Ядролық сынақтар жүргізілген полигондарды ата: Невада (АҚШ); Семипалатинск (Қазақстан); Лобнор (Қытай); Радиоактивтілік құбылысын алғаш ашушылар: Вильгельм Рентген; Кюри жұбайлары; Анри Беккерель. Қазақстанның қай қалаларында реакторлар бар? Ақтау қаласында энергетикалық реактор; Семей полигонында зерттеушілік реактор; Алматы қаласында зерттеушілік реактор; Қазақстан территориясында уранды емес өнеркәсіптердің радиациялыққауіпті кәсіпорындарына жатады: мұнай өндіруші кәсіпорындар; көмір өндіруші кәсіпорындар; химиялық кәсіпорындар. Сәулелену дозалары түрлері: экзпозиционалды; жұтылатын; эквивалентті; Экспозиционды дозаның (Р) қуаттылығы келесі өлшем бірліктерімен өлшенеді: 43

42 Р/сағ; мр/сағ; мкр/сағ; Жұтылған дозаның қуаттылығы келесі өлшем бірліктерімен өлшенеді: Дж/кг; грей; рад. Эквивалентті дозаның (Р) қуаттылығы келесі өлшем бірліктерімен өлшенеді: бэр; зиверт; бэр, зиверт; Адам организміне сәулеленудің әсері келесі ерекшеліктермен сипатталады: иондаушы сәулелену әсері бастапқы кезеңде жасырын (инкубационды) жүреді; әрбір организм сәулеленуге жалпы алғанда әркелкі әрекет етеді; тірі организмнің әрбір мүшесі сәулеленуге сезімтал болады; Иондаушы сәулеленудің биологиялық эффектісі тәуелді: суммалық дозаға; әсер ету уақытына; сәулелену түріне; Сәулеленуге ұшырағаннан кейінгі алғашқы реакциялар: жүрек айниды; құсу; тері қызарады; Ядролық сынақ жүргізу кезінде қандай үрдістерден кейін радиоактивті заттар пайда болады? бөліну; синтез; нейтронды активация; Радиоактивті қалдықтар пайда болады: атом энергетикасының барлық этаптарында; ядролық қаруды өндіру, пайдалану және жою кезінде; радиоактивті изотоптарды өндіру және қолдану кезінде; Газтәрізді радиоактивті қалдықтар басым жағдайда пайда болады: АЭС жұмысы барысында; отынды регенерациялау бойынша радиохимиялық зауыттар жұмысы барысында; ядролық объектілердегі өрт және басқа апатты жағдайларда; Соңғы кездері радиоактивті қалдықтарды оқшаулаудың 3 әдісі қарастырылады: Жер қойнауына көму; Жер бетінде радиоактивті көрқораларда жинақтау; 44

43 Космостық ұшқыш аппараттармен контейнерлерге буылған қалдықтарды Жерден тыс аумаққа апару. Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету принциптері: Авариялық оңтайландыру принципі; Нормалау принципі; Негіздеу принципі; Атом энергиясын пайдалану саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне жатады: Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру; Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы нормалар мен ережелер әзірлеу, олардың сақталуын бақылау; Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру; Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі өндірістік бақылау: Ионданушы сәулелендіру кездерін пайдалануға байланысты қызметті жүзеге асыратын ұйымдар; Атом энергиясын пайдалану саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган; Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган; Радиоактивті зақымданудан адамдарды қорғаудың негізгі тәсілдері: Радиоактивті зақымданудың қаупі туралы хабарландыру; Қорғаныс ғимараттарына паналану; Зақымданған аумаққа өтуді шектеу; Радиациялық қорғаныс шаралары: Радиациялық қорғаныс әрекетінің тәртібін өңдеу мен күресу; Радиоактивті зақымдану кезінде тұрғындарды қорғау тәсілдері; Радиациялық жағдайларды бағалау және айқындау; Радиациялық жағдайды бағалауға арналған бастапқы мәліметтер: Пайдаланатын қорғаныс ғимараттарының техникалық, транспорттық түрлерін әлсірету коэффициенттері; Радиоактивтік зақымдану болғандағы, ядролық жарлыстардың уақыты; Алда тұрған әрекеттер ауданындағы радиацияның деңгейі; Атқаратын функцияларының сипатына қарай радиациялық және ядролық қауіпсіздік жүйелері мен элементтері бөлінеді: Қорғаушы; Оқшаулаушы; Қамтамасыз етуші. Қауіпсіздікке тигізетін әсеріне қарай радиациялық және ядролық қауіпсіздік жүйелері мен элементтері бөлінеді: 45

44 Қалыпты пайдалану жүйелері; Қалыпты пайдалану элементтері; Қауіпсіздік жүйелері мен элементтері; Радиациялық әсерден қорғау жөңіндегі техникалық құралдар мен ұйымдық іс шаралар: Радиациялық әсері болуы мүмкін технологиялық процестерді автоматтандыру және механикаландыру; Қорғаныш экрандарын қолдану; Авариядан кейін радиациялық жағдайды бақылау құралдарын қолдану; Адамдардың радиациялық зақымдануынан сәуле ауруын тудыратын белгілер: Лоқсу; Іш өтумен; Жалпы әлсіздік. Радиациялық жағдайды бағалаудың есептеулерін жүргізу: Адамдарды иондайтын сәулеленумен зақымдану қауіпсіздігі масштабтарымен байланысты; Радиоактивті зақымдану дәрежесімен байланысты; Адамдардың қорғаныс дәрежесімен байланысты; Иондаушы сәулелендіру көздерін пайдалана отырып қызметін жүзеге асыратын ұйымдардың радиациялық авария кезінде радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері: Радиациялық авария кезінде зардап шеккендерге медициналық көмек көрсету жөнінде шаралар қолдануға; Радиациялық авария кезінде радиациялық аварияның өршуіне және радиациялық жағдайдың өзгеруіне талдау жасап, болжам әзірлеуге; Мемлекеттік уәкілеттік органдармен бірлесе отырып қызметшілер мен халықты радиациялық авариялар мен оның зардаптарынан қорғау жөніндегі шаралардың орындалуын қамтамасыз ету; Әрбір өңірде немесе объектіде радиациялық қауіпсіздікті бағалау: Қоршаған ортаның радоиактивтілік ластануы сипаттау; Радиациялық қауіпсіздігі бойынша іс шараларды және радиациялық қауіпсіздік саласындағы нормаларды қамтамасыз етуді талдау; Радиациялық апаттардың ықтималдығы және олардың масштабы; Персоналдың радиациялық қауіпсіздігі: Радиациялық бақылауды ұйымдастыру; Радиациялық жағдай туралы ақпарат жүйесіне ұйымдастыру; Жеке қорғаныш құралдарын қолдану; Радиациялық қорғаныс тәртібі: Тұрғындардың тіршілік әрекетін қамтамасыздандырады; 46

45 Адамдардың еңбеке жарамдылығын сақтауды қамтамасыздандырады; Қолданылатын қорғаныс ғимараттарындағы қауіпсіздігін қамтамасыздандыру. Радиациялық қорғаныс тәртіптерінің кезеңдері: Қорғаныс ғимараттар мен үйлеріне келу уақытының кезектері; Қорғаныс ғимараттарына келу уақыты; Ашық радиоактивтік зақымданған жерде тәулігіне 1-2 сағатқа дейінгі шегімен болуға болатын ғимараттарына келу уақытының кезегі; Радиациялық авария барысында, одан кейінгі салдар ұзақтығына және радиациялық ахуалға ықпал етеді: Радиоактивті заттардың табиғи ыдырауының қоршаған ортаға таралуы; Метерологиялық және климаттық факторлар; Авария салдарын жою жөніндегі жұмыс нәтижелігі, оның ішінде дезактивация мен суды қорғау; Бета сәулелер: Жылдам электрондар; Мөлшері гелий атом ядроларынан кіші сәлелер; Ауада жолы ұзақ бірнеше метрге созылатын сәулелер; Гамма сәулелер: Электрлік магниттік сәулелер; Денеден оңай өтіп, ешқандай әсер қалдырмайтын сәулелер; Дене сыртындағы сәулелер; Радиациялық ластану келесі топтарға бөлінеді: Радиоактивті заттардың бөлінуі нәтижесінде пайда болатын альфа, бета бөлшектерінен болатын радиациялық ластану; Гамма сәулелердің әсерінен болатын радиациялық ластану; Қоршаған ортадағы радиоактивті заттардың мөлшерінің көбеюіне байланысты болатын ластану; Радиациялық сәулеленудің пайдалы әсері: Жануарлар мен өсімдіктер тұқымын жақсартуды және өнімнің көбеюіне сәулеленуді қолданылады; Тіршілік ету жағдайында антибиотиктер санымен қатар В12 дәруменін түзетін микроарганизмдердің жоғары активті штаммдарын шығару; Адам өміріне қажетті, маңызды ферменттер, органикалық қышқылдар және микробтарды сәулелендіру үшін алады; Порталды радиациялық мониторлардың 3 түрі: Теміржолдық; Автокөліктік; Жаяужолдық (пешеход); 47

46 Дозиметрлік құрал-жабдықтардың арасында құралдардың бірнеше негізгі топтарын бөлуге болады: Дозиметрлер; Мониторлар; Детекторлар; Ықтимал радиациалық қауіптілік дәрежесі бойынша ЯРЭҚ жіктемесінің үш санаты қолданылады: ЯРЭҚ тың санитарлық-қорғалатын аймағынан тыс жерлердегі халыққа радиациялық әсер етуі; Авария кезінде радиациялық әсері ЯРЭҚ тың санитарлық-қорғалған аумақпен шектелетін қондырғылар жатады; Радиациялық әсері ЯРЭҚ-тың орналасу алаңымен шектелетін қондырғылар жатады; Радиациялық авариялардың салдары бағаланады: Радиациялық әсер және радиоактив ластанудың көлемімен; Радионукдидтердің құрамымен; Тасталған радиоактивті зат мөлшерімен; 48

47 Қосымша дерек Радиоактивтіліктің ашылу тарихы. Радиоактивтілікті ашу француз ғалымы Анри Беккерелдің есімімен байланысты, ол 1896 жылы қара қағазбен жабылған фотопластинканы ағартқан уран тұзының сәулеленуін анықтады. Жарыққа және 1895 жылы ашылған рентген сәулелеріне ұқсастыру бойынша бұл құбылыс радиоактивтілік атауына ие болды, яғни сәулелендіру қабілеті. Радиоактивтілік сәулелену көптеген физиктср мен химиктердің назарын аударды. Осы құбылысты зерттеуге Мария және Пьер Кюри орасан зор үлес қосты жылы уранның сәулеленгеннен кейін басқа химиялық элементке айналатындығын анықтады. Олардың кейбірін радий мен полонийді ғалымдар таза күйінде ажыратты. Бір грамм радийдің сәулеленуінің бір грамм уранның сәулеленуінен миллион есе асып түсетін болып шықты. Бұдан кейін радий өзінің «сәулеленуші» атауына ие болды. Радиоактивтілік нуклидтердің өздігінен ыдырауы нәтижесінде жаңа атом ядросы түзіліп,энергия бөлінуін айтады. Атом ядросының сипаттамасы. Атом электрі нейтралды. Яғни, ядрода орналасқан протонның оң заряды, электронды қабық құрайтын, теріс зарядты электронмен орнын толтырады. Егер орбитальды электрондардың біреуі сыртқы күштің көмегімен орбитдан шықса және атомды тастап кетсе, яғни босап кетсе, онда атом оң ион болып кетеді. Бос электрон кейбір физикалық және химиялық процесстерге қатысады. Әртүрлі таңбалы иондардың пайда болу процессы иондау деп аталады. Иондаушы сәулелену Иондаушы сәулелену(ис)-бұл сәулелену ортамен әрекеттесу кезінде, осы ортада әртүрлі таңбалы иондардың және бос радикалдардың пайда болуымен ерекшеленеді. Әрбір атом өзінің ионизация энергиясының мәндерімен сипатталады. Иондаушы сәулеленудің 2 түрі бар:корпускулярды және фотонды. Корпускулярды сәулелену - массасы нөлден ерекше бөлшектердің тасқыны (электрондар, позитрондар, протондар, нейтрондар, альфа- бөлшектер). Фотонды сәулелену - бұл электромагниттік сәулелену(гаммасәулелену,сипатауыш сәулелену, тежеуіш сәлелену, рентгенді сәулелену, аннгиляционды сәулелену) Альфа-сәулелену - радиоктивті ыдырау және де ядерлік реакция мен айналдыру кезінде пайда болатын альфа-бөлшектердің тасқыны. Альфа- бөлшектердің қатты иондаушы және мардымсыз кіру қасиеттері бар. Ауада олар 2-9 см тереңдікке, ал биологиялық тканьдерде 0,02-0,06 мм дейін кіреді, қағаз бетімен, киім маталарымен тоқтатылады. 49

48 Альфа-сәулелену, оның тамақпен немесе жұтылған ауамен ағзаға кіруі өте қауіпті. Бета-сәулелену -бета-ыдырау кезінде радиоактивті элементтің ядросымен шығарылатын электрондар немесе позитрондар тасқыны. Бета- бөлшектердің энергиясы үлкен шектеулерде ауытқиды, ал ауадағы ену қасиеті бірнеше сантиметрден 3-метрге дейін жетеді. Биологиялық тканьдерде олар 2 см тереңдікке дейін енеді, киіммен тек қана біртіндеп ұстап қалады. Олардың иондаушы қасиеті, альфа-бөлшектерге қарағанда әлдеқайда аз. Бета-сәулелену сыртқы және ішкі сәулеге түсу кезінде адам денсаулығына өте қауіпті. Протон-сәулеленуі - ғарыштық сәулеленудің негізін құрайтын және де ядерлік жарылыс кезінде байқалатын протон тасқыны. Олардың ауадағы жүрісі және ену қасиеті альфа мен бета-сәулелерінің арасындағы аралық орналасуын алады. Нейтрон сәулеленуі - ядерлік жарылыс, әсіресе нейтронды қару жарақ кезінде, ядерлік реактордың жұмысы кезінде, ауыр радиоактивті элементтерді кенеттен бөлу кезінде байқалатын, нейтрон тасқыны. Гамма-сәулелену - альфа және бета-ыдырау кезіндегі кейбір жағдайда бөлшектердің аннигиляциясы кезінде, атомдар мен оның ядроларының қозуы кезінде, электрлік өрісте бөлшектердің кезінде пайда болатын электромагниттік сәулелену. Гамма-сәулеленудің ену қасиеті, жоғарыда қаралған сәулеленулерге қарағанда жоғары. Ауадағы гамма-кванттардың таралу тереңдігі, көп жағдайда жүз және мың метрге дейін жетуі мүмкін. Иондауыш қасиеты (жанама), жоғарыда аталғандарға қарағанда аз. Гамма-кванттың бір бөлігі биологиялық ткань арқылы зиян келтірмей өтеді, ал басқа бөлігі онымен толық жұтылады. Тежеуіш-сәулелену-электрлік өріс көмегімен тежеу арқылы кинетикалық энергияны азайту кезінде, зарядталған бөлшектерден шығарылатын үздіксіз энергетикалық спектрмен фотон сәулеленуі. Рентген сәулеленуі - рентген аппараттарымен генерацияланатын тежеуші және сипаттаушы сәулеленуден тұратын фотон сәулеленуі ( толқын ұзындығы ). Гамма-сәулеленуге қарағанда оның шағылысу және сыну қасиеттері бар.энергиясы аса үлкен емес және 0,2 Мэв-н аспайды. Сондықтан ол адам денсаулығына аса қауіпті емес және адам ауруларының диагностикасына қолданылады. Гамма-сәулелену Гамма кванттың затпен өзара әрекеттесуі фотоэфектпен, комптон шашырауы мен және электрон-позитрондық парлардың пайда болуымен қоса жүреді. Фотоэффект (фотос, грек тілінде жарық) Е =10эВ-0,2МэВ жағдайында пайда болады, яғни энергияның салыстырмалы кішкентай мәндеріне, және де атомның ішкі электрондарына жүреді. Негізінен электронның К-қабығында жүреді. 50

49 Бұл жағдайда гамма-кванттың энергиясы орбитальды электронға беріледі және ол орбитадан ұрып шығарылады. Бета сәулеленуі Бета-болшектердің зат арқылы өтуі, ядролармен серпінді және серпінді емес соғулылармен және ортаның тежелу электронымен қоса жүреді. Бета - өлшектердің ядрода серпінді шашырауы ықтимал және электрондар энергияларының едәуір төмен жағдайларында орындалады <0,5 МэВ (1.10 сурет). Бета-бөлшектердің электрондарда Z рет (Z- ядро зарядтарының шамасы) серпінді шашырауы ядроларға қарағанда, ықтималдығы аз. Теориялық жағынан, кристалл тор атом ядроларының жылжуы да мүмкін. Бета-бөлшектер энергиясының электрон мен ядро байланысы энергиясының жоғару болу жағдайында (1 МэВ дейін), негізгі энергия жоғалту механизмы, атомдардың иондауы мен қозуына алып келетін, байланыс электрондардағы серпінді емес шашырау болып табылады Альфа-сәулеленуі Альфа-бөлшектердің энергиясы 4-10 МэВ шекарасындаорналасқан, жылдамдығы шамалы түрде км/с тең. Олардың үлкен массасы мен едәуір энергиясы бар. Олар оны негізінен атомдар электронындағы серпінді емес шашырауға жұмсайды. Сондықтан альфа-бөлшектердің үлкен иондау қасиеті бар. ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕР Өндірістік ортада жаңа гигиеналық фактордың пайда болуы(иондаушы сәулелер) өткен жүз жылдықтың соңындағы физика аумағындағы үлкен бір ашылулармен байланысты жылы Вильям Конрад Рентгенмен рентген сәулесінің ашылуы жылы Анри Беккерлмен шынайы радиоактивті құбылыстардың көзге көрінбейтін сәулелердің енуімен уран тұздарының өздігінен шығуы, олар фотоэмульсияның қараюын және кейбір заттардың флюоренциясын щақырады; 1988 жылы Марий Складовский Кюри және Пьер Кюри радий және полонидің радиоактивті қасиетін, олардың сәулелену қарқындылығын яғни уран сәулелерінен басым қарқындылықтағы сәулеленуін ашты. Көзге көрінбейтін өтімді сәулелерді шығаратын заттарды радиоактивті заттар деп атады. Ал осы заттардың қасиетін радиоактивтілік деді[2]. Соңғы он жылдықта жаңа радиоактивті элементтер ашылды торий(1898), актиний(1899), тарон және радо(1900), радиоторий(1905), мезоторий(1907) және т.б. барлық элементтердің атомдық нөмері 83-тен көбі радиоактивті болып табылды. Щынайы радиоактивтіліктер кейбір 51

50 жеңіл элементтерде де анықталынды, оның ішінде калий, рубидий, самария, лантан және рений изотоптары. Э. Резфордпен атом ядроларының болатыны дәлелденгеннен кейін(1913), радиоактивтілік сәулелену аймағында териялық және тәжірибелік физика үлкен жетістіктерге жетті. Олардың бастылары келеселер: Кюри отбасыларының шынайы радиоактивтілік көрінісінің ашылуы(1934): нейтрондар әсеріненуран ядроларының бөлінуіжаңа ядролық реакция түріндегі ашылу (1938); осы реакцияда нейтрондардың босауын дәлелдеу; уранда тізбектік ядролық реакцияның жүзеге асуы (1939). Радиоактивтік сипаты Радиоактивтік жағдай кезінде тұрақсыз ядролар бір немесе бірнеше бөліктерге бөлінеді. Жалпы алғанда атом нейтралды болады. Кез келген атомдар нуклидтер деп аталынады. Бірдей Z номерлері бар, бірақ А массалары әртүрлі нуклеидтерді атомдық номрлері Z изотопты элементтер деп аталады. Бірдей элементтердің изотоптарының протондары мен орбитиалды электрондарының саны бірдей болады, бірақ нейтрондарының саны химиялық құрамы бюойынша әртүрлі, сондықтан ядроларыныңы қасиеті әртүрлі болады. Радиоактивтің ыдырауларының негізгі төрт түрін ажыратады: альфа- ыдырауы, бета ыдырауы, гамма- ыдырауы және спонтанды деп бөлінеді. Альфа-ыдырау. Химиялық элементтердің радиоактивті ядроларының изотоптары альфа-бөлшектерді бөледі. Ауыр ядролар үшін альфа-ыдырау сипаты тән. Бета-ыдырау. Бұл кезде ядро изотоптарының элементтері өзбеттерімен электрондарды шығарады. Гамма ыдырау. Атомдардың номерлерімен массалар санының өзгертілуінсіз, массасы мен зарядтары жоқ, фотонның элементарлы бөлшектері түріндегі изотоп элементтерінің көп мөлшердегі энергияларының ядролардың қозулары нәтижесінде шығарылатын жағдай. Спонтанды бөліну. Ядролардың спонтанды бөлінулері кезінде электрондар, гамма кванттар, сонымен қатар нейтрондар бөлінеді. Радиоактивті ыдырау өнімдеріне тұрақты және радиоактивті изотоптар жатады. γ сәулелердің фотондары (гамма кванттар) α және β бөлшектер сияқты зарядтары болмайды және де электрлік және магниттік алаңдар бойынша әкетулерге бөлінбейді. Нейтронды сәулелер ауыр ядроларды бөлу кезінде ыдырауы мүмкін. Радиоактивті заттардың физикалық-биологиялық қасиеттері. Жартылай ыдырау кезінде берілген изотоптардың радиоактивтілігі үшін өсу тұрақты болады. әртрлі изотоптардың жартылай 52

51 ыдырау кезеңіндегі уақыт бірнеше секундтан бірнеше миллиард жылға дейін ауысып отырады. Радиоактивті заттардың сандық сипаты үшін «белсенділік» ұғымы енгізілген. Бір уақытта ыдырайтын ядролар санының белсенділігімен анықталынады. белсенділіктің өлшеу бірлігі беккерель. Беккерель (Бк) 1с уақыттағы 1 белс.ыдырау кезіндегі радиоактивті қайнар көздердегі нуклидтердің белсенділігі. Сонымен қатар өсулер бар: белсенділік үлесі (Бк/кг), белсенділік көлемі (Бк/кг 3 ) және беткейлік белсенділігі (Бк/кг 2 ). Иондаушы сәулелердің биологиялық әсері сәулелену энергиясының санымен анықталынады. масса бірлігіне қатынасатын орташа энергия жұтылған дозаны қалыптастырады. СИ жүйесі бойынша иондаушы сәулелердің жұтылған дозасының өлшем бірлігі грей (Гр=1Дж/кг), бұрынғы бірлігі - рад. Иондаушы сәулелердің әртүрлі эквиваленттік дозаларын қолдану үшін биологиялық нәтижеліктің салыстырмалы бағасы қолданылады. Эквиваленттік дозалардың бірлігі зиверт (ЗВ), жүйеден тыс бірлік бэр (1 бэр = 10х10-2 Зв). Радиоактивтіліктің кәсіптік қолданылуы Радиоактивтіліктің көрінісі болып табылатын иондаушы сәулелердің ашылуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы үшін иондаушы сәулелермен атом энергияларының кең масштабта қолданыу атом ядроларының синтезі және бөліну реакцияларында, өндірістік қиындықтардың өсулерінде, қоғамдық байлықтың жоғарлауында, науқас адамдардың емі мен диагностикасын анықтауда қолданылады. Радиоактивті заттар металлургияда, машинақұрылымында, химиялық өндірістерде, ауыл шаруашылығында, медицинада және көптеген ғылыми зерттеу лабораторияларында қолданылады. Белсенділіктің жоғарлауы, радиоулылығы, физикалық химиялық қасиеті, сонымен қатар оның қолданулары әртүрліліктермен ерекшеленеді. Радиоактивті заттар қатты, сұйық және газ түрінде қолданулары мүмкін. Иондаушы сәулелердің көздерін қолдану қоғамдық энергиялық ресурстардың кеңеюіне, өндірістік процестердегі автоматизация және дистанциялық бақылаулардың кеңеюлеріне әсер етті. Қазіргі кезде халық шаруашылығында атомдық өндіріс саласының құрылғаныны айтуға болады. Бұған ең алдымен ядролық жанғыш цикл жатады: жылу бөлетін элементтерді дайындау, атом электростанцияларында ядерлі реакторлардың эксплуатациясы, атомдық кемелердегі атомдық жылу электростанциялары, срнымен қатар басқада өндірістер мен ғылыми зерттеу обьектілері. Осы циклдің қортынды этабына ядеролы жылытқыштарды өңдеу және жанама радионуклеиндерді өңдеу 53

52 жатады. сәулелену көздері болып табылатын приборлар өндірісте, медицинада, ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады. γ-нейтрондар және β-қайнар көздері медицинада және халық шаруашылығында кеңінен қолданылады, оларға жатады: а) әртүрлі салада қолданылатын атом реакторлары (АЭС, АТЭЦ энергетикалық құрылымдар, радионуклеиндерді алу үшін құрылымдар, өндірістердегі сәулеленулер медицинада және эксперименталды мақсатарда қолданылады). б) өндірісте, медицинада немес ғылымси зерттеу мақсаттарында қолданылатын ашық түрдегі радиоактивті заттар. в) радиациялық химияда иондаушы сәулелерді қолдану үшін жабық радионуклеидті заттар. Тұрмыстық және медициналық приборлар, геофизикалық, навигационды электроэнергиялардың сіңірілуі үшін, әртүрлуі материялдардың стерилизациясы үшін, дефектоскопияда, γ -, β-нейтронды емде, жер қазбаларын бақылау үшін қолданады. г) зарядталған бөлшектердің жылдамдықтарына электрондық физикалық құрылымдар жатады, сонымен қатар медицинады және ғылыми зерттеу мақсаттарында қолданылатын рентген құрылымдары, ауыр зарядталған бөлшектер жанама радиоактивті изотоптарды алу үшін, ал рентгендік құрылымдар спектрлік және құрылымдық анализдер үшін қолданылады. Осылардың кез келгендерімен жұмыс істеген кездері негізгі қолайсыз факторларға иондаушы сәулелер жатады. Сәулелердің ағзаға әсер етулеріне байланысты екі категорияға бөледі: 1) жұмыс кезіндегі жұмысшының сыртқы ағзасына ғана әсер ететін сәулелер. Оларға рентген аппараттарымсен және электрондық жылдамдықтармен жұмыс ісеулер жатады. 2) ішкі және сыртқы сәулеленулерге ұшырайтын жұмыстар жатады. оларға ректорларда, ауыр бөлшектиердің жылдамдатқыштарында, ашық көздермен манипуляциялар, яғни ұнтақ, ертінді, газ түріндегі радиоактивті заттармен жұмыстар жатады. Патогенезі: Радиоактивті заттар газ немес аэрозол түрінде аэрогенді жолмен ағзаға түсуі мүмкін, сонымен қатар тері арқылы қайнар көздермен қатынас нәтижесінде, «кір» қолмен тамақтанған кезде ауыз арқылы немесе құрамында изотоптары бар тамақпен қоректенген кезде. Сәулелердің кейбіреулерінің ену қабілеті үлкен болады, олардың сәулеленулері ішкі ағзалардың зақымдануларын тудырады. Β сәулелердің ену қабілеттері төмен болғандықтан және олардың сыртқы ортамен әсерлесуінің салдарынан иерінің, роговицаның және көздің шыны денесінің зақымдануларын тудырады. Радиоактивті заттар ағзаға түскен кезде ең алдымен критикалық ағзаларға - радионуклеид депосына және маңайындағы тіндерге әсер етеді. Радиоактивті заттар ағзада ерекше таралады. Йодтың радиоактивті 54

53 изотоптары қалқанша безін зақымдап, қатерлі және қатерсіз ісіктерді тудыруы мүмкін. Жерде сирек кездесетін ісіктер бауырда ісік тудыруы мүмкін; остеотропты изотоптар остеосаркомогенді және лейкогомогенді нәтиже беріп, сүйек миындағы қанның түзілуін тежейді. Салыстырмалы түрде бірқалыпты тараған изотоптар (Cs, Ru, Nb, HTO, Po және т.б)лимфоидты қан түзуді тежейді, ұрық каналының атрофиясын тудырып, жұмсақ тіндердің (сүт безі, асқазан ішек жолдарының, бауырдың) ісіктерін тудырады. Полонимен плутонидің α сәулеленулері ішкі зақымданулар кезінде өте қауіпті. Қиын еритін радиоактивті қосындылардың аэрогенді жолмен өкпеге түскен кезде, сәулелі пневмосклероз, бронх эпителилерінің метаплазиясы, ісіктер дамуы мүмкін. Сонымен қатар еритін изотоптар қатарының, яғни плутонии-239, рутении-106, тории-228, америция-241 аэрогенді жолмен түскен кезде остеосаркомаға қарағанда, өкпенің жиі қатерлі ісіктерін тудырады. Ұрық және оның тұқымына радиоактивті заттардың айқын зақымдаушы әсері бар екекні дәлелденген. Иондаушы радиация тудыратын тіндік және жүйелік сәулеленулер негізінде ағзадағы тіндер мен сұйық ортадағы құрылымдық компоненеттердің клеткалық және молекулярлық деңгейінде біріншілік радиациялық процесс жүреді. Ағзаның бүтіндігі кезіндегі радиациялық зақымданулардың қалыптасулары бірнеше жолмен жүзеге асады, зақымдайтын агенттің клеткаға тура әсерінің нәтижесінде, ағзадағы тінаралық қатынастармен нейро регуляторлы механизмдердің бұзылуы салдарынан пайда болады. Иондаушы радияцияның әсерінене туатын радиобиология мен радиациялық медицинаның қазіргі кездегі теориялары бойынша, үш топқа бөлінуі мүмкін: - соматикалық (жедел және сүлелі сәулелі аурулар, жергілікті сәулелі зақымданулар катаракта, терінің және т.б қатерсіз зақымданулары); - соматикалық-стохастикалық (өмір сүру ұзақтығының қысқаруы, лейкоз, әртүрлі ағзалар мен тіндердің ісіктері); - генетикалық доминантты және рецессивті гендік мутация, хромосомды аберация). Үздіксіз сәулеленуге ұшыраған адамдарда соматикалық нәтиже дамиды, ал оның тұқымында генетикалық (тұқым қуалайтын өзгерістер).жалпы қысқауақыттық сәулеленулер әртүрлі деңгейдегі айқындылықтағы радиациялық зақымдануларды тудыруы мүмкін. 55

54 1,5 Гр және одан жоғары сәулеленулер кезінде сүлелі сәулелі ауру дамуы мүмкін екгндігі бекітілген. Сәулелену аймағының орналасуы сәулеленудің біркелкі емес таралауына байланысты болады. ЕМІ: Жүргізілетін шаралардың үш этапын ажыратады: 1) міндетті түрдегі жұмыс орнындағы шаралар; 2) шұғыл емдік және диагностикалық шаралар; 3)поликлиника мен стационардағы толық диагностика мен емдік шаралар. Нуклидтердің сипатына байланысты радиоактивті заттардың шығуын тездететін заттар тңдалынады. Сонымен қатар сұйықтықтардың айналымын жеделдету арқылы(потогонды және зәр айдағыш препараттар) нуклидтердің шығуын тездетуге болады, механикалық шығару(тазартатын клизмалар, адсорбенттер) қолданылады. Қазіргі кездегі кеңінен қолданылатын заттарға этилендиаминотетрауксус және пентауксус қышқылдары және олардың туындылары қолданылады: ферроцин, унитиол және оксатиол. Трансуранды радионуклеидтермен және жер бетінде сирек кездесетін элементтерді шығару үшін пентацинді қолданады. Препаратты көк тамырға баяу енгізеді, 5% ертіндіні 10 мл тәулігіне 2 реттен (20-40 иньекция) жалпы және радиометриялық зәр анализінің бақылауымен енгізеді. Ағзаға радии, стронции түскен кезде ұсақ дисперсті барии сульфатын 50,0 г, натрии алгинатын г/тәу. 200 мл сумен ішке қабылдайды. Радиоактивті йодтағы сәуленің күшін азайту үшін үлкен адамға 7-14 күн бойы мг тұрақты йод немесе калий йодидті қолдану керек. Полонии ағзаға түскен кезде анықталған тізбек бойынша шұғыл 5% ертінді түрінде оксатиолды тағайындаймыз. Алғашқы 4 тәулікте препаратты 50 мг/кг есебімен 2 рет, содан соң 2 күн үзілістен кейін дозасын 40 мг/кг төмендетемізде 3 күн қатар алады, ал 12 күннен бастап осындай үзілістен соң - 35 мг/кг дейін төмендетеміз(3 күн). Препаратты баяу, тамшылатып енгіземіз. Жанама әсерлеріне жүрек айну, қан қысымының төмендеуі жатады, осы кезде кофеин, супрастин, пипольфен тағайындалады[8]. Сәулелі аурулар кезіндегі жұмыс қабілетінің сараптамасы. Дәрігерлік еңбек сараптамасының сұрақтары жалпы статусымен, бұрынғы және қазіргі кездегі жұмыс қабілетіне, сонымен қатар жалпы соматикалық және кәсіптік аурулар кезіндегі тексерілулерге және медидициналық қарауларға байланысты. ССА бойынша мүгедектікке ауыстыру көрсеткіштері өте шектелген. Аурудың қалыптасуы кезіндегі тексерілулер кезінде уақытша еңбекке жарамсыздық парағы беріледі, ал қорытындысында уақытша (3-6 ай) басқа жұмысқа ауыстыру шешіледі. Шешімді стационарлық немесе поликлиникалық емдеу орындарындағы ДБК қабылдайды. 56

55 Барлық жағдайларда 4 ай емнен кейін және еңбек қабілетін төмендететін сәулелі зақымданулардың айқын белгілері болған кезде науқасты ДЕСК жолдайды. Жұмыс қабілетін тұрақты төмендетеді: 1) тіндер мен ағзалардағы терең трофикалық және склеротикалық жергілікті өзгерістер, көру қабілетінің төмендеулерімен катаракта, ампутациялық дефектілір және контрактура: 2) айқын астенизация, орталық жүйке жүйесімен тамырлардың органикалық зақымданулары: 3) анемия, қан түзудің компенсирленбеген гипоплазиясы. Мамандығы бойынша жұмыс істеу қабілеті сақталған кезде 3 топтың мүгедектігі беріледі. Алдын алу. ССА алдын алу шараларына қатаң түрде жұмыс ережелері мен нормативтерді сақтау жатады. иондаушы сәулелер көзімен жұмыс істейтін адамдар міндетті түрде дәрігерлік бақылауында болады. Дұрыс дем алу және тамақтану, рационалды еңбек ету және сәулелену мөлшерлерінің қалыпты нормадан аспауы алдын алу шаралардың міндетті бір бөлімі болып табылады. Радиациялық қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстандағы қоршаған ортаның күйі Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады. Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда. Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болды. Теңiздiң Қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi. Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы 57

56 елдерiнiң Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды. Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасында теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды алауларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластанған жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау көзделуде. Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс. Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер: мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды суларды жинақтауыштар жатады. Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама мен иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезеңкезеңмен байырғы ластанулардың барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде. Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу және енгiзу қажет. Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты радиоактивті ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi жатады. Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iсқимылдарымен қамтамасыз етiледi жылдың басында Қазақстан радиациялық қауiптi қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына қосылды, бұл радиациялық қауiптi 58

57 қалдықтарды декларациялау жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама шикiзат пен өнiм түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн болдырмауға мүмкiндiк бередi. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi. Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдықшикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды. Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi топтарға бөлiнедi: табиғи радиактивті көздер (ғарыштық, күн сәулесі, жер қойнауындағы пайдалы қазбалар); уран өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар;урандық емес өндіруші кәсіпорындар; жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң бөлшектелген жабдығы); ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар; мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; өнеркәсіптік және зерттеулік атом реакторлары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi); изотоптарды пайдалатын медициналық және техникалық аспаптар мен жабдықтар. Қоршаған ортадағы радиациялық ахуалды табиғи радиациялықлық мен адамның шаруашылық әрекетінің негізінде жасалған нысандардан бөлінетін жасанды сәулелену құрайды. Қазақстан аумағында табиғи аядан сәуле алу айтарлықтай және ол шамамен 310 мбэр мөлшерінде. Сонымен бірге адам медицинадан қосымша 110 мбэр сәуле алады. Сонда қалыпты табиғи мен жасанды сәулеленудің жалпы дозасы Қазақстанда бір адамға шаққанда орта есеппен 420 мбэр болады, бұл әлемдік деңгейден 1,5 есе көп. Егер осы қалыпты ая дозасына радиоактивті ластаушылар көзінен мүмкін болатын 100 мбэр дозаны қосатын болсақ, онда ол өте қауіпті болмақ. 59

58 Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран берушi алты iрi: Солтүстік Қазақстан, Бетпақдала Шу Іле, Шу Сарысу, Іле, Сырдария, Каспий маңы геологиялық өңiрі, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кенiштер, радиоактивті су көздері, уран өндiрушi кәсiпорын-дар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар. Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүм-кiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ ауданында жүргізілген зерттеулер 250 өздігінен ағатын ұңғымаларды анықтады. Олардың ішіндегі радий мен уран мөлшері жоғары 40 қа жуығы ауыз су мен шаруашылық қажетіне пайдаланылған. Уран мен радийдің концентрациясы шектеулі мүмкін концентрациядан (РШК) есе асып түскен жылы Қазақстанда әртүрлі ғимараттардағы радон концентрациясы-ның (меншікті активтілігінің) оның жер қыртысынан бөлініп шығу дәрежесіне байланыстылығын зерттеу басталды. Осының негізінде радонның шығу аумақ-тарын аудандастыру картасын жасау көзделген. Қазіргі кезде барлық ғимарат-тарындағы радонның концентрациясы өте жоғары болып келетін (0,2 кбк/м3 нормасы кезінде 4 кбк/м3 ті құраған) Арықбалық, Сарытүбек (Ақмола облысы) елді мекендері анықталды. Қазақстан Республикасында ядролық сынақтар үш полигонда: Семей, Атырау облыстарында (Азғыр) және Батыс Қазақстанда (Капустин Яр) жүргі- зілді. Әлемде ядролық қаруды сынау мақсатында барлығы екі мыңнан астам ядролық жарылыстар (атмосферада, жер астында, су астында) жасалды, оның 490 ы ( 26 жерүсті, 90 атмосфералық, 374 жерасты) Қазақстанда жүргізілді. Жер бетінде жүргізілген 26 ядролық жарылыстың нәтижесінде республика аумағындағы атмосфераға жалпы активтілігі 45 млн Ки радионуклидтердің орасан көп мөлшері тасталды. Осының негізінде 190 мыңдай адам 0,5 Зв (50 бэр) және одан да жоғары сәуле дозасын алды. Қазіргі кезде Семей полигоны аумағында жасанды изотоптардың цезий 137, стронций 90, европий 152, 155, америций 241, плутоний 239,240, кобальт 60 таралуы байқалуда. Бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығы сарапшыларының АҚШ, Россия, Франция, МАГАТЭ ғалымдары мен мамандарымен бірлесе жүргізген бағамы бойынша полигон тіршілігіне үлкен қатер төндіріп тұр. «Лира», «Галит», «Сай Утес» полигондарында жүргізілген сынақтар осы күнге дейін айтылмай келді. «Лира» алаңшасында Қарашығанақ қазба орнының конденсатын сақтау мақсатында м тереңдікте, көлемі мың м3 алты қуыс жасалған. Олардың төртеуінің көлемі 60

59 конденсатпен % ғана толтырылған. «Галит» алаңшасында осындай мақсатта тасты тұз массивтерінде 17 жарылыс, «Сай Утес» полигонында 3 жарылыс жасалды. Бұлардан басқа жер қыртысының геологиялық құрылымын зерттеу үшін «Меридиан», «Регион», «Батолит» бағдарламалары бойынша 6 жарылыс жүргізілді. Сонымен бірге Алматы мен Батыс Қазақстан облыстарында мөлшері 5600 м2 болатын радиоактивті ластану аумағы анықталды. Ядролық полигондардың ортаактивті қалдықтарының көлемі радиоак-тивтілігі 12,9 млн Ки құрайтын 6,5 млн т, төменактивті қалдықтар көлемі радиоактивтілігі 11,6 мың Ки құрайтын 5,8 млн т деп бағалануда. Қазақстан Республикасы аумағында бес ядролық реактор бар. Бір энергетикалық реактор Ақтауда, үш зерттеулік реактор Семей полигонында, және бір зерттеулік реактор Алматыда орналасқан. Ақтаудағы БН 350 энерге-тикалық реакторында төмен және ортаактивті 9000 м3 қатты мен сұйық қалдықтар жинақталған. Олардың едәуір мөлшері осы реакторды демонтаждау кезінде пайда болуы мүмкін. Ядролық реакторлар қоршаған ортаға активтілігі 421 мың Ки болатын 14,5 мың т төмен және ортаактивті қалдықтарды, активтілігі 1,9 млн Ки болатын 450 т жоғарыактивті қалдықтарды тастайды. Соңғы деректер бойынша республика аумағында изотоптарды пайдала- натын 100 мыңға жуық көздер белгілі. Қазақстанның кәсiпорындарында ион- даушы сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды жылы Шығыс Қазақстан облыстық басқармасында есепке алынбаған 2162 радиоизотоптық түтін туралы белгі бергіштердегі иондаушы сәулелену көздері анықталды. Олардың 2146 ы плутоний 239 дың ампулдық көзі екені белгілі болып, 1444 і жойылды. Изотоптық өнімдер қалдығының жалпы радиоактивтілігі 32,4 мың Ки құрайды деп бағалануда. Қазақстандағы әлемдегі қордың ¼ бөлігін құрайтын уран - өнеркәсіптік мақсатта өндірілетін негізгі радиоактивті элемент. Бұрынғы Кеңес Одағының әскери - өнеркәсіптік кешені республика аумағында 80 мың т дан астам уран өндірді. Қазіргі кезде сол кәсіпорындардан тек бесеуі ғана жұмыс істейді. Оның төртеуі Орталық, Далалық, Алтыншы руда басқармасы мен Үлбі металлур-гиялық зауыты «Қазатомпром» ҰАК ының құрамына кіреді. Бесіншісі Степ-ногорск қаласындағы Тың тау химиялық комбинаты. Бұларға қарағанда радиациялық ластану тоқтатылған немесе қараусыз қалған нысандардан едәуір мөлшерде болуы ықтимал. Мұндай нысандардың саны Қазақстан аумағында жүзден асып жығылады. Бұлардың қатарына Ақтау қаласындағы Каспий тау 61

60 металлургиялық комбинаты, Ақмола облысындағы Қосашы мен Маныбай руд-никтері, Балқаш маңы аумағындағы Ботабұрым мен Қордай рудниктері жатады. Қараусыз қалған осы 100 ден аса нысанның радиациялық доза қуаты деңгейі РШК дан 50 есе асып түседі. Концентрациясы РШК дан асып түсетін радио-нуклидтердің аэрозолі 10 км ден алыс қашықтыққа таралуы мүмкін. Уран өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі Қазақстан бойынша жалпы активтілігі 251 мың Ки болатын 223 млн т ны құрайды. Қазақстан аумағындағы урандық емес өнеркәсіптің радиациялық қауіпті кәсіпорындарына мұнай мен көмір өндіруші кәсіпорындар жатады. Маңғыстау мен Атырау облыстарында мұнай өндіру саласының қарқынды дамуы мұнай өндіру учаскелері мен олармен қатарлас аудандардың техногендік радиоактивті ластануына әкелді, кризистік жағдайлар аймағы тіркелді. Осы облыстардың 100 мың адамды қамтитын 12 қаласы мен елді мекендеріне радиоактивті қауіп төніп тұр. Қазіргі уақытта мұнай өндіруші 22 аса ірі қазба орындарында радио-активті сәулелену қуаты 100 ден мкр/сағатқа дейін болатын 267 радио-активті ластану учаскелері анықталды. Кейбір көмір қазу орындарында көмір қабаттарының қышқылданған жоғары бөліктерінің урандық минерализациялануы бар. Мысал ретінде Жамбыл облысындағы Құланды қазба орнын, Алматы облысындағы Ойқарағай қазба орнын келтіруге болады, мұнда 20 мың м3 радиоактивті көмір жиналған. Мұндай көмірді жаққанда, оның күлінің радиоактивтілігі 5 6 есе артады. Радиоактивтік ластану мұнай мен көмір өндіруден басқа, фосфорит, қара, түсті және бағалы металл өндіру кезінде де болады. Аэрогаммаспектрометрлік түсіру нәтижесінде Семей, Тараз, Шымкент қалалары мен Ақмола облысының санитарлық қорғаныш аймағында металлургиялық, химиялық және тау руда кәсіпорындарының радиоактивті қалдықтары тіркелген. Урандық емес өнеркәсібі қызметінің радиоактивті қалдықтарының жалпы көлемі республика аумағында активтілігі 133 мың Ки болатын 2362 мың т ны құрайды. Қорыта келгенде Республикамыздың радиациялық ахуалын жақсы деп айта алмаймыз. Жоғары табиғи қалыпты аяға радионуклидтердің әлеуетті қауіпті көздері өз үлесін қосуда. Сонымен жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы аумағындағы радиоактивті қалдықтардың жалпы мөлшері активтілігі 15,5 млн Ки болатын 237 млн тоннаны құрап отыр. Салыстыратын болсақ, Чернобыль авариясы кезінде радиоактивті лақтырылымдар млн Ки болды. Сонда республика аумағындағы радиоактивті қалдықтар Чернобыль-дің үштен 62

61 бірін құрайды деген сөз. Тек бұл қалдықтар республиканың едәуір үлкен аумағында шашырап жатыр. «Қазатомпром» Ұлттық атом компаниясының есептеулері бойынша, республикамыздың мұндай радиоэкологиялық ахуалын сауықтыру үшін шамамен 1110 млн АҚШ доллары қажет. Радиация және өмір Радиация дегеніміз белгілі бір нәрсенің центрден шеңберге қарай сәуле тәріздес таралуы. Радиацияның бірнеше түрлері бар, бірақ біздің сезім мүшелеріміз оларды жарық пен жылуды сезінгеніміз сияқты сезіне алмайды. Адам радиациясы жоқ жерде өмір сүрмейді десе де болады. Радиоактивті сәулеленудің мутация туғызу қабілеті биологиялық түрлердің үздіксіз эволюциясының негізгі себебі ретінде есептеледі. Биологтардың пайымдауы бойынша, Жер бетінде тіршілік пайда болған бері 1 млрд қа жуық тірі ағзалар дамыды. Қазіргі кезде, түрліше бағамдар бойынша, флора мен фаунаның 2 ден 15 млн ға дейін түрі қалды. Радиацияның әсерінсіз біздің планетамызда тіршіліктің мұншама алуан түрлігі болмас еді. Радиациялық аяның (фонның) болуы Жердегі тіршіліктің міндетті шарттарының бірі, радиация жарық пен жылу сияқты тіршілікке қажет нәрсе. Радиациялық ая шамалы артқанда адам ағзасындағы зат алмасу біршама жақсарады, ал радиациялық аяның төмендеуі тірі ағзалардың өсуі мен дамуын % - ға баяулатады. «Нөлдік» радиация кезінде өсімдік тұқымдары өніп шығуын, тірі ағзалар көбеюін тоқтатады. Сондықтан радиофобияға радиа-циядан қорқынышқа бой алдырудың қажеті жоқ. Бірақ, радиацияның жоғары деңгейінің қандай қатер әкелетінін, оған жол бермеудің жолдарын, қажет болған жағдайда радиациялық қауіпті жағдайларда тірі қалуды білген жөн. Табиғи радиация адамның тіршілік ету ортасының табиғи компоненті. Шартты түрде радиациялық сәулеленуді иондаушы және иондаушы емес деп ажыратады. Иондаушы емес сәулелену дегеніміз жарық, радиотолқындар, Күннің радиоактивті жылуы. Радиацияның бұл түрі адам ағзасына айтарлықтай әсер ете қоймайды, бірақ оның жоғары қарқындылығы зиянды әсер туғызуы мүмкін. Радиация тірі ағза молекулаларының химиялық байланысын бұзатын болса, онда ол иондаушы радиация деп аталады. Иондаушы радиацияны қарапайымдылық үшін жай радиация деп, ал оның мөлшерлік сипаттамасын доза деп атайды. Радиоактивтілік кейбір химиялық элементтер (уран, торий, радий, калифорний және т.б.) атомы ядроларының, олардың атомдық нөмірі мен 63

62 массалық санының өзгеруіне әкелетін, өздігінен түрленуі (ыдырауы). Мұндай элементтерді радиоактивті элементтер деп атайды. Радиоактивті заттар жартылай ыдырау кезеңімен өлшенетін қатаң белгілі жылдамдықпен, яғни бүкіл атомдардың жартысы ыдырайтын уақытпен ыдырайды. Радиоактивті ыдырауды тоқтату мүмкін емес, әрі оның иондаушы сәулеленуді бөлуі қатар жүреді. Жартылай ыдыраудың бір кезеңіне тең уақыт ішінде әрбір 100 атомның 50 атомы өзгеріссіз қалады, ал келесі осындай уақыт ішінде олардың 25 і ыдырайды, осылайша экспоненциалды заң бойынша жалғаса береді. Мысалы, уран 238 дің жартылай ыдырау кезеңі 4,47 млрд жылға, көміртегі 14 тікі 5730 жылға, радий 223 тікі 11,43 күнге, күкірт 38 дікі 2 сағат 52 минутқа тең, ал протактиний 234 кі бір мин-уттан сәл ғана үлкен болып келеді. Иондаушы сәулелену түрлері Иондаушы сәулелену деп ортамен әрекеттесуінің негізінде әртүрлі белгідегі электр зарядтарын түзетін сәулеленуді айтады. Иондаушы сәулелену бөлшектерінің энергиясын жүйеден тыс бірліктермен электрон вольттермен өлшейді (эв). 1 эв = 1, Дж. Иондаушы сәулелену көздері техникада, химияда, медицинада, ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда пайдаланылады, мысалы топырақтың тығыздығын өлшеу, газ құбырларынан тамшылауды анықтау, пісірме-леу жапсарларын тексеру, табақ, құбыр және өзектердің қалыңдығын өлшеу, маталарды антистатикалық өңдеу, пластмассаларды полимерлеу, қатерлі ісік-терді радиациялық емдеу кезінде қолданылады. Иондаушы сәулеленуді корпускулярлық және фотондық деп екі түрге жіктейді. Корпускулярлық иондаушы сәулелену радиоактивтік ыдырау, ядролық түрлену кезінде немесе үдеткіштерде түзілетін, тыныштықтағы массасы нөлден бөлек элементарлық бөлшектердің ағыны. Мұндай сәулеленуге альфа бөлшек-тер (α сәулелену) және бета бөлшектер (ß сәулелену), нейтрондар (n), про-тондар (p) және т.б. жатады. Альфа бөлшектер (α сәулелену) дегеніміз гелий атомдарының оң заряд-талған ядролары. Альфа бөлшектердің энергиясы 4 8,8 МэВ,түзу сызықты қозғалыс жылдамдығы км/с. Иондаушы қабілеті өте жоғары ( жұпқа дейін). Бета бөлшектер (ß сәулелену) радиоактивті элементтердің бета ыды-рауы кезінде олардың ядролары бөлетін электрондар немесе позитрондар ағыны. Бета бөлшектердің альфа бөлшектерге қарағанда өткіш қабілеті 100 есе жоғары, иондаушы қабілеті төмен, ал массасы ондаған мың есе аз. Бета бөл-шектердің максималды энергиясы 64

63 13,5 МэВ, жылдамдығы жарық жылдамды-ғына жақын. Қазіргі кезде 900 ға жуық ß радиоактивті изотоптар анықталып отыр. Нейтрондық сәулелену кейбір ядролық реакциялар кезінде (уран мен плутоний ядроларының бөліну кезінде) атом ядроларынан бөлінетін бейтарап бөлшектердің ағыны. Нейтрондық сәулеленудің айрықша ерекшелігі тұрақты элементтер атомдарын радиоактивті изотоптарға айналдыру қабілеті, бұл нейтрондық сәулеленудің қауіптілігін күрт өсіреді. Нейтронның массасы α бөл-шектердің массасынан шамамен 4 еседей аз. Энергиясына байланысты баяу нейтрондар (энергиясы 1 КэВ тен төмен), аралық энергия нейтрондары (энергиясы 1 ден 500 КэВ ке дейін) және жылдам нейтрондар (энергиясы 500 КэВ тен 20 МэВ ке дейін) деп бөледі[5]. Позитрондық сәулелену ß сәулеленуден тек қана зарядының оң белгі- сімен ғана ерекшеленеді. Фотондық сәулелену вакуумда км/с тұрақты жылдамдықпен таралатын электромагниттік тербелістер ағыны. Фотондық сәулеленуге гамма сәулелену (γ сәулелену), сипаттамалық, тежеулік және рентгендік сәулелену-лер жатады. γ сәулелену электромагниттік сәулеленуге жатады және жарық жылдамдығымен таралатын энергия кванттары ағынын құрайды. γ сәулелену адам денесі және басқа да материалдар арқылы еркін өтеді, ол сондай ақ өзі өткен ортада қосымша әрі шашыраңқы сәулелену туғызуы мүмкін. Сипаттамалық сәулелену атом электрондарының энергетикалық күйінің өзгеруі кезінде пайда болады. Мұндай сәулеленудің энергиясы 1 МэВ тен аспайды. Тежеулік сәулелену зарядталған бөлшектердің кинетикалық энергиясының азаюы нәтижесінде түзіледі. Рентгендік сәулелену затты электрондар ағынымен соққылау кезінде пайда болатын, жиілігі жоғары және ұзындығы қысқа толқындардың электро-магниттік сәулеленуі. Ерекше қасиеті үлкен өткіш қабілеттілігінде. Шығу көзі рент-гендік түтіктерде, электрондық микроскоптарда, қуатты генераторларда, түзет-кіш лампаларда, электрондық сәулелік түтіктерде, т.б. түзілуі мүмкін. Сәулеленудің барлық түрлері иондаушы және өткіш қабілеттіліктерімен сипатталады. Сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі меншікті ионизациямен, яғни бөлшектің орта массасы көлемінің бірлігінде немесе жүріс жолы ұзындығының бірлігінде түзетін иондар жұбы санымен анықталады. Әртүрлі сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі де түрліше болып келеді. Сәулеленудің өткіш қабілеттілігі жүріс жолының шамасымен анықталады. Жүріс жолы дегеніміз белгілі бір ықпалдаус кезінде бөлшектің затта немесе ортада толық тоқтағанға дейінгі жүріп өткен қашықтық. 65

64 Сәулеленудің әр түрі түрліше энергия мөлшерін бөліп шығарады, әрі өткіш қабілеттіліктері де әрқилы, сондықтан олар тірі ағза ұлпаларына әртүрлі әсер етеді. α бөлшектердің иондаушы қабілеттілігі жоғары, бірақ өткіш қабілеттілігі төмен. ß сәулеленудің иондаушы қабілеттілігі айтарлықтай төмен, ал өткіш қабілеттілігі өте жоғары. Фотондық сәулеленулердің иондаушы қабілеттіліктері өте төмен, ал өткіш қабілеттіліктері өте жоғары болып келеді. Энергиясының жоғарылығы (0,01 3 МэВ) және толқын ұзындығының қысқалығы γ кванттардың (γ сәу-леленудің) үлкен өткіш қабілеттілігіне айтарлықтай септігін тигізеді. γ квант-тар электрлік және магниттік өрістерде ауытқымайды. Жарық жылдамдығымен таралатын γ кванттар ауада жұтылмайды, оны тек қана қалың қорғасын немесе бетон қабат қана ұстай алады.олардың ағынының әлсіреуі γ квант пен жұту материалының энергиясына байланысты. γ сәулеленудің қарқындылы-ғын түрліше заттармен әлсірету жартылай әлсірету қабатының шамасымен сипатталады (Кесте 1). Бұл заттардан өту кезінде γ сәулеленудің қарқынды-лығы екі есе азаяды [11]. γ сәулеленудің жоғары өткіш қабілеттілігі оны ішкі, сондай ақ сыртқы сәуле алу кезінде де өте қауіпті етеді. 1 кесте. γ сәулеленуді жартылай әлсірету қабатының шамасы γ сәулелену энергиясы, МэВ Жартылай әлсірету қабатының шамасы Ауа, м Алюминий, см Қорғасын, см 0,5 60 3,2 0,4 1,0 85 4,4 1,0 2, ,4 1,4 Өлшем бірліктері: активтілік бірлігі ретінде француз ғалымы А. Беккерельдің құрметіне байланысты беккерель (Бк) қабылданған. 1 Бк бір секундтағы бір ядролық түрленуге тең. Активтілікті көбінесе жүйеден тыс бірлік кюримен (Ки) өлшейді. 1 Кu= 3,7*10 10 Бк Экспозициялық доза (Х) дегеніміз аз көлемдегі құрғақ атмосфералық ауада түзілетін бір белгідегі иондардың толық зарядының (dq) осы көлемдегі ауа массасына (dm) қатынасы: dq X Дж/кг dm 66

65 Техникада экспозициялық дозаны рентген арқылы да (Р) өлшейді: 1 P = 2, Кл/кг. Сәулеленудің сіңірілген дозасы (D) деп белгілі бір элементарлық көлемдегі затқа берілген сәулеленудің орташа энергиясының (dе) осы көлемдегі заттың массасына (dm) қатынасын айтады: de D Дж/кг. dm Сіңірілген дозаның өлшем бірлігін физик Грейдің құрметіне байланысты грей (Гр) деп атайды: 1 Гр = 1 Дж/кг. Сондай ақ өлшем бірлігі ретінде рад қолданылады: 1 рад = 0,01 Гр. Сіңірілген дозаның шамасы сәулеленудің қасиеттерімен қатар сіңіруші заттың қасиеттеріне де тәуелді. Әртүрлі сәулеленудің бірдей дозасы тірі ағзада түрліше биологиялық әсер туғызады. Алайда сіңірілген дозаның мөлшері бірдейлігі кезінде альфа, бета және гамма сәулеленудің едәуір қауіпті екендігі ескерілмейді, сондықтан әртүрлі сәулеленудің адам ағзасының түрліше мүшелеріне ықпал ететін әсерін анықтау үшін «эквивалентті» және «эффективті» дозалар түсінігі енгізілген[7]. Эквивалентті доза (H) мүшедегі немесе ұлпадағы сіңірілген дозаның сәулеленудің осы түрінің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін көрсететін коэффициентке көбейтіндісі: H T, R = D T, R W R, Бұнда D T,R мүшедегі (R) немесе ұлпадағы (Т) орташа сіңірілген сәулелену дозасы; W сәулеленудің ағза мүшесін немесе ұлпасын зақымдау қабілетін көрсететін коэффициент. Эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде швед радиологы Рольф Зиверттің құрметіне байланысты зиверт (Зв) қабылданған: 1Зв = 1 Дж/кг. Сонымен бірге кейде эквивалентті дозаның өлшем бірлігі ретінде бэр (рад тың биологиялық эквиваленті) қолданылады: 1 бэр = 0,01 Зв. Эффективті доза (Е) дегеніміз адамның бүкіл денесінің және оның жекелеген мүшелерінің радиосезімталдығын ескере отырып, сәуле алуының кейіннен шығу зардабының ықтималдығын көрсететін өлшем ретінде пайдаланылатын шама. Оны мүшедегі немесе ұлпадағы (H t,t ) эквивалентті дозаның осы мүше немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін (W T ) коэффициентке көбейтінділерін қосу арқылы табады: 67

66 E = Σ H t,t W T, Бұнда H t,t (t) уақыт ішіндегі (Т) мүшедегі немесе ұлпадағы эквивалентті доза; W T (Т) мүшенің немесе ұлпаның зақымдану қабілетін көрсететін коэффициент. Бұл коэффициентті мынадай мүшелер мен ұлпалар үшін былай қабылдайды: гонада 0,20; жұлын, өкпе, асқазан 0,12; бауыр, қалқанша без, несеп жолы 0,05; тері және сүйек беттері жасушалары 0,01; қалған мүшелер мен ұлпалар 0,05 [12]. Эффективті доза зивертпен (Зв) өлшенеді. Иондаушы сәулеленудің адамға әсері Адамдардың радиациямен зақымдануы ядролық жарылыс кезіндегі өткіш радиация және аумақтың радиоактивті ластануынан болады (2-сурет). 2-сурет. Адамның радиациямен зақымдану түрлері Өткіш радиация ядролық жарылыс аймағынан жан жаққа бірнеше секунд ішінде таралатын гамма сәулелер мен нейтрондардың ағыны. Радиоактивтік ластану жарылыс бұлтынан радиоактивті заттардың орасан мөлшерде түсу нәтижесі. Олар жер бетіне түскен соң, радиоактивті із деп аталатын ластану аумағын түзеді. Жасанды (антропогендік) мен табиғи радиоактивтік сәулеленулердің табиғи сипаты ұқсас келеді және олар адам денсаулығына зиянды әсер етуі мүмкін. Иондаушы сәулеленудің адам ағзасына әсер етуінің негізінде ұлпаларда күрделі физикалық және биологиялық процестер жүруі мүмкін. Тірі ұлпаның иондану нәтижесінде оның молекулярлық байланысы 68

67 үзіледі, қосылыстардың химиялық құрылымы өзгереді, бұл жасушалардың өліміне әкеліп соғады. Иондаушы сәулеленудің биологиялық зардаптарының қалыптасуына биологиялық ұлпа массасының 60 70% - ын құрайтын судың радиолизінен болатын өнімдер ерекше роль атқарады. Суға иондаушы сәулелену әсер еткенде Н пен ОН еркін радикалдары, ал оттегі қатысатын болса күшті қышқылдау-шылар ретінде саналатын гидропероксидтің (НО 2 ) еркін радикалы мен сутегінің пероксиді (Н 2 О 2 ) түзіледі. Радиолиз өнімдері ұлпаның молекулаларымен химиялық реакцияға түседі де, сау ағзаға тән емес қосылыстар түзеді. Бұл жекелеген функциялардың немесе жүйелердің, сондай ақ бүкіл ағза тіршілігі-нің бұзылуына әкеп соғады[4]. Биологиялық процестердің бұзылуы қайтымды немесе қайтымсыз болуы мүмкін. Қайтымды бұзылу кезінде сәулеленген ұлпа жасушаларының қалыпты жұмысы қалпына келеді, ал қайтымсыз бұзылу кезінде жекелеген мүшелер немесе бүкіл ағза зақымданады да сәуле ауруын туғызады. Иондаушы сәулелену ағзада биологиялық өзгерістерді сыртқы сәуле алу (сәулелену көзі ағзадан тыс жерде) кезінде де, ішкі сәуле алу (радиоактивті заттар ағзаға пероральдік немесе ингаляциялық жолмен енеді) кезінде де туғызады. Сәуле ауруының екі формасы болады: ауыр және созылмалы. Сәуле ауруының ауыр формасы қысқа уақыт аралығында үлкен дозалы сәуле алу нәтижесінде болады бэр доза кезінде, ағзаның зақымдануы лездік («сәуле алу өлімі») болады. Сәуле ауруының ауыр формасы радионук- лидтердің көп мөлшерінің ағзаға енуінен де болуы мүмкін. Созылмалы зақымданулар РШК-дан асатын дозамен жүйелі түрде сәуле алудың нәтижесінде болады. Сәуле алған адамның денсаулығы күйін тікелей өзгертетін әсерлер соматикалық, ал оның ұрпағында білінетін әсерлер генетикалық (тұқым қуалаушылық) деп аталады. Иондаушы сәулеленудің биологиялық әсері дозаның жалпы мөлшері мен әсер ету уақытына, сәулелену түріне, сәуле алған беттің өлшеміне және адамның жеке қасиеттеріне байланысты келеді. Ағзаның биологиялық ұлпаларының сәуле алу дозасына байланысты сәуле ауруын төрт дәрежеге жіктейді: 1 дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл) рад сәулелену дозасы кезінде өрбиді. Жасырын мерзімі 2 3 апта, бұдан кейін әлсіздік, лоқсу, бастың айналуы, температураның жиі көтерілуі пайда болады. Қанда ақ түйіршіктердің (лейкоциттердің) мөлшері азаяды. 1 дәрежелі сәуле ауруын емдеуге болады. 69

68 2 дәрежелі сәуле ауруы (орташа) рад сәулелену дозасы кезінде болады. Жасырын мерзімі 1 апта. Ауру белгілері анық білінеді. Көп жағдайда адамдар уақытша жұмыс қабілетінен айрылады. Дұрыс емделген жағдайда, 2 3 айдың ішінде сауығуға болады. 3 дәрежелі сәуле ауруы (ауыр) рад сәулелену дозасы кезінде байқалады. Жасырын мерзімі бірнеше сағат. Аурудың алғашқы белгілері сәуле алғаннан кейін ақ бірден анық біліне бастайды. Ауру жедел әрі ауыр өтеді. Бастың қатты ауруы, жүрек айну мен қайта қайта құсу, іштің өтуі, ішкі мүшелер, тері мен кілегей қабаттарына қан кетуі, қан құрамының өзгеруі, шаштың түсуі, орталық жүйке жүйесі мен жыныс бездері қызметінің бұзылуы байқалады. Уақытында әрі тиімді емделген жағдайда, адам 6 8 айдың ішінде сауығуы мүмкін % жағдайда өлуі мүмкін. 4 дәрежелі сәуле ауруы (өте ауыр) 700 рад тан жоғары сәулелену дозасы кезінде минуттан кейін біліне бастайды. Дене температурасы 380С тан асып, тері мен кілегей қабаттары зақымданады. Дәрет сұйылады. Емделмеген жағдайда адам 2 3 апта ішінде өледі. Аурудың барлығы дерлік өліммен аяқталады. Иондаушы сәулеленулердің жеке адамға, сондай - ақ кейінгі ұрпаққа әсер етуінің жалпы ықпалы 3 суретте көрсетілген. 3 сурет. Адамдардың сәуле алуының ықтимал зардаптарының түрлері. 70

69 Радиациялық қауіпсіздік нормалары Радиациялық қауіпсіздіктің санитарлық нормалары мен ережелері Радиациялық қауіпсіздік экологиялық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі болыптабылады және адамдар мен қоршаған ортаны иондаушы сәулеленулердің зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ететін шаралар кешенін қамтиды. Қазақстан Республикасының радиациялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету саласындағы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзде- ледi, "Атом энергиясын пайдалану туралы", «Халықтың радиациялық қауіпсіз-дігі туралы» Қазақстан Республикасы Заңдарынан, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады. Радиациялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi принциптерi мыналар болып табылады: - нормалау принципi - иондаушы сәулеленудiң барлық көздерiнен азамат-тардың сәуле алуының жеке мөлшерiнiң жол берiлетiн шегiнен асырмау; - негiздеу принципi - иондаушы сәулелену көздерiн пайдалану жөнiндегi қызметтiң барлық түрiне тыйым салу, бұл орайда алынған пайда адам мен қоғам үшiн табиғи радиациялық ортаға қосымша сәуле алу келтiретiн ықтимал зиян қатерiнен аспайды; - оңтайлыландыру принципi - иондаушы сәулеленудiң кез келген көзiн пайдалану кезiнде сәуле алудың жеке мөлшерi мен сәуле алатын адамдар санының экономикалық және әлеуметтiк факторларын ескере отырып, мүмкіндiгiнше төмен және қол жетерлiк деңгейде ұстау; - авариялық оңтайлыландыру принципi төтенше (авариялық) жағдайларда қолданылатын шаралардың нысаны, ауқымы мен ұзақтығы адам ден-саулығына зиянды азайтудың нақты пайдасы араласуды жүзеге асырудан болатын залалға байланысты залалдан барынша көп болатындай етiп оңтайлы-ландырылуға тиiс (3 бап). Радиациялық қауiпсiздiк: - құқықтық, ұйымдық, инженерлiк - техникалық, санитарлықгигиеналық, профилактикалық, тәрбиелік, жалпы бiлiм беру мен ақпараттық сипаттағы шаралар кешенiн жүргiзу; - Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының, қоғамдық бiр- лестiктердiң, жеке және заңды тұлғалардың радиациялық қауiпсiздiк саласындағы нормалар мен ережелердi сақтау жөнiндегі шараларды iске асыруы; - республиканың бүкiл аумағында радиациялық мониторингтi жүзеге асыру; - иондаушы сәулелену көздерiнен халықтың сәуле алуын шектеудiң 71

70 мемлекеттiк бағдарламаларын жүзеге асыру; - иондаушы сәулелену көздерiмен нақты қызметтi жүзеге асырудың барлық деңгейiнде радиациялық қауiпсiздiктi сапалық жағынан қамтамасыз ету бағдарламаларын iске асыру арқылы қамтамасыз етiледi (4 бап) жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан Республикасында адам- дардың сәуле алуын мемлекетаралық «Радиациялық қауіпсіздік нормалары РҚН 99», «Мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық ережелер мен нор-мативтері СЕ » реттейді. РҚН 99 «Радиациялық қауіпсіздік нормаларымен» радиациялық аяның сәулелену дозасы қуатының шектері белгіленген: - табиғи 5 20 мкбэр/сағат (0,05 0,2 мкзв/сағат); - мүмкін мкбэр/сағат (0,2 0,6 мкзв/сағат); - жоғары мкбэр/сағат (0,6 1,2 мкзв/сағат). Сәуле алудың негізгі дозалық шектері мен мүмкін деңгейлерін тұлғалар-дың мынадай категорияларына белгілейді: - қызметшілер техногендік сәулелену көздермен жұмыс істейтін тұлға-лар (А санаты) немесе жұмыс жағдайына байланысты олардың әсер ету аймағында болатын тұлғалар (Б санаты); - республиканың бүкіл халқы (В санаты). Аталған сәуле алушы тұлғалар категориясына нормативтердің үш сыныбы қарастырылған: - негізгі дозалық шектер (А санаты үшін шекті мүмкін доза, Б санаты үшін доза шегі) ; - мүмкін деңгейлер (дозаның мүмкін қуаты, ағынның мүмкін тығыздығы, қауіпті мүшедегі радионуклидтердің мүмкін мөлшері, т.б.); - бақылау деңгейлері (шектер мен деңгейлер). Негізгі дозалық шектер қауіпті мүшелердің үш тобына белгіленеді: 1) Бірінші топқа гонада, қызыл сүйек миы және бірқалыпты сәуле алушы бүкіл дене жатады. 2) Екінші топқа бұлшық ет, қалқанша без, майлы ұлпа, бүйрек, көк бауыр, асқазан ішек жолы, көз жанары, көз және өкпе кіреді. 3) Үшінші топқа тері жамылғысы, сүйек ұлпасы, саусақтың ұшы, білек сирақ пен табан жатады. Қауіпті мүше белгілі тұлғаның немесе оның ұрпағының денсаулығына, сәуле алған жағдайда, жоғары мөлшерде залал тигізетін мүше, ұлпа, дененің бөлігі немесе бүкіл дене. 72

71 4 кесте. РҚН 99 СЕ сәйкес сәулелену деңгейінің нормативтері Нормаланаты н шамалар А Дозалық шектер, мзв/жыл Қызметшілер Тұрғын халық Б санаты саны Эффективті доза Эквивалентті доза: көз жанарында 1 37,5 15 теріде саусақтар мен табанда Сәуле алудың негізгі дозалық шектері иондаушы сәулеленудің табиғи және медициналық көздерінен, сондай ақ радиациялық авариядан болатын дозаларды есепке алмайды. Сәулеленудің бұл түрлеріне арнайы шектеулер белгіленеді. Мысалы, ғимараттар ауасында радон мен торонның жалпы мөлшері былайша реттеледі: жаңадан салынған ғимараттар үшін Бк/м 3 тен, ал пайдаланудағы ғимараттар үшін Бк/м 3 ден аспауы тиіс. Ал видео-монитор немесе дербес ЭЕМ нің кез келген нүктесінен 5 см қашықтықтағы рентгендік сәулеленудің экспозициялық дозасының қуаты 10 мкр/сағаттан көп болмауы тиіс. Ауыз судағы табиғи радионуклидтертер есебінен болатын эффективті доза 0,2 мзв/жылдан төмен болуы қажет. Ұжымдық қорғану құралдарына қойылатын техникалық шарттар МЕСТ пен бекітілген. Радиациялық қауіпсіздік деңгейін бақылау әдістері Иондаушы сәулелену әсерінен қорғау шараларын жүргізу үшін, оларды өз уақытында анықтау және мөлшерлік бағалау қажет. Радиоактивті заттарды анықтау олардың сәулеленуінің таралатын ортаның заттарын иондау қабілет- тілігіне негізделеді. Радиоактивті сәулеленуді анықтау және өлшеу үшін мынадай әдістер пайдаланылады (5-сурет): фотографиялық, химиялық, сцинтилляциялық, иондық, люминесценттік. Фотографиялық әдіс иондаушы сәулелену фотоүлдірге әсер еткенде, оның фотоқабаттарында бөлшектер траекториясы бойымен күміс түйіршіктер-дің бөлінуіне негізделген. Сцинтилляциялық әдіс кезінде кейбір заттарда иондаушы сәулеленудің әсерінен жарық жарқылдары түзіледі, мұны тікелей бақылау немесе фотокү- шейткіштер көмегімен тіркейді. Химиялық әдіс кезінде иондаушы сәулелену химиялық реакциялардың көмегімен, яғни сұйық химиялық ортаны сәулелендіру 73

72 кезінде оның қышқылдығы мен өткізгіштігінің өзгеруіне байланысты анықтайды. Иондық әдісте газ ортасына иондаушы сәулелену әсер еткенде пайда болатын иондану эффектісі ескеріледі, бұл жағдайда оның электрөткізгіштігі өзгереді. Люминесценттік әдіс кристалдардың өткізгіштігіне негізделеді, яғни иондаушы сәулелену әсер еткенде диэлектрлік материалдардан жасалған крис-талдарда ток пайда болады да, ал жартылай өткізгіштерден жасалған кристал-дардың өткізгіштігі өзгереді. Радиоактивті сәулеленуді өлшеуге арналған аспаптардың басым көпшілі-гінің жұмысы иондық әдіске негізделген. 5 сурет. Радиоактивті сәулеленудің әдістері Атқаратын қызметі мен мақсатына байланысты радиоактивті сәулеленуді өлшейтін аспаптар мынадай топтарға бөлінеді (6 - сурет ). Индикаторлар ß және γ сәулеленулердің доза қуатын анықтау мен шамалап бағамдауға арналған радиациялық барлаудың қарапайым аспаптары. Бұл топқа ДП 63, П 63А, ДП 64, т.б. индикаторлары жатады. Рентгенметрлер рентгендік немесе γ сәулеленулердің доза қуатын өл-шеуге арналған. Бұл топқа ДП 2, ДП 3Б, ДП 5А, Б және В, ИМД 21, ИМД 22, т.б. рентгенметрлері жатады. Радиометрлер жабдықтардағы, ауа көлеміндегі, беттердегі α және ß бөлшектермен радиоактивті ластануды анықтайды. Радиометрлермен γ сәу- леленудің шамалы деңгейін өлшеуге болады. Бұл топқа ДП 12 радиометрі, «Тисс», «Луч А» бета гамма радиометрлері, ДП 100М, ДП 100АДМ, т.б. радиометрлік қондырғылары кіреді. 74

73 6 сурет. Радиоактивті сәулеленуді өлшейтін аспаптар. Дозиметрлер жеке құрамның радиациялық зақымдану аймағында болған кездегі алатын сәуленің (γ сәулеленудің) жалпы дозасын анықтауға қолданыла-ды. Дербес дозиметрлер жинағына ДК 02, ДП 22В, ДП 24, ДП 70МП, ИД 1, ИД 11 және т.б. жатады. Тұрмыстық аспаптар. Қазіргі уақытта тұрмыстық мақсатта РКСБ аспабы қолданылады. Ол халықтың жергілікті жерде, тұрғын үй мен жұмыстық ғимараттарда радиациялық ахуалды бақылауы үшін жеке қолдануына арналған. РКСБ аспабы дозиметр мен радиометр қызметтерін атқарады және мыналарды өлшеуге мүмкіндік береді: γ сәулеленудің далалық эквивалентті доза қуатын; беттердегі ß сәулелену ағыны тығыздығын; азық түліктегі (ет, сүт, сусымалы тағамдар, т.б.) цезий 137 радионук-лидінің меншікті активтілігін. «Мастер 1» тұрмыстық дозиметрі халықтың жергілікті жерде, тұрғын үй мен жұмыстық ғимараттарда радиациялық ахуалды бақылауы мақсатында пайдаланылады. Аспап γ сәулеленудің далалық эквивалентті (экспозициялық) доза қуатын 10 нан 999 мкр/ сағатқа дейін өлшей алады. Массаы 80 г. Бұлардан басқа «Белла» сыртқы γ сәулелену индикаторы, «Берег» доза-ның радиациялық қуатын анықтайтын дербес индикаторы, СИМ 05, СИМ 03 ықшамды қалталық сигнализаторлары, ИРД 02Б дозиметр радиометрі қазір кеңінен қолданылуда. 75

74 Адамды радиациядан қорғаудың тәсілдері мен құралдары Иондаушы сәулелену негізінде болатын төтенше жағдайлар кезінде, қабылданған немесе сіңірілген доза мүмкіндігінше аз болатындай шараларды жүргізу қажет. Адамдарды радиациядан қорғаудың мынадай тәсілдері бар: мөлшер арқылы, уақыт арқылы, қашықтық арқылы және экрандау мен сіңіру арқылы қорғау (7 - сурет). 7-сурет. Адамдарды радиациядан қорғау тәсілдері Мөлшер арқылы қорғау сәулелену көздерінің қуатын минимальды шамаларға дейін төмендетумен жүргізіледі. Уақыт арқылы қорғау тәсілі кезінде сәулелену көздерімен жұмыс істеу уақытын қысқарту немесе радиоактивті ластанған жерде немесе нысандарда болу уақытын шектеу орындалады. Қашықтық арқылы қорғау сәулелену көздерінен жұмыс атқарушыларға дейінгі қашықтықты ұлғайту немесе радиация деңгейі жоғары жерден адамдарды көшіру негізінде атқарылады. Экрандау және сіңіру арқылы қорғау тәсілінде сәулелену көздерін иондаушы сәулеленуді сіңіргіш материалдармен экрандайды. Бұл тәсілде сондай ақ жеке қорғану құралдарын пайдалану қарастырылады [7]. Сәулелену деңгейін шектеулі мүмкін шамаларға дейін төмендету үшін сәулелену көзі мен қорғалатын нысанның (адамның) арасына экран орнатады. Қорғаныш экраны материалын таңдау сәулелену түрі мен энергиясына байланысты. Мысалы, нейтрондар ағынынан жеңіл материал- дардан (полиэтилен, парафин, су); рентгендік сәулеленуден шыны, алюминий, плексиглас конструкциялардан; γ сәулеленуден шыны, болат, қорғасынның қалың қабаттарынан жасалған құрылғылар жеткілікті дәрежеде қорғайды. Қорғаныш құрылғылардың конструкциялары әртүрлі болып келеді. Олар қорғаныш бокстары, радиоактивті препараттарды сақтайтын сейфтер, жылжымалы және тұрақты экрандар түрінде жасалуы мүкін. Радиоактивті шаңдар мен 76

75 газдар бөлінген жағдайда, бокстар ауа тарту желдету жүйесімен жабдықталады[8]. Адамдарды радиациядан қорғаудың негізгі шаралары мыналарды қамтиды: ғимараттар мен жұмыс орындарын қажетті жабдықтармен (камералар, бокстар, ауа тарту шкафтары, ауыр контейнерлер, т.б.), ауа алмастыру, электр-мен жабдықтау, сумен қамту, жылыту жүйелерімен қамтамасыз ету; дозиметрлік қадағалауды, қызметшілерді радиация деңгейі туралы тұ-рақты ақпаратпен қамтамасыз ету; қызметшілерді жұмыстың қауіпсіз әдістеріне оқыту; жеке мен ұжымдық қорғану құралдарын пайдалану және қызметшілерді санитарлық өңдеу; жеке гигиена ережелерін қатаң сақтау. Радиациялық жағдайды бағалау. Радиациялық жағдай бұл шаруашылықтағы объектіге, халықтың өміріне және олардың денсаулығына әсерін тигізетін радиоактивті ластау немесе аймақты жұқтыру жағдайы. Радиациялық жағдай радиоактивті ластану тығыздығымен, аймақтағы радиация деңгейімен (дозаның қуаты), аумақтың ластанған немесе жұқтырылған мөлшерімен сипатталады. Аймақ радиоактивті деп саналады: Ластанған, егер аймақтағы радиация деңгейі, жер бетінен 0,7-1м биіктікте өлшенген, табиғи радиациялық ая (фон) 0,5Р/с асқан жағдайда. Жұқтырылған, егер радиация деңгейі, жер бетінен 0,7-1м биіктікте өлшенген, 0,5Р/с жоғарыны құраса. Радиациялық жағдайды бағалау радиацияның адамдарға кері әсер етудеңгейін анықтау және адамдардың, өсімдіктердің, жабайы және үй жануарларының радиациялық жеңілуін қоспағандағы адекватты қорғау мөлшерін таңдау. Радиациялық жағдай болжау әдісімен бағалануы және түсіндірілуі мүмкін. Радиациялық жағдайды болжау және бағалауды шешу барысында есепке алу қажет: - Төтенше жағдай кезіндегі халықты қорғау мемлекетті құрылымдармен жүргізілетін, радиациялық жағдайды бағалау мен болжаудың жалпы нәтижесі. - Радиациялық қауіпсіздік нормасының талаптары. - Аймақтың немесе ауа кеңістігінің радиоактивті ластануының мүмкін болатын көздері. - Радиоактивті ластану көздерінің сипаттамалары. - Радиациялы қауіпті объектілердегі апаттың мүмкін аймағы. - Желдің қауіп төндіруі және ауа райы жағдайы. Радиоактивті ластануы мүмкін көздерді бөлуге болады: 77

76 - атом электростанциялары; - ядролық қару-жарақ; - сәулелердің иондану көздерінің құрылғылары мен қондырғылары; - радиоактивті қалдықтар және т.б. Аталған объектілерде апаттар мен алапаттар нәтижесінде аймақтың радиоактивті ластануы мүмкін. АЭС-тағы апат кезіндегі радиациялық жағдайды болжау әдісімен бағалау. Радиациялық жағдайды болжау әдісімен бағалау үшін бастапқы көз болып табылады: - Ядролық реактордың түрі мен қуаты; - Реактор жұмысының қауіпсіздік дәрежесі және мүмкін болатын апаттардың нұсқалары; - Бағалнатын АЭС координатасында және қоныстанған пункте, объектіде радиоактивті ластануының мүмкін болатын дәрежесі; - Радиациялық қауіпсіздік нормасы; - Объектімен радиацияның әлсіру коэффициенті; - Желдің қаупі, ауа-райы жағдайы аймақтың сипаты және т.б. Болжау бөлімінде анықталады: - радиоактивті ластануы (жұқтырылуы) мүмкін белдемдер (зоналар); - халық қоныстанған пунктінің немесе объектінің ауа кеңістігінің және аумақтың радиоактивті ластану уақыты; - ауа кеңістігінде және аумақта радиоактивті ластану туғызатын радионуклеидтердің негізгі (басты) типтері; - адамдардың іштей және сырттай сәулеленуінің мүмкін мөлшері; - адамдардың әртүрлі мөлшерде сәулеленуінің, соның ішінде тіпті адамды өлтіретін мөлшерде, мүмкін нәтижелері; - радиоактивті ластанған аймақта адамдардың болуының шекті ақыты; Радиоактивті жұқтырылған (ластанған) белдемнің (зонаның)мүмкін құрылымы. Радиактивтік ластануды болжау (РЛ) ядролық реактордың апаты кезіндегі шығарылған газтекті және аэрозольді радионуклидтердің желдің әсерінен таралу тереңдігін бағалауға негізделген. Олардың таралу тереңдігі желдің жылдамдығына және оның созылу уақытына, радионуклид типтеріне, бөлшектердің «ыстық» өлшеміне, лақтырылған биіктігіне байланысты. Тасталынған радионуклидтердің саны мен олардың типтері ядролық реактордың типтері мен қуатына, ресурсты өндіру дәрежесіне, АЭС-тағы апат ерекшелігіне байланысты. Белдем (зона) формасын болжауға болады, мыналарды қоса алғанда: - Егер желдің жылдамдығы 0,5м/с аз болса, ластану белдемі АЭСтағы дөңгелектің орталғына жақын; 78

77 - Егер желдің жылдамдығы 0,6-1м/с болса, ластану белдемі (зонасы) желдің бағытымен жартылай ддөңгелекке жақын; - Егер желдің жылдамдығы 1,1-2м/с болса, латану белдемі (зонасы) желдің бағытында 90 0 сеторға жақын; - Егер желдің жылдамдығы 2м/с асатын болса, ластану белдемі (зонасы) эллипске жақын және желдің бағытымен тан кіші сектор бұрышында орналасады; Егер АЭС-тағы апат кезінде радионуклидтің тасталуы активті белдемдегі (зонадағы) ыстықтықтың есебінен жалғасатын болса және бірнеше тәулік ішінде жел өзінің бағытын өзгертсе, онда оның конфигурациясы өте күрделі болады. Әдетте радиоактивті ластанған белдемдер (зоналар) түрлі қауіптілік дәрежесіне байланысты бөлінеді. Белдемдер сипаттамалары таблцада көрсетілген. Радиациялық приборлар. Осы заманғы барлық дозиметрлік приборлар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді.оқшауланған көлемдегі иондаушы сәулеленудің ықпалы мен газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.егер осы көлемде әрқайсына тұрақты кернеу қойылған екі электрод орналастырса,онда иондалған газдағы электродтардың арасында зарядтталған бөлшектердің бағытты қозғалысы пайда болады,яғни газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр тогы өтеді.оның көлемін өлшей отыра,радиоактивті сәулеленудің жиілігі туралы бағалауға болады. Иондық әдіс негізінде жұмыс істейтін приборлар шамамен бірдей және құрылысы мынадай:1-қабылдаушы,2-күшейткіш,3-өлшегіш,4- қуаттандыру блогы және 5-қуаттандыру көздері. ДП-5В доза қуатының өлшнгіші (рентгенометр) Прибор гамма сәулелену бойынша әртүрлі заттардың радиоактивті зақымдалу және гамма радиация деңгейін өлшеуге арналған. Гамма сәулеленудің экспозициялық қуаты сағаттағы миллирентгенттермен (мр/сағ) немесе сағаттағы рентгенттермен анықталады (Р/с). Прибор жиынына мыналар кіреді. 1- сақтауға арналған чемодан, 2- қақпағы бар өлшеу пульті, 3- газбен зарядталған екі есептегіші бар қымталған целиндірлік түтік, 4- түтікті бекітуге арналған ұзарту штангасы, 5- өлшеу пультінің дабылдарын дыбыстық бақылауға арналған телефондар, 6- зонд пен телефон кабельдері, сондай-ақ қуаттандыру блогы, нұсқаулық пен артық мүлік. Радиация деңгеін өлшеу 1м биіктікте яғни адамның тіршілік орталықтарының деңгейінде жүргшізіледі. 79

78 Гамма сәулеленудің дозасының қуатын анықтау үшін мыналарды істеу қажет: түтік экранын «Г» жағдайына, қосалқы диапазондар ажыратқышын 200 жағдайына қойып, 15 секундтан кейін төменгі шкаладан кейін прибор тілі бойынша есептеуді жүргізу керек. Алынған нәтиже сағаттағы рентгентте гамма сәулелену көлемін көрсетеді. Егер прибор тілі болмашы ауытқыса (0-5 Р/с шегінде), онда өлшеуді сезімталдау қосалқы диапазондарында жүргізген жөн. Өлшеу кезінде тілдің шеткі жағдайларында есептеуді жүргізбеген дұрыс. Ұзақ жұмыс кезінде әрбір минуттан кейін прибор жұмысының режимін тексеру қажет. Өлшеу барынша дәл болу үшін зондты кеңістікте оның кіндігінің жермен қатар орналасындай етіп бағыттау керек. Дененің, киімнең, хайуанаттардың жүн жамылғысының үстін және басқа объектілерің радиоактивті заттармен зақымдалуын анықтау, егер сыртқы гамма фон зерттелетін объектіден 15-20м қашықтықта өлшенеді. Объектінің үстінгі бетінің зақымдалуы барлық қосалқы диапазонда өлшенеді. «Г» жағдайында экраны бар зондтың зақымдану деңгейін өлшеу үшін тексерілетін объектінің үстіңгі бетіне қойып оның үстінде баяу қозғай отырып құлақілдіргідегі дыбыстардың ең үлкен жиілігі немесе микроамперметрдің ең жоғарғы көрсетуі бойынша қатты зақымдалған жерді анықтап, прибордың көрсетулерін жазып алу керек. Осы көрсетулерден гамма-фон көлемін оқып, объектінің зақымдануының щынай деңгейін алады. Егер прибордың көрсетулері екі өлшеу кезінде де бірдей болса, онда объекті зақымданбаған болып шығады[8]. Зақымданған объектіде бета-сәулеленуін анықтау үшін зонд экранын «В» жағдайына қою қажет. Гамма-сәулелену бойынша көрсеткіштермен салыстырғанда прибор көрсетулерінің бірі қосалқы диапазондарында пртуы бета-сәулеленуінің бар екендігін, тиісінше тексерілетін объектінің бета, гамма радиоактивті заттармен зақымдалғанын, яғни зақымдалған объектінің қауіптілік деңгейін арттыратындығын айқындайды. Бетта-сәулеленуді анықтау сондай-ақ радиоактивті ластану іздерінің, тыныстың, автомашинанаң, жәшіктің, ыдыстың, ғимарат қабырғасының қай жағында екендігін табу үшін қажет. Сүйық пен сусымалы заттардың зақымдалғанын өлшеу кезінде датяикті радиоактивті заттармен латанудан қорғау үшін түтікке полиэтилен пленкасынан жасалған жамылғы кигізеді. Дозиметрлік бақылау приборлары. ДП-22В жеке дозиметр жиынына 50 тік көрсететін ДКП-50-А дозиметрлері мен ЗД-5 зарядттау қондырғысы кіреді. 80

79 0,5-200 Р/с дозалар қуатын өлшеу кезінде 2-50 диапазондағы гамма сәулеленудің жеке дозасын өлшеуге арналған. Дозиметрлерінің жұмысы ткмпературалардың С аралығында және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 98 кезінде қамтамасыз етіледі. Әрбір дозиметр алюминий қуймасынан автоқалам түрінде жасалынған. ДКП-50-А дозиметрін жүмысқа даярлау кзінде дозиметрдің шаңнан қорғайтын қалпақшасын және зарядтау қондырғысындағы «заряд» ұясындағы қалпақшаны бұрайды. «Заряд» тұтқасын сағат жүрісіне қарсы қойып, дозиметрді ұяға салады, осы кезде ұяның төменгі жағындағы дозиметр шкаласына жарық түсіретін шам жанады. Оператор окулярға қарай және сағат тілі бойынша «заряд» тұтқасын бұрай отыра тілді дозиметр шкаласындағы нольдік белгіге қойып, дозиметрді ұядан алады және қорғаныс қалпақшасын бұрайды. Дозиметрлерді зарядтағаннан кейін радиоактивті зақымдану аймағында жұмыс істейтін бөлімщелердің жеке құрамына береді. Ошақтан қайтқаннан кейін дозиметрдің көрсеткендері жеке құрамның сәулеленуін есептеу журналына енгізіледі. ИД-11 жеке доза өлшеу жиыны гамма-нейтрондық сәулеленудің жеке дозасын тіркеуге арналған және ИУ-1 өлшеу қондырғысының бес буып- түю жәшігінде орналасқан 500 жеке ИД-11 өлшеу дозасынан, екі қуаттандыру кабелінен, техникалық құжаттама мен артық бөлшектерден тұрады. Гамма және аралас гамма-нейтрондық сәулелену дозасын тіркеу күміс жалатылған алюминий-фосфатты щынының көмегімен жүргізіледі. Тіркелген дозаны өлшеу рад диапазонындағы ИЮ-1 өлшеу қондырғысының көмегімен жүгізіледі. Сәулелену дозасы мерзімдік 81

80 сәулелену кезінде қосылады және дозиметрде 12 ай сақталады. ИД-11 массасы 25 кг. «Белла» тұрмыстық дозиметрі. Портативті, қалталы прибор түрінде жасалған. Дозиметр екі жұмыс режимімен жұмыс істейді: ПОИСК және МЭД. ПОИСК режимі дыбыс дабылдарын қадағалау желісі бойынша радиациялық ахуалды тұрпайы бағалау үшін қызмет етеді. МЭД режимі цифрлі таблодағы эквивалентті дозаның қуатын өлшеу және индикациялау үшін қызмет етеді. МЭД өлшемі 40 с шамасындағы уақыт аралығымен автоматты түрде, сондай-ақ МЭД-КОНТР. ПИТАНИЯ кнопкасына қысқа уақыт басу арқылы жүргізіледі. Дозиметрдің өлшеу уақыты 40с шамасында, бұл кезде цифрлы таблода әрбір разрядтан кейін нүкте пайда болады. 1,2,4 разрядттардан кейін нүктелердің жоғалуы өлшеу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Дозиметр 1мЗв/с аспайтын эквивалентті доза қуаты тағайындалғанға дейін МЭД 99,99 мкзв/с маңызының артқандығы туралы үздіксіз дыбыстық және жарық дабылын қамтамасыз етеді. 82

81 Кейбір радиоактивті элементтердің жартылай ыдырауы периоды Изотоп Символы Жартылай ыдырау периоды Актиний Ac 10 тәулік Америций Am, 430 жыл Йод I, 8 тәулік Иридий Ir, 75 тәулік Калий К, 1,28*10 9 жыл Кобальт Co, 5,3 жыл Магний Mg 10 минут Плутоний P, 2,4 * 10 4 жыл P, 6537 жыл Радий Ra 10-3 с Ra, 1620 жыл Радон Rn 55,6 с Rn 3,8 тәулік Стронций Sr 5,1 тәулік Sr 28 жыл Торий Th, 7000 жыл Уран U, 4,5 * 10 9 жыл Углерод 14 6 C 5730 жыл Фосфор P 14,3 тәулік Цезий Cs, 2,1 жыл Cs, 30 жыл Цирконий Zr, 65 тәулік 83

82 Кейбір бөлшектердің тыныштық массасымен энергиясы Бөлшек m 0 F 0 кг а.м.б. Дж а.м.б. Электрон Протон Нейтрон Дейтрон бөлшек Нейтральды -мезон 9, , , , , , , , , , , , , , , , , , , Негізгі математикалық тұрақты шамалар = 3, е = 2, lgx = 0,4343 lnx 2 = 9, lg e = 0, lnx = 2,3026 lgx = 1, ln10 =

83 85